📜

12. ඣානවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

මාතිකාවණ්ණනා

508. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ ඣානවිභඞ්ගෙ යා තාව අයං සකලස්සාපි සුත්තන්තභාජනීයස්ස පඨමං මාතිකා ඨපිතා, තත්ථ ඉධාති වචනං පුබ්බභාගකරණීයසම්පදාය සම්පන්නස්ස සබ්බප්පකාරජ්ඣානනිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනං, අඤ්ඤසාසනස්ස ච තථාභාවපටිසෙධනං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙහි අඤ්ඤෙහී’’ති (අ. නි. 4.241). භික්ඛූති තෙසං ඣානානං නිබ්බත්තකපුග්ගලපරිදීපනං. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛසංවරෙ පතිට්ඨිතභාවපරිදීපනං. විහරතීති ඉදමස්ස තදනුරූපවිහාරසමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ඉදමස්ස හෙට්ඨා පාතිමොක්ඛසංවරස්ස උපරි ඣානානුයොගස්ස ච උපකාරධම්මපරිදීපනං. අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛතො අචවනධම්මතාපරිදීපනං. සමාදායාති ඉදමස්ස සික්ඛාපදානං අනවසෙසතො ආදානපරිදීපනං. සික්ඛතීති ඉදමස්ස සික්ඛාය සමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. සික්ඛාපදෙසූති ඉදමස්ස සික්ඛිතබ්බධම්මපරිදීපනං.

ඉන්ද්රියෙසූති ඉදමස්ස ගුත්තද්වාරතාය භූමිපරිදීපනං; රක්ඛිතබ්බොකාසපරිදීපනන්තිපි වදන්ති එව. ගුත්තද්වාරොති ඉදමස්ස ඡසු ද්වාරෙසු සංවිහිතාරක්ඛභාවපරිදීපනං. භොජනෙ මත්තඤ්ඤූති ඉදමස්ස සන්තොසාදිගුණපරිදීපනං. පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තොති ඉදමස්ස කාරණභාවපරිදීපනං. සාතච්චං ¶ නෙපක්කන්ති ඉදමස්ස පඤ්ඤාපරිග්ගහිතෙන වීරියෙන සාතච්චකාරිතාපරිදීපනං ¶ . බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තොති ඉදමස්ස පටිපත්තියා නිබ්බෙධභාගියත්තපරිදීපනං.

සො අභික්කන්තෙ…පෙ… තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී හොතීති ඉදමස්ස සබ්බත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤසමන්නාගතත්තපරිදීපනං. සො විවිත්තං සෙනාසනං භජතීති ඉදමස්ස අනුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපනං. අරඤ්ඤං…පෙ… පටිසල්ලානසාරුප්පන්ති ඉදමස්ස සෙනාසනප්පභෙදනිරාදීනවතානිසංසපරිදීපනං. සො ¶ අරඤ්ඤගතො වාති ඉදමස්ස වුත්තප්පකාරෙන සෙනාසනෙන යුත්තභාවපරිදීපනං. නිසීදතීති ඉදමස්ස යොගානුරූපඉරියාපථපරිදීපනං. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති ඉදමස්ස යොගාරම්භපරිදීපනං. සො අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායාතිආදි පනස්ස කම්මට්ඨානානුයොගෙන නීවරණප්පහානපරිදීපනං. තස්සෙව පහීනනීවරණස්ස විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදි පටිපාටියා ඣානුප්පත්තිපරිදීපනං.

අපි ච ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ ඣානුප්පාදකො භික්ඛු. ඉදානි යස්මා ඣානුප්පාදකෙන භික්ඛුනා චත්තාරි සීලානි සොධෙතබ්බානි, තස්මාස්ස පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලවිසුද්ධිං උපදිසති. ආචාරගොචරසම්පන්නොතිආදිනා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං. සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති ඉමිනා තෙසං ද්වින්නං සීලානං අනවසෙසතො ආදානං. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරොති ඉමිනා ඉන්ද්රියසංවරසීලං. භොජනෙ මත්තඤ්ඤූති ඉමිනා පච්චයසන්නිස්සිතසීලං. පුබ්බරත්තාපරරත්තන්තිආදිනා සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ඣානභාවනාය උපකාරකෙ ධම්මෙ. සො අභික්කන්තෙතිආදිනා තෙසං ධම්මානං අපරිහානාය කම්මට්ඨානස්ස ච අසම්මොසාය සතිසම්පජඤ්ඤසමායොගං. සො විවිත්තන්තිආදිනා භාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහං. සො ¶ අරඤ්ඤගතො වාතිආදිනා තං සෙනාසනං උපගතස්ස ඣානානුරූපඉරියාපථඤ්චෙව ඣානභාවනාරම්භඤ්ච. සො අභිජ්ඣන්තිආදිනා ඣානභාවනාරම්භෙන ඣානපච්චනීකධම්මප්පහානං. සො ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහායාතිආදිනා එවං පහීනජ්ඣානපච්චනීකධම්මස්ස සබ්බජ්ඣානානං උප්පත්තික්කමං උපදිසතීති.

මාතිකාවණ්ණනා.

නිද්දෙසවණ්ණනා

509. ඉදානි ¶ යථානික්ඛිත්තං මාතිකං පටිපාටියා භාජෙත්වා දස්සෙතුං ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදීහි දසහි පදෙහි සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනමෙව කථිතං. තඤ්හි බුද්ධෙන භගවතා දිට්ඨත්තා දිට්ඨීති වුච්චති. තස්සෙව ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචි, ගහණවසෙන ආදායො, සභාවට්ඨෙන ධම්මො, සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන ¶ විනයො, තදුභයෙනාපි ධම්මවිනයො, පවුත්තවසෙන පාවචනං, සෙට්ඨචරියට්ඨෙන බ්රහ්මචරියං, අනුසිට්ඨිදානවසෙන සත්ථුසාසනන්ති වුච්චති. තස්මා ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදීසු ඉමිස්සා බුද්ධදිට්ඨියා, ඉමිස්සා බුද්ධඛන්තියා, ඉමිස්සා බුද්ධරුචියා, ඉමස්මිං බුද්ධආදායෙ, ඉමස්මිං බුද්ධධම්මෙ, ඉමස්මිං බුද්ධවිනයෙ.

‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි – ‘ඉමෙ ධම්මා සරාගාය සංවත්තන්ති නො විරාගාය, සංයොගාය සංවත්තන්ති නො විසංයොගාය, ආචයාය සංවත්තන්ති නො අපචයාය, උපාදාය සංවත්තන්ති නො පටිනිස්සග්ගියා, මහිච්ඡතාය සංවත්තන්ති නො අප්පිච්ඡතාය, අසන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති නො සන්තුට්ඨියා, සඞ්ගණිකාය සංවත්තන්ති නො පවිවෙකාය, කොසජ්ජාය සංවත්තන්ති නො වීරියාරම්භාය, දුබ්භරතාය සංවත්තන්ති නො සුභරතායා’ති එකංසෙන හි, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි – ‘නෙසො ධම්මො, නෙසො විනයො, නෙතං සත්ථුසාසන’න්ති. යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි – ‘ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති නො සරාගාය…පෙ… සුභරතාය සංවත්තන්ති නො දුබ්භරතායා’ති. එකංසෙන හි, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි – ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406).

එවං වුත්තෙ ඉමස්මිං බුද්ධධම්මවිනයෙ ¶ , ඉමස්මිං බුද්ධපාවචනෙ, ඉමස්මිං බුද්ධබ්රහ්මචරියෙ, ඉමස්මිං බුද්ධසත්ථුසාසනෙති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපිචෙතං සික්ඛාත්තයසඞ්ඛාතං සකලං සාසනං භගවතා දිට්ඨත්තා සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තා සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමත්තා ච දිට්ඨි, භගවතො ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචි, ගහණවසෙන ආදායො. අත්තනො කාරකං අපායෙසු අපතමානං ධාරෙතීති ධම්මො. සොව සංකිලෙසපක්ඛං විනතීති ¶ විනයො. ධම්මො ච සො විනයො චාති ධම්මවිනයො. කුසලධම්මෙහි වා අකුසලධම්මානං එස විනයොති ධම්මවිනයො. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි – ‘ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති නො සරාගාය…පෙ… එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’න්ති.

ධම්මෙන ¶ වා විනයො, න දණ්ඩාදීහීති ධම්මවිනයො, වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ දමයන්ති, අඞ්කුසෙහි කසාහි ච;

අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, නාගො දන්තො මහෙසිනා’’ති. (චූළව. 342; ම. නි. 2.352);

තථා –

‘‘ධම්මෙන නීයමානානං, කා උසූයා විජානත’’න්ති; (මහාව. 63);

ධම්මාය වා විනයො ධම්මවිනයො. අනවජ්ජධම්මත්ථඤ්හෙස විනයො, න භවභොගාමිසත්ථං. තෙනාහ භගවා – ‘‘නයිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති ජනකුහනත්ථ’’න්ති (අ. නි. 4.25) විත්ථාරො. පුණ්ණත්ථෙරොපි ආහ – ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො, ආවුසො, භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.259). විසිට්ඨං වා නයතීති විනයො. ධම්මතො විනයො ධම්මවිනයො. සංසාරධම්මතො හි සොකාදිධම්මතො වා එස විසිට්ඨං නිබ්බානං නයති. ධම්මස්ස වා විනයො, න තිත්ථකරානන්ති ධම්මවිනයො; ධම්මභූතො හි භගවා, තස්සෙව විනයො. යස්මා වා ධම්මායෙව අභිඤ්ඤෙය්යා පරිඤ්ඤෙය්යා පහාතබ්බා භාවෙතබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා ච, තස්මා එස ධම්මෙසු විනයො, න සත්තෙසු, න ජීවෙසු චාති ධම්මවිනයො. සාත්ථසබ්යඤ්ජනතාදීහි අඤ්ඤෙසං වචනතො පධානං වචනන්ති පවචනං; පවචනමෙව පාවචනං. සබ්බචරියාහි විසිට්ඨචරියාභාවෙන බ්රහ්මචරියං. දෙවමනුස්සානං ¶ සත්ථුභූතස්ස භගවතො සාසනන්ති සත්ථුසාසනං; සත්ථුභූතං වා සාසනන්තිපි සත්ථුසාසනං. ‘‘සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) හි ධම්මවිනයොව සත්ථාති වුත්තොති එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යස්මා ¶ පන ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සබ්බපකාරජ්ඣානනිබ්බත්තකො භික්ඛු දිස්සති, න අඤ්ඤත්ර, තස්මා තත්ථ තත්ථ ‘ඉමිස්සා’ති ච ‘ඉමස්මි’න්ති ච අයං නියමො කතොති වෙදිතබ්බොති. අයං ‘ඉධා’ති මාතිකාපදනිද්දෙසස්ස අත්ථො.

510. භික්ඛුනිද්දෙසෙ සමඤ්ඤායාති පඤ්ඤත්තියා, වොහාරෙනාති අත්ථො. සමඤ්ඤාය එව හි එකච්චො භික්ඛූති පඤ්ඤායති. තථා හි නිමන්තනාදිම්හි භික්ඛූසු ගණීයමානෙසු සාමණෙරෙපි ගහෙත්වා ‘සතං භික්ඛූ, සහස්සං භික්ඛූ’ති වදන්ති. පටිඤ්ඤායාති අත්තනො පටිජානනෙන. පටිඤ්ඤායපි ¶ හි එකච්චො භික්ඛූති පඤ්ඤායති. තස්ස ‘‘කො එත්ථ ආවුසො’’ති? ‘‘අහං, ආවුසො, භික්ඛූ’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 10.96) සම්භවො දට්ඨබ්බො. අයං පන ආනන්දත්ථෙරෙන වුත්තත්තා ධම්මිකා පටිඤ්ඤා. රත්තිභාගෙ පන දුස්සීලාපි පටිපථං ආගච්ඡන්තා ‘‘කො එත්ථා’’ති වුත්තෙ අධම්මිකාය පටිඤ්ඤාය අභූතත්ථාය ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති වදන්ති.

භික්ඛතීති යාචති. යො හි කොචි භික්ඛති, භික්ඛං එසති ගවෙසති, සො තං ලභතු වා මා වා, අථ ඛො භික්ඛතීති භික්ඛු. භික්ඛකොති බ්යඤ්ජනෙන පදං වඩ්ඪිතං; භික්ඛනධම්මතාය භික්ඛූති අත්ථො. භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති බුද්ධාදීහි අජ්ඣුපගතං භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතත්තා භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතො නාම. යො හි කොචි අප්පං වා මහන්තං වා භොගක්ඛන්ධං පහාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, කසිගොරක්ඛාදීහි ජීවිතකප්පනං හිත්වා ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු. පරප්පටිබද්ධජීවිකත්තා වා විහාරමජ්ඣෙ කාජභත්තං භුඤ්ජමානොපි භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු. පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සාය පබ්බජ්ජාය උස්සාහජාතත්තා වා භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු.

අග්ඝඵස්සවණ්ණභෙදෙන භින්නං පටං ධාරෙතීති භින්නපටධරො. තත්ථ සත්ථකච්ඡෙදනෙන අග්ඝභෙදො වෙදිතබ්බො. සහස්සග්ඝනකොපි හි පටො සත්ථකෙන ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ¶ ඡින්නො භින්නග්ඝො හොති, පුරිමග්ඝතො උපඩ්ඪම්පි න අග්ඝති. සුත්තසංසිබ්බනෙන ඵස්සභෙදො වෙදිතබ්බො. සුඛසම්ඵස්සොපි හි පටො සුත්තෙහි සංසිබ්බිතො භින්නඵස්සො හොති, ඛරසම්ඵස්සතං පාපුණාති. සූචිමලාදීහි වණ්ණභෙදො වෙදිතබ්බො. සුපරිසුද්ධොපි හි පටො සූචිකම්මතො පට්ඨාය සූචිමලෙන, හත්ථසෙදමලජල්ලිකාදීහි ¶ , අවසානෙ රජනකප්පකරණෙහි ච භින්නවණ්ණො හොති, පකතිවණ්ණං විජහති. එවං තීහාකාරෙහි භින්නපටධාරණතො භින්නපටධරොති භික්ඛු. ගිහීවත්ථවිසභාගානං වා කාසාවානං ධාරණමත්තෙනෙව භින්නපටධරොති භික්ඛු.

භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛු. සොතාපත්තිමග්ගෙන පඤ්ච කිලෙසෙ භින්දතීති භික්ඛු. සකදාගාමිමග්ගෙන චත්තාරො, අනාගාමිමග්ගෙන චත්තාරො, අරහත්තමග්ගෙන අට්ඨ කිලෙසෙ භින්දතීති භික්ඛු. එත්තාවතා ¶ චත්තාරො මග්ගට්ඨා දස්සිතා. භින්නත්තාති ඉමිනා පන චත්තාරො ඵලට්ඨා. සොතාපන්නො හි සොතාපත්තිමග්ගෙන පඤ්ච කිලෙසෙ භින්දිත්වා ඨිතො. සකදාගාමී සකදාගාමිමග්ගෙන චත්තාරො, අනාගාමී අනාගාමිමග්ගෙන චත්තාරො, අරහා අරහත්තමග්ගෙන අට්ඨ කිලෙසෙ භින්දිත්වා ඨිතො. එවමයං චතුබ්බිධො ඵලට්ඨො භින්නත්තා පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං භික්ඛු නාම.

ඔධිසො කිලෙසානං පහානාති එත්ථ ද්වෙ ඔධී – මග්ගොධි ච කිලෙසොධි ච. ඔධි නාම සීමා, මරියාදා. තත්ථ සොතාපන්නො මග්ගොධිනා ඔධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු. තස්ස හි චතූසු මග්ගෙසු එකෙනෙව ඔධිනා කිලෙසා පහීනා, න සකලෙන මග්ගචතුක්කෙන. සකදාගාමීඅනාගාමීසුපි එසෙව නයො. සොතාපන්නො ච කිලෙසොධිනාපි ඔධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු. තස්ස හි පහාතබ්බකිලෙසෙසු ඔධිනාව කිලෙසා පහීනා, න සබ්බෙන සබ්බං. අරහා පන අනොධිසොව කිලෙසානං පහානා භික්ඛු. තස්ස හි මග්ගචතුක්කෙන අනොධිනාව කිලෙසා පහීනා, න එකාය මග්ගසීමාය. පහාතබ්බකිලෙසෙසු ච අනොධිසොව කිලෙසා පහීනා. එකාපි හි කිලෙසසීමා ඨිතා නාම නත්ථි. එවං සො උභයථාපි අනොධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු.

සෙක්ඛොති පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන සද්ධිං සත්ත අරියා. තිස්සො සික්ඛා සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා. තෙසු යො කොචි සෙක්ඛො භික්ඛුති වෙදිතබ්බො. න ¶ සික්ඛතීති අසෙක්ඛො. සෙක්ඛධම්මෙ අතික්කම්ම අග්ගඵලෙ ඨිතො තතො උත්තරි සික්ඛිතබ්බාභාවතො ඛීණාසවො අසෙක්ඛොති වුච්චති. අවසෙසො පුථුජ්ජනභික්ඛු තිස්සො සික්ඛා නෙව සික්ඛති, න සික්ඛිත්වා ඨිතොති නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛොති වෙදිතබ්බො.

සීලග්ගං ¶ සමාධිග්ගං පඤ්ඤග්ගං විමුත්තග්ගන්ති ඉදං අග්ගං පත්වා ඨිතත්තා අග්ගො භික්ඛු නාම. භද්රොති අපාපකො. කල්යාණපුථුජ්ජනාදයො හි යාව අරහා තාව භද්රෙන සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන ච සමන්නාගතත්තා භද්රො භික්ඛූති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. මණ්ඩො භික්ඛූති පසන්නො භික්ඛු; සප්පිමණ්ඩො විය අනාවිලො විප්පසන්නොති අත්ථො. සාරොති තෙහියෙව සීලසාරාදීහි සමන්නාගතත්තා, නීලසමන්නාගමෙන නීලො පටො විය, සාරො භික්ඛූති වෙදිතබ්බො. විගතකිලෙසඵෙග්ගුභාවතො වා ඛීණාසවොව සාරොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ ච ‘‘භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛු, ඔධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු, සෙක්ඛො භික්ඛූ’’ති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු සත්ත සෙක්ඛා කථිතා. ‘‘භින්නත්තා පාපකානං අකුසලානං ධම්මානන්ති භික්ඛු, අනොධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු, අසෙක්ඛො භික්ඛු, අග්ගො භික්ඛු, මණ්ඩො භික්ඛූ’’ති ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු ඛීණාසවොව කථිතො. ‘‘නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛො’’ති එත්ථ පුථුජ්ජනොව කථිතො. සෙසට්ඨානෙසු පුථුජ්ජනකල්යාණකො, සත්ත සෙක්ඛා, ඛීණාසවොති ඉමෙ සබ්බෙපි කථිතා.

එවං සමඤ්ඤාදීහි භික්ඛුං දස්සෙත්වා ඉදානි උපසම්පදාවසෙන දස්සෙතුං සමග්ගෙන සඞ්ඝෙනාතිආදිමාහ. තත්ථ සමග්ගෙන සඞ්ඝෙනාති සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙසං ආගතත්තා ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස ආහටත්තා සම්මුඛීභූතානඤ්ච අප්පටික්කොසනතො එකස්මිං කම්මෙ සමග්ගභාවං උපගතෙන. ඤත්තිචතුත්ථෙනාති තීහි අනුස්සාවනාහි එකාය ච ඤත්තියා කාතබ්බෙන. කම්මෙනාති ධම්මිකෙන විනයකම්මෙන. අකුප්පෙනාති ¶ වත්ථුඤත්තිඅනුස්සාවනසීමාපරිසසම්පත්තිසම්පන්නත්තා අකොපෙතබ්බතං අප්පටික්කොසිතබ්බතං උපගතෙන. ඨානාරහෙනාති කාරණාරහෙන සත්ථුසාසනාරහෙන.

උපසම්පන්නො නාම උපරිභාවං සමාපන්නො, පත්තොති අත්ථො. භික්ඛුභාවො හි උපරිභාවො. තඤ්චෙස යථාවුත්තෙන කම්මෙන සමාපන්නත්තා උපසම්පන්නොති වුච්චති. එතෙන යා ඉමා එහිභික්ඛූපසම්පදා, සරණාගමනූපසම්පදා, ඔවාදපටිග්ගහණූපසම්පදා, පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා, ගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා, දූතෙනූපසම්පදා, අට්ඨවාචිකූපසම්පදා, ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදාති අට්ඨ උපසම්පදා වුත්තා, තාසං ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදා, දූතෙනූපසම්පදා, අට්ඨවාචිකූපසම්පදාති ඉමා ¶ තිස්සොව ථාවරා. සෙසා බුද්ධෙ ධරමානෙයෙව අහෙසුං. තාසු උපසම්පදාසු ඉමස්මිං ඨානෙ අයං ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදාව අධිප්පෙතා.

511. පාතිමොක්ඛසංවරනිද්දෙසෙ පාතිමොක්ඛන්ති සික්ඛාපදසීලං. තඤ්හි, යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචයති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහි, තස්මා පාතිමොක්ඛන්ති වුත්තං. සීලං පතිට්ඨාතිආදීනි තස්සෙව වෙවචනානි. තත්ථ සීලන්ති කාමඤ්චෙතං සහ කම්මවාචාපරියොසානෙන ඉජ්ඣනකස්ස ¶ පාතිමොක්ඛස්ස වෙවචනං, එවං සන්තෙපි ධම්මතො එතං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස වත්තප්පටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ධම්මා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කිං සීල’’න්ති? චෙතනා සීලං, චෙතසිකං සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීල’’න්ති (පටි. ම. 1.39).

තත්ථ චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනා. චෙතසිකං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස විරති. අපිච චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීනි පජහන්තස්ස සත්ත කම්මපථචෙතනා. චෙතසිකං සීලං නාම ‘‘අභිජ්ඣං පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදිනා නයෙන සංයුත්තමහාවග්ගෙ වුත්තා අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨිධම්මා. සංවරො සීලන්ති එත්ථ පඤ්චවිධෙන සංවරො වෙදිතබ්බො – පාතිමොක්ඛසංවරො, සතිසංවරො, ඤාණසංවරො ¶ , ඛන්තිසංවරො, වීරියසංවරොති. තස්ස නානාකරණං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.6) වුත්තං. අවීතික්කමො සීලන්ති සමාදිණ්ණසීලස්ස කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. එත්ථ ච සංවරසීලං අවීතික්කමසීලන්ති ඉදමෙව නිප්පරියායතො සීලං; චෙතනා සීලං චෙතසිකං සීලන්ති පරියායතො සීලන්ති වෙදිතබ්බං.

යස්මා පන පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙන භික්ඛු සාසනෙ පතිට්ඨාති නාම, තස්මා තං ‘පතිට්ඨා’ති වුත්තං; පතිට්ඨහති වා එත්ථ භික්ඛු, කුසලධම්මා එව වා එත්ථ පතිට්ඨහන්තීති පතිට්ඨා. අයමත්ථො –

‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයං;

ආතාපී නිපකො භික්ඛු, සො ඉමං විජටයෙ ජට’’න්ති ච. (සං. නි. 1.23);

‘‘පතිට්ඨා ¶ , මහාරාජ, සීලං සබ්බෙසං කුසලධම්මාන’’න්ති ච ‘‘සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ඛො, මහාරාජ, සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති (මි. ප. 2.1.9) ච ආදිසුත්තවසෙන වෙදිතබ්බො.

තදෙතං පුබ්බුප්පත්තිඅත්ථෙන ආදි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්මාතිහ ත්වං, උත්තිය, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.382).

යථා ¶ හි නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වා නගරං මාපෙති; එවමෙව යොගාවචරො ආදිතොව සීලං විසොධෙති, තතො අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි සච්ඡිකරොති. යථා වා පන රජකො පඨමං තීහි ඛාරෙහි වත්ථං ධොවිත්වා පරිසුද්ධෙ වත්ථෙ යදිච්ඡකං රඞ්ගජාතං උපනෙති; යථා වා පන ඡෙකො චිත්තකාරො රූපං ලිඛිතුකාමො ආදිතොව භිත්තිපරිකම්මං කරොති, තතො අපරභාගෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති; එවමෙව යොගාවචරො ආදිතොව සීලං විසොධෙත්වා අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාදයො ධම්මෙ සච්ඡිකරොති. තස්මා සීලං ‘‘ආදී’’ති වුත්තං.

තදෙතං චරණසරික්ඛතාය චරණං. චරණාති හි පාදා වුච්චන්ති. යථා හි ඡින්නචරණස්ස පුරිසස්ස දිසංගමනාභිසඞ්ඛාරො න ජායති, පරිපුණ්ණපාදස්සෙව ජායති; එවමෙව යස්ස සීලං භින්නං හොති ඛණ්ඩං අපරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ¶ ඤාණගමනං න සම්පජ්ජති. යස්ස පන තං අභින්නං හොති අක්ඛණ්ඩං පරිපුණ්ණං තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං සම්පජ්ජති. තස්මා සීලං ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තං.

තදෙතං සංයමනවසෙන සංයමො, සංවරණවසෙන සංවරො. උභයෙනාපි සීලසංයමො චෙව සීලසංවරො ච කථිතො. වචනත්ථො පනෙත්ථ සංයමෙති වීතික්කමවිප්ඵන්දනං, පුග්ගලං වා සංයමෙති, වීතික්කමවසෙන තස්ස විප්ඵන්දිතුං න දෙතීති සංයමො. වීතික්කමස්ස පවෙසනද්වාරං සංවරති පිදහතීතිපි සංවරො. මොක්ඛන්ති උත්තමං මුඛභූතං වා. යථා හි සත්තානං චතුබ්බිධො ආහාරො මුඛෙන ¶ පවිසිත්වා අඞ්ගමඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චතුභූමකකුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මොක්ඛ’’න්ති. පමුඛෙ සාධූති පාමොක්ඛං; පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති අත්ථො. කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියාති චතුභූමකකුසලානං පටිලාභත්ථාය පාමොක්ඛං පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති වෙදිතබ්බං.

කායිකො අවීතික්කමොති තිවිධං කායසුචරිතං. වාචසිකොති චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං. කායිකවාචසිකොති තදුභයං. ඉමිනා ආජීවට්ඨමකසීලං පරියාදාය දස්සෙති. සංවුතොති පිහිතො; සංවුතින්ද්රියො පිහිතින්ද්රියොති ¶ අත්ථො. යථා හි සංවුතද්වාරං ගෙහං ‘‘සංවුතගෙහං පිහිතගෙහ’’න්ති වුච්චති, එවමිධ සංවුතින්ද්රියො ‘‘සංවුතො’’ති වුත්තො. පාතිමොක්ඛසංවරෙනාති පාතිමොක්ඛෙන ච සංවරෙන ච, පාතිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙන වා සංවරෙන. උපෙතොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව.

512. ඉරියතීතිආදීහි සත්තහිපි පදෙහි පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතස්ස භික්ඛුනො ඉරියාපථවිහාරො කථිතො.

513. ආචාරගොචරනිද්දෙසෙ කිඤ්චාපි භගවා සමණාචරං සමණගොචරං කථෙතුකාමො ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නොති අත්ථි ආචාරො, අත්ථි අනාචාරො’’ති පදං උද්ධරි. යථා පන මග්ගකුසලො පුරිසො මග්ගං අචික්ඛන්තො ‘වාමං මුඤ්ච දක්ඛිණං ගණ්හා’ති පඨමං මුඤ්චිතබ්බං සභයමග්ගං උප්පථමග්ගං ආචික්ඛති ¶ , පච්ඡා ගහෙතබ්බං ඛෙමමග්ගං උජුමග්ගං; එවමෙව මග්ගකුසලපුරිසසදිසො ධම්මරාජා පඨමං පහාතබ්බං බුද්ධප්පටිකුට්ඨං අනාචාරං ආචික්ඛිත්වා පච්ඡා ආචාරං ආචික්ඛිතුකාමො ‘‘තත්ථ කතමො අනාචාරො’’තිආදිමාහ. පුරිසෙන හි ආචික්ඛිතමග්ගො සම්පජ්ජෙය්ය වා න වා, තථාගතෙන ආචික්ඛිතමග්ගො අපණ්ණකො, ඉන්දෙන විස්සට්ඨං වජිරං විය, අවිරජ්ඣනකො නිබ්බානනගරංයෙව සමොසරති. තෙන වුත්තං – ‘‘පුරිසො මග්ගකුසලොති ඛො, තිස්ස, තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති (සං. නි. 3.84).

යස්මා වා සසීසං නහානෙන පහීනසෙදමලජල්ලිකස්ස පුරිසස්ස මාලාගන්ධවිලෙපනාදිවිභූසනවිධානං විය පහීනපාපධම්මස්ස කල්යාණධම්මසමායොගො සම්පන්නරූපො හොති, තස්මා සෙදමලජල්ලික්කං විය පහාතබ්බං පඨමං අනාචාරං ආචික්ඛිත්වා, පහීනසෙදමලජල්ලිකස්ස මාලාගන්ධවිලෙපනාදිවිභූසනවිධානං ¶ විය පච්ඡා ආචාරං ආචික්ඛිතුකාමොපි තත්ථ කතමො අනාචාරොතිආදිමාහ. තත්ථ කායිකො වීතික්කමොති තිවිධං කායදුච්චරිතං; වාචසිකො වීතික්කමොති චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං; කායිකවාචසිකො වීතික්කමොති තදුභයං. එවං ආජීවට්ඨමකසීලස්සෙව වීතික්කමං දස්සෙසි.

යස්මා පන න කෙවලං කායවාචාහි එව අනාචාරං ආචරති, මනසාපි ආචරති එව, තස්මා තං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බම්පි දුස්සීල්යං අනාචාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ ¶ එකච්චියං අනාචාරං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ඉධෙකච්චො වෙළුදානෙනාතිආදිමාහ. තත්ථ වෙළුදානෙනාති පච්චයහෙතුකෙන වෙළුදානෙන. විහාරෙ උට්ඨිතඤ්හි අරඤ්ඤතො වා ආහරිත්වා රක්ඛිතගොපිතං වෙළුං ‘එවං මෙ පච්චයං දස්සන්තී’ති උපට්ඨාකානං දාතුං න වට්ටති. එවඤ්හි ජීවිතං කප්පෙන්තො අනෙසනාය මිච්ඡාජීවෙන ජීවති. සො දිට්ඨෙව ධම්මෙ ගරහං පාපුණාති, සම්පරායෙ ච අපායපරිපූරකො හොති. අත්තනො පුග්ගලිකවෙළුං කුලසඞ්ගහත්ථාය දදන්තො කුලදූසකදුක්කටමාපජ්ජති; පරපුග්ගලිකං ථෙය්යචිත්තෙන දදමානො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. සඞ්ඝිකෙපි එසෙව නයො. සචෙ පන තං ඉස්සරවතාය දෙති ගරුභණ්ඩවිස්සජ්ජනමාපජ්ජති ¶ .

කතරො පන වෙළු ගරුභණ්ඩං හොති, කතරො න හොතීති? යො තාව අරොපිමො සයංජාතකො, සො සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්නට්ඨානෙයෙව ගරුභණ්ඩං, තතො පරං න ගරුභණ්ඩං; රොපිතට්ඨානෙ සබ්බෙන සබ්බං ගරුභණ්ඩං. සො පන පමාණෙන පරිච්ඡින්නො තෙලනාළිප්පමාණොපි ගරුභණ්ඩං, න තතො හෙට්ඨා. යස්ස පන භික්ඛුනො තෙලනාළියා වා කත්තරදණ්ඩෙන වා අත්ථො, තෙන ඵාතිකම්මං කත්වා ගහෙතබ්බො. ඵාතිකම්මං තදග්ඝනකං වා අතිරෙකං වා වට්ටති, ඌනකං න වට්ටති. හත්ථකම්මම්පි උදකාහරණමත්තං වා අප්පහරිතකරණමත්තං වා න වට්ටති, තං ථාවරං කාතුං වට්ටති. තස්මා පොක්ඛරණිතො වා පංසුං උද්ධරිත්වා සොපානං වා අත්ථරාපෙත්වා විසමට්ඨානං වා සමං කත්වා ගහෙතුං වට්ටති. ඵාතිකම්මං අකත්වා ගහිතො තත්ථ වසන්තෙනෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බො; පක්කමන්තෙන සඞ්ඝිකං කත්වා ඨපෙත්වා ගන්තබ්බං. අසතියා ගහෙත්වා ගතෙන යත්ථ ගතො සරති, තතො පච්චාහරිතබ්බො. සචෙ අන්තරා භයං හොති, සම්පත්තවිහරෙ ඨපෙත්වා ගන්තබ්බං.

මනුස්සා විහාරං ගන්ත්වා වෙළුං යාචන්ති. භික්ඛූ ‘සඞ්ඝිකො’ති දාතුං න විසහන්ති. මනුස්සා පුනප්පුනං යාචන්ති වා තජ්ජෙන්ති වා. තදා භික්ඛූහි ‘දණ්ඩකම්මං කත්වා ගණ්හථා’ති වත්තුං ¶ වට්ටති; වෙළුදානං නාම න හොති. සචෙ තෙ දණ්ඩකම්මත්ථාය වාසිඵරසුආදීනි වා ඛාදනීයභොජනීයං වා දෙන්ති, ගහෙතුං න වට්ටති. විනයට්ඨකථායං පන ‘‘දඩ්ඪගෙහා මනුස්සා ගණ්හිත්වා ගච්ඡන්තා න වාරෙතබ්බා’’ති වුත්තං.

සචෙ ¶ සඞ්ඝස්ස වෙළුගුම්බෙ වෙළුදූසිකා උප්පජ්ජන්ති, තං අකොට්ටාපෙන්තානං වෙළු නස්සති, කිං කාතබ්බන්ති? භික්ඛාචාරෙ මනුස්සානං ආචික්ඛිතබ්බං. සචෙ කොට්ටෙතුං න ඉච්ඡන්ති ‘සමභාගං ලභිස්සථා’ති වත්තබ්බා; න ඉච්ඡන්තියෙව ‘ද්වෙ කොට්ඨාසෙ ලභිස්සථා’ති වත්තබ්බා. එවම්පි අනිච්ඡන්තෙසු ‘නට්ඨෙන අත්ථො නත්ථි, තුම්හාකං ඛණෙ සති දණ්ඩකම්මං කරිස්සථ, කොට්ටෙත්වා ගණ්හථා’ති වත්තබ්බා; වෙළුදානං නාම න හොති. වෙළුගුම්බෙ අග්ගිම්හි උට්ඨිතෙපි, උදකෙන වුය්හමානවෙළූසුපි එසෙව නයො. රුක්ඛෙසුපි අයමෙව කථාමග්ගො. රුක්ඛො පන සූචිදණ්ඩකප්පමාණො ගරුභණ්ඩං හොති. සඞ්ඝිකෙ රුක්ඛෙ කොට්ටාපෙත්වා සඞ්ඝං අනාපුච්ඡිත්වාපි සඞ්ඝිකං ආවාසං කාතුං ¶ ලබ්භති. වචනපථච්ඡෙදනත්ථං පන ආපුච්ඡිත්වාව කාතබ්බො.

පුග්ගලිකං කාතුං ලබ්භති, න ලබ්භතීති? න ලබ්භති. හත්ථකම්මසීසෙන පන එකස්මිං ගෙහෙ මඤ්චට්ඨානමත්තං ලබ්භති, තීසු ගෙහෙසු එකං ගෙහං ලභති. සචෙ දබ්භසම්භාරා පුග්ගලිකා හොන්ති, භූමි සඞ්ඝිකා, එකං ගෙහං කත්වා සමභාගං ලභති, ද්වීසු ගෙහෙසු එකං ගෙහං ලභති. සඞ්ඝිකරුක්ඛෙ සඞ්ඝිකං ආවාසං බාධෙන්තෙ සඞ්ඝං අනාපුච්ඡා හාරෙතුං වට්ටති, න වට්ටතීති? වට්ටති. වචනපථච්ඡෙදනත්ථං පන ආපුච්ඡිත්වාව හාරෙතබ්බො. සචෙ රුක්ඛං නිස්සාය සඞ්ඝස්ස මහන්තො ලාභො හොති, න හාරෙතබ්බො. පුග්ගලිකරුක්ඛෙ සඞ්ඝිකං ආවාසං බාධෙන්තෙ රුක්ඛසාමිකස්ස ආචික්ඛිතබ්බං. සචෙ හරිතුං න ඉච්ඡති, ඡෙදාපෙත්වා හාරෙතබ්බො. ‘රුක්ඛං මෙ දෙථා’ති චොදෙන්තස්ස රුක්ඛං අග්ඝාපෙත්වා මූලං දාතබ්බං. සඞ්ඝිකෙ රුක්ඛෙ පුග්ගලිකාවාසං, පුග්ගලිකෙ ච පුග්ගලිකාවාසං බාධෙන්තෙපි එසෙව නයො. වල්ලියම්පි අයමෙව කථාමග්ගො. වල්ලි පන යත්ථ වික්කායති, දුල්ලභා හොති, තත්ථ ගරුභණ්ඩං. සා ච ඛො උපඩ්ඪබාහුප්පමාණතො පට්ඨාය; තතො හෙට්ඨා වල්ලිඛණ්ඩං ගරුභණ්ඩං න හොති.

පත්තදානාදීසුපි පත්තදානෙනාති පච්චයහෙතුකෙන පත්තදානෙනාතිආදි සබ්බං වෙළුදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ගරුභණ්ඩතාය පනෙත්ථ අයං විනිච්ඡයො. පත්තම්පි හි යත්ථ වික්කායති, ගන්ධිකාදයො ¶ ගන්ධපලිවෙඨනාදීනං අත්ථාය ගණ්හන්ති, තාදිසෙ දුල්ලභට්ඨානෙයෙව ගරුභණ්ඩං හොති. එස තාව කිංසුකපත්තකණ්ණපිළන්ධනතාලපත්තාදීසු විනිච්ඡයො.

තාලපණ්ණම්පි ¶ ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ කථෙතබ්බං. තාලපණ්ණම්පි හි සයංජාතෙ තාලවනෙ සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්නට්ඨානෙයෙව ගරුභණ්ඩං, න තතො පරං. රොපිමතාලෙසු සබ්බම්පි ගරුභණ්ඩං. තස්ස පමාණං හෙට්ඨිමකොටියා අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණොපි රිත්තපොත්ථකො. තිණම්පි එත්ථෙව පක්ඛිපිත්වා කථෙතබ්බං. යත්ථ පන තිණං නත්ථි තත්ථ මුඤ්ජපලාලනාළිකෙරපණ්ණාදීහිපි ඡාදෙන්ති. තස්මා තානිපි තිණෙනෙව සඞ්ගහිතානි. ඉති මුඤ්ජපලාලාදීසු යංකිඤ්චි මුට්ඨිප්පමාණං තිණං, නාළිකෙරපණ්ණාදීසු ච එකපණ්ණම්පි ¶ සඞ්ඝස්ස දින්නං වා තත්ථජාතකං වා බහිආරාමෙ සඞ්ඝස්ස තිණවත්ථුම්හි ජාතතිණං වා රක්ඛිතගොපිතං ගරුභණ්ඩං හොති. තං පන සඞ්ඝකම්මෙ ච චෙතියකම්මෙ ච කතෙ අතිරෙකං පුග්ගලිකකම්මෙ දාතුං වට්ටති. හෙට්ඨා වුත්තවෙළුම්හිපි එසෙව නයො.

පුප්ඵදානෙ ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු පුප්ඵානි විස්සජ්ජෙත්වා යාගුභත්තවත්ථෙ උපනෙන්තු, එත්තකෙසු සෙනාසනපටිසඞ්ඛරණෙ උපනෙන්තූ’’ති එවං නියමිතට්ඨානෙ එව පුප්ඵානි ගරුභණ්ඩානි හොන්ති. පරතීරෙ සාමණෙරා පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා රාසිං කරොන්ති, පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතො පුප්ඵභාජකො භික්ඛුසඞ්ඝං ගණෙත්වා කොට්ඨාසෙ කරොති, සො සම්පත්තපරිසාය සඞ්ඝං අනාපුච්ඡිත්වාව දාතුං ලභති; අසම්මතෙන පන ආපුච්ඡිත්වාව දාතබ්බං. භික්ඛු පන කස්ස පුප්ඵානි දාතුං ලභති, කස්ස න ලභතීති? මාතාපිතූනං ගෙහං හරිත්වාපි ගෙහතො පක්කොසාපෙත්වාපි ‘වත්ථුපූජං කරොථා’ති දාතුං ලභති, පිළන්ධනත්ථාය දාතුං න ලභති; සෙසඤාතීනං පන හරිත්වා න දාතබ්බං, පක්කොසාපෙත්වා ‘පූජං කරොථා’ති දාතබ්බං; සෙසජනස්ස පූජනට්ඨානං සම්පත්තස්ස අපච්චාසීසන්තෙන දාතබ්බං; පුප්ඵදානං නාම න හොති. විහාරෙ බහූනි පුප්ඵානි පුප්ඵන්ති. භික්ඛුනා පිණ්ඩාය චරන්තෙන මනුස්සෙ දිස්වා ‘විහාරෙ බහූනි පුප්ඵානි, පූජෙථා’ති වත්තබ්බං. වචනමත්තෙ දොසො නත්ථි. ‘මනුස්සා ඛාදනීයභොජනීයං ආදාය ආගමිස්සන්තී’ති චිත්තෙන පන න වත්තබ්බං. සචෙ වදති, ඛාදනීයභොජනීයං න පරිභුඤ්ජිතබ්බං. මනුස්සා අත්තනො ධම්මතාය ‘විහාරෙ පුප්ඵානි අත්ථී’ති පුච්ඡිත්වා ‘අසුකදිවසෙ විහාරං ආගමිස්සාම, සාමණෙරානං පුප්ඵානි ඔචිනිතුං මා දෙථා’ති වදන්ති. භික්ඛූ සාමණෙරානං කථෙතුං පමුට්ඨා. සාමණෙරෙහි පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා ඨපිතානි. මනුස්සා භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, මයං තුම්හාකං අසුකදිවසෙයෙව ආරොචයිම්හ ¶ – ‘සාමණෙරානං පුප්ඵානි ඔචිනිතුං මා දෙථා’ති. කස්මා න වාරයිත්ථා’’ති? ‘‘සති ¶ මෙ පමුට්ඨා, පුප්ඵානි ඔචිනිතමත්තානෙව, තාව න පූජා කතා’’ති වත්තබ්බං. ‘‘ගණ්හථ පූජෙථා’’ති න වත්තබ්බං. සචෙ වදති, ආමිසං න පරිභුඤ්ජිතබ්බං.

අපරො භික්ඛු සාමණෙරානං ආචික්ඛති ‘‘අසුකගාමවාසිනො පුප්ඵානි මා ඔචිනිත්ථා’’ති ආහංසූති. මනුස්සාපි ¶ ආමිසං ආහරිත්වා දානං දත්වා වදන්ති – ‘‘අම්හාකං මනුස්සා න බහුකා, සාමණෙරෙ අම්හෙහි සහ පුප්ඵානි ඔචිනිතුං ආණාපෙථා’’ති. ‘‘සාමණෙරෙහි භික්ඛා ලද්ධා; යෙ භික්ඛාචාරං න ගච්ඡන්ති, තෙ සයමෙව ජානිස්සන්ති, උපාසකා’’ති වත්තබ්බං. එත්තකං නයං ලභිත්වා සාමණෙරෙ පුත්තෙ වා භාතිකෙ වා කත්වා පුප්ඵානි ඔචිනාපෙතුං දොසො නත්ථි; පුප්ඵදානං නාම න හොති.

ඵලදානෙ ඵලම්පි පුප්ඵං විය නියමිතමෙව ගරුභණ්ඩං හොති. විහාරෙ බහුකම්හි ඵලාඵලෙ සති අඵාසුකමනුස්සා ආගන්ත්වා යාචන්ති. භික්ඛූ ‘සඞ්ඝික’න්ති දාතුං න උස්සහන්ති. මනුස්සා විප්පටිසාරිනො අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති. තත්ථ කිං කාතබ්බන්ති? ඵලෙහි වා රුක්ඛෙහි වා පරිච්ඡින්දිත්වා කතිකා කාතබ්බා – ‘අසුකෙසු ච රුක්ඛෙසු එත්තකානි ඵලානි ගණ්හන්තා, එත්තකෙසු වා රුක්ඛෙසු ඵලානි ගණ්හන්තා න වාරෙතබ්බා’ති. චොරා පන ඉස්සරා වා බලක්කාරෙන ගණ්හන්තා න වාරෙතබ්බා; කුද්ධා තෙ සකලවිහාරම්පි නාසෙය්යුං. ආදීනවො පන කථෙතබ්බොති.

සිනානදානෙ සිනානචුණ්ණානි කොට්ටිතානි න ගරුභණ්ඩානි. අකොට්ටිතො රුක්ඛත්තචොව ගරුභණ්ඩං. චුණ්ණං පන අගිලානස්ස රජනනිපක්කං වට්ටති. ගිලානස්ස යංකිඤ්චි චුණ්ණං වට්ටතියෙව. මත්තිකාපි එත්ථෙව පක්ඛිපිත්වා කථෙතබ්බා. මත්තිකාපි යත්ථ දුල්ලභා හොති, තත්ථෙව ගරුභණ්ඩං. සාපි හෙට්ඨිමකොටියා තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණාව තතො හෙට්ඨා න ගරුභණ්ඩන්ති.

දන්තකට්ඨදානෙ දන්තකට්ඨං අච්ඡින්නකමෙව ගරුභණ්ඩං. යෙසං සාමණෙරානං සඞ්ඝතො දන්තකට්ඨවාරො පාපුණාති, තෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායානං පාටියෙක්කං දාතුං න ලභන්ති. යෙහි පන ‘එත්තකානි දන්තකට්ඨානි ආහරිතබ්බානී’ති පරිච්ඡින්දිත්වා වාරං ගහිතානි, තෙ අතිරෙකානි ආචරියුපජ්ඣායානං දාතුං ලභන්ති. එකෙන භික්ඛුනා දන්තකට්ඨමාළකතො බහූනි දන්තකට්ඨානි ¶ න ගහෙතබ්බානි, දෙවසිකං එකෙකමෙව ගහෙතබ්බං. පාටියෙක්කං වසන්තෙනාපි භික්ඛුසඞ්ඝං ගණයිත්වා යත්තකානි ¶ අත්තනො පාපුණන්ති තත්තකානෙව ගහෙත්වා ගන්තබ්බං; අන්තරා ආගන්තුකෙසු වා ආගතෙසු ¶ දිසං වා පක්කමන්තෙන ආහරිත්වා ගහිතට්ඨානෙයෙව ඨපෙතබ්බානි.

චාටුකම්යතායාතිආදීසු චාටුකම්යතා වුච්චති අත්තානං දාසං විය නීචට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පරස්ස ඛලිතවචනම්පි සණ්ඨපෙත්වා පියකාමතාය පග්ගය්හවචනං. මුග්ගසූප්යතායාති මුග්ගසූපසමානාය සච්චාලිකෙන ජීවිතකප්පනතායෙතං අධිවචනං. යථා හි මුග්ගසූපෙ පච්චන්තෙ බහූ මුග්ගා පාකං ගච්ඡන්ති, ථොකා න ගච්ඡන්ති; එවමෙව සච්චාලිකෙන ජීවිතකප්පකෙ පුග්ගලෙ බහු අලිකං හොති, අප්පකං සච්චං. යථා වා මුග්ගසූපස්ස අප්පවිසනට්ඨානං නාම නත්ථි, එවමෙව සච්චාලිකවුත්තිනො පුග්ගලස්ස අප්පවිට්ඨවාචා නාම නත්ථි; සිඞ්ඝාටකං විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතධාරාය පතිට්ඨාති. තෙනස්ස සා මුසාවාදිතා මුග්ගසූප්යතාති වුත්තා. පාරිභටයතාති පරිභටකම්මභාවො. පරිභටස්ස හි කම්මං පාරිභටයං, තස්ස භාවො පාරිභටයතා; අලඞ්කාරකරණාදීහි දාරකකීළාපනස්සෙතං අධිවචනං.

ජඞ්ඝපෙසනිකන්ති ගාමන්තරදෙසන්තරාදීසු තෙසං තෙසං ගිහීනං සාසනපටිසාසනහරණං. ඉදඤ්හි ජඞ්ඝපෙසනිකං නාම අත්තනො මාතාපිතූනං, යෙ චස්ස මාතාපිතරො උපට්ඨහන්ති, තෙසං සාසනං ගහෙත්වා කත්ථචි ගමනවසෙන වට්ටති. චෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා අත්තනො වා කම්මං කරොන්තානං වඩ්ඪකීනම්පි සාසනං හරිතුං වට්ටති. මනුස්සා ‘‘දානං දස්සාම, පූජං කරිස්සාම, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආචික්ඛථා’’ති වදන්ති; ‘‘අසුකත්ථෙරස්ස නාම දෙථා’’ති පිණ්ඩපාතං වා භෙසජ්ජං වා චීවරං වා දෙන්ති; ‘‘විහාරෙ පූජං කරොථා’’ති මාලාගන්ධවිලෙපනාදීනි වා ධජපතාකාදීනි වා නීය්යාදෙන්ති, සබ්බං හරිතුං වට්ටති; ජඞ්ඝපෙසනිකං නාම න හොති. සෙසානං සාසනං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස පදවාරෙ පදවාරෙ දොසො.

අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙනාති එතෙසං වා වෙළුදානාදීනං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වෙජ්ජකම්මභණ්ඩාගාරිකකම්මං පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකම්මං ¶ සඞ්ඝුප්පාදචෙතියුප්පාදඋපට්ඨාපනකම්මන්ති එවරූපානං වා මිච්ඡාජීවෙන ජීවිතකප්පනකකම්මානං යෙන කෙනචි. බුද්ධපටිකුට්ඨෙනාති බුද්ධෙහි ගරහිතෙන පටිසිද්ධෙන. අයං වුච්චතීති අයං සබ්බොපි අනාචාරො නාම කථීයති. ආචාරනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

514. ගොචරනිද්දෙසෙපි ¶ ¶ පඨමං අගොචරස්ස වචනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තත්ථ ච ගොචරොති පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානං ගොචරො, අයුත්තට්ඨානං අගොචරො. වෙසියා ගොචරො අස්සාති වෙසියගොචරො; මිත්තසන්ථවවසෙන උපසඞ්කමිතට්ඨානන්ති අත්ථො. තත්ථ වෙසියා නාම රූපූපජීවිනියො යෙන කෙනචිදෙව සුලභජ්ඣාචාරතාමිත්තසත්ථවසිනෙහවසෙන උපසඞ්කමන්තො වෙසියාගොචරො නාම හොති. තස්මා එවං උපසඞ්කමිතුං න වට්ටති. කිං කාරණා? ආරක්ඛවිපත්තිතො. එවං උපසඞ්කමන්තස්ස හි චිරං රක්ඛිතගොපිතොපි සමණධම්මො කතිපාහෙනෙව නස්සති; සචෙපි න නස්සති ගරහං ලභති. දක්ඛිණාවසෙන පන උපසඞ්කමන්තෙන සතිං උපට්ඨාපෙත්වා උපසඞ්කමිතබ්බං. විධවා වුච්චන්ති මතපතිකා වා පවුත්ථපතිකා වා. ථුල්ලකුමාරියොති මහල්ලිකා අනිවිට්ඨකුමාරියො. පණ්ඩකාති ලොකාමිසනිස්සිතකථාබහුලා උස්සන්නකිලෙසා අවූපසන්තපරිළාහා නපුංසකා. තෙසං සබ්බෙසම්පි උපසඞ්කමනෙ ආදීනවො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. භික්ඛුනීසුපි එසෙව නයො. අපිච භික්ඛූ නාම උස්සන්නබ්රහ්මචරියා හොන්ති, තථා භික්ඛුනියො. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්ථවවසෙන කතිපාහෙනෙව රක්ඛිතගොපිතසමණධම්මං නාසෙන්ති. ගිලානපුච්ඡකෙන පන ගන්තුං වට්ටති. භික්ඛුනා පුප්ඵානි ලභිත්වා පූජනත්ථායපි ඔවාදදානත්ථායපි ගන්තුං වට්ටතියෙව.

පානාගාරන්ති සුරාපානඝරං. තං බ්රහ්මචරියන්තරායකරෙහි සුරාසොණ්ඩෙහි අවිවිත්තං හොති. තත්ථ තෙහි සද්ධිං සහ සොණ්ඩවසෙන ¶ උපසඞ්කමිතුං න වට්ටති; බ්රහ්මචරියන්තරායො හොති. සංසට්ඨො විහරති රාජූහීතිආදීසු රාජානොති අභිසිත්තා වා හොන්තු අනභිසිත්තා වා යෙ රජ්ජං අනුසාසන්ති. රාජමහාමත්තාති රාජූනං ඉස්සරියසදිසාය මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතා. තිත්ථියාති විපරීතදස්සනා බාහිරපරිබ්බාජකා. තිත්ථියසාවකාති භත්තිවසෙන තෙසං පච්චයදායකා. එතෙහි සද්ධිං සංසග්ගජාතො හොතීති අත්ථො.

අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙනාති අනනුලොමිකසංසග්ගො නාම තිස්සන්නං සික්ඛානං අනනුලොමො පච්චනීකසංසග්ගො, යෙන බ්රහ්මචරියන්තරායං පඤ්ඤත්තිවීතික්කමං සල්ලෙඛපරිහානිඤ්ච පාපුණාති, සෙය්යථිදං – රාජරාජමහාමත්තෙහි සද්ධිං සහසොකිතා, සහනන්දිතා, සමසුඛදුක්ඛතා, උප්පන්නෙසු ¶ කිච්චකරණීයෙසු අත්තනාව යොගං ආපජ්ජනතා, තිත්ථියතිත්ථියසාවකෙහි සද්ධිං එකච්ඡන්දරුචිසමාචාරතා එකච්ඡන්දරුචිසමාචාරභාවාවහො වා සිනෙහබහුමානසන්ථවො. තත්ථ රාජරාජමහාමත්තෙහි ¶ සද්ධිං සංසග්ගො බ්රහ්මචරියන්තරායං කරොති. ඉතරෙහි තිත්ථියසාවකෙහි තෙසං ලද්ධිගහණං. තෙසං පන වාදං භින්දිත්වා අත්තනො ලද්ධිං ගණ්හාපෙතුං සමත්ථෙන උපසඞ්කමිතුං වට්ටති.

ඉදානි අපරෙනපි පරියායෙන අගොචරං දස්සෙතුං යානි වා පන තානි කුලානීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අස්සද්ධානීති බුද්ධාදීසු සද්ධාවිරහිතානි; බුද්ධො සබ්බඤ්ඤූ, ධම්මො නිය්යානිකො, සඞ්ඝො සුප්පටිපන්නොති න සද්දහන්ති. අප්පසන්නානීති චිත්තං පසන්නං අනාවිලං කාතුං න සක්කොන්ති. අක්කොසකපරිභාසකානීති අක්කොසකානි චෙව පරිභාසකානි ච; ‘චොරොසි, බාලොසි, මූළ්හොසි, ඔට්ඨොසි, ගොණොසි, ගද්රභොසි, ආපායිකොසි, නෙරයිකොසි, තිරච්ඡානගතොසි, නත්ථි තුය්හං සුගති, දුග්ගතියෙව පාටිකඞ්ඛා’ති එවං දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති; ‘හොතු, ඉදානි තං පහරිස්සාම, බන්ධිස්සාම ¶ , වධිස්සාමා’ති එවං භයදස්සනෙන පරිභාසන්ති චාති අත්ථො. අනත්ථකාමානීති අත්ථං න ඉච්ඡන්ති, අනත්ථමෙව ඉච්ඡන්ති. අහිතකාමානීති අහිතමෙව ඉච්ඡන්ති, හිතං න ඉච්ඡන්ති. අඵාසුකකාමානීති ඵාසුකං න ඉච්ඡන්ති, අඵාසුකමෙව ඉච්ඡන්ති. අයොගක්ඛෙමකාමානීති චතූහි යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයං න ඉච්ඡන්ති, සභයමෙව ඉච්ඡන්ති. භික්ඛූනන්ති එත්ථ සාමණෙරාපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. භික්ඛුනීනන්ති එත්ථ සික්ඛමානසාමණෙරියොපි. සබ්බෙසම්පි හි භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතානඤ්චෙව සරණගතානඤ්ච චතුන්නම්පි පරිසානං තානි අනත්ථකාමානියෙව. තථාරූපානි කුලානීති එවරූපානි ඛත්තියකුලාදීනි කුලානි. සෙවතීති නිස්සාය ජීවති. භජතීති උපසඞ්කමති. පයිරුපාසතීති පුනප්පුනං උපසඞ්කමති. අයං වුච්චතීති අයං වෙසියාදිගොචරස්ස වෙසියාදිකො, රාජාදිසංසට්ඨස්ස රාජාදිකො, අස්සද්ධකුලාදිසෙවකස්ස අස්සද්ධකුලාදිකො චාති තිප්පකාරොපි අයුත්තගොචරො අගොචරොති වෙදිතබ්බො.

තස්ස ඉමිනා පරියායෙන අගොචරතා වෙදිතබ්බා. වෙසියාදිකො තාව පඤ්චකාමගුණනිස්සයතො අගොචරොති වෙදිතබ්බො, යථාහ – ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො? යදිදං පඤ්ච කාමගුණා’’ති ¶ (සං. නි. 5.372) රාජාදිකො ඣානානුයොගස්ස අනුපනිස්සයතො ලාභසක්කාරාසනිචක්කනිප්ඵාදනතො දිට්ඨිවිපත්තිහෙතුතො ච, අස්සද්ධකුලාදිකො සද්ධාහානිචිත්තසන්තාසාවහනතො අගොචරොති.

ගොචරනිද්දෙසෙ න වෙසියගොචරොතිආදීනි වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බානි. ඔපානභූතානීතිආදීසු ¶ පන ඔපානභූතානීති උදපානභූතානි; භික්ඛුසඞ්ඝස්ස, චාතුමහාපථෙ ඛතපොක්ඛරණී විය, යථාසුඛං ඔගාහනක්ඛමානි චිත්තමහාමත්තස්ස ගෙහසදිසානි. තස්ස කිර ගෙහෙ කාලත්ථම්භො යුත්තොයෙව ¶ . ඝරද්වාරං සම්පත්තානං භික්ඛූනං පච්චයවෙකල්ලං නාම නත්ථි. එකදිවසං භෙසජ්ජවත්තමෙව සට්ඨි කහාපණානි නික්ඛමන්ති. කාසාවපජ්ජොතානීති භික්ඛුභික්ඛුනීහි නිවත්ථපාරුතානං කාසාවානංයෙව පභාය එකොභාසානි භූතපාලසෙට්ඨිකුලසදිසානි. ඉසිවාතපටිවාතානීති ගෙහං පවිසන්තානං නික්ඛමන්තානඤ්ච භික්ඛුභික්ඛුනීසඞ්ඛාතානං ඉසීනං චීවරවාතෙන චෙව සමිඤ්ජනපසාරණාදිජනිතසරීරවාතෙන ච පටිවාතානි පවායිතානි විනිද්ධුතකිබ්බිසානි වා.

515. අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවිතානිද්දෙසෙ අණුමත්තානීති අණුප්පමාණා. වජ්ජාති දොසා. යානි තානි වජ්ජානීති යානි තානි ගරහිතබ්බට්ඨෙන වජ්ජානි. අප්පමත්තකානීති පරිත්තමත්තකානි ඛුද්දකප්පමාණානි. ඔරමත්තකානීති පරිත්තතොපි ඔරිමප්පමාණත්තා ඔරමත්තකානි. ලහුසානීති ලහුකානි. ලහුසම්මතානීති ලහූති සම්මතානි. සංයමකරණීයානීති සංයමෙන කත්තබ්බපටිකම්මානි. සංවරකරණීයානීති සංවරෙන කාතබ්බානි සංවරෙන කත්තබ්බපටිකම්මානි. චිත්තුප්පාදකරණීයානීති චිත්තුප්පාදමත්තෙන කත්තබ්බපටිකම්මානි. මනසිකාරපටිබද්ධානීති මනසා ආවජ්ජිතමත්තෙනෙව කත්තබ්බපටිකම්මානි. කානි පන තානීති? දිවාවිහාරවාසී සුමත්ථෙරො තාව ආහ – ‘‘අනාපත්තිගමනීයානි චිත්තුප්පාදමත්තකානි යානි ‘න පුන එවරූපං කරිස්සාමී’ති මනසා ආවජ්ජිතමත්තෙනෙව සුජ්ඣන්ති. අධිට්ඨානාවිකම්මං නාමෙතං කථිත’’න්ති. අන්තෙවාසිකො පනස්ස තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො පනාහ – ‘‘ඉදං පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්සෙව භාජනීයං. තස්මා සබ්බලහුකං දුක්කටදුබ්භාසිතං ඉධ වජ්ජන්ති වෙදිතබ්බං. වුට්ඨානාවිකම්මං නාමෙතං කථිත’’න්ති. ඉතිඉමෙසූති ¶ එවංපකාරෙසු ඉමෙසු. වජ්ජදස්සාවීති වජ්ජතො දොසතො දස්සනසීලො. භයදස්සාවීති ¶ චතුබ්බිධස්ස භයස්ස කාරණත්තා භයතො දස්සනසීලො. ආදීනවදස්සාවීති ඉධ නින්දාවහනතො, ආයතිං දුක්ඛවිපාකතො, උපරිගුණානං අන්තරායකරණතො, විප්පටිසාරජනනතො ච එතෙන නානප්පකාරෙන ආදීනවතො දස්සනසීලො.

නිස්සරණදස්සාවීති යං තත්ථ නිස්සරණං තස්ස දස්සනසීලො. කිං පනෙත්ථ නිස්සරණන්ති? ආචරියත්ථෙරවාදෙ ¶ තාව ‘‘අනාපත්තිගමනීයතාය සති අධිට්ඨානාවිකම්මං නිස්සරණ’’න්ති කථිතං. අන්තෙවාසිකත්ථෙරවාදෙ තාව ‘‘ආපත්තිගමනීයතාය සති වුට්ඨානාවිකම්මං නිස්සරණ’’න්ති කථිතං.

තත්ථ තථාරූපො භික්ඛු අණුමත්තානි වජ්ජානි වජ්ජතො භයතො පස්සති නාම. තං දස්සෙතුං අයං නයො කථිතො – පරමාණු නාම, අණු නාම, තජ්ජාරී නාම, රථරෙණු නාම, ලික්ඛා නාම, ඌකා නාම, ධඤ්ඤමාසො නාම, අඞ්ගුලං නාම, විදත්ථි නාම, රතනං නාම, යට්ඨි නාම, උසභං නාම, ගාවුතං නාම, යොජනං නාම. තත්ථ ‘පරමාණු’ නාම ආකාසකොට්ඨාසිකො මංසචක්ඛුස්ස ආපාථං නාගච්ඡති, දිබ්බචක්ඛුස්සෙව ආගච්ඡති. ‘අණු’ නාම භිත්තිච්ඡිද්දතාලච්ඡිද්දෙහි පවිට්ඨසූරියරස්මීසු වට්ටි වට්ටි හුත්වා පරිබ්භමන්තො පඤ්ඤායති. ‘තජ්ජාරී’ නාම ගොපථමනුස්සපථචක්කපථෙසු ඡිජ්ජිත්වා උභොසු පස්සෙසු උග්ගන්ත්වා තිට්ඨති. ‘රථරෙණු’ නාම තත්ථ තත්ථෙව අල්ලීයති. ලික්ඛාදයො පාකටා එව. එතෙසු පන ඡත්තිංස පරමාණවො එකස්ස අණුනො පමාණං. ඡත්තිංස අණූ එකාය තජ්ජාරියා පමාණං. ඡත්තිංස තජ්ජාරියො එකො රථරෙණු. ඡත්තිංස රථරෙණූ එකා ලික්ඛා. සත්ත ලික්ඛා එකා ඌකා. සත්ත ඌකා එකො ධඤ්ඤමාසො. සත්තධඤ්ඤමාසප්පමාණං එකං අඞ්ගුලං. තෙනඞ්ගුලෙන ද්වාදසඞ්ගුලානි විදත්ථි. ද්වෙ විදත්ථියො රතනං. සත්ත රතනානි යට්ඨි. තාය යට්ඨියා වීසති යට්ඨියො උසභං. අසීති උසභානි ගාවුතං. චත්තාරි ගාවුතානි යොජනං. තෙන යොජනෙන අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධො සිනෙරුපබ්බතරාජා. යො භික්ඛු අණුමත්තං වජ්ජං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධසිනෙරුපබ්බතසදිසං කත්වා දට්ඨුං සක්කොති – අයං භික්ඛු අණුමත්තානි ¶ වජ්ජානි භයතො පස්සති නාම. යොපි භික්ඛු සබ්බලහුකං ¶ දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තං පඨමපාරාජිකසදිසං කත්වා දට්ඨුං සක්කොති – අයං අණුමත්තානි වජ්ජානි වජ්ජතො භයතො පස්සති නාමාති වෙදිතබ්බො.

516. සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූතිපදනිද්දෙසෙ භික්ඛුසික්ඛාති භික්ඛූහි සික්ඛිතබ්බසික්ඛා. සා භික්ඛුනීහි සාධාරණාපි අසාධාරණාපි භික්ඛුසික්ඛා එව නාම. භික්ඛුනීසික්ඛාති භික්ඛුනීහි සික්ඛිතබ්බසික්ඛා. සාපි භික්ඛූහි සාධාරණාපි අසාධාරණාපි භික්ඛුනීසික්ඛා එව නාම. සාමණෙරසික්ඛමානසාමණෙරීනං සික්ඛාපි එත්ථෙව පවිට්ඨා. උපාසකසික්ඛාති උපාසකෙහි සික්ඛිතබ්බසික්ඛා. සා පඤ්චසීලදසසීලවසෙන වට්ටති. උපාසිකාසික්ඛාති උපාසිකාහි සික්ඛිතබ්බසික්ඛා. සාපි පඤ්චසීලදසසීලවසෙන වට්ටති. තත්ථ භික්ඛුභික්ඛුනීනං සික්ඛා යාව අරහත්තමග්ගා වට්ටති. උපාසකඋපාසිකානං සික්ඛා ¶ යාව අනාගාමිමග්ගා. තත්රායං භික්ඛු අත්තනා සික්ඛිතබ්බසික්ඛාපදෙසු එව සික්ඛති. සෙසසික්ඛා පන අත්ථුද්ධාරවසෙන සික්ඛාපදස්ස අත්ථදස්ස දස්සනත්ථං වුත්තා. ඉති ඉමාසු සික්ඛාසූති එවංපකාරාසු එතාසු සික්ඛාසු. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බෙන සික්ඛාසමාදානෙන සබ්බං සික්ඛං. සබ්බථා සබ්බන්ති සබ්බෙන සික්ඛිතබ්බාකාරෙන සබ්බං සික්ඛං. අසෙසං නිස්සෙසන්ති සෙසාභාවතො අසෙසං; සතිසම්මොසෙන භින්නස්සාපි සික්ඛාපදස්ස පුන පාකතිකකරණතො නිස්සෙසං. සමාදාය වත්තතීති සමාදියිත්වා ගහෙත්වා වත්තති. තෙන වුච්චතීති යෙන කාරණෙන එතං සබ්බං සික්ඛාපදං සබ්බෙන සික්ඛිතබ්බාකාරෙන සමාදියිත්වා සික්ඛති පූරෙති, තෙන වුච්චති ‘‘සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූ’’ති.

517-8. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූතිපදද්වයස්ස නිද්දෙසෙ කණ්හපක්ඛස්ස පඨමවචනෙ පයොජනං ආචාරනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තත්ථ කතමා ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතාතිආදීසු පන යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං නික්ඛෙපකණ්ඩවණ්ණනායං වුත්තමෙව.

519. ජාගරියානුයොගනිද්දෙසෙ ¶ පුබ්බරත්තාපරරත්තන්ති එත්ථ අඩ්ඪරත්තසඞ්ඛාතාය රත්තියා පුබ්බෙ පුබ්බරත්තං; ඉමිනා පඨමයාමඤ්චෙව පච්ඡාභත්තඤ්ච ගණ්හාති ¶ . රත්තියා පච්ඡා අපරරත්තං; ඉමිනා පච්ඡිමයාමඤ්චෙව පුරෙභත්තඤ්ච ගණ්හාති. මජ්ඣිමයාමො පනස්ස භික්ඛුනො නිද්දාකිලමථවිනොදනොකාසොති න ගහිතො. ජාගරියානුයොගන්ති ජාගරියස්ස අසුපනභාවස්ස අනුයොගං. අනුයුත්තො හොතීති තං අනුයොගසඞ්ඛාතං ආසෙවනං භාවනං අනුයුත්තො හොති සම්පයුත්තො. නිද්දෙසෙ පනස්ස ඉධ භික්ඛු දිවසන්ති පුබ්බණ්හො, මජ්ඣන්හො, සායන්හොති තයොපි දිවසකොට්ඨාසා ගහිතා. චඞ්කමෙන නිසජ්ජායාති සකලම්පි දිවසං ඉමිනා ඉරියාපථද්වයෙනෙව විහරන්තො. චිත්තස්ස ආවරණතො ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි පඤ්චහිපි නීවරණෙහි සබ්බාකුසලධම්මෙහි වා චිත්තං පරිසොධෙති. තෙහි ධම්මෙහි විසොධෙති පරිමොචෙති. ඨානං පනෙත්ථ කිඤ්චාපි න ගහිතං, චඞ්කමනිසජ්ජාසන්නිස්සිතං පන කත්වා ගහෙතබ්බමෙව. පඨමයාමන්ති සකලස්මිම්පි පඨමයාමෙ. මජ්ඣිමයාමන්ති රත්තින්දිවස්ස ඡට්ඨකොට්ඨාසසඞ්ඛාතෙ මජ්ඣිමයාමෙ.

සීහසෙය්යන්ති එත්ථ කාමභොගීසෙය්යා, පෙතසෙය්යා, සීහසෙය්යා, තථාගතසෙය්යාති චතස්සො සෙය්යා. තත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, කාමභොගී වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති අයං කාමභොගීසෙය්යා. තෙසු හි යෙභුය්යෙන දක්ඛිණපස්සෙන සයානො නාම නත්ථි. ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ ¶ , පෙතා උත්තානා සෙන්තී’’ති අයං පෙතසෙය්යා; අප්පමංසලොහිතත්තා හි අට්ඨිසඞ්ඝාටජටිතා එකෙන පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති, උත්තානාව සෙන්ති. සීහො, භික්ඛවෙ, මිගරාජා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සෙය්යං කප්පෙති…පෙ… අත්තමනො හොතී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං සීහසෙය්යා; තෙජුස්සදත්තා හි සීහො මිගරාජා ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ද්වෙ පච්ඡිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි පක්ඛිපිත්වා ¶ පුරිමපාදපච්ඡිමපාදනඞ්ගුට්ඨානං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ද්වින්නං පුරිමපාදානං මත්ථකෙ සීසං ඨපෙත්වා සයති; දිවසම්පි සයිත්වා පබුජ්ඣමානො න උත්තසන්තො පබුජ්ඣති, සීසං පන උක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදාදීනං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙති; සචෙ කිඤ්චි ඨානං විජහිත්වා ඨිතං හොති ‘නයිදං තුය්හං ජාතියා න සූරභාවස්ස අනුරූප’න්ති අනත්තමනො හුත්වා තත්ථෙව සයති, න ගොචරාය පක්කමති; අවිජහිත්වා ඨිතෙ පන ‘තුය්හං ජාතියා ච සූරභාවස්ස ච අනුරූපමිද’න්ති හට්ඨතුට්ඨො උට්ඨාය සීහවිජම්භිතං විජම්භිත්වා කෙසරභාරං ¶ විධුනිත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා ගොචරාය පක්කමති. චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා පන තථාගතසෙය්යාති වුච්චති. තාසු ඉධ සීහසෙය්යා ආගතා. අයඤ්හි තෙජුස්සදඉරියාපථත්තා උත්තමසෙය්යා නාම.

පාදෙ පාදන්ති දක්ඛිණපාදෙ වාමපාදං. අච්චාධායාති අතිආධාය ඊසකං අතික්කම්ම ඨපෙත්වා ගොප්ඵකෙන හි ගොප්ඵකෙ ජාණුනා වා ජාණුම්හි සඞ්ඝට්ටියමානෙ අභිණ්හං වෙදනා උප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං න හොති, සෙය්යා අඵාසුකා හොති; යථා පන න සඞ්ඝට්ටෙති, එවං අතික්කම්ම ඨපිතෙ වෙදනා නුප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං හොති, සෙය්යා ඵාසුකා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පාදෙ පාදං අච්චාධායා’’ති. සතො සම්පජානොති සතියා චෙව සම්පජානපඤ්ඤාය ච සමන්නාගතො හුත්වා. ඉමිනා සුපරිග්ගාහකං සතිසම්පජඤ්ඤං කථිතං. උට්ඨානසඤ්ඤං මනසිකරිත්වාති අසුකවෙලාය නාම උට්ඨහිස්සාමී’ති එවං උට්ඨානවෙලාපරිච්ඡෙදකං උට්ඨානසඤ්ඤං චිත්තෙ උපෙත්වා. එවං කත්වා නිපන්නො හි යථාපරිච්ඡින්නකාලෙයෙව උට්ඨාතුං යුත්තො.

520-521. සාතච්චං නෙපක්කන්ති සතතං පවත්තයිතබ්බතො සාතච්චසඞ්ඛාතං වීරියඤ්චෙව පරිපාකගතත්තා නෙපක්කසඞ්ඛාතං පඤ්ඤඤ්ච යුත්තො අනුයුත්තො පවත්තයමානොයෙව ජාගරියානුයොගං අනුයුත්තො විහරතීති අත්ථො. එත්ථ ච වීරියං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං කථිතං, පඤ්ඤාපි වීරියගතිකා එව; වීරියෙ ලොකියම්හි ලොකියා, ලොකුත්තරෙ ලොකුත්තරාති අත්ථො.

522. බොධිපක්ඛියානං ¶ ධම්මානන්ති චතුසච්චබොධිසඞ්ඛාතස්ස ¶ මග්ගඤාණස්ස පක්ඛෙ භවානං ධම්මානං. එත්තාවතා සබ්බෙපි සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ සමූහතො ගහෙත්වා ලොකියායපි භාවනාය එකාරම්මණෙ එකතො පවත්තනසමත්ථෙ බොජ්ඣඞ්ගෙයෙව දස්සෙන්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිආදිමාහ. තෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාව කථිතාති වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව.

523. අභික්කන්තෙතිආදිනිද්දෙසෙ අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ තාව අභික්කන්තං වුච්චති පුරතො ගමනං. පටික්කන්තන්ති නිවත්තනං. තදුභයම්පි චතූසු ඉරියාපථෙසු ¶ ලබ්භති. ගමනෙ තාව පුරතො කායං අභිහරන්තො අභික්කමති නාම, පටිනිවත්තන්තො පටික්කමති නාම. ඨානෙපි ඨිතකොව කායං පුරතො ඔනාමෙන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡතො අපනාමෙන්තො පටික්කමති නාම. නිසජ්ජායපි නිසින්නකොව ආසන්නස්ස පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛො සංසරන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡිමඅඞ්ගප්පදෙසං පච්චාසංසරන්තො පටික්කමති නාම. නිපජ්ජායපි එසෙව නයො.

සම්පජානකාරී හොතීති සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී, සම්පජඤ්ඤස්සෙව වා කාරී. සො හි අභික්කන්තාදීසු සම්පජඤ්ඤං කරොතෙව, න කත්ථචි සම්පජඤ්ඤවිරහිතො හොති. තං පන සම්පජඤ්ඤං යස්මා සතිසම්පයුත්තමෙව හොති, තෙනස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘සතො සම්පජානො අභික්කමති, සතො සම්පජානො පටික්කමතී’’ති වුත්තං.

අයඤ්හි අභික්කමන්තො වා පටික්කමන්තො වා න මුට්ඨස්සතී අසම්පජානො හොති; සතියා පන සමන්නාගතො පඤ්ඤාය ච සම්පජානොයෙව අභික්කමති චෙව පටික්කමති ච; සබ්බෙසු අභික්කමාදීසු චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං ඔතාරෙති. චතුබ්බිධඤ්හි සම්පජඤ්ඤං – සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, සප්පායසම්පජඤ්ඤං, ගොචරසම්පජඤ්ඤං, අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති. තත්ථ අභික්කමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අගන්ත්වා ‘කින්නු මෙ එත්ථ ගතෙන අත්ථො අත්ථි, නත්ථී’ති අත්ථානත්ථං පරිග්ගහෙත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’. තත්ථ ච ‘අත්ථො’ති චෙතියදස්සනබොධිදස්සනසඞ්ඝදස්සනථෙරදස්සනඅසුභදස්සනාදිවසෙන ධම්මතො වඩ්ඪි. චෙතියං වා බොධිං වා දිස්වාපි හි බුද්ධාරම්මණං ¶ පීතිං, සඞ්ඝදස්සනෙන සඞ්ඝාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. ථෙරෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදෙ පතිට්ඨාය, අසුභං දිස්වා තත්ථ පඨමජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. තස්මා එතෙසං දස්සනං ¶ සාත්ථං. කෙචි පන ‘‘ආමිසතොපි වඩ්ඪි අත්ථොයෙව; තං නිස්සාය බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය පටිපන්නත්තා’’ති වදන්ති.

තස්මිං පන ගමනෙ සප්පායාසප්පායං පරිග්ගහෙත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං ‘සප්පායසම්පජඤ්ඤං’, සෙය්යථිදං – චෙතියදස්සනං තාව සාත්ථං. සචෙ පන චෙතියස්ස මහතියා පූජාය දසද්වාදසයොජනන්තරෙ පරිසා සන්නිපතන්ති ¶ , අත්තනො විභවානුරූපං ඉත්ථියොපි පුරිසාපි අලඞ්කතපටියත්තා චිත්තකම්මරූපකානි විය සඤ්චරන්ති, තත්ර චස්ස ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ලොභො, අනිට්ඨෙ පටිඝො, අසමපෙක්ඛනෙ මොහො උප්පජ්ජති, කායසංසග්ගාපත්තිං වා ආපජ්ජති, ජීවිතබ්රහ්මචරියානං වා අන්තරායො හොති. එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති. වුත්තප්පකාරඅන්තරායාභාවෙ සප්පායං. බොධිදස්සනෙපි එසෙව නයො. සඞ්ඝදස්සනම්පි සාත්ථං. සචෙ පන අන්තොගාමෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං කරොන්තෙසු මනුස්සෙසු වුත්තප්පකාරෙනෙව ජනසන්නිපාතො චෙව අන්තරායො ච හොති. එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති; අන්තරායාභාවෙ සප්පායං හොති. මහාපරිසපරිවාරානං ථෙරානං දස්සනෙපි එසෙව නයො.

අසුභදස්සනම්පි සාත්ථං. තදත්ථදීපනත්ථඤ්ච ඉදං වත්ථු – එකො කිර දහරභික්ඛු සාමණෙරං ගහෙත්වා දන්තකට්ඨත්ථාය ගතො. සාමණෙරො මග්ගා ඔක්කමිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො අසුභං දිස්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තීණි ඵලානි සච්ඡිකත්වා උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨාසි. දහරො තං අපස්සන්තො ‘‘සාමණෙරා’’ති පක්කොසි. සො ‘මයා පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛුනා සද්ධිං ද්වෙ කථා නාම න කථිතපුබ්බා, අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ උපරිවිසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාමී’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති පටිවචනං අදාසි. ‘‘එහී’’ති ච වුත්තො එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමිනා තාව මග්ගෙන ගන්ත්වා මයා ඨිතොකාසෙ මුහුත්තං පුරත්ථාභිමුඛො ¶ ඨත්වා ඔලොකෙථා’’ති ආහ. සො තථා කත්වා තෙන පත්තවිසෙසමෙව පාපුණි. එවං එකං අසුභං ද්වින්නං ජනානං අත්ථාය ජාතං. එවං සාත්ථම්පි පනෙතං පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභං අසප්පායං, මාතුගාමස්ස ච පුරිසාසුභං, සභාගමෙව සප්පායන්ති. එවං සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං නාම.

එවං පරිග්ගහිතසාත්ථසප්පායස්ස පන අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ¶ ගොචරං උග්ගහෙත්වා භික්ඛාචාරගොචරෙ තං ගහෙත්වාව ගමනං ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’ නාම. තස්සාවිභාවනත්ථං ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං –

ඉධෙකච්චො භික්ඛු හරති න පච්චාහරති, එකච්චො න හරති පච්චාහරති, එකච්චො පන නෙව හරති න පච්චාහරති, එකච්චො හරති ච පච්චාහරති ¶ ච. තත්ථ යො භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙත්වා, තථා රත්තියා පඨමයාමෙ මජ්ඣිමයාමෙ සෙය්යං කප්පෙත්වා පච්ඡිමයාමෙපි නිසජ්ජාචඞ්කමෙහි වීතිනාමෙත්වා පගෙව චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා බොධිරුක්ඛෙ උදකං ආසිඤ්චිත්වා පානීයං පරිභොජනීයං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි සබ්බානි ඛන්ධකවත්තානි සමාදාය වත්තති, සො සරීරපරිකම්මං කත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා ද්වෙ තයො පල්ලඞ්කෙ උසුමං ගාහාපෙන්තො කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිත්වා, භික්ඛාචාරවෙලාය උට්ඨහිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව පත්තචීවරමාදාය සෙනාසනතො නික්ඛමිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා, සචෙ බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානං හොති තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව චෙතියඞ්ගණං පවිසති, අඤ්ඤං චෙ කම්මට්ඨානං හොති සොපානමූලෙ ඨත්වා හත්ථෙන ගහිතභණ්ඩං විය තං ඨපෙත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා චෙතියඞ්ගණං ආරුය්හ මහන්තං චෙතියං චෙ, තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං, ඛුද්දකං චෙ, තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං. චෙතියං වන්දිත්වා බොධියඞ්ගණං පත්තෙනාපි බුද්ධස්ස භගවතො සම්මුඛා විය නිපච්චාකාරං දස්සෙත්වා බොධි වන්දිතබ්බා.

සො එවං චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා පටිසාමිතට්ඨානං ගන්ත්වා, පටිසාමිතං භණ්ඩකං හත්ථෙන ගණ්හන්තො ¶ විය, නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගාමසමීපෙ කම්මට්ඨානසීසෙනෙව චීවරං පාරුපිත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති. අථ නං මනුස්සා දිස්වා ‘අය්යො නො ආගතො’ති පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආසනසාලාය වා ගෙහෙ වා නිසීදාපෙත්වා යාගුං දත්වා යාව භත්තං න නිට්ඨාති තාව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පුරතො නිසීදිත්වා පඤ්හං වා පුච්ඡන්ති ධම්මං වා සොතුකාමා හොන්ති. සචෙපි න කථාපෙන්ති ‘‘ජනසඞ්ගහත්ථං ධම්මකථා නාම කාතබ්බායෙවා’’ති අට්ඨකථාචරියා වදන්ති. ධම්මකථා හි කම්මට්ඨානවිනිමුත්තා නාම නත්ථි. තස්මා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං වත්වා නිවත්තියමානෙහිපි මනුස්සෙහි අනුගතොව ගාමතො නික්ඛමිත්වා තත්ථ තෙ නිවත්තෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජති.

අථ ¶ නං පුරෙතරං නික්ඛමිත්වා බහිගාමෙ කතභත්තකිච්චා සාමණෙරදහරභික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරමස්ස ගණ්හන්ති. පොරාණකභික්ඛූ කිර ‘අම්හාකං උපජ්ඣායො, අම්හාකං ආචරියො’ති න මුඛං ඔලොකෙත්වා වත්තං කරොන්ති, සම්පත්තපරිච්ඡෙදෙනෙව කරොන්ති. තෙ තං පුච්ඡන්ති ‘‘භන්තෙ, එතෙ මනුස්සා ¶ තුම්හාකං කිං හොන්ති? මාතිපක්ඛතො සම්බන්ධා පිතිපක්ඛතො’’ති? ‘‘කිං දිස්වා පුච්ඡථා’’ති? ‘‘තුම්හෙසු එතෙසං පෙමං බහුමාන’’න්ති. ‘‘ආවුසො, යං මාතාපිතූහිපි දුක්කරං තං එතෙ මනුස්සා අම්හාකං කරොන්ති. පත්තචීවරම්පි නො එතෙසං සන්තකමෙව, එතෙසං ආනුභාවෙන නෙව භයෙ භයං, න ඡාතකෙ ඡාතකං ජානාම. එදිසා නාම අම්හාකං උපකාරිනො නත්ථී’’ති තෙසං ගුණෙ කථෙන්තො ගච්ඡති. අයං වුච්චති ‘හරති න පච්චාහරතී’ති.

යස්ස පන පගෙව වුත්තප්පකාරං වත්තපටිපත්තිං කරොන්තස්ස කම්මජතෙජො පජ්ජලති, අනුපාදින්නකං මුඤ්චිත්වා උපාදින්නකං ගණ්හාති, සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, කම්මට්ඨානං වීථිං නාරොහති, සො පගෙව පත්තචීවරමාදාය වෙගසාව චෙතියං වන්දිත්වා ගොරූපානං නික්ඛමනවෙලායමෙව ගාමං යාගුභික්ඛාය පවිසිත්වා යාගුං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පිවති. අථස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං අජ්ඣොහරණමත්තෙනෙව කම්මජතෙජොධාතු උපාදින්නකං මුඤ්චිත්වා අනුපාදින්නකං ¶ ගණ්හාති, ඝටසතෙන න්හාතො විය තෙජොධාතුපරිළාහනිබ්බානං පත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන යාගුං පරිභුඤ්ජිත්වා පත්තඤ්ච මුඛඤ්ච ධොවිත්වා අන්තරාභත්තෙ කම්මට්ඨානං මනසිකත්වා අවසෙසට්ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා තතො පට්ඨාය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං උපට්ඨහමානං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව ආගච්ඡති. අයං වුච්චති ‘න හරති පච්චාහරතී’ති. එදිසා ච භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා බුද්ධසාසනෙ අරහත්තං පත්තා නාම ගණනපථං වීතිවත්තා. සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලාය න තං ආසනං අත්ථි, යත්ථ යාගුං පිවිත්වා අරහත්තං පත්තා භික්ඛූ නත්ථීති.

යො පමාදවිහාරී හොති නික්ඛිත්තධුරො සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොඛීලවිනිබන්ධබද්ධචිත්තො විහරන්තො ‘කම්මට්ඨානං නාම අත්ථී’තිපි සඤ්ඤං අකත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනනුලොමිකෙන ගිහීසංසග්ගෙන සංසට්ඨො චරිත්වා ච භුඤ්ජිත්වා ච තුච්ඡො නික්ඛමති – අයං වුච්චති ‘නෙව හරති න පච්චාහරතී’ති.

යො ¶ පනායං ‘‘හරති ච පච්චාහරති චා’’ති වුත්තො, සො ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙන වෙදිතබ්බො – අත්ථකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා ¶ දසම්පි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාරීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ටා, න භයට්ටා, න ආජීවිකාපකතා පබ්බජිතා; දුක්ඛා මුඤ්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා. තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසං ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ. ඨානෙ, නිසජ්ජාය, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසං සයනෙයෙව නිග්ගණ්හථා’’ති.

තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා, අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති, තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති. සො ‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නං විතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියභූමිං ඔක්කමති. තථා අසක්කොන්තො නිසීදති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි නිසීදතීති සො එව නයො. අරියභූමිං ¶ ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති, න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති, උද්ධරති චෙ පටිනිවත්තිත්වා පුරිමපදෙසඤ්ඤෙව එති, ආලින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය. සො කිර එකූනවීසති වස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො එව විහාසි. මනුස්සාපි අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි ච කරොන්තා ථෙරං තථාගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ගච්ඡති, කිං නු ඛො මග්ගමූළ්හො උදාහු කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානයුත්තචිත්තෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තපත්තදිවසෙ චස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි. චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං ආගමිංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි – ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි. කිං සො ඔභාසො’’ති? ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති, මණිඔභාසොපී’’ති එවමාදිමාහ. තතො ‘‘පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙ’’ති නිබද්ධො ‘‘ආමා’’ති පටිජානිත්වා ආරොචෙසි.

කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී ¶ මහානාගත්ථෙරො විය ච. සොපි කිර ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො ‘පඨමං ¶ තාව භගවතො මහාපධානං පූජෙස්සාමී’ති සත්ත වස්සානි ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාසි; පුන සොළස වස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො විප්පයුත්තෙන චිත්තෙන උද්ධතෙ පාදෙ පටිනිවත්තෙන්තො ගාමසීමං ගන්ත්වා ‘ගාවී නු ඛො, පබ්බජිතො නු ඛො’ති ආසඞ්කනීයප්පදෙසෙ ඨත්වා චීවරං පාරුපිත්වා කච්ඡකන්තරතො උදකෙන පත්තං ධොවිත්වා උදකගණ්ඩූසං කරොති. කිං කාරණා? ‘මා මෙ භික්ඛං දාතුං වා වන්දිතුං වා ආගතෙ මනුස්සෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වචනමත්තෙනාපි කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසී’ති. ‘අජ්ජ, භන්තෙ, කතිමී’ති දිවසං වා භික්ඛුගණනං වා පඤ්හං වා පුච්ඡිතො පන උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙති; සචෙ දිවසාදිපුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලායං ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වාව ¶ යාති.

කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා පඤ්ඤාස භික්ඛූ විය ච. තෙ කිර ආසාළ්හිපුණ්ණිමායං කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාලපිස්සාමා’’ති. ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු, දිවසාදීසු පුච්ඡිතෙසු වුත්තනයෙන පටිපජ්ජිංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනට්ඨානං දිස්වා ජානිංසු – ‘අජ්ජ එකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’ති; එවඤ්ච චින්තෙසුං – ‘කින්නු ඛො එතෙ අම්හෙහෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි? යදි අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති; එථ නෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’ති සබ්බෙ විහාරං ගන්ත්වා පඤ්ඤාසාය භික්ඛූසු ද්වෙපි භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො යො තෙසු චක්ඛුමා පුරිසො සො ආහ – ‘‘න, භො, කලහකාරකානං වසනොකාසො ඊදිසො හොති. සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සූපට්ඨිතං පානීයපරිභොජනීය’’න්ති. තෙ තතොව නිවත්තා. තෙපි භික්ඛූ අන්තොතෙමාසෙයෙව අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය, කලම්බුතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතභික්ඛූ විය ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං ¶ ගන්ත්වා උදකගණ්ඩූසං කත්වා වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ පිණ්ඩාය චරමානො න තුරිතතුරිතො විය ජවෙන ගච්ඡති, න හි ජවනපිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගං නාම කිඤ්චි අත්ථි, විසමභූමිභාගප්පත්තං පන උදකසකටං විය නිච්චලො හුත්වා ගච්ඡති, අනුඝරං පවිට්ඨො ච දාතුකාමං වා අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙතුං තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං ගහෙත්වා අන්තොගාමෙ වා බහිගාමෙ වා විහාරමෙව වා ආගන්ත්වා ¶ , යථාඵාසුකෙ පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා, කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා, අක්ඛබ්භඤ්ජනවණාලෙපනපුත්තමංසූපමවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති නෙව දවාය, න මදාය, න මණ්ඩනාය, න විභූසනාය…පෙ… ඵාසුවිහාරො චාති. භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා මුහුත්තං ¶ භත්තකිලමථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා යථා පුරෙභත්තං, එවං පච්ඡාභත්තං පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානමෙව මනසිකරොති. අයං වුච්චති ‘හරති ච පච්චාහරති චා’ති.

ඉමං පන හරණපච්චාහරණසඞ්ඛාතං ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො, යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති, පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති, නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති අථ මජ්ඣිමවයෙ, නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති අථ පච්ඡිමවයෙ, නො චෙ පච්ඡිමවයෙ පාපුණාති අථ මරණසමයෙ, නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති අථ දෙවපුත්තො හුත්වා, නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ නිබ්බත්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති, නො චෙ පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො වා හොති – සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො දාරුචීරියො, මහාපඤ්ඤො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තො, මහිද්ධිකො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානො, ධුතඞ්ගධරො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො මහාකස්සපො, දිබ්බචක්ඛුකො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො අනුරුද්ධො, විනයධරො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො උපාලි, ධම්මකථිකො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො, ආරඤ්ඤිකො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො රෙවතො, බහුස්සුතො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො ආනන්දො, සික්ඛාකාමො වා – සෙය්යථාපි ථෙරො රාහුලො බුද්ධපුත්තොති. ඉති ඉමස්මිං චතුක්කෙ ය්වායං හරති ච පච්චාහරති ච, තස්ස ගොචරසම්පජඤ්ඤං සිඛාප්පත්තං හොති.

අභික්කමාදීසු ¶ පන අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. තං එවං වෙදිතබ්බං – ඉධ භික්ඛු අභික්කමන්තො වා පටික්කමන්තො වා යථා අන්ධබාලපුථුජ්ජනා අභික්කමාදීසු ‘අත්තා අභික්කමති, අත්තනා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’ති වා ‘අහං අභික්කමාමි, මයා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’ති වා සම්මුය්හන්ති, තථා අසම්මුය්හන්තො ‘අභික්කමාමී’ති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානවායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති. ඉති චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන අයං කායසම්මතො අට්ඨිසඞ්ඝාතො අභික්කමති. තස්සෙවං අභික්කමතො එකෙකපාදුද්ධරණෙ පථවීධාතු ආපොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා ¶ හොන්ති බලවතියො; තථා අතිහරණවීතිහරණෙසු. වොස්සජ්ජනෙ තෙජොධාතු වායොධාතූති ¶ ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො; තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුජ්ඣනෙසු තත්ථ උද්ධරණෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා අතිහරණං න පාපුණන්ති; තථා අතිහරණෙ පවත්තා වීතිහරණං, වීතිහරණෙ පවත්තා වොස්සජ්ජනං, වොස්සජ්ජනෙ පවත්තා සන්නික්ඛෙපනං, සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තා සන්නිරුජ්ඣනං න පාපුණන්ති; තත්ථ තත්ථෙව පබ්බං පබ්බං සන්ධි සන්ධි ඔධි ඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලං විය පටපටායන්තා භිජ්ජන්ති. තත්ථ කො එකො අභික්කමති? කස්ස වා එකස්ස අභික්කමනං? පරමත්ථතො හි ධාතූනංයෙව ගමනං, ධාතූනං ඨානං, ධාතූනං නිසජ්ජා, ධාතූනං සයනං, තස්මිං තස්මිඤ්හි කොට්ඨාසෙ සද්ධිං රූපෙහි –

අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣති;

අවීචිමනුසම්බන්ධො, නදීසොතොව වත්තතීති.

එවං අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාමාති.

නිට්ඨිතො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතීතිපදස්ස අත්ථො.

ආලොකිතෙ විලොකිතෙති එත්ථ පන ආලොකිතං නාම පුරතො පෙක්ඛනං, විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛනං. අඤ්ඤානිපි හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො පෙක්ඛනවසෙන ඔලොකිතඋල්ලොකිතාපලොකිතානි නාම ¶ හොන්ති. තානි ඉධ න ගහිතානි. සාරුප්පවසෙන පන ඉමානෙව ද්වෙ ගහිතානි. ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානිපි තානි ගහිතානෙවාති.

තත්ථ ‘ආලොකෙස්සාමී’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අනොලොකෙත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’. තං ආයස්මන්තං නන්දං කායසක්ඛිං කත්වා වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පුරත්ථිමා දිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා නන්දො පුරත්ථිමං දිසං ආලොකෙති – ‘එවං මෙ පුරත්ථිමං දිසං ආලොකයතො න අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවිස්සන්තී’ති. ඉතිහ සාත්ථකසම්පජානො ¶ හොති. ‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පච්ඡිමා දිසා, උත්තරා දිසා, දක්ඛිණා දිසා, උද්ධං, අධො, අනුදිසා අනුවිලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා ¶ නන්දො අනුදිසං අනුවිලොකෙති – එවං මෙ අනුදිසං අනුවිලොකයතො…පෙ… සම්පජානො හොතී’’ති (අ. නි. 8.9).

අපිච ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තචෙතියදස්සනාදිවසෙනෙව සාත්ථකතා ච සප්පායතා ච වෙදිතබ්බා.

කම්මට්ඨානස්ස පන අවිජහනමෙව ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’. තස්මා ඛන්ධධාතුආයතනකම්මට්ඨානිකෙහි අත්තනො කම්මට්ඨානවසෙනෙව, කසිණාදිකම්මට්ඨානිකෙහි වා පන කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආලොකනවිලොකනං කාතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම ආලොකෙතා වා විලොකෙතා වා නත්ථි. ‘ආලොකෙස්සාමී’ති පන චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති. ඉති චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන හෙට්ඨිමං අක්ඛිදලං අධො සීදති, උපරිමං උද්ධං ලඞ්ඝෙති. කොචි යන්තකෙන විවරන්තො නාම නත්ථි. තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධෙන්තං උප්පජ්ජතී’ති එවං පජානනං පනෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං’ නාම.

අපිච ¶ මූලපරිඤ්ඤාආගන්තුකතාවකාලිකභාවවසෙන පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. මූලපරිඤ්ඤාවසෙන තාව –

භවඞ්ගාවජ්ජනඤ්චෙව, දස්සනං සම්පටිච්ඡනං;

සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනං, ජවනං භවති සත්තමං.

තත්ථ භවඞ්ගං උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගකිච්චං සාධයමානං පවත්තති; තං ආවත්තෙත්වා කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා; තන්නිරොධා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධයමානං; තන්නිරොධා විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා; තන්නිරොධා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා; තන්නිරොධා කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා; තන්නිරොධා සත්තක්ඛත්තුං ජවනං ජවති. තත්ථ පඨමජවනෙපි ‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’ති රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං න හොති; දුතියජවනෙපි…පෙ… සත්තමජවනෙපි. එතෙසු පන, යුද්ධමණ්ඩලෙ ¶ යොධෙසු විය, හෙට්ඨුපරියවසෙන ¶ භිජ්ජිත්වා පතිතෙසු ‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’ති රජ්ජනාදිවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං හොති. එවං තාවෙත්ථ ‘මූලපරිඤ්ඤාවසෙන’ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුද්වාරෙ පන රූපෙ ආපාථගතෙ භවඞ්ගචලනතො උද්ධං සකසකකිච්චනිප්ඵාදනවසෙන ආවජ්ජනාදීසු උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙසු අවසානෙ ජවනං උප්පජ්ජති. තං පුබ්බෙ උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආගන්තුකපුරිසො විය හොති. තස්ස යථා පරගෙහෙ කිඤ්චි යාචිතුං පවිට්ඨස්ස ආගන්තුකපුරිසස්ස ගෙහසාමිකෙසුපි තුණ්හීමාසිනෙසු ආණාකරණං න යුත්තං, එවං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආවජ්ජනාදීසුපි අරජ්ජන්තෙසු අදුස්සන්තෙසු අමුය්හන්තෙසු ච රජ්ජනදුස්සනමුය්හනං අයුත්තන්ති. එවං ‘ආගන්තුකභාවවසෙන’ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

යානි පනෙතානි චක්ඛුද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනපරියොසානානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, තානි සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං න පස්සන්තීති ඉත්තරානි තාවකාලිකානි හොන්ති. තත්ථ යථා එකස්මිං ඝරෙ සබ්බෙසු මානුසකෙසු මතෙසු අවසෙසස්ස එකකස්ස තඞ්ඛණංයෙව මරණධම්මස්ස න යුත්තා නච්චගීතාදීසු අභිරති නාම, එවමෙව එකද්වාරෙ සසම්පයුත්තෙසු ආවජ්ජනාදීසු ¶ තත්ථ තත්ථෙව මතෙසු අවසෙසස්ස තඞ්ඛණංඤ්ඤෙව මරණධම්මස්ස ජවනස්සාපි රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන අභිරති නාම න යුත්තාති. එවං ‘තාවකාලිකභාවවසෙන’ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනපෙතං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි චක්ඛු චෙව රූපානි ච රූපක්ඛන්ධො, දස්සනං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සාදිකා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. එවමෙතෙසං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති? කො විලොකෙති?

තථා චක්ඛු චක්ඛායතනං, රූපං රූපායතනං, දස්සනං මනායතනං, වෙදනාදයො තංසම්පයුත්තා ධම්මා ධම්මායතනං. එවමෙතෙසං චතුන්නං ආයතනානං සමවායෙ ¶ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති? කො විලොකෙති?

තථා චක්ඛු චක්ඛුධාතු, රූපං රූපධාතු, දස්සනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයො ¶ ධම්මා ධම්මධාතු. එවමෙතාසං චතුන්නං ධාතූනං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති? කො විලොකෙති?

තථා චක්ඛු නිස්සයපච්චයො, රූපං ආරම්මණපච්චයො, ආවජ්ජනං අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතපච්චයො, ආලොකො උපනිස්සයපච්චයො, වෙදනාදයො සහජාතාදිපච්චයා. එවමෙතෙසං පච්චයානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති? කො විලොකෙතීති? එවමෙත්ථ ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනාපි අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙති පබ්බානං සමිඤ්ජනපසාරණෙ. තත්ථ චිත්තවසෙනෙව සමිඤ්ජනපසාරණං අකත්වා හත්ථපාදානං සමිඤ්ජනපසාරණපච්චයා අත්ථානත්ථං පරිග්ගහෙත්වා තත්ථ අත්ථපරිග්ගණ්හනං ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’. තත්ථ හත්ථපාදෙ අතිචිරං සමිඤ්ජිත්වා වා පසාරෙත්වා එව වා ඨිතස්ස ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගතං න ලභති, කම්මට්ඨානං පරිපතති, විසෙසං නාධිගච්ඡති; කාලෙ සමිඤ්ජන්තස්ස කාලෙ පසාරෙන්තස්ස පන තා වෙදනා නුප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං ඵාතිං ගච්ඡති, විසෙසමධිගච්ඡතීති. එවං ‘අත්ථානත්ථපරිග්ගණ්හනං’ වෙදිතබ්බං.

අත්ථෙ ¶ පන සතිපි සප්පායාසප්පායං පරිග්ගහෙත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං ‘සප්පායසම්පජඤ්ඤං’.

තත්රායං නයො – මහාචෙතියඞ්ගණෙ කිර දහරභික්ඛූ සජ්ඣායං ගණ්හන්ති. තෙසං පිට්ඨිපස්සෙ දහරභික්ඛුනියො ධම්මං සුණන්ති. තත්රෙකො දහරො හත්ථං පසාරෙන්තො කායසංසග්ගං පත්වා තෙනෙව කාරණෙන ගිහී ජාතො. අපරො භික්ඛු පාදං පසාරෙන්තො අග්ගිම්හි පසාරෙසි. අට්ඨිං ආහච්ච පාදො ඣායි. අපරො භික්ඛු වම්මිකෙ පසාරෙසි. සො ආසීවිසෙන දට්ඨො. අපරො භික්ඛු චීවරකුටිදණ්ඩකෙ පසාරෙසි. තං මණිසප්පො ඩංසි. තස්මා එවරූපෙ ¶ අසප්පායෙ අපසාරෙත්වා සප්පායෙ පසාරෙතබ්බං. ඉදමෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං.

‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’ පන මහාථෙරවත්ථුනා දීපෙතබ්බං – මහාථෙරො කිර දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං කථයමානො සහසා හත්ථං සමිඤ්ජිත්වා පුන යථාඨානෙ ¶ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජෙසි. තං අන්තෙවාසිකා පුච්ඡිංසු – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, සහසා හත්ථං සමිඤ්ජිත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජිත්ථා’’ති? ‘‘යතො පට්ඨාය මයා, ආවුසො, කම්මට්ඨානං මනසිකාතුං ආරද්ධො, න මෙ කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා හත්ථො සමිඤ්ජිතපුබ්බො. ඉදානි පන මෙ තුම්හෙහි සද්ධිං කථයමානෙන කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා සමිඤ්ජිතො. තස්මා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සමිඤ්ජෙසි’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, භික්ඛුනා නාම එවරූපෙන භවිතබ්බ’’න්ති. එවමෙත්ථාපි කම්මට්ඨානාවිජහනමෙව ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤ’න්ති වෙදිතබ්බං.

‘අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි සමිඤ්ජෙන්තො වා පසාරෙන්තො වා නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙන පන, සුත්තාකඩ්ඪනවසෙන දාරුයන්තස්ස හත්ථපාදචලනං විය, සමිඤ්ජනපසාරණං හොතී’ති පරිජානනං පනෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤ’න්ති වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙති එත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරානං නිවාසනපාරුපනවසෙන පත්තස්ස භික්ඛාපටිග්ගහණාදිවසෙන පරිභොගො ‘ධාරණං’ නාම. තත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරධාරණෙ තාව නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ච පිණ්ඩාය චරතො ‘‘ආමිසලාභො සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා නයෙන භගවතා වුත්තප්පකාරොයෙව ච අත්ථො ‘අත්ථො’ නාම. තස්ස වසෙන ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

උණ්හපකතිකස්ස ¶ පන දුබ්බලස්ස ච චීවරං සුඛුමං සප්පායං, සීතාලුකස්ස ඝනං දුපට්ටං; විපරීතං අසප්පායං. යස්ස කස්සචි ජිණ්ණං අසප්පායමෙව. අග්ගළාදිදානෙන හිස්ස තං පලිබොධකරං හොති. තථා පට්ටුණ්ණදුකූලාදිභෙදං චොරානං ලොභනීයචීවරං. තාදිසඤ්හි අරඤ්ඤෙ එකකස්ස නිවාසන්තරායකරං ජීවිතන්තරායකරඤ්චාපි හොති. නිප්පරියායෙන පන යං නිමිත්තකම්මාදිමිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නං, යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං අසප්පායං ¶ ; විපරීතං සප්පායං. තස්ස වසෙනෙත්ථ ‘සප්පායසම්පජඤ්ඤං’ කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි චීවරං පාරුපන්තො නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන චීවරපාරුපනං හොති. තත්ථ චීවරම්පි අචෙතනං, කායොපි අචෙතනො. චීවරං න ජානාති – ‘මයා කායො පාරුපිතො’ති, කායොපි න ජානාති – ‘අහං චීවරෙන පාරුපිතො’ති. ධාතුයොව ධාතුසමූහං පටිච්ඡාදෙන්ති, පටපිලොතිකාය පොත්ථකරූපපටිච්ඡාදනෙ විය. තස්මා නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං ¶ , න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සං. නාගවම්මිකචෙතියරුක්ඛාදීසු හි කෙචි මාලාගන්ධධූපවත්ථාදීහි සක්කාරං කරොන්ති, කෙචි ගූථමුත්තකද්දමදණ්ඩසත්ථප්පහාරාදීහි අසක්කාරං. න තෙහි නාගවම්මිකරුක්ඛාදයො සොමනස්සං වා දොමනස්සං වා කරොන්ති. එවමෙව නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං, න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සන්ති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

පත්තධාරණෙපි පත්තං සහසාව අග්ගහෙත්වා ‘ඉමං ගහෙත්වා පිණ්ඩාය චරමානො භික්ඛං ලභිස්සාමී’ති එවං පත්තග්ගහණපච්චයා පටිලභිතබ්බඅත්ථවසෙන ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං. කිසදුබ්බලසරීරස්ස පන ගරුපත්තො අසප්පායො; යස්ස කස්සචි චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහතො දුබ්බිසොධනීයො අසප්පායොව. දුද්ධොතපත්තො හි න වට්ටති; තං ධොවන්තස්සෙව චස්ස පලිබොධො හොති. මණිවණ්ණපත්තො පන ලොභනීයොව චීවරෙ වුත්තනයෙනෙව අසප්පායො. නිමිත්තකම්මාදිවසෙන පන ලද්ධො, යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, අයං එකන්තාසප්පායොව විපරීතො සප්පායො. තස්ස වසෙනෙත්ථ ‘සප්පායසම්පජඤ්ඤං’ කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ ¶ අත්තා නාම කොචි පත්තං ගණ්හන්තො නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනෙව පන පත්තග්ගහණං නාම හොති. තත්ථ පත්තොපි අචෙතනො, හත්ථාපි අචෙතනා. පත්තො න ජානාති – ‘අහං හත්ථෙහි ගහිතො’ති. හත්ථාපි න ජානන්ති – ‘පත්තො අම්හෙහි ¶ ගහිතො’ති. ධාතුයොව ධාතුසමූහං ගණ්හන්ති, සණ්ඩාසෙන අග්ගිවණ්ණපත්තගහණෙ වියාති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අපිච යථා ඡින්නහත්ථපාදෙ වණමුඛෙහි පග්ඝරිතපුබ්බලොහිතකිමිකුලෙ නීලමක්ඛිකසම්පරිකිණ්ණෙ අනාථසාලායං අනාථමනුස්සෙ දිස්වා දයාලුකා පුරිසා තෙසං වණබන්ධපට්ටචොළකානි චෙව කපාලාදීහි ච භෙසජ්ජානි උපනාමෙන්ති. තත්ථ චොළකානිපි කෙසඤ්චි සණ්හානි කෙසඤ්චි ථූලානි පාපුණන්ති. භෙසජ්ජකපාලකානිපි කෙසඤ්චි සුසණ්ඨානානි කෙසඤ්චි දුස්සණ්ඨානානි පාපුණන්ති. න තෙ තත්ථ සුමනා වා හොන්ති දුම්මනා වා. වණපටිච්ඡාදනමත්තෙනෙව හි චොළකෙන, භෙසජ්ජපරිග්ගහණමත්තෙනෙව ච කපාලකෙන තෙසං අත්ථො. එවමෙව යො භික්ඛු වණචොළකං විය චීවරං, භෙසජ්ජකපාලකං විය ච පත්තං, කපාලෙ භෙසජ්ජමිව ¶ ච පත්තෙ ලද්ධභික්ඛං සල්ලක්ඛෙති – අයං සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤෙන උත්තමසම්පජානකාරීති වෙදිතබ්බො.

අසිතාදීසු අසිතෙති පිණ්ඩපාතාදිභොජනෙ. පීතෙති යාගුආදිපානෙ. ඛායිතෙති පිට්ඨඛජ්ජකාදිඛාදනෙ. සායිතෙති මධුඵාණිතාදිසායනෙ. තත්ථ ‘‘නෙව දවායා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො අට්ඨවිධොපි අත්ථො ‘අත්ථො’ නාම. තස්ස වසෙන ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

ලූඛපණීතතිත්තමධුරාදීසු පන යෙන භොජනෙන යස්ස අඵාසු හොති, තං තස්ස අසප්පායං. යං පන නිමිත්තකම්මාදිවසෙන පටිලද්ධං, යඤ්චස්ස භුඤ්ජතො අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං එකන්තං අසප්පායමෙව; විපරීතං සප්පායං. තස්ස වසෙනෙත්ථ ‘සප්පායසම්පජඤ්ඤං’ කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි භුඤ්ජකො නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන පත්තපටිග්ගහණං නාම හොති. චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව හත්ථස්ස පත්තෙ ඔතාරණං නාම හොති. චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපකරණං, ආලොපඋද්ධරණං, මුඛවිවරණඤ්ච ¶ හොති. න කොචි කුඤ්චිකාය, න යන්තකෙන හනුකට්ඨිං විවරති. චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ¶ ආලොපස්ස මුඛෙ ඨපනං, උපරිදන්තානං මුසලකිච්චසාධනං, හෙට්ඨාදන්තානං උදුක්ඛලකිච්චසාධනං, ජිව්හාය හත්ථකිච්චසාධනඤ්ච හොති. ඉති නං තත්ථ අග්ගජිව්හාය තනුකඛෙළො මූලජිව්හාය බහලඛෙළො මක්ඛෙති. තං හෙට්ඨාදන්තඋදුක්ඛලෙ ජිව්හාහත්ථපරිවත්තිතං ඛෙළඋදකතෙමිතං උපරිදන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං කොචි කටච්ඡුනා වා දබ්බියා වා අන්තො පවෙසෙන්තො නාම නත්ථි; වායොධාතුයාව පවිසති. පවිට්ඨං පවිට්ඨං කොචි පලාලසන්ථාරං කත්වා ධාරෙන්තො නාම නත්ථි; වායොධාතුවසෙනෙව තිට්ඨති. ඨිතං ඨිතං කොචි උද්ධනං කත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා පචන්තො නාම නත්ථි; තෙජොධාතුයාව පච්චති. පක්කං පක්කං කොචි දණ්ඩකෙන වා යට්ඨියා වා බහි නීහාරකො නාම නත්ථි; වායොධාතුයෙව නීහරති. ඉති වායොධාතු අතිහරති ච වීතිහරති ච ධාරෙති ච පරිවත්තෙති ච සඤ්චුණ්ණෙති ච විසොසෙති ච නීහරති ච. පථවීධාතු ධාරෙති ච පරිවත්තෙති ච සඤ්චුණ්ණෙති ච විසොසෙති ච නීහරති ච. ආපොධාතු සිනෙහෙති ච අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙති. තෙජොධාතු අන්තොපවිට්ඨං පරිපාචෙති. ආකාසධාතු ¶ අඤ්ජසො හොති. විඤ්ඤාණධාතු තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගමන්වාය ආභුජතීති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අපිච ගමනතො, පරියෙසනතො, පරිභොගතො, ආසයතො, නිධානතො, අපරිපක්කතො, පරිපක්කතො, ඵලතො, නිස්සන්දනතො, සම්මක්ඛනතොති එවං දසවිධපටිකූලභාවපච්චවෙක්ඛණතොපෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ ආහාරපටිකූලසඤ්ඤානිද්දෙසතො ගහෙතබ්බා.

උච්චාරපස්සාවකම්මෙති උච්චාරස්ස ච පස්සාවස්ස ච කරණෙ. තත්ථ පක්කකාලෙ උච්චාරපස්සාවං අකරොන්තස්ස සකලසරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, අක්ඛීනි භමන්ති, චිත්තං න එකග්ගං හොති, අඤ්ඤෙ ච රොගා උප්පජ්ජන්ති; කරොන්තස්ස පන සබ්බං තං න හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. තස්ස වසෙන ‘සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අට්ඨානෙ උච්චාරපස්සාවං කරොන්තස්ස පන ආපත්ති හොති, අයසො වඩ්ඪති, ජීවිතන්තරායො හොති; පතිරූපෙ ඨානෙ කරොන්තස්ස සබ්බං තං ¶ න හොතීති ඉදමෙත්ථ සප්පායං. තස්ස වසෙන ‘සප්පායසම්පජඤ්ඤං’ කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ¶ ච ‘ගොචරසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි උච්චාරපස්සාවකම්මං කරොන්තො නත්ථි. චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන උච්චාරපස්සාවකම්මං හොති. යථා පන පක්කෙ ගණ්ඩෙ ගණ්ඩභෙදෙන පුබ්බලොහිතං අකාමතාය නික්ඛමති, යථා ච අතිභරිතා උදකභාජනා උදකං අකාමතාය නික්ඛමති, එවං පක්කාසයමුත්තවත්ථීසු සන්නිචිතා උච්චාරපස්සාවා වායුවෙගසමුප්පීළිතා අකාමතායපි නික්ඛමන්ති. සො පනායං එවං නික්ඛමන්තො උච්චාරපස්සාවො නෙව තස්ස භික්ඛුනො අත්තනො හොති න පරස්ස; කෙවලං පන සරීරනිස්සන්දොව හොති. යථා කිං? යථා උදකතුම්භතො පුරාණඋදකං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස නෙව තං අත්තනො හොති න පරෙසං, කෙවලං පටිජග්ගනමත්තමෙව හොති, එවන්ති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ ‘අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං’ වෙදිතබ්බං.

ගතාදීසු ¶ ගතෙති ගමනෙ. ඨිතෙති ඨානෙ. නිසින්නෙති නිසජ්ජාය. සුත්තෙති සයනෙ. තත්ථ අභික්කන්තාදීසු වුත්තනයෙනෙව සම්පජානකාරිතා වෙදිතබ්බා.

අයං පනෙත්ථ අපරොපි නයො – එකො හි භික්ඛු ගච්ඡන්තො අඤ්ඤං චින්තෙන්තො අඤ්ඤං විතක්කෙන්තො ගච්ඡති. එකො කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ගච්ඡති. තථා එකො භික්ඛු තිට්ඨන්තො, නිසීදන්තො, සයන්තො අඤ්ඤං චින්තෙන්තො අඤ්ඤං විතක්කෙන්තො සයති. එකො කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සයති.

එත්තකෙන පන න පාකටං හොතීති චඞ්කමෙන දීපයිංසු. යො හි භික්ඛු චඞ්කමනං ඔතරිත්වා චඞ්කමනකොටියං ඨිතො පරිග්ගණ්හාති; ‘පාචීනචඞ්කමනකොටියං පවත්තා රූපාරූපධම්මා පච්ඡිමචඞ්කමනකොටිං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, පච්ඡිමචඞ්කමනකොටියං පවත්තාපි පාචීනචඞ්කමනකොටිං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, චඞ්කමනවෙමජ්ඣෙ පවත්තා උභො කොටියො අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, චඞ්කමනෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා ඨානං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, ඨානෙ පවත්තා නිසජ්ජං, නිසජ්ජාය පවත්තා සයනං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා’ති එවං පරිග්ගණ්හන්තො පරිග්ගණ්හන්තොයෙව භවඞ්ගං ඔතාරෙති; උට්ඨහන්තො ¶ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව උට්ඨාති – අයං භික්ඛු ගතාදීසු සම්පජානකාරී නාම හොතීති.

එවං ¶ පන සුත්තෙ කම්මට්ඨානං අවිභූතං හොති. කම්මට්ඨානං අවිභූතං න කාතබ්බං. තස්මා යො භික්ඛු යාව සක්කොති තාව චඞ්කමිත්වා ඨත්වා නිසීදිත්වා සයමානො එවං පරිග්ගහෙත්වා සයති – ‘කායො අචෙතනො, මඤ්චො අචෙතනො. කායො න ජානාති – අහං මඤ්චෙ සයිතොති. මඤ්චොපි න ජානාති – මයි කායො සයිතොති. අචෙතනො කායො අචෙතනෙ මඤ්චෙ සයිතො’ති. එවං පරිග්ගණ්හන්තො පරිග්ගණ්හන්තොයෙව චිත්තං භවඞ්ගං ඔතාරෙති, පබුජ්ඣමානො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව පබුජ්ඣති. අයං සුත්තෙ සම්පජානකාරී නාම හොතීති.

ජාගරිතෙති ජාගරණෙ. තත්ථ ‘කිරියාමයපවත්තස්ස අප්පවත්තියා සති ජාගරිතං නාම න හොති; කිරියාමයපවත්තවළඤ්ජෙ පවත්තන්තෙ ජාගරිතං නාම හොතී’ති පරිග්ගණ්හන්තො භික්ඛු ජාගරිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. අපිච රත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා පඤ්ච කොට්ඨාසෙ ජග්ගන්තොපි ජාගරිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති.

භාසිතෙති ¶ කථනෙ. තත්ථ ‘උපාදාරූපස්ස සද්දායතනස්ස අප්පවත්තෙ සති භාසිතං නාම න හොති; තස්මිං පවත්තන්තෙ හොතී’ති පරිග්ගාහකො භික්ඛු භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. විමුත්තායතනසීසෙන ධම්මං දෙසෙන්තොපි බාත්තිංස තිරච්ඡානකථා පහාය දසකථාවත්ථුනිස්සිතං කථං කථෙන්තොපි භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති.

තුණ්හීභාවෙති අකථනෙ. තත්ථ ‘උපාදාරූපස්ස සද්දායතනස්ස පවත්තියං සති තුණ්හීභාවො නාම නත්ථි; අප්පවත්තියං හොතී’ති පරිග්ගාහකො භික්ඛු තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නොපි දුතියජ්ඣානං සමාපන්නොපි තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරීයෙව නාම හොති.

එත්ථ ච එකො ඉරියාපථො ද්වීසු ඨානෙසු ආගතො. සො හෙට්ඨා අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ භික්ඛාචාරගාමං ගච්ඡතො ච ආගච්ඡතො ච අද්ධානගමනවසෙන කථිතො. ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙති එත්ථ විහාරෙ චුණ්ණිකපාදුද්ධාරඉරියාපථවසෙන කථිතොති වෙදිතබ්බො.

524. තත්ථ කතමා සතීතිආදි සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

526. සො ¶ ¶ විවිත්තන්ති ඉමිනා කිං දස්සෙති? එතස්ස භික්ඛුනො උපාසනට්ඨානං යොගපථං සප්පායසෙනාසනං දස්සෙති. යස්ස හි අබ්භන්තරෙ එත්තකා ගුණා අත්ථි, තස්ස අනුච්ඡවිකො අරඤ්ඤවාසො. යස්ස පනෙතෙ නත්ථි, තස්ස අනනුච්ඡවිකො. එවරූපස්ස හි අරඤ්ඤවාසො කාළමක්කටඅච්ඡතරච්ඡදීපිමිගාදීනං අටවීවාසසදිසො හොති. කස්මා? ඉච්ඡාය ඨත්වා පවිට්ඨත්තා. තස්ස හි අරඤ්ඤවාසමූලකො කොචි අත්ථො නත්ථි; අරඤ්ඤවාසඤ්චෙව ආරඤ්ඤකෙ ච දූසෙති; සාසනෙ අප්පසාදං උප්පාදෙති. යස්ස පන අබ්භන්තරෙ එත්තකා ගුණා අත්ථි, තස්සෙව සො අනුච්ඡවිකො. සො හි අරඤ්ඤවාසං නිස්සාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිත්වා පරිනිබ්බාති, සකලඅරඤ්ඤවාසං උපසොභෙති, ආරඤ්ඤිකානං සීසං ධොවති, සකලසාසනං පසාරෙති. තස්මා සත්ථා එවරූපස්ස භික්ඛුනො උපාසනට්ඨානං යොගපථං සප්පායසෙනාසනං දස්සෙන්තො සො විවිත්තං සෙනාසනං භජතීතිආදිමාහ. තත්ථ විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං. එතමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං තඤ්ච අනාකිණ්ණන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අනාකිණ්ණන්ති අසඞ්කිණ්ණං අසම්බාධං. තත්ථ යස්ස සෙනාසනස්ස සාමන්තා ගාවුතම්පි අඩ්ඪයොජනම්පි ¶ පබ්බතගහනං වනගහනං නදීගහනං හොති, න කොචි අවෙලාය උපසඞ්කමිතුං සක්කොති – ඉදං සන්තිකෙපි අනාකිණ්ණං නාම. යං පන අඩ්ඪයොජනිකං වා යොජනිකං වා හොති – ඉදං දූරතාය එව අනාකිණ්ණං නාම හොති.

527. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං. තස්ස පභෙදං දස්සෙතුං මඤ්චො පීඨන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ මඤ්චොති චත්තාරො මඤ්චා – මසාරකො, බුන්දිකාබද්ධො, කුළීරපාදකො, ආහච්චපාදකොති. තථා පීඨං. භිසීති පඤ්ච භිසියො – උණ්ණාභිසි, චොළභිසි, වාකභිසි, තිණභිසි, පණ්ණභිසීති. බිම්බොහනන්ති සීසුපධානං වුත්තං. තං විත්ථාරතො විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං වට්ටති, දීඝතො මඤ්චවිත්ථාරප්පමාණං. විහාරොති සමන්තා පරිහාරපථං අන්තොයෙව රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි දස්සෙත්වා කතසෙනාසනං. අඩ්ඪයොගොති ¶ සුපණ්ණවඞ්කගෙහං. පාසාදොති ද්වෙ කණ්ණිකානි ගහෙත්වා කතො දීඝපාසාදො. අට්ටොති පටිරාජාදිපටිබාහනත්ථං ඉට්ඨකාහි කතො බහලභිත්තිකො චතුපඤ්චභූමිකො පතිස්සයවිසෙසො. මාළොති භොජනසාලසදිසො මණ්ඩලමාළො; විනයට්ඨකථායං පන එකකූටසඞ්ගහිතො ¶ චතුරස්සපාසාදොති වුත්තං. ලෙණන්ති පබ්බතං ඛණිත්වා වා පබ්භාරස්ස අප්පහොනකට්ඨානෙ කුට්ටං උට්ඨාපෙත්වා වා කතසෙනාසනං. ගුහාති භූමිදරි වා යත්ථ රත්තින්දිවං දීපං ලද්ධුං වට්ටති, පබ්බතගුහා වා භූමිගුහා වා. රුක්ඛමූලන්ති රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා පරික්ඛිත්තං වා අපරික්ඛිත්තං වා. වෙළුගුම්බොති වෙළුගච්ඡො. යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්තීති ඨපෙත්වා වා එතානි මඤ්චාදීනි යත්ථ භික්ඛූ සන්නිපතන්ති, යං තෙසං සන්නිපාතාරහට්ඨානං, සබ්බමෙතං සෙනාසනං.

528. භජතීති උපෙති. සම්භජතීති තත්ථ අභිරතිවසෙන අනුක්කණ්ඨිතො සුට්ඨු උපෙති. සෙවතීති නිවාසනවසෙන සෙවති නිසෙවතීති අනුක්කණ්ඨමානො සන්නිසිතො හුත්වා සෙවති. සංසෙවතීති සෙනාසනවත්තං සම්පාදෙන්තො සම්මා සෙවති.

529. ඉදානි යං තං විවිත්තන්ති වුත්තං, තස්ස පභෙදං දස්සෙතුං අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලන්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අරඤ්ඤන්ති විනයපරියායෙන තාව ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤ’’න්ති (පාරා. 12) ආගතං. සුත්තන්තපරියායෙන ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං සන්ධාය ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකපච්ඡිම’’න්ති (පාචි. 573) ආගතං. විනයසුත්තන්තා පන උභොපි පරියායදෙසනා නාම. අභිධම්මො නිප්පරියායදෙසනාති අභිධම්මපරියායෙන ¶ අරඤ්ඤං දස්සෙතුං නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලාති වුත්තං; ඉන්දඛීලතො බහි නික්ඛමිත්වාති අත්ථො.

530. රුක්ඛමූලාදීනං පකතියා ච සුවිඤ්ඤෙය්යභාවතො රුක්ඛමූලංයෙව රුක්ඛමූලන්තිආදි වුත්තං. අපිචෙත්ථ රුක්ඛමූලන්ති යංකිඤ්චි සීතච්ඡායං විවිත්තං රුක්ඛමූලං. පබ්බතන්ති සෙලං. තත්ථ හි උදකසොණ්ඩීසු උදකකිච්චං කත්වා ¶ සීතාය රුක්ඛච්ඡායාය නිසින්නස්ස නානාදිසාසු ඛායමානාසු සීතෙන වාතෙන බීජියමානස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දරිතං උදකෙන භින්නං පබ්බතප්පදෙසං; යං නිතුම්බන්තිපි නදීකුඤ්ජන්තිපි වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසා වාලිකා හොන්ති, මත්ථකෙ මණිවිතානං විය වනගහනං, මණික්ඛන්ධසදිසං උදකං සන්දති. එවරූපං කන්දරං ඔරුය්හ පානීයං පිවිත්වා ගත්තානි සීතං කත්වා වාලිකං උස්සාපෙත්වා පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤපෙත්වා ¶ නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරං, එකස්මිංයෙව වා උමඞ්ගසදිසං මහාවිවරං. සුසානලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.34) වුත්තං.

531. වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං, යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති. තෙනෙවස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි වුත්තං. යස්මා වා රුක්ඛමූලාදීසු ඉදමෙවෙකං භාජෙත්වා දස්සිතං, තස්මාස්ස නික්ඛෙපපටිපාටියා නිද්දෙසං අකත්වා සබ්බපරියන්තෙ නිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. අබ්භොකාසන්ති අච්ඡන්නං. ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසි. මහාපලාලපුඤ්ජතො හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්බාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසින්නා සමණධම්මං කරොන්ති; තං සන්ධායෙතං වුත්තං. වනපත්ථනිද්දෙසෙ සලොමහංසානන්ති යත්ථ පවිට්ඨස්ස ලොමහංසො උප්පජ්ජති; එවරූපානං භීසනකසෙනාසනානං. පරියන්තානන්ති දූරභාවෙන පරියන්තෙ ඨිතානං. න මනුස්සූපචාරානන්ති කසනවපනවසෙන මනුස්සෙහි උපචරිතබ්බං වනන්තං අතික්කමිත්වා ඨිතානං. දුරභිසම්භවානන්ති අලද්ධවිවෙකස්සාදෙහි අභිභුය්ය වසිතුං නසක්කුණෙය්යානං.

532. අප්පසද්දාදිනිද්දෙසෙ අප්පසද්දන්ති වචනසද්දෙන අප්පසද්දං.

533. අප්පනිග්ඝොසන්ති ¶ නගරනිග්ඝොසසද්දෙන අප්පනිග්ඝොසං. යස්මා ¶ පන උභයම්පෙතං සද්දට්ඨෙන එකං, තස්මාස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘යදෙව තං අප්පසද්දං තදෙව තං අප්පනිග්ඝොස’’න්ති වුත්තං. විජනවාතන්ති අනුසඤ්චරණජනස්ස සරීරවාතෙන විරහිතං. විජනවාදන්තිපි පාඨො; අන්තොජනවාදෙන විරහිතන්ති අත්ථො. යස්මා පන යං අප්පනිග්ඝොසං, තදෙව ජනසඤ්චරණෙන ච ජනවාදෙන ච විරහිතං හොති, තස්මාස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘යදෙව තං අප්පනිග්ඝොසං තදෙව තං විජනවාත’’න්ති වුත්තං. මනුස්සරාහසෙය්යකන්ති මනුස්සානං රහස්සකිරියට්ඨානියං. යස්මා පන තං ජනසඤ්චරණරහිතං හොති, තෙනස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘යදෙව තං විජනවාතං තදෙව තං මනුස්සරාහසෙය්යක’’න්ති වුත්තං. පටිසල්ලානසාරුප්පන්ති විවෙකානුරූපං. යස්මා පන තං නියමෙනෙව ¶ මනුස්සරාහසෙය්යකං හොති, තස්මාස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘යදෙව තං මනුස්සරාහසෙය්යකං තදෙව තං පටිසල්ලානසාරුප්ප’’න්ති වුත්තං.

534. අරඤ්ඤගතාදිනිද්දෙසෙ අරඤ්ඤං වුත්තමෙව. තථා රුක්ඛමූලං. අවසෙසං පන සබ්බම්පි සෙනාසනං සුඤ්ඤාගාරෙන සඞ්ගහිතං.

535. පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමං සරීරං උජුං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස චම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා නුප්පජ්ජන්ති. තාසු න උප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුඩ්ඪිං ඵාතිං උපගච්ඡති.

536. උජුකො හොති කායො ඨිතො පණිහිතොති ඉදම්පි හි ඉමමෙවත්ථං සන්ධාය වුත්තං.

537. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා, මුඛසමීපෙ වා කත්වාති අත්ථො. තෙනෙව වුත්තං ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සූපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා’’ති. මුඛනිමිත්තන්ති චෙත්ථ උත්තරොට්ඨස්ස වෙමජ්ඣප්පදෙසො දට්ඨබ්බො, යත්ථ නාසිකවාතො පටිහඤ්ඤති; අථ වා ¶ පරීති පරිග්ගහට්ඨො, මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො, සතීති උපට්ඨානට්ඨො; තෙන වුච්චති ‘‘පරිමුඛං සති’’න්ති එවං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.164) වුත්තනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපො ‘‘පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වා’’ති.

538. අභිජ්ඣානිද්දෙසො ¶ උත්තානත්ථොයෙව. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායාති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ලොකො. තස්මා පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු රාගං පහාය කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො.

539. විගතාභිජ්ඣෙනාති වික්ඛම්භනවසෙන පහීනත්තා විගතාභිජ්ඣෙන, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනාති අත්ථො.

541. අභිජ්ඣාය ¶ චිත්තං පරිසොධෙතීති අභිජ්ඣාතො චිත්තං පරිසොධෙති; යථා නං සා මුඤ්චති චෙව, මුඤ්චිත්වා ච න පුන ගණ්හාති, එවං කරොතීති අත්ථො. නිද්දෙසපදෙසු පනස්ස ආසෙවන්තො සොධෙති, භාවෙන්තො විසොධෙති, බහුලීකරොන්තො පරිසොධෙතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. මොචෙතීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

542-543. බ්යාපාදදොසං පහායාතිආදීනම්පි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. බ්යාපජ්ජති ඉමිනා චිත්තං පූතිකුම්මාසාදයො විය පකතිං ජහතීති බ්යාපාදො. විකාරප්පත්තියා පදුස්සති, පරං වා පදූසෙති විනාසෙතීති පදොසො. උභයමෙතං කොධස්සෙවාධිවචනං. තෙනෙව වුත්තං ‘‘යො බ්යාපාදො සො පදොසො; යො පදොසො සො බ්යාපාදො’’ති. යස්මා චෙස සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන නිද්දිට්ඨො, තස්මා ‘‘සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී’’ති අවත්වා ‘‘අබ්යාපන්නචිත්තො’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

546. ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං, මිද්ධං චෙතසිකගෙලඤ්ඤං; ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. සන්තා හොන්තීති ඉමෙ ද්වෙපි ධම්මා නිරොධසන්තතාය සන්තා හොන්තීති. ඉදං සන්ධායෙත්ථ වචනභෙදො කතො.

549. ආලොකසඤ්ඤීති රත්තිම්පි දිවාපි දිට්ඨාලොකසඤ්ජානනසමත්ථාය විගතනීවරණාය පරිසුද්ධාය සඤ්ඤාය සමන්නාගතො.

550. සතො සම්පජානොති සතියා ච ඤාණෙන ච සමන්නාගතො. ඉදං උභයං ආලොකසඤ්ඤාය උපකාරකත්තා වුත්තං.

553. විගතථිනමිද්ධතාය ¶ පන ආලොකසඤ්ඤාය නිද්දෙසපදෙසු චත්තත්තාතිආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව ¶ . තත්ථ චත්තත්තාති චත්තකාරණා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. චත්තත්තාති ඉදං පනෙත්ථ සකභාවපරිච්චජනවසෙන වුත්තං. වන්තත්තාති ඉදං පුන අනාදියනභාවදස්සනවසෙන. මුත්තත්තාති ඉදං සන්තතිතො විනිමොචනවසෙන. පහීනත්තාති ඉදං මුත්තස්සාපි කත්ථචි ඨානාභාවවසෙන. පටිනිස්සට්ඨත්තාති ඉදං පුබ්බෙ ආදින්නපුබ්බස්ස නිස්සග්ගදස්සනවසෙන. පටිමුඤ්චතො වා නිස්සට්ඨත්තා භාවනාබලෙන අභිභුය්ය ¶ නිස්සට්ඨත්තාති අත්ථො. පහීනපටිනිස්සට්ඨත්තාති යථාවික්ඛම්භනවසෙනෙව පහානං හොති, පුනප්පුනං සන්තතිං න අජ්ඣාරුහති, තථා පටිනිස්සට්ඨත්තාති. ආලොකා හොතීති සප්පභා හොති. නිරාවරණට්ඨෙන විවටා. නිරුපක්කිලෙසට්ඨෙන පරිසුද්ධා. පභස්සරට්ඨෙන පරියොදාතා.

556. උද්ධච්චකුක්කුච්චන්ති එත්ථ උද්ධතාකාරො උද්ධච්චං, ආරම්මණෙ අනිච්ඡයතාය වත්ථුජ්ඣාචාරො කුක්කුච්චං. ඉධාපි ‘‘සන්තා හොන්තී’’ති පුරිමනයෙනෙව වචනභෙදො වෙදිතබ්බො.

558. තිණ්ණවිචිකිච්ඡොති විචිකිච්ඡං තරිත්වා අතික්කමිත්වා ඨිතො. නිද්දෙසෙපිස්ස තිණ්ණොති ඉදං විචිකිච්ඡාය අනිමුග්ගභාවදස්සනවසෙන වුත්තං. උත්තිණ්ණොති ඉදං තස්සා අතික්කමදස්සනවසෙන. නිත්තිණ්ණොති ඉදං භාවනාබලෙන අභිභුය්ය උපද්දවෙ තිණ්ණභාවදස්සනවසෙන. පාරඞ්ගතොති නිබ්බිචිකිච්ඡාභාවසඞ්ඛාතං විචිකිච්ඡාපාරං ගතො. පාරමනුප්පත්තොති තදෙව පාරං භාවනානුයොගෙන පත්තොති. එවමස්ස පටිපත්තියා සඵලතං දස්සෙති.

559. අකථංකථීති ‘කථමිදං කථමිද’න්ති එවං පවත්තාය කථංකථාය විරහිතො. කුසලෙසු ධම්මෙසූති අනවජ්ජධම්මෙසු. න කඞ්ඛතීති ‘ඉමෙ නු ඛො කුසලා’ති කඞ්ඛං න උප්පාදෙති. න විචිකිච්ඡතීති තෙ ධම්මෙ සභාවතො විනිච්ඡෙතුං න කිච්ඡති, න කිලමති. අකථංකථී හොතීති ‘කථං නු ඛො ඉමෙ කුසලා’ති ¶ කථංකථාය රහිතො හොති. නික්කථංකථී විගතකථංකථොති තස්සෙව වෙවචනං. වචනත්ථො පනෙත්ථ කථංකථාතො නික්ඛන්තොති නික්කථංකථො. විගතා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො.

562. උපක්කිලෙසෙති උපක්කිලෙසභූතෙ. තෙ හි චිත්තං උපගන්ත්වා කිලිස්සන්ති. තස්මා උපක්කිලෙසාති වුච්චන්ති.

563. පඤ්ඤාය ¶ දුබ්බලීකරණෙති යස්මා ඉමෙ නීවරණා උප්පජ්ජමානා අනුප්පන්නාය ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, උප්පන්නා අපි අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච වා අභිඤ්ඤායො උපච්ඡින්දිත්වා පාතෙන්ති, තස්මා ‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා’ති වුච්චන්ති. ‘අනුප්පන්නා චෙව පඤ්ඤා න උප්පජ්ජති, උප්පන්නා ¶ ච පඤ්ඤා නිරුජ්ඣතී’ති ඉදම්පි හි ඉමමෙවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. සෙසමෙත්ථ සබ්බං හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ පකාසිතත්තා උත්තානත්ථමෙව.

564. විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදීසුපි නිද්දෙසෙසු යං වත්තබ්බං සියා, තං හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 160) රූපාවචරනිද්දෙසෙ ඉධෙව ච තත්ථ තත්ථ වුත්තමෙව. කෙවලඤ්හි දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානනිද්දෙසෙසුපි යථා තානි ඣානානි හෙට්ඨා ‘තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති, දුවඞ්ගිකං ඣානං හොතී’ති වුත්තානි, එවං අවත්වා ‘‘අජ්ඣත්තං සම්පසාදන’’න්තිආදිවචනතො පරියායෙන සම්පසාදාදීහි සද්ධිං තානි අඞ්ගානි ගහෙත්වා ‘‘ඣානන්ති සම්පසාදො පීතිසුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා’’තිආදිනා නයෙන තං තං ඣානං නිද්දිට්ඨන්ති අයමෙත්ථ විසෙසො.

588. යං තං අරියා ආචික්ඛන්තීතිපදනිද්දෙසෙ පන කිඤ්චාපි ‘ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්තී’තිආදීනි සබ්බානෙව අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි, එවං සන්තෙපි ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’තිආදිඋද්දෙසවසෙන ආචික්ඛන්ති, නිද්දෙසවසෙන දෙසෙන්ති, පටිනිද්දෙසවසෙන පඤ්ඤාපෙන්ති, තෙන තෙන පකාරෙන අත්ථං ඨපෙත්වා පට්ඨපෙන්ති, තස්ස තස්සත්ථස්ස කාරණං දස්සෙන්තා විවරන්ති, බ්යඤ්ජනවිභාගං දස්සෙන්තා විභජන්ති, නික්කුජ්ජිතභාවං ගම්භීරභාවඤ්ච නීහරිත්වා වා සොතූනං ඤාණස්ස පතිට්ඨං ජනයන්තා උත්තානිං කරොන්ති, සබ්බෙහිපි ඉමෙහි ආකාරෙහි සොතූනං අඤ්ඤාණන්ධකාරං විධමෙන්තා පකාසෙන්තීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

සමතික්කමනිද්දෙසෙපි තත්ථ තත්ථ තෙහි තෙහි ධම්මෙහි වුට්ඨිතත්තා අතික්කමන්තො, උපරිභූමිප්පත්තියා ¶ වීතික්කන්තො, තතො අපරිහානිභාවෙන සමතික්කන්තොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

623. අභිධම්මභාජනීයෙ ¶ හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ ආගතනයෙනෙව තන්ති ඨපිතා. තස්මා තත්ථ සබ්බෙසම්පි කුසලවිපාකකිරියවසෙන නිද්දිට්ඨානං ඣානානං ¶ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. සුද්ධිකනවකාදිභෙදොපි සබ්බො තත්ථ වුත්තසදිසොයෙවාති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා.

3. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

638. පඤ්හාපුච්ඡකෙ පාළිඅනුසාරෙනෙව ඣානානං කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන තිණ්ණං ඣානානං නිමිත්තාරම්මණත්තා පරිත්තාරම්මණාදිභාවෙන නවත්තබ්බතා වෙදිතබ්බා. ලොකුත්තරා පනෙත්ථ මග්ගකාලෙ ඵලකාලෙ වා සියා අප්පමාණාරම්මණා. චතුත්ථං ඣානං සියා පරිත්තාරම්මණන්ති එත්ථ කුසලතො තෙරස චතුත්ථජ්ඣානානි සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං, ඉද්ධිවිධචතුත්ථං, දිබ්බසොතඤාණචතුත්ථං, චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං, පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං, දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං, යථාකම්මූපගඤාණචතුත්ථං, අනාගතංසඤාණචතුත්ථං, ආකාසානඤ්චායතනාදිචතුත්ථං, ලොකුත්තරචතුත්ථන්ති.

තත්ථ සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං නවත්තබ්බාරම්මණමෙව හොති.

ඉද්ධිවිධචතුත්ථං චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙන්තස්ස අදිස්සමානෙන කායෙන පාටිහාරියකරණෙ කායාරම්මණත්තා පරිත්තාරම්මණං, කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙන්තස්ස දිස්සමානෙන කායෙන පාටිහාරියං කත්වා බ්රහ්මලොකං ගච්ඡන්තස්ස සමාපත්තිචිත්තාරම්මණත්තා මහග්ගතාරම්මණං.

දිබ්බසොතඤාණචතුත්ථං සද්දාරම්මණත්තා පරිත්තාරම්මණං.

චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං ¶ කාමාවචරචිත්තජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං, රූපාවචරාරූපාවචරචිත්තජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, ලොකුත්තරචිත්තජානනකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං. චෙතොපරියඤාණලාභී පන පුථුජ්ජනො පුථුජ්ජනානංයෙව චිත්තං ජානාති, න අරියානං. සොතාපන්නො සොතාපන්නස්ස චෙව පුථුජ්ජනස්ස ච; සකදාගාමී සකදාගාමිනො චෙව හෙට්ඨිමානඤ්ච ¶ ද්වින්නං; අනාගාමී අනාගාමිනො චෙව හෙට්ඨිමානඤ්ච තිණ්ණං; ඛීණාසවො සබ්බෙසම්පි ජානාති.

පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං ¶ කාමාවචරක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ පරිත්තාරම්මණං, රූපාවචරාරූපාවචරක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, ‘‘අතීතෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා මග්ගං භාවයිංසු, ඵලං සච්ඡිකරිංසූ’’ති අනුස්සරණකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං, නාමගොත්තානුස්සරණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං.

දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං වණ්ණාරම්මණත්තා පරිත්තාරම්මණං.

යථාකම්මූපගඤාණචතුත්ථං කාමාවචරකම්මානුස්සරණකාලෙ පරිත්තාරම්මණං, රූපාවචරාරූපාවචරකම්මානුස්සරණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං.

අනාගතංසඤාණචතුත්ථං අනාගතෙ කාමධාතුයා නිබ්බත්තිජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං, රූපාරූපභවෙසු නිබ්බත්තිජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, ‘‘අනාගතෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා මග්ගං භාවෙස්සන්ති, ඵලං සච්ඡිකරිස්සන්තී’’ති ජානනකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං, ‘‘අනාගතෙ සඞ්ඛො නාම රාජා භවිස්සතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.108) නයෙන නාමගොත්තානුස්සරණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං.

ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනචතුත්ථං නවත්තබ්බාරම්මණං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචතුත්ථං මහග්ගතාරම්මණං.

ලොකුත්තරචතුත්ථං අප්පමාණාරම්මණං.

කිරියතොපි තෙසං ද්වාදසන්නං ඣානානං ඉදමෙව ආරම්මණවිධානං. තීණි ඣානානි නමග්ගාරම්මණාති ¶ පච්චවෙක්ඛණඤාණං වා චෙතොපරියාදිඤාණං වා මග්ගං ආරම්මණං කරෙය්ය, තීණි ඣානානි තථා අප්පවත්තිතො නමග්ගාරම්මණා, සහජාතහෙතුවසෙන පන සියා මග්ගහෙතුකා; වීරියජෙට්ඨිකාය වා වීමංසාජෙට්ඨිකාය වා මග්ගභාවනාය මග්ගාධිපතිනො; ඡන්දචිත්තජෙට්ඨකකාලෙ ඵලකාලෙ ච නවත්තබ්බා.

චතුත්ථං ඣානන්ති ඉධාපි කුසලතො තෙරසසු චතුත්ථජ්ඣානෙසු සබ්බත්ථපාදකඉද්ධිවිධදිබ්බසොතදිබ්බචක්ඛුයථාකම්මූපගඤාණචතුත්ථඤ්චෙව චතුබ්බිධඤ්ච ආරුප්පචතුත්ථං මග්ගාරම්මණාදිභාවෙන න වත්තබ්බං. චෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණචතුත්ථං පන මග්ගාරම්මණං ¶ හොති. න වත්තබ්බං මග්ගහෙතුකං මග්ගාධිපතීති වා; ලොකුත්තරචතුත්ථං මග්ගාරම්මණං න හොති; මග්ගකාලෙ පන ¶ සහජාතහෙතුවසෙන මග්ගහෙතුකං; වීරියවීමංසාජෙට්ඨිකාය මග්ගභාවනාය මග්ගාධිපති; ඡන්දචිත්තජෙට්ඨිකාය චෙව මග්ගභාවනාය ඵලකාලෙ ච න වත්තබ්බං. කිරියතොපි ද්වාදසසු ඣානෙසු අයමෙව නයො.

තීණි ඣානානි න වත්තබ්බාති අතීතාදීසු එකධම්මම්පි ආරබ්භ අප්පවත්තිතො නවත්තබ්බාති වෙදිතබ්බා.

චතුත්ථං ඣානන්ති කුසලතො තෙරසසු චතුත්ථජ්ඣානෙසු සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං නවත්තබ්බාරම්මණමෙව. ඉද්ධිවිධචතුත්ථං කායවසෙන චිත්තපරිණාමනෙ සමාපත්තිචිත්තාරම්මණත්තා අතීතාරම්මණං; ‘‘අනාගතෙ ඉමානි පුප්ඵානි මා මිලායිංසු, දීපා මා නිබ්බායිංසු, එකො අග්ගික්ඛන්ධො සමුට්ඨාතු, පබ්බතො සමුට්ඨාතූ’’ති අධිට්ඨානකාලෙ අනාගතාරම්මණං; චිත්තවසෙන කායපරිණාමනකාලෙ කායාරම්මණත්තා පච්චුප්පන්නාරම්මණං. දිබ්බසොතඤාණචතුත්ථං සද්දාරම්මණත්තා පච්චුප්පනාරම්මණං. චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං අතීතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධචිත්තජානනකාලෙ අතීතාරම්මණං; අනාගතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජනකචිත්තජානනකාලෙ අනාගතාරම්මණං. ‘‘යථා ඉමස්ස භොතො මනොසඞ්ඛාරා පණිහිතා ඉමස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා අමුං නාම විතක්කං විතක්කෙස්සතීති. සො බහුඤ්චෙපි ආදිසති, තථෙව තං හොති නො අඤ්ඤථා’’ති ඉමිනා හි සුත්තෙන (අ. නි. 3.61) චෙතොපරියඤාණස්සෙව පවත්ති පකාසිතා. අද්ධානපච්චුප්පන්නසන්තතිපච්චුප්පන්නවසෙනෙව පච්චුප්පන්නං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පච්චුප්පන්නාරම්මණං. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ හෙට්ඨාඅට්ඨකථාකණ්ඩවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං ¶ අතීතක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ අතීතාරම්මණං, නාමගොත්තානුස්සරණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං. දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං වණ්ණාරම්මණත්තා පච්චුප්පන්නාරම්මණං. යථාකම්මූපගඤාණචතුත්ථං අතීතකම්මමෙව ආරම්මණං කරොතීති අතීතාරම්මණං. අනාගතංසඤාණචතුත්ථං අනාගතක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ අනාගතාරම්මණං, නාමගොත්තානුස්සරණකාලෙ ¶ නවත්තබ්බාරම්මණං. ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනචතුත්ථං නවත්තබ්බාරම්මණමෙව. විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචතුත්ථං අතීතාරම්මණමෙව. ලොකුත්තරචතුත්ථං නවත්තබ්බාරම්මණමෙව. කිරියතොපි ද්වාදසසු චතුත්ථජ්ඣානෙසු එසෙව නයො.

තීණි ¶ ඣානානි බහිද්ධාරම්මණාති අජ්ඣත්තතො බහිද්ධාභූතං නිමිත්තං ආරබ්භ පවත්තිතො බහිද්ධාරම්මණා.

චතුත්ථං ඣානන්ති ඉධාපි කුසලතො තෙරසසු චතුත්ථජ්ඣානෙසු සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං බහිද්ධාරම්මණමෙව.

ඉද්ධිවිධචතුත්ථං කායවසෙන චිත්තපරිණාමනෙපි චිත්තවසෙන කායපරිණාමනෙපි අත්තනොව කායචිත්තාරම්මණත්තා අජ්ඣත්තාරම්මණං; ‘‘බහිද්ධා හත්ථිම්පි දස්සෙතී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං.

දිබ්බසොතඤාණචතුත්ථං අත්තනො කුච්ඡිගතසද්දාරම්මණකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස සද්දාරම්මණකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙනාපි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං.

චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං බහිද්ධාරම්මණමෙව.

පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං අත්තනො ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස ඛන්ධානඤ්චෙව නාමගොත්තස්ස ච අනුස්සරණකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං.

දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං අත්තනො රූපාරම්මණකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස රූපාරම්මණකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙනාපි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං.

යථාකම්මූපගඤාණචතුත්ථං ¶ අත්තනො කම්මජානනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස කම්මජානනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙනාපි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං.

අනාගතංසඤාණචතුත්ථං අත්තනො අනාගතෙ නිබ්බත්තිජානනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ චෙව නාමගොත්තානුස්සරණකාලෙ ච බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙනාපි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං.

ආකාසානඤ්චායතනචතුත්ථං බහිද්ධාරම්මණං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනචතුත්ථං නවත්තබ්බාරම්මණං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචතුත්ථං අජ්ඣත්තාරම්මණං.

ලොකුත්තරචතුත්ථං බහිද්ධාරම්මණමෙව. කිරියතොපි ද්වාදසසු ඣානෙසු අයමෙව නයොති.

ඉමස්මිං ¶ ¶ පන ඣානවිභඞ්ගෙ සම්මාසම්බුද්ධෙන සුත්තන්තභාජනීයෙපි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව ඣානානි කථිතානි; අභිධම්මභාජනීයෙපි පඤ්හාපුච්ඡකෙපි. තයොපි හි එතෙ නයා තෙභූමකධම්මමිස්සකත්තා එකපරිච්ඡෙදා එව. එවමයං ඣානවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ඣානවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.