අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > සම්මොහවිනොදනී-අට්ඨකථා

751. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ ඤාණවිභඞ්ගෙ එකවිධෙන ඤාණවත්ථූතිආදිනා නයෙන පඨමං එකවිධාදීහි දසවිධපරියොසානෙහි දසහි පරිච්ඡෙදෙහි මාතිකං ඨපෙත්වා නික්ඛිත්තපදානුක්කමෙන නිද්දෙසො කතො.

තත්ථ එකවිධෙනාති එකප්පකාරෙන, එකකොට්ඨාසෙන වා. ඤාණවත්ථූති එත්ථ පන ඤාණඤ්ච තං වත්ථු ච නානප්පකාරානං සම්පත්තීනන්ති ඤාණවත්ථු; ඔකාසට්ඨෙන ඤාණස්ස වත්ථූතිපි ඤාණවත්ථු. ඉධ පන පුරිමෙනෙවත්ථෙන ඤාණවත්ථු වෙදිතබ්බං. තෙනෙව එකවිධපරිච්ඡෙදාවසානෙ ‘‘යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤා – එවං එකවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’ති වුත්තං. පඤ්ච විඤ්ඤාණාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච. න හෙතූතිආදීනි හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1.6) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. සඞ්ඛෙපතො පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං තං නිද්දෙසවාරෙ ආවි භවිස්සති. යථා චෙත්ථ, එවං දුකමාතිකාදිපදෙසුපි යං වත්තබ්බං තං තත්ථෙව ආවි භවිස්සති. නික්ඛෙපපරිච්ඡෙදමත්තං පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි ‘‘න හෙතු අහෙතුකා’’තිආදීහි තාව ධම්මසඞ්ගහමාතිකාවසෙන, ‘‘අනිච්චා ජරාභිභූතා’’තිආදීහි අමාතිකාවසෙනාති සඞ්ඛෙපතො දුවිධෙහි පභෙදතො අට්ඨසත්තතියා පදෙහි එකකමාතිකා නික්ඛිත්තා.

දුකානුරූපෙහි පන පඤ්චතිංසාය දුකෙහි දුකමාතිකා නික්ඛිත්තා.

තිකානුරූපෙහි ‘‘චින්තාමයා පඤ්ඤා’’තිආදීහි චතූහි බාහිරත්තිකෙහි, ‘‘විපාකා පඤ්ඤා’’තිආදීහි ¶ අනියමිතපඤ්ඤාවසෙන වුත්තෙහි චුද්දසහි මාතිකාතිකෙහි, විතක්කත්තිකෙ පඨමපදෙන නියමිතපඤ්ඤාවසෙන වුත්තෙහි තෙරසහි, දුතියපදෙන නියමිතපඤ්ඤාවසෙන වුත්තෙහි සත්තහි, තතියපදෙන නියමිතපඤ්ඤාවසෙන වුත්තෙහි ද්වාදසහි, පීතිත්තිකෙ ච පඨමපදෙන නියමිතපඤ්ඤාවසෙන වුත්තෙහි තෙරසහි, තථා දුතියපදෙන, තතියපදෙන නියමිතපඤ්ඤාවසෙන වුත්තෙහි ද්වාදසහීති අට්ඨාසීතියා තිකෙහි තිකමාතිකා නික්ඛිත්තා.

චතුක්කමාතිකා ¶ ¶ පන ‘කම්මස්සකතඤාණ’න්තිආදීහි එකවීසතියා චතුක්කෙහි, පඤ්චකමාතිකා ද්වීහි පඤ්චකෙහි, ඡක්කමාතිකා එකෙන ඡක්කෙන, සත්තකමාතිකා ‘‘සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනී’’ති එවං සඞ්ඛෙපතො වුත්තෙහි එකාදසහි සත්තකෙහි, අට්ඨකමාතිකා එකෙන අට්ඨකෙන, නවකමාතිකා එකෙන නවකෙන.

760. දසකමාතිකා ‘‘දස තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’තිආදිනා එකෙනෙව දසකෙන නික්ඛිත්තා. තත්ථ දසාති ගණනපරිච්ඡෙදො. තථාගතස්සාති යථා විපස්සීආදයො පුබ්බකා ඉසයො ආගතා තථා ආගතස්ස; යථා ච තෙ ගතා තථා ගතස්ස. තථාගතබලානීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි තථාගතස්සෙව බලානි; යථා වා පුබ්බබුද්ධානං බලානි පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානි තථා ආගතබලානීතිපි අත්ථො. තත්ථ දුවිධං තථාගතස්ස බලං – කායබලඤ්ච ඤාණබලඤ්ච. තෙසු කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසාති. –

තත්ථ ‘කාළාවක’න්ති පකතිහත්ථිකුලං දට්ඨබ්බං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං තං එකස්ස කාළාවකහත්ථිනො. යං දසන්නං කාළාවකානං බලං තං එකස්ස ගඞ්ගෙයස්ස. යං දසන්නං ගඞ්ගෙය්යානං තං එකස්ස පණ්ඩරස්ස. යං දසන්නං පණ්ඩරානං තං එකස්ස තම්බස්ස. යං දසන්නං තම්බානං තං එකස්ස ¶ පිඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං පිඞ්ගලානං තං එකස්ස ගන්ධහත්ථිනො. යං දසන්නං ගන්ධහත්ථීනං තං එකස්ස මඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං මඞ්ගලානං තං එකස්ස හෙමවතස්ස. යං දසන්නං හෙමවතානං තං එකස්ස උපොසථස්ස. යං දසන්නං උපොසථානං තං එකස්ස ඡද්දන්තස්ස. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං තං එකස්ස තථාගතස්ස. නාරායනසඞ්ඛාතබලන්තිපි ඉදමෙව වුච්චති. තදෙතං පකතිහත්ථීනං ¶ ගණනාය හත්ථිකොටිසහස්සානං, පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං.

ඤාණබලං ¶ පන ඉධ තාව පාළියං ආගතමෙව දසබලඤාණං. මහාසීහනාදෙ (ම. නි. 1.146 ආදයො) දසබලඤාණං, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං, සංයුත්තකෙ (සං. නි. 2.33-34) ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි, සත්තසත්තති ඤාණානීති එවං අඤ්ඤානිපි අනෙකානි ඤාණසහස්සානි – එතං ඤාණබලං නාම. ඉධාපි ඤාණබලමෙව අධිප්පෙතං ඤාණඤ්හි අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භකට්ඨෙන ච බලන්ති වුත්තං.

යෙහි බලෙහි සමන්නාගතොති යෙහි දසහි ඤාණබලෙහි උපෙතො සමුපෙතො. ආසභං ඨානන්ති සෙට්ඨට්ඨානං උත්තමට්ඨානං; ආසභා වා පුබ්බබුද්ධා, තෙසං ඨානන්ති අත්ථො. අපි ච ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො; වජසතජෙට්ඨකො වා උසභො, වජසහස්සජෙට්ඨකො වසභො; සබ්බගවසෙට්ඨො සබ්බපරිස්සයසහො සෙතො පාසාදිකො මහාභාරවහො අසනිසතසද්දෙහිපි අකම්පනීයො නිසභො. සො ඉධ උසභොති අධිප්පෙතො. ඉදම්පි හි තස්ස පරියායවචනං. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං. ඨානන්ති චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානං. ඉදං පන ආසභං වියාති ආසභං. යථෙව හි නිසභසඞ්ඛාතො උසභො උසභබලෙන සමන්නාගතො චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තථාගතොපි දසහි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො චතූහි වෙසාරජ්ජපාදෙහි අට්ඨපරිසපථවිං උප්පීළෙත්වා සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි පච්චත්ථිකෙන පච්චාමිත්තෙන අකම්පියො අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති. එවං තිට්ඨමානො ච තං ආසභං ඨානං පටිජානාති, උපගච්ඡති, න පච්චක්ඛාති, අත්තනි ආරොපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ආසභං ඨානං පටිජානාතී’’ති.

පරිසාසූති අට්ඨසු පරිසාසු. සීහනාදං නදතීති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං නදති, සීහනාදසදිසං ¶ වා නාදං නදති. අයමත්ථො සීහනාදසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. යථා වා සීහො සහනතො ච හනනතො ච සීහොති වුච්චති, එවං තථාගතො ලොකධම්මානං සහනතො ¶ පරප්පවාදානඤ්ච හනනතො සීහොති වුච්චති. එවං වුත්තස්ස සීහස්ස නාදං සීහනාදං. තත්ථ ¶ යථා සීහො සීහබලෙන සමන්නාගතො සබ්බත්ථ විසාරදො විගතලොමහංසො සීහනාදං නදති, එවං තථාගතසීහොපි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො අට්ඨසු පරිසාසු විසාරදො විගතලොමහංසො ‘‘ඉති රූප’’න්තිආදිනා නයෙන නානාවිධදෙසනාවිලාසසම්පන්නං සීහනාදං නදති. තෙන වුත්තං ‘‘පරිසාසු සීහනාදං නදතී’’ති.

බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතීති එත්ථ බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨං උත්තමං විසුද්ධං. චක්කසද්දො ච පනායං –

සම්පත්තියං ලක්ඛණෙ ච, රථඞ්ගෙ ඉරියාපථෙ;

දානෙ රතනධම්මූර, චක්කාදීසු ච දිස්සති;

ධම්මචක්කෙ ඉධ මතො, තඤ්ච ද්වෙධා විභාවයෙ.

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.31) හි අයං සම්පත්තියං දිස්සති. ‘‘හෙට්ඨා පාදතලෙසු චක්කානි ජාතානී’’ති (දී. නි. 2.35) එත්ථ ලක්ඛණෙ. ‘‘චක්කංව වහතො පද’’න්ති (ධ. ප. 1) එත්ථ රථඞ්ගෙ. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29) එත්ථ ඉරියාපථෙ. ‘‘දදං භුඤ්ජ මා ච පමාදො, චක්කං පවත්තය සබ්බපාණින’’න්ති (ජා. 1.7.149) එත්ථ දානෙ. ‘‘දිබ්බං චක්කරතනං පාතුරහොසී’’ති එත්ථ රතනචක්කෙ. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562) එත්ථ ධම්මචක්කෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති (ජා. 1.1.104; 1.5.103) එත්ථ උරචක්කෙ. ‘‘ඛුරපරියන්තෙන චෙපි චක්කෙනා’’ති (දී. නි. 1.166) එත්ථ පහරණචක්කෙ. ‘‘අසනිවිචක්ක’’න්ති (දී. නි. 3.61; සං. නි. 2.162) එත්ථ අසනිමණ්ඩලෙ. ඉධ පනායං ධම්මචක්කෙ මතො.

තං පන ධම්මචක්කං දුවිධං හොති – පටිවෙධඤාණඤ්ච දෙසනාඤාණඤ්ච. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියඵලාවහං පටිවෙධඤාණං; කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියඵලාවහං දෙසනාඤාණං. තත්ථ පටිවෙධඤාණං උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති දුවිධං. තඤ්හි අභිනික්ඛමනතො ¶ යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං ¶ , ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම; තුසිතභවනතො වා යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම; දීපඞ්කරබ්යාකරණතො පට්ඨාය වා යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං ¶ , ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දෙසනාඤාණම්පි පවත්තමානං පවත්තන්ති දුවිධං. තඤ්හි යාව අඤ්ඤාකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්තිමග්ගා පවත්තමානං, ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාම. තෙසු පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, දෙසනාඤාණං ලොකියං. උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං බුද්ධානංයෙව ඔරසඤාණං.

ඉදානි යෙහි දසහි බලෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, යානි ආදිතොව ‘‘දස තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති නික්ඛිත්තානි, තානි විත්ථාරතො දස්සෙතුං කතමානි දස? ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතොතිආදිමාහ. තත්ථ ඨානඤ්ච ඨානතොති කාරණඤ්ච කාරණතො. කාරණඤ්හි යස්මා තත්ථ ඵලං තිට්ඨති තදායත්තවුත්තිතාය උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති ච, තස්මා ඨානන්ති වුච්චති. තං භගවා ‘‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතූ පච්චයා උප්පාදාය තං තං ඨාන’’න්ති ච ‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං න හෙතූ න පච්චයා උප්පාදාය තං තං අට්ඨාන’න්ති ච පජානන්තො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. යම්පීති යෙන ඤාණෙන. ඉදම්පි තථාගතස්සාති ඉදම්පි ඨානාට්ඨානඤාණං තථාගතස්ස තථාගතබලං නාම හොතීති අත්ථො. එවං සබ්බපදෙසු යොජනා වෙදිතබ්බා.

කම්මසමාදානානන්ති සමාදියිත්වා කතානං කුසලාකුසලකම්මානං; කම්මමෙව වා කම්මසමාදානං. ඨානසො හෙතුසොති පච්චයතො චෙව හෙතුතො ච. තත්ථ ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං, කම්මං හෙතු.

සබ්බත්ථ ගාමිනින්ති සබ්බගතිගාමිනිඤ්ච අගතිගාමිනිඤ්ච. පටිපදන්ති මග්ගං. යථාභූතං පජානාතීති බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව පාණං ඝාතෙන්තෙසු ‘ඉමස්ස චෙතනා නිරයගාමිනී භවිස්සති, ඉමස්ස තිරච්ඡානයොනිගාමිනී’ති ඉමිනා නයෙන එකවත්ථුස්මිම්පි කුසලාකුසලචෙතනාසඞ්ඛාතානං පටිපත්තීනං අවිපරීතතො සභාවං පජානාති.

අනෙකධාතුන්ති ¶ ¶ චක්ඛුධාතුආදීහි කාමධාතුආදීහි වා ධාතූහි බහුධාතුං. නානාධාතුන්ති තාසංයෙව ¶ ධාතූනං විලක්ඛණතාය නානප්පකාරධාතුං. ලොකන්ති ඛන්ධායතනධාතුලොකං. යථාභූතං පජානාතීති තාසං තාසං ධාතූනං අවිපරීතතො සභාවං පටිවිජ්ඣති.

නානාධිමුත්තිකතන්ති හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාවං.

පරසත්තානන්ති පධානසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තතො පරෙසං හීනසත්තානං; එකත්ථමෙව වා එතං පදද්වයං වෙනෙය්යවසෙන පන ද්වෙධා වුත්තං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තන්ති සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරභාවඤ්ච අපරභාවඤ්ච වුඩ්ඪිඤ්ච හානිඤ්චාති අත්ථො.

ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනන්ති පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානං, ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනං අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං, සවිතක්කසවිචාරාදීනං තිණ්ණං සමාධීනං, පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදීනඤ්ච නවන්නං අනුපුබ්බසමාපත්තීනං. සංකිලෙසන්ති හානභාගියධම්මං. වොදානන්ති විසෙසභාගියධම්මං. වුට්ඨානන්ති යෙන කාරණෙන ඣානාදීහි වුට්ඨහන්ති, තං කාරණං.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතින්ති පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධානුස්සරණං.

චුතූපපාතන්ති චුතිඤ්ච උපපාතඤ්ච.

ආසවානං ඛයන්ති කාමාසවාදීනං ඛයසඞ්ඛාතං ආසවනිරොධං නිබ්බානං.

ඉමානීති යානි හෙට්ඨා ‘‘දස තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති අවොච, ඉමානි තානීති අප්පනං කරොතීති. එවමෙත්ථ අනුපුබ්බපදවණ්ණනං ඤත්වා ඉදානි යස්මා තථාගතො පඨමංයෙව ඨානාට්ඨානඤාණෙන වෙනෙය්යසත්තානං ආසවක්ඛයාධිගමස්ස චෙව අනධිගමස්ස ච ඨානාට්ඨානභූතං කිලෙසාවරණාභාවං පස්සති, ලොකියසම්මාදිට්ඨිඨානදස්සනතො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිඨානාභාවදස්සනතො ච. අථ නෙසං කම්මවිපාකඤාණෙන විපාකාවරණාභාවං පස්සති ¶ , තිහෙතුකපටිසන්ධිදස්සනතො. සබ්බත්ථගාමිනීපටිපදාඤාණෙන කම්මාවරණාභාවං පස්සති, ආනන්තරියකම්මාභාවදස්සනතො. එවං අනාවරණානං අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණෙන අනුකූලධම්මදෙසනත්ථං චරියාවිසෙසං පස්සති, ධාතුවෙමත්තදස්සනතො. අථ නෙසං ¶ නානාධිමුත්තිකතාඤාණෙන අධිමුත්තිං පස්සති, පයොගං අනාදියිත්වාපි ¶ අධිමුත්තිවසෙන ධම්මදෙසනත්ථං. අථෙවං දිට්ඨාධිමුත්තීනං යථාසත්ති යථාබලං ධම්මං දෙසෙතුං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං පස්සති, සද්ධාදීනං තික්ඛමුදුභාවදස්සනතො. එවං පරිඤ්ඤාතින්ද්රියපරොපරියත්තාපි පනෙතෙ සචෙ දූරෙ හොන්ති, අථ ඣානාදිපරිඤ්ඤාණෙන ඣානාදීසු වසීභූතත්තා ඉද්ධිවිසෙසෙන ඛිප්පං උපගච්ඡති. උපගන්ත්වා ච නෙසං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන පුබ්බජාතිභාවනං, දිබ්බචක්ඛානුභාවතො පත්තබ්බෙන චෙතොපරියඤාණෙන සම්පත්තිචිත්තවිසෙසං පස්සන්තො ආසවක්ඛයඤාණානුභාවෙන ආසවක්ඛයගාමිනියා පටිපදාය විගතසම්මොහත්තා ආසවක්ඛයාය ධම්මං දෙසෙති. තස්මා ඉමිනා අනුක්කමෙන ඉමානි දසබලානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. අයං තාව මාතිකාය අත්ථවණ්ණනා.

761. ඉදානි යථානික්ඛිත්තාය මාතිකාය ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණා න හෙතුමෙවා’’තිආදිනා නයෙන ආරද්ධෙ නිද්දෙසවාරෙ න හෙතුමෙවාති සාධාරණහෙතුපටික්ඛෙපනිද්දෙසො. තත්ථ ‘‘හෙතුහෙතු, පච්චයහෙතු, උත්තමහෙතු, සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධො හෙතූ’’තිආදිනා නයෙන යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං රූපකණ්ඩෙ ‘‘සබ්බං රූපං න හෙතුමෙවා’’තිආදීනං අත්ථවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 594) වුත්තමෙව. අහෙතුකමෙවාතිආදීසු බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන මකාරො වෙදිතබ්බො; අහෙතුකා එවාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අපිච ‘‘හෙතූ ධම්මා නහෙතූ ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 1) ධම්මකොට්ඨාසෙසු පඤ්චවිඤ්ඤාණානි හෙතූ ධම්මාති වා සහෙතුකා ධම්මාති ¶ වා න හොන්ති. එකන්තෙන පන න හෙතූයෙව, අහෙතුකා යෙවාති ඉමානිපි නයෙනෙත්ථ සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අබ්යාකතමෙවාති පදං විපාකාබ්යාකතවසෙන වුත්තං. සාරම්මණමෙවාති ඔලුබ්භාරම්මණවසෙන. පච්චයාරම්මණං ඔලුබ්භාරම්මණන්ති හි දුවිධං ආරම්මණං. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඔලුබ්භාරම්මණමෙව ධුරං, පච්චයාරම්මණම්පි ලබ්භතියෙව. අචෙතසිකමෙවාති පදං චිත්තං, රූපං, නිබ්බානන්ති තීසු අචෙතසිකෙසු චිත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං. නො අපරියාපන්නමෙවාති ගතිපරියාපන්නචුතිපරියාපන්නසංසාරවට්ටභවපරියාපන්නභාවතො පරියාපන්නා එව, නො අපරියාපන්නා. ලොකතො වට්ටතො න නිය්යන්තීති අනිය්යානිකා ¶ . උප්පන්නං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති රූපකණ්ඩෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පච්චුප්පන්නානෙව රූපාදීනි ආරබ්භ පවත්තිතො අතීතාදිවිසයං මනොවිඤ්ඤාණම්පි පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතපතිතමෙව කත්වා ‘‘උපපන්නං ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (ධ. ස. 584) වුත්තං. පඤ්චවිඤ්ඤාණා පන යස්මා පච්චුප්පන්නාපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ¶ ආරම්මණා න හොන්ති, මනොවිඤ්ඤාණස්සෙව හොන්ති, තස්මා ‘‘මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යමෙවා’’ති වුත්තං. අනිච්චමෙවාති හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චායෙව. ජරාභිභූතමෙවාති ජරාය අභිභූතත්තා ජරාභිභූතා එව.

762. උප්පන්නවත්ථුකා උප්පන්නාරම්මණාති අනාගතපටික්ඛෙපො. න හි තෙ අනාගතෙසු වත්ථාරම්මණෙසු උප්පජ්ජන්ති.

පුරෙජාතවත්ථුකා පුරෙජාතාරම්මණාති සහුප්පත්තිපටික්ඛෙපො. න හි තෙ සහුප්පන්නං වත්ථුං වා ආරම්මණං වා පටිච්ච උප්පජ්ජන්ති, සයං පන පච්ඡාජාතා හුත්වා පුරෙජාතෙසු වත්ථාරම්මණෙසු උප්පජ්ජන්ති.

අජ්ඣත්තිකවත්ථුකාති අජ්ඣත්තජ්ඣත්තවසෙන වුත්තං. තානි හි අජ්ඣත්තිකෙ පඤ්ච පසාදෙ වත්ථුං කත්වා උප්පජ්ජන්ති. බාහිරාරම්මණාති බාහිරරූපාදිආරම්මණා. තත්ථ චතුක්කං වෙදිතබ්බං – පඤ්චවිඤ්ඤාණා හි පසාදවත්ථුකත්තා අජ්ඣත්තිකා අජ්ඣත්තිකවත්ථුකා, මනොවිඤ්ඤාණං හදයරූපං වත්ථුං කත්වා උප්පජ්ජනකාලෙ අජ්ඣත්තිකං බාහිරවත්ථුකං, පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා තයො ඛන්ධා බාහිරා අජ්ඣත්තිකවත්ථුකා ¶ , මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා තයො ඛන්ධා හදයරූපං වත්ථුං කත්වා උප්පජ්ජනකාලෙ බාහිරා බාහිරවත්ථුකා.

අසම්භින්නවත්ථුකාති අනිරුද්ධවත්ථුකා. න හි තෙ නිරුද්ධං අතීතං වත්ථුං පටිච්ච උප්පජ්ජන්ති. අසම්භින්නාරම්මණතායපි එසෙව නයො.

අඤ්ඤං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු ච ආරම්මණඤ්චාතිආදීසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස හි අඤ්ඤං වත්ථු, අඤ්ඤං ආරම්මණං. අඤ්ඤං සොතවිඤ්ඤාණාදීනං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතපසාදාදීසු අඤ්ඤතරං වත්ථුං, සද්දාදීසු වා අඤ්ඤතරං ආරම්මණං කත්වා කප්පතො කප්පං ගන්ත්වාපි න උප්පජ්ජති; චක්ඛුපසාදමෙව පන වත්ථුං කත්වා රූපඤ්ච ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති. එවමස්ස වත්ථුපි ද්වාරම්පි ආරම්මණම්පි නිබද්ධං, අඤ්ඤං වත්ථුං වා ද්වාරං වා ආරම්මණං වා න සඞ්කමති, නිබද්ධවත්ථු ¶ නිබද්ධද්වාරං නිබද්ධාරම්මණමෙව හුත්වා උප්පජ්ජති. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො.

763. න ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්තීති එත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස චක්ඛු සොතස්ස, සොතං වා චක්ඛුස්සාති එවං එකං එකස්ස ගොචරවිසයං න පච්චනුභොතීති අත්ථො. සචෙ හි නීලාදිභෙදං රූපාරම්මණං සමොධානෙත්වා සොතින්ද්රියස්ස උපනෙය්ය ‘ඉඞ්ඝ තාව නං වවත්ථාපෙහි විභාවෙහි – කිං නාමෙතං ආරම්මණ’න්ති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විනාපි මුඛෙන අත්තනො ධම්මතාය එවං වදෙය්ය – ‘අරෙ අන්ධබාල, වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි පරිධාවමානො අඤ්ඤත්ර මයා කුහිං එතස්ස ජානනකං ලභිස්සසි; ආහර නං චක්ඛුපසාදෙ උපනෙහි; අහමෙතං ආරම්මණං ජානිස්සාමි – යදි වා නීලං යදි වා පීතකං. න හි එසො අඤ්ඤස්ස විසයො; මය්හමෙවෙසො විසයො’ති. සෙසවිඤ්ඤාණෙසුපි එසෙව නයො. එවමෙතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං න පච්චනුභොන්ති නාම.

764. සමන්නාහරන්තස්සාති ආවජ්ජනෙනෙව සමන්නාහරන්තස්ස.

මනසිකරොන්තස්සාති ආවජ්ජනෙනෙව මනසිකරොන්තස්ස. එතානි හි චිත්තානි ආවජ්ජනෙන සමන්නාහටකාලෙ මනසිකතකාලෙයෙව ච උප්පජ්ජන්ති.

න අබ්බොකිණ්ණාති අඤ්ඤෙන විඤ්ඤාණෙන අබ්බොකිණ්ණා නිරන්තරාව නුප්පජ්ජන්ති. එතෙන තෙසං අනන්තරතා පටික්ඛිත්තා.

765. න අපුබ්බං අචරිමන්ති එතෙන සබ්බෙසම්පි සහුප්පත්ති පටික්ඛිත්තා. න ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සමනන්තරාති එතෙන සමනන්තරතා පටික්ඛිත්තා.

766. ආවට්ටනා වාතිආදීනි චත්තාරිපි ආවජ්ජනස්සෙව නාමානි. තඤ්හි භවඞ්ගස්ස ආවට්ටනතො ආවට්ටනා, තස්සෙව ආභුජනතො ආභොගො, රූපාදීනං සමන්නාහරණතො සමන්නාහාරො, තෙසංයෙව මනසිකරණතො මනසිකාරොති වුච්චති. එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං ආවජ්ජනට්ඨානෙ ඨත්වා ආවජ්ජනාදිකිච්චං කාතුං සමත්ථභාවො පටික්ඛිත්තො.

න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතීති ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1-2) එවං වුත්තං එකම්පි කුසලං වා අකුසලං වා න පටිවිජානාති.

අඤ්ඤත්ර ¶ ¶ අභිනිපාතමත්තාති ඨපෙත්වා රූපාදීනං අභිනිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – සුපණ්ඩිතොපි පුරිසො, ඨපෙත්වා ආපාථගතානි රූපාදීනි, අඤ්ඤං කුසලාකුසලෙසු එකධම්මම්පි පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න පටිවිජානාති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පනෙත්ථ දස්සනමත්තමෙව හොති. සොතවිඤ්ඤාණාදීනි සවනඝායනසායනඵුසනමත්තානෙව. දස්සනාදිමත්තතො පන මුත්තා අඤ්ඤා එතෙසං කුසලාදිපටිවිඤ්ඤත්ති නාම නත්ථි.

මනොධාතුයාපීති සම්පටිච්ඡනමනොධාතුයාපි. සම්පිණ්ඩනත්ථො චෙත්ථ පිකාරො. තස්මා මනොධාතුයාපි තතො පරාහි මනොවිඤ්ඤාණධාතූහිපීති සබ්බෙහිපි පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි කුසලාකුසලං ධම්මං පටිවිජානාතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

න කඤ්චි ඉරියාපථං කප්පෙතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. න හි පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි ගමනාදීසු කඤ්චි ඉරියාපථං කප්පෙති, න කායකම්මං න වචීකම්මං පට්ඨපෙති, න කුසලාකුසලං ධම්මං සමාදියති, න සමාධිං සමාපජ්ජති ලොකියං වා ලොකුත්තරං වා, න සමාධිතො වුට්ඨාති ලොකියා වා ලොකුත්තරා වා, න භවතො චවති, න භවන්තරෙ උපපජ්ජති. සබ්බම්පි හෙතං කුසලාකුසලධම්මපටිවිජානනාදිවචනපරියොසානං කිච්චං මනොද්වාරිකචිත්තෙනෙව හොති, න පඤ්චද්වාරිකෙනාති සබ්බස්සාපෙතස්ස කිච්චස්ස කරණෙ සහජවනකානි වීථිචිත්තානි පටික්ඛිත්තානි. යථා චෙතෙසං ¶ එතානි කිච්චානි නත්ථි, එවං නියාමොක්කමනාදීනිපි. න හි පඤ්චද්වාරිකජවනෙන මිච්ඡත්තනියාමං ඔක්කමති, න සම්මත්තනියාමං; න චෙතං ජවනං නාමගොත්තමාරබ්භ ජවති, න කසිණාදිපණ්ණත්තිං; න ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාවසෙන පවත්තති, න වුට්ඨානගාමිනීබලවවිපස්සනාවසෙන; න රූපාරූපධම්මෙ ආරබ්භ ජවති, න නිබ්බානං; න චෙතෙන සද්ධිං පටිසම්භිදාඤාණං උප්පජ්ජති, න අභිඤ්ඤාඤාණං, න සාවකපාරමීඤාණං, න පච්චෙකබොධිඤාණං, න සබ්බඤ්ඤුතඤාණං. සබ්බොපි පනෙස පභෙදො මනොද්වාරිකජවනෙයෙව ලබ්භති.

න සුපති න පටිබුජ්ඣති න සුපිනං පස්සතීති සබ්බෙනාපි ච පඤ්චද්වාරිකචිත්තෙන නෙව නිද්දං ඔක්කමති, න නිද්දායති, න පටිබුජ්ඣති, න කිඤ්ච සුපිනං පස්සතීති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු සහ ජවනෙන වීථිචිත්තං පටික්ඛිත්තං.

නිද්දායන්තස්ස හි මහාවට්ටිං ජාලෙත්වා දීපෙ චක්ඛුසමීපෙ උපනීතෙ පඨමං චක්ඛුද්වාරිකං ආවජ්ජනං ¶ භවඞ්ගං න ආවට්ටෙති, මනොද්වාරිකමෙව ආවට්ටෙති. අථ ¶ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ චක්ඛුද්වාරිකං ආවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති. තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ජවනපරියොසානානි පවත්තන්ති. තදනන්තරං භවඞ්ගං පවත්තති. තතියවාරෙ මනොද්වාරිකආවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවති. තෙන චිත්තෙන ඤත්වා ‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ආලොකො’ති ජානාති.

තථා නිද්දායන්තස්ස කණ්ණසමීපෙ තූරියෙසු පග්ගහිතෙසු, ඝානසමීපෙ සුගන්ධෙසු වා දුග්ගන්ධෙසු වා පුප්ඵෙසු උපනීතෙසු, මුඛෙ සප්පිම්හි වා ඵාණිතෙ වා පක්ඛිත්තෙ, පිට්ඨියං පාණිනා පහාරෙ දින්නෙ පඨමං සොතද්වාරිකාදීනි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං න ආවට්ටෙන්ති, මනොද්වාරිකමෙව ආවට්ටෙති. අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ සොතද්වාරිකාදීනි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං ආවට්ටෙන්ති. තතො සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණාදීනි ජවනපරියොසානානි පවත්තන්ති. තදනන්තරං භවඞ්ගං පවත්තති. තතියවාරෙ මනොද්වාරිකආවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවති. තෙන චිත්තෙන ඤත්වා ‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ සද්දො – සඞ්ඛසද්දො, භෙරිසද්දො’ති වා ‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ගන්ධො – මූලගන්ධො, සාරගන්ධො’ති වා ‘කිං ¶ ඉදං මය්හං මුඛෙ පක්ඛිත්තරසං – සප්පීති වා ඵාණිත’න්ති වා ‘කෙනම්හි පිට්ඨියං පහතො, අතිථද්ධො මෙ පහාරො’ති වා වත්තාරො හොන්ති. එවං මනොද්වාරිකජවනෙනෙව පටිබුජ්ඣති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. සුපිනම්පි තෙනෙව පස්සති, න පඤ්චද්වාරිකෙන.

තඤ්ච පනෙතං සුපිනං පස්සන්තො චතූහි කාරණෙහි පස්සති – ධාතුක්ඛොභතො වා අනුභූතපුබ්බතො වා දෙවතොපසංහාරතො වා පුබ්බනිමිත්තතො වාති. තත්ථ පිත්තාදීනං ඛොභකරණපච්චයයොගෙන ඛුභිතධාතුකො ‘ධාතුක්ඛොභතො’ සුපිනං පස්සති. පස්සන්තො ච නානාවිධං සුපිනං පස්සති – පබ්බතා පතන්තො විය, ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය, වාළමිගහත්ථිචොරාදීහි අනුබද්ධො විය ච හොති. ‘අනුභූතපුබ්බතො’ පස්සන්තො පුබ්බෙ අනුභූතපුබ්බං ආරම්මණං පස්සති. ‘දෙවතොපසංහාරතො’ පස්සන්තස්ස දෙවතා අත්ථකාමතාය වා අනත්ථකාමතාය වා අත්ථාය වා අනත්ථාය වා නානාවිධානි ආරම්මණානි උපසංහරන්ති. සො තාසං දෙවතානං ආනුභාවෙන තානි ආරම්මණානි පස්සති. පුබ්බනිමිත්තතො පස්සන්තො පුඤ්ඤාපුඤ්ඤවසෙන උප්පජ්ජිතුකාමස්ස අත්ථස්ස වා අනත්ථස්ස වා පුබ්බනිමිත්තභූතං සුපිනං පස්සති ¶ බොධිසත්තමාතා විය පුත්තපටිලාභනිමිත්තං, බොධිසත්තො ¶ විය පඤ්ච මහාසුපිනෙ (අ. නි. 5.196), කොසලරාජා විය ච සොළස සුපිනෙති (ජා. 1.1.41).

තත්ථ යං ධාතුක්ඛොභතො අනුභූතපුබ්බතො ච සුපිනං පස්සති, න තං සච්චං හොති. යං දෙවතොපසංහාරතො පස්සති, තං සච්චං වා හොති අලිකං වා. කුද්ධා හි දෙවතා උපායෙන විනාසෙතුකාමා විපරීතම්පි කත්වා දස්සෙන්ති. තත්රිදං වත්ථු – රොහණෙ කිර නාගමහාවිහාරෙ මහාථෙරො භික්ඛුසඞ්ඝං අනපලොකෙත්වාව එකං නාගරුක්ඛං ඡින්දාපෙසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ථෙරස්ස කුද්ධා පඨමමෙව නං පලොභෙත්වා පච්ඡා ‘ඉතො තෙ සත්තදිවසමත්ථකෙ උපට්ඨාකො රාජා මරිස්සතී’ති සුපිනෙ ආරොචෙසි. ථෙරො නං කථං ආහරිත්වා රාජොරොධානං ආචික්ඛි. තා එකප්පහාරෙනෙව මහාවිරවං විරවිංසු. රාජා ‘කිං එත’න්ති පුච්ඡි. තා ‘එවං ථෙරෙන වුත්ත’න්ති ආරොචයිංසු. රාජා දිවසෙ ගණාපෙත්වා සත්තාහෙ වීතිවත්තෙ කුජ්ඣිත්වා ථෙරස්ස හත්ථපාදෙ ඡින්දාපෙසි.

යං පන පුබ්බනිමිත්තතො පස්සති තං එකන්තසච්චමෙව හොති. එතෙසඤ්ච චතුන්නං ¶ මූලකාරණානං සංසග්ගභෙදතොපි සුපිනභෙදො හොතියෙව. තඤ්ච පනෙතං චතුබ්බිධං සුපිනං සෙක්ඛපුථුජ්ජනාව පස්සන්ති අප්පහීනවිපල්ලාසත්තා; අසෙක්ඛා න පස්සන්ති පහීනවිපල්ලාසත්තා.

කිං පන තං පස්සන්තො සුත්තො පස්සති, පටිබුද්ධො? උදාහු නෙව සුත්තො පස්සති න පටිබුද්ධොති? කිඤ්චෙත්ථ යදි තාව සුත්තො පස්සති, අභිධම්මවිරොධො ආපජ්ජති. භවඞ්ගචිත්තෙන හි සුපති. තඤ්ච රූපනිමිත්තාදිආරම්මණං රාගාදිසම්පයුත්තං වා න හොති. සුපිනං පස්සන්තස්ස ච ඊදිසානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අථ පටිබුද්ධො පස්සති, විනයවිරොධො ආපජ්ජති. යඤ්හි පටිබුද්ධො පස්සති, තං සබ්බොහාරිකචිත්තෙන පස්සති. සබ්බොහාරිකචිත්තෙන ච කතෙ වීතික්කමෙ අනාපත්ති නාම නත්ථි. සුපිනං පස්සන්තෙන පන කතෙ වීතික්කමෙ එකන්තං අනාපත්ති එව. අථ නෙව සුත්තො න පටිබුද්ධො පස්සති, න සුපිනං නාම පස්සති. එවඤ්හි සති සුපිනස්ස අභාවොව ආපජ්ජති? න අභාවො ¶ . කස්මා? යස්මා කපිමිද්ධපරෙතො පස්සති. වුත්තං හෙතං – ‘‘කපිමිද්ධපරෙතො ඛො, මහාරාජ, සුපිනං පස්සතී’’ති (මි. ප. 5.3.5). ‘කපිමිද්ධපරෙතො’ති මක්කටනිද්දාය යුත්තො. යථා හි මක්කටස්ස නිද්දා ලහුපරිවත්තා හොති, එවං යා නිද්දා පුනප්පුනං කුසලාදිචිත්තවොකිණ්ණත්තා ලහුපරිවත්තා; යස්සා පවත්තියං පුනප්පුනං භවඞ්ගතො උත්තරණං හොති, තාය යුත්තො සුපිනං පස්සති. තෙනායං සුපිනො කුසලොපි හොති අකුසලොපි අබ්යාකතොපි 386. තත්ථ සුපිනන්තෙ චෙතියවන්දනධම්මස්සවනධම්මදෙසනාදීනි කරොන්තස්ස කුසලො, පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තස්ස අකුසලො, ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තො ආවජ්ජනතදාරම්මණක්ඛණෙ අබ්යාකතොති වෙදිතබ්බො. සුපිනෙනෙව ‘දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙ’ති කථනකාලෙපි අබ්යාකතොයෙව.

කිං පන සුපිනෙ කතං කුසලාකුසලං කම්මං සවිපාකං අවිපාකන්ති? සවිපාකං; දුබ්බලත්තා පන පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං න සක්කොති, දින්නාය අඤ්ඤකම්මෙන පටිසන්ධියා පවත්තෙ වෙදනීයං හොති.

එවං යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤාති පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං න හෙත්වට්ඨො යාථාවට්ඨො. තං ¶ යාථාවට්ඨං වත්ථුං විභාවෙතීති යාථාවකවත්ථුවිභාවනා. තථා පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං අහෙතුකට්ඨො, ජරාභිභූතට්ඨො, න සුපිනං පස්සනට්ඨො, යාථාවට්ඨො. තං යාථාවට්ඨං වත්ථුං විභාවෙතීති යාථාවකවත්ථුවිභාවනා. ඉති යා හෙට්ඨා ‘‘යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤා’’ති මාතිකාය නික්ඛිත්තා, සා එවං යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤාති වෙදිතබ්බා. තස්සා එව ච වසෙන එවං එකවිධෙන ඤාණවත්ථූති එවං එකෙකකොට්ඨාසෙන ඤාණගණනා එකෙන වා ආකාරෙන ඤාණපරිච්ඡෙදො හොති.

767. දුවිධෙන ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ චතූසු භූමීසු කුසලෙති සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං චතුභූමකකුසලපඤ්ඤා. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ වුත්තෙසු පඤ්චසු අත්ථෙසු ¶ අත්තනො අත්තනො භූමිපරියාපන්නං විපාකසඞ්ඛාතං අත්ථං ජාපෙති ජනෙති පවත්තෙතීති අත්ථජාපිකා. අරහතො අභිඤ්ඤං උප්පාදෙන්තස්ස සමාපත්තිං උප්පාදෙන්තස්ස කිරියාබ්යාකතෙති අභිඤ්ඤාය චෙව සමාපත්තියා ච පරිකම්මසමයෙ කාමාවචරකිරියපඤ්ඤා. සා හි අභිඤ්ඤාසමාපත්තිපභෙදං කිරියසඞ්ඛාතං අත්ථං ජාපෙති ජනෙති පවත්තෙතීති අත්ථජාපිකා පඤ්ඤාති වුත්තා. අයං පන අපරොපි පාළිමුත්තකො ¶ අට්ඨකථානයො – යාපි හි පුරිමා කාමාවචරකිරියා පච්ඡිමාය කාමාවචරකිරියාය අනන්තරාදිවසෙන පච්චයො හොති, සාපි තං කිරියත්ථං ජාපෙතීති අත්ථජාපිකා පඤ්ඤා නාම. රූපාවචරාරූපාවචරෙසුපි එසෙව නයො.

දුතියපදනිද්දෙසෙ චතූසු භූමීසු විපාකෙති කාමාවචරවිපාකෙ පඤ්ඤා සහජාතාදිපච්චයවසෙන කාමාවචරවිපාකත්ථං ජාපෙත්වා ඨිතාති ජාපිතත්ථා. රූපාවචරාදිවිපාකපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. සබ්බාපි වා එසා අත්තනො අත්තනො කාරණෙහි ජාපිතා ජනිතා පවත්තිතා සයම්පි අත්ථභූතාතිපි ජාපිතත්ථා. අරහතො උප්පන්නාය අභිඤ්ඤාය උප්පන්නාය සමාපත්තියාති වුත්තකිරියපඤ්ඤායපි එසෙව නයො. අයං පන අපරොපි පාළිමුත්තකො අට්ඨකථානයො – කාමාවචරකිරියපඤ්ඤාපි හි සහජාතාදිවසෙන කාමාවචරකිරියසඞ්ඛාතං අත්ථං ජාපෙත්වා ඨිතාති ජාපිතත්ථා. රූපාවචරාරූපාවචරකිරියපඤ්ඤාසුපි ¶ එසෙව නයො. සබ්බාපි වා එසා අත්තනො අත්තනො කාරණෙහි ජාපිතා ජනිතා පවත්තිතා සයඤ්ච අත්ථභූතාතිපි ජාපිතත්ථා. සෙසමෙත්ථ සබ්බං ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයත්තා පාකටමෙවාති.

768. තිවිධෙන ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ යොගවිහිතෙසූති යොගො වුච්චති පඤ්ඤා; පඤ්ඤාවිහිතෙසු පඤ්ඤාපරිණාමිතෙසූති අත්ථො. කම්මායතනෙසූති එත්ථ කම්මමෙව කම්මායතනං; අථ වා කම්මඤ්ච තං ආයතනඤ්ච ආජීවාදීනන්තිපි ¶ කම්මායතනං. සිප්පායතනෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ දුවිධං කම්මං – හීනඤ්ච උක්කට්ඨඤ්ච. තත්ථ හීනං නාම වඩ්ඪකීකම්මං, පුප්ඵඡඩ්ඩකකම්මන්ති එවමාදි. උක්කට්ඨං නාම කසි, වණිජ්ජා, ගොරක්ඛන්ති එවමාදි. සිප්පම්පි දුවිධං හීනඤ්ච උක්කට්ඨඤ්ච. තත්ථ හීනං සිප්පං නාම නළකාරසිප්පං, පෙසකාරසිප්පං, කුම්භකාරසිප්පං, චම්මකාරසිප්පං, න්හාපිතසිප්පන්ති එවමාදි. උක්කට්ඨං නාම සිප්පං මුද්දා, ගණනා, ලෙඛඤ්චාති එවමාදි විජ්ජාව විජ්ජාට්ඨානං. තං ධම්මිකමෙව ගහිතං. නාගමණ්ඩලපරිත්තසදිසං, ඵුධමනකමන්තසදිසං, සාලාකියං ¶ , සල්ලකත්තියන්තිආදීනි පන වෙජ්ජසත්ථානි ‘‘ඉච්ඡාමහං, ආචරිය, සිප්පං සික්ඛිතු’’න්ති (මහාව. 329) සිප්පායතනෙ පවිට්ඨත්තා න ගහිතානි.

තත්ථ එකො පණ්ඩිතො මනුස්සානං ඵාසුවිහාරත්ථාය අත්තනො ච ධම්මතාය ගෙහපාසාදයානනාවාදීනි උප්පාදෙති. සො හි ‘ඉමෙ මනුස්සා වසනට්ඨානෙන විනා දුක්ඛිතා’ති හිතකිරියාය ඨත්වා දීඝචතුරස්සාදිභෙදං ගෙහං උප්පාදෙති, සීතුණ්හපටිඝාතත්ථාය එකභූමිකද්විභූමිකාදිභෙදෙ පාසාදෙ කරොති, ‘යානෙ අසති අනුසඤ්චරණං නාම දුක්ඛ’න්ති ජඞ්ඝාකිලමථපටිවිනොදනත්ථාය වය්හසකටසන්දමානිකාදීනි උප්පාදෙති, ‘නාවාය අසති සමුද්දාදීසු සඤ්චාරො නාම නත්ථී’ති නානප්පකාරං නාවං උප්පාදෙති. සො සබ්බම්පෙතං නෙව අඤ්ඤෙහි කයිරමානං පස්සති, න කතං උග්ගණ්හාති, න ¶ කථෙන්තානං සුණාති, අත්තනො පන ධම්මතාය චින්තාය කරොති. පඤ්ඤවතා හි අත්තනො ධම්මතාය කතම්පි අඤ්ඤෙහි උග්ගණ්හිත්වා කරොන්තෙහි කතසදිසමෙව හොති. අයං තාව හීනකම්මෙ නයො.

උක්කට්ඨකම්මෙපි ‘කසිකම්මෙ අසති මනුස්සානං ජීවිතං න පවත්තතී’ති එකො පණ්ඩිතො මනුස්සානං ඵාසුවිහාරත්ථාය යුගනඞ්ගලාදීනි කසිභණ්ඩානි උප්පාදෙති; තථා නානප්පකාරං වාණිජකම්මං ගොරක්ඛඤ්ච උප්පාදෙති. සො සබ්බම්පෙතං නෙව අඤ්ඤෙහි කරියමානං පස්සති…පෙ… කතසදිසමෙව හොති. අයං උක්කට්ඨකම්මෙ නයො.

දුවිධෙපි පන සිප්පායතනෙ එකො පණ්ඩිතො මනුස්සානං ඵාසුවිහාරත්ථාය නළකාරසිප්පාදීනි හීනසිප්පානි, හත්ථමුද්දාය ගණනසඞ්ඛාතං මුද්දං, අච්ඡින්නකසඞ්ඛාතං ගණනං, මාතිකාප්පභෙදකාදිභෙදඤ්ච ලෙඛං උප්පාදෙති. සො සබ්බම්පෙතං නෙව අඤ්ඤෙහි කරියමානං පස්සති…පෙ… කතසදිසමෙව හොති. අයං සිප්පායතනෙ නයො.

එකච්චො ¶ පන පණ්ඩිතො අමනුස්සසරීසපාදීහි උපද්දුතානං මනුස්සානං තිකිච්ඡනත්ථාය ධම්මිකානි නාගමණ්ඩලමන්තාදීනි විජ්ජාට්ඨානානි උප්පාදෙති, තානි නෙව අඤ්ඤෙහි කරියමානානි පස්සති, න කතානි උග්ගණ්හාති, න කථෙන්තානං සුණාති, අත්තනො පන ධම්මතාය චින්තාය කරොති. පඤ්ඤවතා හි අත්තනො ධම්මතාය කතම්පි අඤ්ඤෙහි උග්ගණ්හිත්වා කරොන්තෙහි කතසදිසමෙව හොති.

කම්මස්සකතං ¶ වාති ‘‘ඉදං කම්මං සත්තානං සකං, ඉදං නො සක’’න්ති එවං ජානනඤාණං. සච්චානුලොමිකං වාති විපස්සනාඤාණං. තඤ්හි චතුන්නං සච්චානං අනුලොමනතො සච්චානුලොමිකන්ති වුච්චති. ඉදානිස්ස පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං රූපං අනිච්චන්ති වාතිආදි වුත්තං. එත්ථ ච අනිච්චලක්ඛණමෙව ආගතං, න දුක්ඛලක්ඛණඅනත්තලක්ඛණානි, අත්ථවසෙන පන ආගතානෙවාති දට්ඨබ්බානි – යඤ්හි අනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තාති.

යං එවරූපින්ති යං එවං හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨසභාවං අනුලොමිකං. ඛන්තින්තිආදීනි සබ්බානි පඤ්ඤාවෙවචනානෙව. සා හි හෙට්ඨා වුත්තානං කම්මායතනාදීනං පඤ්චන්නං කාරණානං අපච්චනීකදස්සනෙන අනුලොමෙතීති අනුලොමිකා. තථා ¶ සත්තානං හිතචරියාය අනුලොමෙති, මග්ගසච්චස්ස අනුලොමෙති, පරමත්ථසච්චස්ස නිබ්බානස්ස අනුලොමනතො අනුලොමෙතීතිපි අනුලොමිකා. සබ්බානිපි එතානි කාරණානි ඛමති සහති දට්ඨුං සක්කොතීති ඛන්ති, පස්සතීති දිට්ඨි, රොචෙතීති රුචි, මුදතීති මුදි, පෙක්ඛතීති පෙක්ඛා. සබ්බෙපිස්සා තෙ කම්මායතනාදයො ධම්මා නිජ්ඣානං ඛමන්ති, විසෙසතො ච පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතා ධම්මා පුනප්පුනං අනිච්චදුක්ඛානත්තවසෙන නිජ්ඣායමානා තං නිජ්ඣානං ඛමන්තීති ධම්මනිජ්ඣානඛන්තී.

පරතො අස්සුත්වා පටිලභතීති අඤ්ඤස්ස උපදෙසවචනං අස්සුත්වා සයමෙව චින්තෙන්තො පටිලභති. අයං වුච්චතීති අයං චින්තාමයා පඤ්ඤා නාම වුච්චති. සා පනෙසා න යෙසං කෙසඤ්චි උප්පජ්ජති, අභිඤ්ඤාතානං පන මහාසත්තානමෙව උප්පජ්ජති. තත්ථාපි සච්චානුලොමිකඤාණං ද්වින්නංයෙව බොධිසත්තානං උප්පජ්ජති. සෙසපඤ්ඤා සබ්බෙසම්පි පූරිතපාරමීනං මහාපඤ්ඤානං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බා.

පරතො ¶ සුත්වා පටිලභතීති එත්ථ කම්මායතනාදීනි පරෙන කරියමානානි වා කතානි වා දිස්වාපි යස්ස කස්සචි කථයමානස්ස වචනං සුත්වාපි ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගහෙත්වාපි පටිලද්ධා සබ්බා පරතො සුත්වායෙව පටිලද්ධා නාමාති වෙදිතබ්බා.

සමාපන්නස්සාති සමාපත්තිසමඞ්ගිස්ස; අන්තොසමාපත්තියං පවත්තා පඤ්ඤා භාවනාමයා නාමාති අත්ථො.

769. දානං ¶ ආරබ්භාති දානං පටිච්ච; දානචෙතනාපච්චයාති අත්ථො. දානාධිගච්ඡාති දානං අධිගච්ඡන්තස්ස; පාපුණන්තස්සාති අත්ථො. යා උප්පජ්ජතීති යා එවං දානචෙතනාසම්පයුත්තා පඤ්ඤා උප්පජ්ජති, අයං දානමයා පඤ්ඤා නාම. සා පනෙසා ‘දානං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස, දානං දෙන්තස්ස, දානං දත්වා තං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ¶ පුබ්බචෙතනා, මුඤ්චචෙතනා, අපරචෙතනාති තිවිධෙන උප්පජ්ජති.

සීලං ආරබ්භ සීලාධිගච්ඡාති ඉධාපි සීලචෙතනාසම්පයුත්තාව සීලමයා පඤ්ඤාති අධිප්පෙතා. අයම්පි ‘සීලං පූරෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස, සීලං පූරෙන්තස්ස, සීලං පූරෙත්වා තං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පුබ්බචෙතනා, මුඤ්චචෙතනා, අපරචෙතනාති තිවිධෙනෙව උප්පජ්ජති. භාවනාමයා හෙට්ඨා වුත්තායෙව.

770. අධිසීලපඤ්ඤාදීසු සීලාදීනි දුවිධෙන වෙදිතබ්බානි – සීලං, අධිසීලං; චිත්තං, අධිචිත්තං; පඤ්ඤා, අධිපඤ්ඤාති. තත්ථ ‘‘උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතානං ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා’’ති (සං. නි. 2.20; අ. නි. 3.137) ඉමාය තන්තියා සඞ්ගහිතවසෙන පඤ්චපි සීලානි දසපි සීලානි සීලං නාම. තඤ්හි තථාගතෙ උප්පන්නෙපි අනුප්පන්නෙපි හොති. අනුප්පන්නෙ කෙ පඤ්ඤාපෙන්තීති? තාපසපරිබ්බාජකා, සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා, චක්කවත්තිරාජානො ච පඤ්ඤාපෙන්ති. උප්පන්නෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ භික්ඛුසඞ්ඝො, භික්ඛුනීසඞ්ඝො, උපාසකා, උපාසිකායො ච පඤ්ඤාපෙන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පන සබ්බසීලෙහි අධිකං උප්පන්නෙයෙව තථාගතෙ උප්පජ්ජති, නො අනුප්පන්නෙ. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධායෙව ච නං පඤ්ඤාපෙන්ති. ‘‘ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං වීතික්කමෙ ඉදං නාම හොතී’’ති පඤ්ඤාපනඤ්හි අඤ්ඤෙසං අවිසයො, බුද්ධානංයෙව එස විසයො, බුද්ධානං බලං. ඉති යස්මා පාතිමොක්ඛසංවරො අධිසීලං, තස්මා තං අධිසීලපඤ්ඤං දස්සෙතුං පාතිමොක්ඛසංවරං සංවරන්තස්සාතිආදි වුත්තං.

හෙට්ඨා ¶ වුත්තාය එව පන තන්තියා සඞ්ගහිතවසෙන වට්ටපාදිකා අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තං නාම. තඤ්හි තථාගතෙ උප්පන්නෙපි හොති අනුප්පන්නෙපි. අනුප්පන්නෙ කෙ නිබ්බත්තෙන්තීති? තාපසපරිබ්බාජකා චෙව සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා ච චක්කවත්තිරාජානො ච. උප්පන්නෙ භගවති විසෙසත්ථිකා භික්ඛුආදයොපි නිබ්බත්තෙන්තියෙව. විපස්සනාපාදිකා පන අට්ඨ සමාපත්තියො සබ්බචිත්තෙහි ¶ අධිකා, උප්පන්නෙයෙව තථාගතෙ උප්පජ්ජන්ති, නො අනුප්පන්නෙ. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා එව ච එතා පඤ්ඤාපෙන්ති ¶ . ඉති යස්මා අට්ඨ සමාපත්තියො අධිචිත්තං, තස්මා අධිචිත්තපඤ්ඤං දස්සෙතුං රූපාවචරාරූපාවචරසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තස්සාතිආදි වුත්තං.

හෙට්ඨා වුත්තාය එව පන තන්තියා සඞ්ගහිතවසෙන කම්මස්සකතඤාණං පඤ්ඤා නාම. තඤ්හි තථාගතෙ උප්පන්නෙපි හොති අනුප්පන්නෙපි. අනුප්පන්නෙ වෙලාමදානවෙස්සන්තරදානාදිවසෙන උප්පජ්ජති; උප්පන්නෙ තෙන ඤාණෙන මහාදානං පවත්තෙන්තානං පමාණං නත්ථි. මග්ගඵලපඤ්ඤා පන සබ්බපඤ්ඤාහි අධිකා, උප්පන්නෙයෙව තථාගතෙ විත්ථාරිකා හුත්වා පවත්තති, නො අනුප්පන්නෙ. ඉති යස්මා මග්ගඵලපඤ්ඤා අධිපඤ්ඤා, තස්මා අතිරෙකපඤ්ඤාය පඤ්ඤං දස්සෙතුං චතූසු මග්ගෙසූතිආදි වුත්තං.

තත්ථ සියා – සීලං, අධිසීලං; චිත්තං, අධිචිත්තං; පඤ්ඤා, අධිපඤ්ඤාති ඉමෙසු ඡසු කොට්ඨාසෙසු විපස්සනා පඤ්ඤා කතරසන්නිස්සිතාති? අධිපඤ්ඤාසන්නිස්සිතා. තස්මා යථා ඔමකතරප්පමාණං ඡත්තං වා ධජං වා උපාදාය අතිරෙකප්පමාණං අතිඡත්තං අතිධජොති වුච්චති, එවමිදම්පි පඤ්චසීලං දසසීලං උපාදාය පාතිමොක්ඛසංවරසීලං ‘අධිසීලං’ නාම; වට්ටපාදිකා අට්ඨ සමාපත්තියො උපාදාය විපස්සනාපාදිකා අට්ඨ සමාපත්තියො ‘අධිචිත්තං’ නාම, කම්මස්සකතපඤ්ඤං උපාදාය විපස්සනාපඤ්ඤා ච මග්ගපඤ්ඤා ච ඵලපඤ්ඤා ච ‘අධිපඤ්ඤා’ නාමාති වෙදිතබ්බා.

771. ආයකොසල්ලාදිනිද්දෙසෙ යස්මා ආයොති වුඩ්ඪි, සා අනත්ථහානිතො අත්ථුප්පත්තිතො ච දුවිධා; අපායොති අවුඩ්ඪි, සාපි අත්ථහානිතො අනත්ථුප්පත්තිතො ච දුවිධා; තස්මා තං දස්සෙතුං ඉමෙ ධම්මෙ මනසිකරොතොතිආදි වුත්තං. ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං අකුසලධම්මානං අනුප්පත්තිප්පහානෙසු කුසලධම්මානඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීසු පඤ්ඤා – ඉදං ආයකොසල්ලං ¶ නාම වුච්චති. යා පනෙසා කුසලධම්මානං අනුප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනෙසු අකුසලධම්මානඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීසු පඤ්ඤා – ඉදං අපායකොසල්ලං නාමාති අත්ථො. ආයකොසල්ලං තාව පඤ්ඤා හොතු; අපායකොසල්ලං කථං පඤ්ඤා නාම ජාතාති? පඤ්ඤවායෙව හි ‘මය්හං එවං මනසිකරොතො අනුප්පන්නා කුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජන්ති උප්පන්නා ච නිරුජ්ඣන්ති; අනුප්පන්නා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා පවඩ්ඪන්තී’ති ¶ පජානාති. සො එවං ඤත්වා අනුප්පන්නානං අකුසලානං ධම්මානං උප්පජ්ජිතුං න දෙති, උප්පන්නෙ පජහති; අනුප්පන්නෙ කුසලෙ උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ භාවනාපාරිපූරිං ¶ පාපෙති. එවං අපායකොසල්ලම්පි පඤ්ඤා එවාති වෙදිතබ්බං. සබ්බාපි තත්රූපායා පඤ්ඤා උපායකොසල්ලන්ති ඉදං පන අච්චායිකකිච්චෙ වා භයෙ වා උප්පන්නෙ තස්ස තිකිච්ඡනත්ථං ඨානුප්පත්තියකාරණජානනවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

793. චතුබ්බිධෙන ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ අත්ථි දින්නන්තිආදීසු දින්නපච්චයා ඵලං අත්ථීති ඉමිනා උපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදං වුච්චතීති යං ඤාණං ‘ඉදං කම්මං සකං, ඉදං නො සක’න්ති ජානාති – ඉදං කම්මස්සකතඤාණං නාම වුච්චතීති අත්ථො. තත්ථ තිවිධං කායදුච්චරිතං, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං, තිවිධං මනොදුච්චරිතන්ති ඉදං න සකකම්මං නාම. තීසු ද්වාරෙසු දසවිධම්පි සුචරිතං සකකම්මං නාම. අත්තනො වාපි හොතු පරස්ස වා සබ්බම්පි අකුසලං න සකකම්මං නාම. කස්මා? අත්ථභඤ්ජනතො අනත්ථජනනතො ච. අත්තනො වා හොතු පරස්ස වා සබ්බම්පි කුසලං සකකම්මං නාම. කස්මා? අනත්ථභඤ්ජනතො අත්ථජනනතො ච. එවං ජානනසමත්ථෙ ඉමස්මිං කම්මස්සකතඤාණෙ ඨත්වා බහුං දානං දත්වා සීලං පූරෙත්වා උපොසථං සමාදියිත්වා සුඛෙන සුඛං සම්පත්තියා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා නිබ්බානං පත්තානං ගණනපරිච්ඡෙදො නත්ථි. යථා හි සධනො පුරිසො පඤ්චසු සකටසතෙසු සප්පිමධුඵාණිතාදීනි චෙව ලොණතිලතණ්ඩුලාදීනි ච ආරොපෙත්වා කන්තාරමග්ගං පටිපන්නො කෙනචිදෙව කරණීයෙන අත්ථෙ උප්පන්නෙ සබ්බෙසං උපකරණානං ගහිතත්තා න චින්තෙති, න පරිතස්සති, සුඛෙනෙව ඛෙමන්තං ¶ පාපුණාති; එවමෙව ඉමස්මිම්පි කම්මස්සකතඤාණෙ ඨත්වා බහුං දානං දත්වා…පෙ… නිබ්බානං පත්තානං ගණනපථො නත්ථි. ඨපෙත්වා සච්චානුලොමිකං ඤාණන්ති මග්ගසච්චස්ස පරමත්ථසච්චස්ස ච අනුලොමනතො සච්චානුලොමිකන්ති ලද්ධනාමං විපස්සනාඤාණං ඨපෙත්වා අවසෙසා සබ්බාපි සාසවා කුසලා පඤ්ඤා කම්මස්සකතඤාණමෙවාති අත්ථො.

794. මග්ගසමඞ්ගිස්ස ¶ ඤාණං දුක්ඛෙපෙතං ඤාණන්ති එත්ථ එකමෙව ¶ මග්ගඤාණං චතූසු සච්චෙසු එකපටිවෙධවසෙන චතූසු ඨානෙසු සඞ්ගහිතං.

796. ධම්මෙ ඤාණන්ති එත්ථ මග්ගපඤ්ඤා තාව චතුන්නං සච්චානං එකපටිවෙධවසෙන ධම්මෙ ඤාණං නාම හොතු; ඵලපඤ්ඤා කථං ධම්මෙ ඤාණං නාමාති? නිරොධසච්චවසෙන. දුවිධාපි හෙසා පඤ්ඤා අපරප්පච්චයෙ අත්ථපච්චක්ඛෙ අරියසච්චධම්මෙ කිච්චතො ච ආරම්මණතො ච පවත්තත්තා ධම්මෙ ඤාණන්ති වෙදිතබ්බා. සො ඉමිනා ධම්මෙනාති එත්ථ මග්ගඤාණං ධම්මගොචරත්තා ගොචරවොහාරෙන ධම්මොති වුත්තං, උපයොගත්ථෙ වා කරණවචනං; ඉමං ධම්මං ඤාතෙනාති අත්ථො; චතුසච්චධම්මං ජානිත්වා ඨිතෙන මග්ගඤාණෙනාති වුත්තං හොති. දිට්ඨෙනාති දස්සනෙන; ධම්මං පස්සිත්වා ඨිතෙනාති අත්ථො. පත්තෙනාති චත්තාරි අරියසච්චානි පත්වා ඨිතත්තා ධම්මං පත්තෙන. විදිතෙනාති මග්ගඤාණෙන චත්තාරි අරියසච්චානි විදිතානි පාකටානි කතානි. තස්මා තං ධම්මං විදිතං නාම හොති. තෙන විදිතධම්මෙන. පරියොගාළ්හෙනාති චතුසච්චධම්මං පරියොගාහෙත්වා ඨිතෙන. නයං නෙතීති අතීතෙ ච අනාගතෙ ච නයං නෙති හරති පෙසෙති. ඉදං පන න මග්ගඤාණස්ස කිච්චං, පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස කිච්චං. සත්ථාරා පන මග්ගඤාණං අතීතානාගතෙ නයං නයනසදිසං කතං. කස්මා? මග්ගමූලකත්තා. භාවිතමග්ගස්ස හි පච්චවෙක්ඛණා නාම හොති. තස්මා සත්ථා මග්ගඤාණමෙව නයං නයනසදිසං අකාසි. අපිච එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – යදෙතං ඉමිනා චතුසච්චගොචරං මග්ගඤාණං අධිගතං, තෙන ඤාණෙන කාරණභූතෙන අතීතානාගතෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණසඞ්ඛාතං නයං නෙති.

ඉදානි යථා තෙන නයං නෙති, තං ආකාරං දස්සෙතුං යෙ හි කෙචි අතීතමද්ධානන්තිආදිමාහ. තත්ථ අබ්භඤ්ඤංසූති ජානිංසු පටිවිජ්ඣිංසු. ඉමඤ්ඤෙවාති යං දුක්ඛං අතීතෙ අබ්භඤ්ඤංසු, යඤ්ච අනාගතෙ අභිජානිස්සන්ති, න තඤ්ඤෙව ඉමං; සරික්ඛට්ඨෙන පන එවං වුත්තං. අතීතෙපි හි ඨපෙත්වා තණ්හං තෙභූමකක්ඛන්ධෙයෙව ¶ දුක්ඛසච්චන්ති පටිවිජ්ඣිංසු, තණ්හංයෙව ¶ සමුදයසච්චන්ති නිබ්බානමෙව නිරොධසච්චන්ති අරියමග්ගමෙව මග්ගසච්චන්ති පටිවිජ්ඣිංසු, අනාගතෙපි එවමෙව පටිවිජ්ඣිස්සන්ති, එතරහිපි එවමෙව පටිවිජ්ඣන්තීති සරික්ඛට්ඨෙන ‘‘ඉමඤ්ඤෙවා’’ති වුත්තං. ඉදං වුච්චති අන්වයෙ ඤාණන්ති ඉදං අනුගමනඤාණං නයනඤාණං කාරණඤාණන්ති වුච්චති.

පරියෙ ¶ ඤාණන්ති චිත්තපරිච්ඡෙදඤාණං. පරසත්තානන්ති ඨපෙත්වා අත්තානං සෙසසත්තානං. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාතීති අත්තනො චිත්තෙන තෙසං චිත්තං සරාගාදිවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා නානප්පකාරතො ජානාති. සරාගං වාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ වුත්තමෙව. අයං පන විසෙසො – ඉධ අනුත්තරං වා චිත්තං විමුත්තං වා චිත්තන්ති එත්ථ ලොකුත්තරම්පි ලබ්භති. අවිපස්සනූපගම්පි හි පරචිත්තඤාණස්ස විසයො හොතියෙව.

අවසෙසා පඤ්ඤාති ධම්මෙ ඤාණාදිකා තිස්සො පඤ්ඤා ඨපෙත්වා සෙසා සබ්බාපි පඤ්ඤා ඤාණන්ති සම්මතත්තා සම්මුතිඤාණං නාම හොති. වචනත්ථො පනෙත්ථ සම්මුතිම්හි ඤාණන්ති සම්මුතිඤාණං.

797. කාමාවචරකුසලෙ පඤ්ඤාති අයඤ්හි එකන්තෙන වට්ටස්මිං චුතිපටිසන්ධිං ආචිනතෙව, තස්මා ‘‘ආචයාය නො අපචයායා’’ති වුත්තා. ලොකුත්තරමග්ගපඤ්ඤා පන යස්මා චුතිපටිසන්ධිං අපචිනතෙව, තස්මා ‘‘අපචයාය නො ආචයායා’’ති වුත්තා. රූපාවචරාරූපාවචරපඤ්ඤා චුතිපටිසන්ධිම්පි ආචිනති, වික්ඛම්භනවසෙන කිලෙසෙ චෙව කිලෙසමූලකෙ ච ධම්මෙ අපචිනති, තස්මා ‘‘ආචයාය චෙව අපචයාය චා’’ති වුත්තා. සෙසා නෙව චුතිපටිසන්ධිං ආචිනති න අපචිනති, තස්මා ‘‘නෙව ආචයාය නො අපචයායා’’ති වුත්තා.

798. න ච අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති ඉදං පඨමජ්ඣානපඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං. සා හිස්ස කාමවිවෙකෙන පත්තබ්බත්තා කිලෙසනිබ්බිදාය සංවත්තති. තාය චෙස කාමෙසු වීතරාගො හොති, අභිඤ්ඤාපාදකභාවං පන අප්පත්තතාය නෙව පඤ්ච අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣති, නිමිත්තාරම්මණත්තා න සච්චානි පටිවිජ්ඣති. එවමයං පඤ්ඤා නිබ්බිදාය හොති නො පටිවෙධාය. ස්වෙවාති ¶ පඨමජ්ඣානං පත්වා ඨිතො. කාමෙසු වීතරාගො සමානොති තථා වික්ඛම්භිතානංයෙව කාමානං වසෙන වීතරාගො. අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති ¶ පඤ්ච අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣති. ඉදං චතුත්ථජ්ඣානපඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං. චතුත්ථජ්ඣානපඤ්ඤා හි අභිඤ්ඤාපාදකභාවෙනාපි පඤ්ච අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣති, අභිඤ්ඤාභාවප්පත්තියාපි පටිවිජ්ඣති එව. තස්මා සා පටිවෙධාය හොති. පඨමජ්ඣානපඤ්ඤාය එව පන කිලෙසෙසුපි නිබ්බින්දත්තා නො නිබ්බිදාය. යා පනායං දුතියතතියජ්ඣානපඤ්ඤා, සා කතරකොට්ඨාසං භජතීති? සොමනස්සවසෙන පඨමජ්ඣානම්පි භජති, අවිතක්කවසෙන චතුත්ථජ්ඣානම්පි. එවමෙසා පඨමජ්ඣානසන්නිස්සිතා වා චතුත්ථජ්ඣානසන්නිස්සිතා වා කාතබ්බා. නිබ්බිදාය ¶ චෙව පටිවෙධාය චාති මග්ගපඤ්ඤා සබ්බස්මිම්පි වට්ටෙ නිබ්බින්දනතො නිබ්බිදාය, ඡට්ඨං අභිඤ්ඤං පටිවිජ්ඣනතො පටිවෙධාය ච හොති.

799. පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීතිආදීසු ය්වායං අප්පගුණස්ස පඨමජ්ඣානස්ස ලාභී. තං තතො වුට්ඨිතං ආරම්මණවසෙන කාමසහගතා හුත්වා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති තුදන්ති චොදෙන්ති. තස්ස කාමානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා හායති පරිහායති; තස්මා හානභාගිනීති වුත්තා. තදනුධම්මතාති තදනුරූපසභාවා. සති සන්තිට්ඨතීති ඉදං මිච්ඡාසතිං සන්ධාය වුත්තං, න සම්මාසතිං. යස්ස හි පඨමජ්ඣානානුරූපසභාවා පඨමජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො දිස්වා අස්සාදයමානා අභිනන්දමානා නිකන්ති උප්පජ්ජති, තස්ස නිකන්තිවසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා නෙව හායති, න වඩ්ඪති, ඨිතිකොට්ඨාසිකා හොති. තෙන වුත්තං ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤාති. අවිතක්කසහගතාති අවිතක්කං දුතියජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො මනසිකරොතො ආරම්මණවසෙන අවිතක්කසහගතා. සමුදාචරන්තීති පගුණතො පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතං දුතියජ්ඣානාධිගමත්ථාය තුදන්ති චොදෙන්ති. තස්ස උපරි දුතියජ්ඣානානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා විසෙසභූතස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උප්පත්තිට්ඨානතාය විසෙසභාගිනීති වුත්තා. නිබ්බිදාසහගතාති තමෙව ¶ පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතං නිබ්බිදාසඞ්ඛාතෙන විපස්සනාඤාණෙන සහගතා. විපස්සනාඤාණඤ්හි ඣානඞ්ගභෙදෙ වත්තන්තෙ නිබ්බින්දති උක්කණ්ඨති, තස්මා නිබ්බිදාති වුච්චති. සමුදාචරන්තීති නිබ්බානසච්ඡිකිරියත්ථාය තුදන්ති චොදෙන්ති. විරාගූපසඤ්හිතාති විරාගසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙන උපසංහිතා. විපස්සනාඤාණම්හි සක්කා ඉමිනා මග්ගෙන විරාගං නිබ්බානං සච්ඡිකාතුන්ති පවත්තිතො ‘‘විරාගූපසඤ්හිත’’න්ති වුච්චති. තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤාමනසිකාරාපි විරාගූපසඤ්හිතා එව නාම. තස්ස තෙසං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා අරියමග්ගපටිවෙධස්ස ¶ පදට්ඨානතාය නිබ්බෙධභාගිනීති වුත්තා. එවං චතූසු ඨානෙසු පඨමජ්ඣානපඤ්ඤාව කථිතා. දුතියජ්ඣානපඤ්ඤාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

801. කිච්ඡෙන කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්සාති ලොකුත්තරසමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස පුබ්බභාගෙ ආගමනකාලෙ කිච්ඡෙන කසිරෙන දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තස්ස කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා ආගතස්ස. දන්ධං තණ්ඨානං අභිජානන්තස්සාති වික්ඛම්භිතෙසු කිලෙසෙසු විපස්සනාපරිවාසෙ චිරං වසිත්වා තං ලොකුත්තරසමාධිසඞ්ඛාතං ඨානං දන්ධං සණිකං අභිජානන්තස්ස පටිවිජ්ඣන්තස්ස ¶ , පාපුණන්තස්සාති අත්ථො. අයං වුච්චතීති යා එසා එවං උප්පජ්ජති, අයං කිලෙසවික්ඛම්භනපටිපදාය දුක්ඛත්තා, විපස්සනාපරිවාසපඤ්ඤාය ච දන්ධත්තා මග්ගකාලෙ එකචිත්තක්ඛණෙ උප්පන්නාපි පඤ්ඤා ආගමනවසෙන දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාමාති වුච්චති. උපරි තීසු පදෙසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

802. සමාධිස්ස න නිකාමලාභිස්සාති යො සමාධිස්ස න නිකාමලාභී හොති, සො තස්ස න නිකාමලාභී නාම. යස්ස සමාධි උපරූපරි සමාපජ්ජනත්ථාය උස්සක්කිතුං පච්චයො න හොති, තස්ස අප්පගුණජ්ඣානලාභිස්සාති අත්ථො. ආරම්මණං ථොකං ඵරන්තස්සාති පරිත්තෙ සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා ආරම්මණෙ පරිකම්මං කත්වා තත්ථෙව අප්පනං පත්වා තං අවඩ්ඪිතං ථොකමෙව ආරම්මණං ඵරන්තස්සාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. නනිකාමලාභීපටිපක්ඛතො හි පගුණජ්ඣානලාභී එත්ථ නිකාමලාභීති වුත්තො. අවඩ්ඪිතාරම්මණපටිපක්ඛතො ච වඩ්ඪිතාරම්මණං විපුලන්ති වුත්තං. සෙසං තාදිසමෙව.

ජරාමරණෙපෙතං ¶ ඤාණන්ති නිබ්බානමෙව ආරම්මණං කත්වා චතුන්නං සච්චානං එකපටිවෙධවසෙන එතං වුත්තං.

ජරාමරණං ආරබ්භාතිආදීනි පන එකෙකං වත්ථුං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පුබ්බභාගෙ සච්චවවත්ථාපනවසෙන වුත්තානි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

804. පඤ්චවිධෙන ¶ ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ පීතිඵරණතාදීසු පීතිං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා නාම. සුඛං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති තීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා නාම. පරෙසං චෙතොඵරමානා උප්පජ්ජතීති චෙතොපරියපඤ්ඤා චෙතොඵරණතා නාම. ආලොකං ¶ ඵරමානා උප්පජ්ජතීති දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤා ආලොකඵරණතා නාම. පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණානිමිත්තං නාම. තෙනෙව වුත්තං ‘‘ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා’’තිආදි. තත්ථ ච පීතිඵරණතා සුඛඵරණතා ද්වෙ පාදා විය, චෙතොඵරණතා ආලොකඵරණතා ද්වෙ හත්ථා විය, අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං මජ්ඣිමකායො විය, පච්චවෙක්ඛණානිමිත්තං සීසං විය. ඉති භගවා පඤ්චඞ්ගිකං සම්මාසමාධිං අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පන්නං පුරිසං විය කත්වා දස්සෙසි. අයං පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධීති අයං හත්ථපාදසීසසදිසෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි යුත්තො සම්මාසමාධීති පාදකජ්ඣානසමාධිං කථෙසි.

අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙවාතිආදීසු අරහත්තඵලසමාධි අධිප්පෙතො. සො හි අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ සුඛත්තා පච්චුප්පන්නසුඛො. පුරිමො පුරිමො පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස සමාධිසුඛස්ස පච්චයත්තා ආයතිං සුඛවිපාකො. සන්තං සුඛුමං ඵලචිත්තං පණීතං මධුරරූපං සමුට්ඨාපෙති. ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨිතස්ස හි සබ්බකායානුගතං සුඛසම්ඵස්සං ඵොට්ඨබ්බං පටිච්ච සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. ඉමිනාපි පරියායෙන ආයතිං සුඛවිපාකො. කිලෙසෙහි ¶ ආරකත්තා අරියො. කාමාමිසවට්ටාමිසලොකාමිසානං අභාවා නිරාමිසො. බුද්ධාදීහි මහාපුරිසෙහි සෙවිතත්තා අකාපුරිසසෙවිතො. අඞ්ගසන්තතාය ආරම්මණසන්තතාය සබ්බකිලෙසදරථසන්තතාය ච සන්තො. අතප්පනීයට්ඨෙන පණීතො. කිලෙසපටිප්පස්සද්ධියා ලද්ධත්තා කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභාවස්ස වා ලද්ධත්තා පටිප්පස්සද්ධිලද්ධො. පටිප්පස්සද්ධං පටිප්පස්සද්ධීති හි ඉදං අත්ථතො එකං. පටිප්පස්සද්ධකිලෙසෙන වා අරහතා ලද්ධත්තාපි පටිප්පස්සද්ධිලද්ධො. එකොදිභාවෙන අධිගතත්තා එකොදිභාවමෙව වා අධිගතත්තා එකොදිභාවාධිගතො. අප්පගුණසාසවසමාධි විය සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන චිත්තෙන පච්චනීකධම්මෙ නිග්ගය්හ කිලෙසෙ වාරෙත්වා අනධිගතත්තා න සසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො. තඤ්ච සමාධිං සමාපජ්ජන්තො තතො වා ¶ වුට්ඨහන්තො සතිවෙපුල්ලප්පත්තත්තා සතොව සමාපජ්ජති සතොව වුට්ඨහති. යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන වා සතො සමාපජ්ජති සතො වුට්ඨහති. තස්මා යදෙත්ථ ‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’’ති එවං පච්චවෙක්ඛමානස්ස පච්චත්තංයෙව අපරප්පච්චයං ඤාණං උප්පජ්ජති – තං එකමඞ්ගං. එස නයො සෙසෙසුපි. එවමිමෙහි පඤ්චහි පච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි අයං සමාධි පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි නාම වුත්තොති.

805. ඡබ්බිධෙන ¶ ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ ඉද්ධිවිධෙ ඤාණන්ති ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’තිආදිනයප්පවත්තෙ (දී. නි. 1.484; පටි. ම. 1.102) ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං. ඉමිනා අවිතක්කාවිචාරා උපෙක්ඛාසහගතා රූපාවචරා බහුධාභාවාදිසාධිකා එකචිත්තක්ඛණිකා අප්පනාපඤ්ඤාව කථිතා. සොතධාතුවිසුද්ධියා ඤාණන්ති දූරසන්තිකාදිභෙදසද්දාරම්මණාය දිබ්බසොතධාතුයා ඤාණං. ඉමිනාපි අවිතක්කාවිචාරා උපෙක්ඛාසහගතා රූපාවචරා පකතිසොතවිසයාතීතසද්දාරම්මණා එකචිත්තක්ඛණිකා අප්පනාපඤ්ඤාව කථිතා. පරචිත්තෙ ¶ ඤාණන්ති පරසත්තානං චිත්තපරිච්ඡෙදෙ ඤාණං. ඉමිනාපි යථාවුත්තප්පකාරා පරෙසං සරාගාදිචිත්තාරම්මණා එකචිත්තක්ඛණිකා අප්පනාපඤ්ඤාව කථිතා. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියා ඤාණන්ති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිසම්පයුත්තං ඤාණං. ඉමිනාපි යථාවුත්තප්පකාරා පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධානුස්සරණසතිසම්පයුත්තා එකචිත්තක්ඛණිකා අප්පනාපඤ්ඤාව කථිතා. සත්තානං චුතූපපාතෙ ඤාණන්ති සත්තානං චුතියඤ්ච උපපාතෙ ච ඤාණං. ඉමිනාපි යථාවුත්තප්පකාරා චවනකඋපපජ්ජනකානං සත්තානං වණ්ණධාතුආරම්මණා එකචිත්තක්ඛණිකා අප්පනාපඤ්ඤාව කථිතා. ආසවානං ඛයෙ ඤාණන්ති සච්චපරිච්ඡෙදජානනඤාණං. ඉදං ලොකුත්තරමෙව. සෙසානි ලොකියානීති.

806. සත්තවිධෙන ¶ ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්තිආදිනා නයෙන පවත්තිනිවත්තිවසෙන එකාදසසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු එකෙකස්මිං කාලත්තයභෙදතො පච්චවෙක්ඛණඤාණං වත්වා පුන ‘‘යම්පිස්ස තං ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති එවං තදෙව ඤාණං සඞ්ඛෙපතො ඛයධම්මතාදීහි පකාරෙහි වුත්තං. තත්ථ ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණද්වයං පච්චුප්පන්නද්ධානවසෙන වුත්තං. අතීතම්පි අද්ධානං, අනාගතම්පි අද්ධානන්ති එවං අතීතෙ ඤාණද්වයං, අනාගතෙ ඤාණද්වයන්ති ඡ. තානි ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන සද්ධිං සත්ත. තත්ථ ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති ¶ පච්චයාකාරඤාණං. පච්චයාකාරො හි ධම්මානං පවත්තිට්ඨිතිකාරණත්තා ධම්මට්ඨිතීති වුච්චති; තත්ථ ඤාණං ධම්මට්ඨිතිඤාණං. එතස්සෙව ඡබ්බිධස්ස ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. එවං එකෙකස්මිං අඞ්ගෙ ඉමානි සත්ත සත්ත කත්වා එකාදසසු අඞ්ගෙසු සත්තසත්තති හොන්ති. තත්ථ ඛයධම්මන්ති ඛයගමනසභාවං. වයධම්මන්ති වයගමනසභාවං. විරාගධම්මන්ති ¶ විරජ්ජනසභාවං. නිරොධධම්මන්ති නිරුජ්ඣනසභාවං. ඉමිනා කිං කථිතං? අපරවිපස්සනාය පුරිමවිපස්සනාසම්මසනං කථිතං. තෙන කිං කථිතං හොති? සත්තක්ඛත්තුං විපස්සනාපටිවිපස්සනා කථිතා. පඨමඤාණෙන හි සබ්බසඞ්ඛාරෙ අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තාති දිස්වා තං ඤාණං දුතියෙන දට්ඨුං වට්ටති, දුතියං තතියෙන, තතියං චතුත්ථෙන, චතුත්ථං පඤ්චමෙන, පඤ්චමං ඡට්ඨෙන, ඡට්ඨං සත්තමෙන. එවං සත්ත විපස්සනාපටිවිපස්සනා කථිතා හොන්තීති.

807. අට්ඨවිධෙන ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ඤාති සොතාපත්තිමග්ගම්හි පඤ්ඤා. ඉමිනා සම්පයුත්තපඤ්ඤාව කථිතා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයොති.

808. නවවිධෙන ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීසූති අනුපුබ්බවිහාරසඞ්ඛාතාසු සමාපත්තීසු. තාසං අනුපුබ්බෙන අනුපටිපාටියා විහාරිතබ්බට්ඨෙන අනුපුබ්බවිහාරතා, සමාපජ්ජිතබ්බට්ඨෙන සමාපත්තිතා දට්ඨබ්බා. තත්ථ පඨමජ්ඣානසමාපත්තියා පඤ්ඤාතිආදයො අට්ඨ සම්පයුත්තපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා ¶ . නවමා පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා. සා හි නිරොධසමාපත්තිං සන්තතො පණීතතො පච්චවෙක්ඛමානස්ස පවත්තති. තෙන වුත්තං – ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්තියා වුට්ඨිතස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණ’’න්ති.

809. දසවිධෙන ¶ ඤාණවත්ථුනිද්දෙසෙ අට්ඨානන්ති හෙතුපටික්ඛෙපො. අනවකාසොති පච්චයපටික්ඛෙපො. උභයෙනාපි කාරණමෙව පටික්ඛිපති. කාරණඤ්හි තදායත්තවුත්තිතාය අත්තනො ඵලස්ස ඨානන්ති ච අවකාසොති ච වුච්චති. යන්ති යෙන කාරණෙන. දිට්ඨිසම්පන්නොති මග්ගදිට්ඨියා සම්පන්නො සොතාපන්නො අරියසාවකො. කඤ්චි ¶ සඞ්ඛාරන්ති චතුභූමකෙසු සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු කඤ්චි එකං සඞ්ඛාරම්පි. නිච්චතො උපගච්ඡෙය්යාති නිච්චොති ගණ්හෙය්ය. නෙතං ඨානං විජ්ජතීති එතං කාරණං නත්ථි, න උපලබ්භති. යං පුථුජ්ජනොති යෙන කාරණෙන පුථුජ්ජනො. ඨානමෙතං විජ්ජතීති එතං කාරණං අත්ථි; සස්සතදිට්ඨියා හි සො තෙභූමකෙසු සඞ්ඛාරෙසු කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො ගණ්හෙය්යාති අත්ථො. චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරො පන තෙජුස්සදත්තා දිවසං සන්තත්තො අයොගුළො විය මක්ඛිකානං දිට්ඨියා වා අඤ්ඤෙසං වා අකුසලානං ආරම්මණං න හොති. ඉමිනා නයෙන කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතොතිආදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. සුඛතො උපගච්ඡෙය්යාති ‘‘එකන්තසුඛී අත්තා හොති අරොගො පරම්මරණා’’ති (ම. නි. 3.21) එවං අත්තදිට්ඨිවසෙන සුඛතො ගාහං සන්ධායෙතං වුත්තං. දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙන පන අරියසාවකො පරිළාහාභිභූතො පරිළාහවූපසමත්ථං, මත්තහත්ථීපරිතාසිතො විය, සුචිකාමො පොක්ඛබ්රාහ්මණො ගූථං කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො උපගච්ඡති. අත්තවාදෙ කසිණාදිපණ්ණත්තිසඞ්ගහත්ථං සඞ්ඛාරන්ති අවත්වා කඤ්චි ධම්මන්ති වුත්තං. ඉධාපි අරියසාවකස්ස චතුභූමකවසෙන පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො, පුථුජ්ජනස්ස තෙභූමකවසෙන; සබ්බවාරෙසු වා අරියසාවකස්සාපි තෙභූමකවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වට්ටති. යං යඤ්හි පුථුජ්ජනො ¶ ගණ්හාති, තතො තතො අරියසාවකො ගාහං විනිවෙඨෙති. පුථුජ්ජනො හි යං යං නිච්චං සුඛං අත්තාති ගණ්හාති, තං තං අරියසාවකො අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ගණ්හන්තො ගාහං විනිවෙඨෙති.

මාතරන්තිආදීසු ජනිකාව මාතා. මනුස්සභූතොව ඛීණාසවො අරහාති අධිප්පෙතො. කිං පන අරියසාවකො අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙය්යාති? එතම්පි අට්ඨානං. සචෙපි භවන්තරගතං අරියසාවකං අත්තනො අරියසාවකභාවං අජානන්තම්පි කොචි එවං වදෙය්ය – ‘ඉමං කුන්ථකිපිල්ලිකං ජීවිතා වොරොපෙත්වා සකලචක්කවාළගබ්භෙ චක්කවත්තිරජ්ජං පටිපජ්ජාහී’ති, නෙව සො තං ජීවිතා වොරොපෙය්ය. අථ වාපි ¶ නං එවං වදෙය්යුං – ‘සචෙ ඉමං න ඝාතෙස්සසි, සීසං ¶ තෙ ඡින්දිස්සාමා’ති, සීසමෙවස්ස ඡින්දෙය්යුං, නෙව සො තං ඝාතෙය්ය. පුථුජ්ජනභාවස්ස පන මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං අරියසාවකස්ස ච බලදීපනත්ථමෙතං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සාවජ්ජො පුථුජ්ජනභාවො, යත්ර හි නාම පුථුජ්ජනො මාතුඝාතාදීනිපි ආනන්තරියානි කරිස්සති. මහාබලො අරියසාවකො; සො එතානි කම්මානි න කරොතීති.

පදුට්ඨෙන චිත්තෙනාති දොසසම්පයුත්තෙන වධකචිත්තෙන. ලොහිතං උප්පාදෙය්යාති ජීවමානකසරීරෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං උප්පාදෙය්ය. සඞ්ඝං භින්දෙය්යාති සමානසංවාසකං සමානසීමායං ඨිතං පඤ්චහි කාරණෙහි සඞ්ඝං භින්දෙය්ය, වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පඤ්චහුපාලි, ආකාරෙහි සඞ්ඝො භිජ්ජති – කම්මෙන, උද්දෙසෙන, වොහරන්තො, අනුස්සාවනෙන, සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458).

තත්ථ ‘කම්මෙනා’ති අපලොකනාදීසු චතූසු කම්මෙසු අඤ්ඤතරෙන කම්මෙන. ‘උද්දෙසෙනා’ති පඤ්චසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙසු අඤ්ඤතරෙන උද්දෙසෙන. ‘වොහරන්තො’ති කථයන්තො, තාහි තාහි උප්පත්තීහි ‘අධම්මං ධම්මො’තිආදීනි අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි දීපෙන්තො. ‘අනුස්සාවනෙනා’ති ‘නනු තුම්හෙ ජානාථ මය්හං උච්චාකුලා පබ්බජිතභාවං බහුස්සුතභාවඤ්ච! මාදිසො නාම උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං ගාහෙය්යාති චිත්තම්පි උප්පාදෙතුං තුම්හාකං න යුත්තං. කිං මය්හං අවීචි නීලුප්පලවනං විය සීතලො? කිමහං අපායතො න භායාමී’තිආදිනා නයෙන කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වා අනුස්සාවනෙන ¶ . ‘සලාකග්ගාහෙනා’ති එවං අනුස්සාවෙත්වා තෙසං චිත්තං උපත්ථම්භෙත්වා අනිවත්තනධම්මෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ ඉමං සලාක’’න්ති සලාකග්ගාහෙන. එත්ථ ච කම්මමෙව උද්දෙසො වා පමාණං වොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහා පන පුබ්බභාගා. අට්ඨාරසවත්ථුදීපනවසෙන හි වොහරන්තෙන තත්ථ රුචිජනනත්ථං අනුස්සාවෙත්වා සලාකාය ගාහිතායපි අභින්නොව හොති සඞ්ඝො. යදා පන එවං චත්තාරො වා අතිරෙකා වා සලාකං ගාහෙත්වා ආවෙණිකං කම්මං වා උද්දෙසං වා කරොන්ති, තදා සඞ්ඝො ¶ භින්නො නාම හොති.

එවං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඞ්ඝං භින්දෙය්යාති නෙතං ඨානං විජ්ජති. එත්තාවතා මාතුඝාතාදීනි පඤ්ච ආනන්තරියකම්මානි දස්සිතානි හොන්ති, යානි පුථුජ්ජනො කරොති, න අරියසාවකො. තෙසං ආවිභාවත්ථං –

කම්මතො ¶ ද්වාරතො චෙව, කප්පට්ඨිතියතො තථා;

පාකසාධාරණාදීහි, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ‘කම්මතො’ තාව – එත්ථ හි මනුස්සභූතස්සෙව මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා අපි පරිවත්තලිඞ්ගං ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස කම්මං ආනන්තරියං හොති. තස්ස විපාකං පටිබාහිස්සාමී’ති සකලචක්කවාළං මහාචෙතියප්පමාණෙහි කඤ්චනථූපෙහි පූරෙත්වාපි, සකලචක්කවාළං පූරෙත්වා නිසින්නභික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වාපි, බුද්ධස්ස භගවතො සඞ්ඝාටිකණ්ණං අමුඤ්චිත්වාව විචරිත්වාපි, කායස්ස භෙදා නිරයමෙව උපපජ්ජති. යො පන සයං මනුස්සභූතො තිරච්ඡානභූතං මාතරං වා පිතරං වා, සයං වා තිරච්ඡානභූතො මනුස්සභූතං, තිරච්ඡානභූතොයෙව වා තිරච්ඡානභූතං ජීවිතා වොරොපෙති, තස්ස කම්මං ආනන්තරියං න හොති, කම්මං පන භාරියං හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති. මනුස්සජාතිකානං පන වසෙන අයං පඤ්හො කථිතො.

එත්ථ එළකචතුක්කං, සඞ්ගාමචතුක්කං, චොරචතුක්කඤ්ච කථෙතබ්බං. ‘එළකං මාරෙමී’ති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සො මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති. එළකාභිසන්ධිනා පන මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති. මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුසතෙව. එස නයො ඉතරස්මිම්පි ¶ චතුක්කද්වයෙ. යථා ච මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙපි එතානි චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි. මනුස්සඅරහන්තමෙව ච මාරෙත්වා ආනන්තරියං ඵුසති, න යක්ඛභූතං; කම්මං පන භාරියං ආනන්තරියසදිසමෙව. මනුස්සඅරහන්තස්ස ච පුථුජ්ජනකාලෙයෙව සත්ථප්පහාරෙ වා විසෙ වා දින්නෙපි යදි සො අරහත්තං පත්වා තෙනෙව මරති, අරහන්තඝාතො හොතියෙව. යං පන පුථුජ්ජනකාලෙ දින්නං දානං අරහත්තං ¶ පත්වා පරිභුඤ්ජති, පුථුජ්ජනස්සෙව තං දින්නං හොති. සෙසඅරියපුග්ගලෙ මාරෙන්තස්ස ආනන්තරියං නත්ථි, කම්මං පන භාරියං ආනන්තරියසදිසමෙව.

ලොහිතුප්පාදෙ තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදං කත්වා ලොහිතපග්ඝරණං නාම නත්ථි. සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති. දෙවදත්තෙන පටිවිද්ධසිලාතො භිජ්ජිත්වා ගතා සකලිකාපි තථාගතස්ස පාදන්තං පහරි. ඵරසුනා පහටො විය පාදො අන්තොලොහිතොයෙව අහොසි. තථා කරොන්තස්ස ආනන්තරියං හොති. ජීවකො ¶ පන තථාගතස්ස රුචියා සත්ථකෙන චම්මං ඡින්දිත්වා තම්හා ඨානා දුට්ඨලොහිතං නීහරිත්වා ඵාසුකමකාසි. තථා කරොන්තස්ස පුඤ්ඤකම්මමෙව හොති.

අථ යෙ ච පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ චෙතියං භින්දන්ති, බොධිං ඡින්දන්ති, ධාතුම්හි උපක්කමන්ති, තෙසං කිං හොතීති? භාරියං කම්මං හොති ආනන්තරියසදිසං. සධාතුකං පන ථූපං වා පටිමං වා බාධයමානං බොධිසාඛඤ්ච ඡින්දිතුං වට්ටති. සචෙපි තත්ථ නිලීනා සකුණා චෙතියෙ වච්චං පාතෙන්ති, ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව. පරිභොගචෙතියතො හි සරීරචෙතියං මහන්තතරං. චෙතියවත්ථුං භින්දිත්වා ගච්ඡන්තං බොධිමූලම්පි ඡින්දිත්වා හරිතුං වට්ටති. යා පන බොධිසාඛා බොධිඝරං බාධති, තං ගෙහරක්ඛණත්ථං ඡින්දිතුං න ලබ්භති. බොධිඅත්ථඤ්හි ගෙහං, න ගෙහත්ථාය බොධි. ආසනඝරෙපි එසෙව නයො. යස්මිං පන ආසනඝරෙ ධාතු නිහිතා හොති, තස්ස රක්ඛණත්ථාය බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. බොධිජග්ගනත්ථං ඔජොහරණසාඛං වා පූතිට්ඨානං වා ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව; සරීරපටිජග්ගනෙ විය පුඤ්ඤම්පි හොති.

සඞ්ඝභෙදෙ සීමට්ඨකසඞ්ඝෙ අසන්නිපතිතෙ විසුං පරිසං ගහෙත්වා කතවොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහස්ස කම්මං වා කරොන්තස්ස උද්දෙසං වා උද්දිසන්තස්ස ¶ භෙදො ච හොති ආනන්තරියකම්මඤ්ච. සමග්ගසඤ්ඤාය පන වට්ටති. සමග්ගසඤ්ඤාය හි කරොන්තස්ස නෙව භෙදො හොති න ආනන්තරියකම්මං. තථා නවතො ඌනපරිසායං. සබ්බන්තිමෙන පන පරිච්ඡෙදෙන නවන්නං ජනානං යො සඞ්ඝං භින්දති, තස්ස ආනන්තරියකම්මං ¶ හොති. අනුවත්තකානං අධම්මවාදීනං මහාසාවජ්ජං කම්මං; ධම්මවාදිනො අනවජ්ජා. තත්ථ නවන්නමෙව සඞ්ඝභෙදෙ ඉදං සුත්තං – ‘‘එකතො, උපාලි, චත්තාරො හොන්ති, එකතො චත්තාරො, නවමො අනුස්සාවෙති සලාකං ගාහෙති – ‘අයං ධම්මො, අයං විනයො, ඉදං සත්ථුසාසනං, ඉදං ගණ්හථ, ඉදං රොචෙථා’ති. එවං ඛො, උපාලි, සඞ්ඝරාජි චෙව හොති සඞ්ඝභෙදො ච. නවන්නං වා, උපාලි, අතිරෙකනවන්නං වා සඞ්ඝරාජි චෙව හොති සඞ්ඝභෙදො චා’’ති (චූළව. 351).

එතෙසු ච පන පඤ්චසු සඞ්ඝභෙදො වචීකම්මං, සෙසානි කායකම්මානීති. එවං කම්මතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ද්වාරතො’ති සබ්බානෙව චෙතානි කායද්වාරතොපි වචීද්වාරතොපි සමුට්ඨහන්ති. පුරිමානි පනෙත්ථ ¶ චත්තාරි ආණත්තිකවිජ්ජාමයපයොගවසෙන වචීද්වාරතො සමුට්ඨහිත්වාපි කායද්වාරමෙව පූරෙන්ති. සඞ්ඝභෙදො හත්ථමුද්දාය භෙදං කරොන්තස්ස කායද්වාරතො සමුට්ඨහිත්වාපි වචීද්වාරමෙව පූරෙතීති. එවමෙත්ථ ද්වාරතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘කප්පට්ඨිතියතො’ති සඞ්ඝභෙදොයෙව චෙත්ථ කප්පට්ඨිතියො. සණ්ඨහන්තෙ හි කප්පෙ කප්පවෙමජ්ඣෙ වා සඞ්ඝභෙදං කත්වා කප්පවිනාසෙයෙව මුච්චති. සචෙපි හි ‘ස්වෙ කප්පො විනස්සිස්සතී’ති අජ්ජ සඞ්ඝභෙදං කරොති, ස්වෙයෙව මුච්චති, එකදිවසමෙව නිරයෙ පච්චති. එවං කරණං පන නත්ථි. සෙසානි චත්තාරි කම්මානි ආනන්තරියානෙව හොන්ති, න කප්පට්ඨිතියානීති. එවමෙත්ථ කප්පට්ඨිතියතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘පාකතො’ති යෙන ච පඤ්චපෙතානි කම්මානි කතානි හොන්ති, තස්ස සඞ්ඝභෙදොයෙව පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති. සෙසානි ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො’’ති එවමාදීසු සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. සඞ්ඝභෙදාභාවෙ ලොහිතුප්පාදො, තදභාවෙ අරහන්තඝාතො, තදභාවෙ සචෙ පිතා ¶ සීලවා හොති, මාතා දුස්සීලා නො වා තථා සීලවතී, පිතුඝාතො පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති. සචෙ මාතා මාතුඝාතො. ද්වීසුපි සීලෙන වා දුස්සීලෙන වා සමානෙසු මාතුඝාතොව පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති; මාතා හි දුක්කරකාරිණී බහූපකාරා ච පුත්තානන්ති. එවමෙත්ථ පාකතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සාධාරණාදීහී’ති ¶ පුරිමානි චත්තාරි සබ්බෙසම්පි ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණානි. සඞ්ඝභෙදො පන ‘‘න ඛො, උපාලි, භික්ඛුනී සඞ්ඝං භින්දති, න සික්ඛමානා, න සාමණෙරො, න සාමණෙරී, න උපාසකො, න උපාසිකා සඞ්ඝං භින්දති. භික්ඛු ඛො, උපාලි, පකතත්තො සමානසංවාසකො සමානසීමායං ඨිතො සඞ්ඝං භින්දතී’’ති (චූළව. 351) වචනතො වුත්තප්පකාරස්ස භික්ඛුනොව හොති, න අඤ්ඤස්ස; තස්මා අසාධාරණො. ආදිසද්දෙන සබ්බෙපෙතෙ දුක්ඛවෙදනාසහගතා දොසමොහසම්පයුත්තා චාති එවමෙත්ථ සාධාරණාදීහිපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

අඤ්ඤං සත්ථාරන්ති ‘අයං මෙ සත්ථා සත්ථුකිච්චං කාතුං සමත්ථො’ති භවන්තරෙපි අඤ්ඤං තිත්ථකරං ‘අයං මෙ සත්ථා’ති එවං ගණ්හෙය්ය – නෙතං ඨානං විජ්ජතීති අත්ථො. අට්ඨමං භවං නිබ්බත්තෙය්යාති සබ්බමන්දපඤ්ඤොපි සත්තමං භවං අතික්කමිත්වා අට්ඨමං නිබ්බත්තෙය්ය – නෙතං ඨානං විජ්ජති ¶ . උත්තමකොටියා හි සත්තමං භවං සන්ධායෙවෙස ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො’’ති වුත්තො. කිං පන තං නියාමෙති? කිං පුබ්බහෙතු නියාමෙති උදාහු පටිලද්ධමග්ගො උදාහු උපරි තයො මග්ගාති? සම්මාසම්බුද්ධෙන ගහිතං නාමමත්තමෙතං. පුග්ගලො පන නියතො නාම නත්ථි. ‘‘පුබ්බහෙතු නියාමෙතී’’ති වුත්තෙ හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං උපනිස්සයො වුත්තො හොති, පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයාභාවො ආපජ්ජති. ඉච්චස්ස අහෙතු අප්පච්චයා නිබ්බත්තිං පාපුණාති. ‘‘පටිලද්ධමග්ගො නියාමෙතී’’ති වුත්තෙ උපරි තයො මග්ගා අකිච්චකා හොන්ති, පඨමමග්ගොව සකිච්චකො, පඨමමග්ගෙනෙව කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බායිතබ්බං හොති. ‘‘උපරි තයො මග්ගා නියාමෙන්තී’’ති වුත්තෙ පඨමමග්ගො අකිච්චකො හොති, උපරි තයො මග්ගාව සකිච්චකා, පඨමමග්ගං අනිබ්බත්තෙත්වා උපරි තයො මග්ගා නිබ්බත්තෙතබ්බා හොන්ති, පඨමමග්ගෙන ච අනුප්පජ්ජිත්වාව කිලෙසා ඛෙපෙතබ්බා හොන්ති. තස්මා න අඤ්ඤො කොචි නියාමෙති, උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාව නියාමෙති. සචෙ හි තෙසං විපස්සනා ¶ තික්ඛා සූරා හුත්වා වහති, එකංයෙව භවං නිබ්බත්තෙත්වා අරහත්තං පත්වා ¶ පරිනිබ්බාති. තතො මන්දතරපඤ්ඤො දුතියෙ වා තතියෙ වා චතුත්ථෙ වා පඤ්චමෙ වා ඡට්ඨෙ වා භවෙ අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බාති. සබ්බමන්දපඤ්ඤො සත්තමං භවං නිබ්බත්තෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අට්ඨමෙ භවෙ පටිසන්ධි න හොති. ඉති සම්මාසම්බුද්ධෙන ගහිතං නාමමත්තමෙතං. සත්ථා හි බුද්ධතුලාය තුලෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ‘අයං පුග්ගලො සබ්බමහාපඤ්ඤො තික්ඛවිපස්සකො එකමෙව භවං නිබ්බත්තෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’ති ‘එකබීජී’ති නාමං අකාසි; ‘අයං පුග්ගලො දුතියං, තතියං, චතුත්ථං, පඤ්චමං, ඡට්ඨං භවං නිබ්බත්තෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’ති ‘කොලංකොලො’ති නාමං අකාසි; ‘අයං පුග්ගලො සත්තමං භවං නිබ්බත්තෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’ති ‘සත්තක්ඛත්තුපරමො’ති නාමං අකාසි.

කොචි පන පුග්ගලො සත්තන්නං භවානං නියතො නාම නත්ථි. අරියසාවකො පන යෙන කෙනචිපි ආකාරෙන මන්දපඤ්ඤො සමානො අට්ඨමං භවං අප්පත්වා අන්තරාව පරිනිබ්බාති. සක්කසදිසොපි වට්ටාභිරතො සත්තමංයෙව භවං ගච්ඡති. සත්තමෙ භවෙ සබ්බකාරෙන පමාදවිහාරිනොපි විපස්සනාඤාණං පරිපාකං ගච්ඡති. අප්පමත්තකෙපි ආරම්මණෙ නිබ්බින්දිත්වා නිබ්බුතිං පාපුණාති. සචෙපි හිස්ස සත්තමෙ භවෙ නිද්දං වා ඔක්කමන්තස්ස, පරම්මුඛං වා ගච්ඡන්තස්ස, පච්ඡතො ඨත්වා තිඛිණෙන අසිනා කොචිදෙව සීසං පාතෙය්ය, උදකෙ වා ඔසාදෙත්වා මාරෙය්ය, අසනි වා පනස්ස සීසෙ පතෙය්ය, එවරූපෙපි කාලෙ සප්පටිසන්ධිකා කාලංකිරියා ¶ නාම න හොති, අරහත්තං පත්වාව පරිනිබ්බාති. තෙන වුත්තං – ‘‘අට්ඨමං භවං නිබ්බත්තෙය්ය – නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති.

එකිස්සා ලොකධාතුයාති දසසහස්සිලොකධාතුයා. තීණි හි ඛෙත්තානි – ජාතිඛෙත්තං, ආණාඛෙත්තං, විසයක්ඛෙත්තන්ති. තත්ථ ‘ජාතික්ඛෙත්තං’ නාම දසසහස්සිලොකධාතු. සා හි තථාගතස්ස මාතුකුච්ඡිඔක්කමනකාලෙ, නික්ඛමනකාලෙ, සම්බොධිකාලෙ, ධම්මචක්කපවත්තනෙ, ආයුසඞ්ඛාරවොස්සජ්ජනෙ, පරිනිබ්බානෙ ච කම්පති. කොටිසතසහස්සචක්කවාළං පන ‘ආණාඛෙත්තං’ නාම. ආටානාටියමොරපරිත්තධජග්ගපරිත්තරතනපරිත්තාදීනඤ්හි ¶ එත්ථ ආණා වත්තති. ‘විසයඛෙත්තස්ස’ පන පරිමාණං නත්ථි. බුද්ධානඤ්හි ‘‘යාවතකං ඤාණං තාවතකං ඤෙය්යං, යාවතකං ඤෙය්යං තාවතකං ඤාණං ¶ , ඤාණපරියන්තිකං ඤෙය්යං, ඤෙය්යපරියන්තිකං ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 3.5) වචනතො අවිසයො නාම නත්ථි.

ඉමෙසු පන තීසු ඛෙත්තෙසු, ඨපෙත්වා ඉමං චක්කවාළං, අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තීති සුත්තං නත්ථි, න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථි. තීණි පිටකානි – විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං, අභිධම්මපිටකන්ති. තිස්සො සඞ්ගීතියො – මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සඞ්ගීති, යසත්ථෙරස්ස සඞ්ගීති, මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස සඞ්ගීතීති. ඉමා තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ඉමං චක්කවාළං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤත්ථ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තීති සුත්තං නත්ථි, නුප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථි.

අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා; එකතො නුප්පජ්ජන්ති, පුරෙ වා පච්ඡා වා උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං හොති. තත්ථ බොධිපල්ලඞ්කෙ ‘‘බොධිං අප්පත්වා න උට්ඨහිස්සාමී’’ති නිසින්නකාලතො පට්ඨාය යාව මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණං තාව පුබ්බෙන්ති න වෙදිතබ්බං. බොධිසත්තස්ස හි පටිසන්ධිග්ගහණෙ දසසහස්සචක්කවාළකම්පනෙනෙව ජාතික්ඛෙත්තපරිග්ගහො කතො, අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති නිවාරිතා හොති. පරිනිබ්බානතො පට්ඨාය ච යාව සාසපමත්තාපි ධාතුයො තිට්ඨන්ති තාව පච්ඡාති න වෙදිතබ්බං. ධාතූසු හි ඨිතාසු බුද්ධා ඨිතාව හොන්ති. තස්මා එත්ථන්තරෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති නිවාරිතාව හොති, ධාතුපරිනිබ්බානෙ පන ජාතෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න නිවාරිතා.

තීණි ¶ හි අන්තරධානානි නාම – පරියත්තිඅන්තරධානං, පටිවෙධඅන්තරධානං, පටිපත්තිඅන්තරධානන්ති. තත්ථ ‘පරියත්තී’ති තීණි පිටකානි; ‘පටිවෙධො’ති සච්චපටිවෙධො; ‘පටිපත්තී’ති පටිපදා. තත්ථ පටිවෙධො ච පටිපත්ති ච හොතිපි න හොතිපි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ පටිවෙධකරා භික්ඛූ බහූ හොන්ති; ‘එස භික්ඛු පුථුජ්ජනො’ති අඞ්ගුලිං පසාරෙත්වා දස්සෙතබ්බො හොති. ඉමස්මිංයෙව දීපෙ එකවාරං කිර පුථුජ්ජනභික්ඛු ¶ නාම නාහොසි. පටිපත්තිපූරකාපි කදාචි බහූ හොන්ති, කදාචි අප්පා. ඉති පටිවෙධො ච පටිපත්ති ච හොතිපි න හොතිපි.

සාසනට්ඨිතියා පන පරියත්තියෙව පමාණං. පණ්ඩිතො හි තෙපිටකං සුත්වා ද්වෙපි පූරෙති. යථා අම්හාකං බොධිසත්තො ආළාරස්ස සන්තිකෙ පඤ්චාභිඤ්ඤා සත්ත ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පරිකම්මං පුච්ඡි, සො ‘න ජානාමී’ති ආහ; තතො උදකස්ස ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා අධිගතවිසෙසං සංසන්දෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස පරිකම්මං පුච්ඡි; සො ආචික්ඛි; තස්ස වචනසමනන්තරමෙව මහාසත්තො තං සම්පාදෙසි; එවමෙව පඤ්ඤවා භික්ඛු පරියත්තිං සුත්වා ද්වෙපි පූරෙති. තස්මා පරියත්තියා ඨිතාය සාසනං ඨිතං හොති. යදා පන සා අන්තරධායති තදා පඨමං අභිධම්මපිටකං නස්සති. තත්ථ පට්ඨානං සබ්බපඨමං අන්තරධායති. අනුක්කමෙන පච්ඡා ධම්මසඞ්ගහො. තස්මිං අන්තරහිතෙ ඉතරෙසු ද්වීසු පිටකෙසු ඨිතෙසු සාසනං ඨිතමෙව හොති.

තත්ථ සුත්තන්තපිටකෙ අන්තරධායමානෙ පඨමං අඞ්ගුත්තරනිකායො එකාදසකතො පට්ඨාය යාව එකකා අන්තරධායති. තදනන්තරං සංයුත්තනිකායො චක්කපෙය්යාලතො පට්ඨාය යාව ඔඝතරණා අන්තරධායති. තදනන්තරං මජ්ඣිමනිකායො ඉන්ද්රියභාවනතො පට්ඨාය යාව මූලපරියායා අන්තරධායති. තදනන්තරං දීඝනිකායො දසුත්තරතො පට්ඨාය යාව බ්රහ්මජාලා අන්තරධායති. එකිස්සාපි ද්වින්නම්පි ගාථානං පුච්ඡා අද්ධානං ගච්ඡති; සාසනං ධාරෙතුං න සක්කොති සභියපුච්ඡා (සු. නි. 515 ආදයො) විය ආළවකපුච්ඡා (සු. නි. 183 ආදයො; සං. නි. 1.246) විය ච. එතා කිර කස්සපබුද්ධකාලිකා අන්තරා සාසනං ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු.

ද්වීසු පන පිටකෙසු අන්තරහිතෙසුපි විනයපිටකෙ ඨිතෙ සාසනං තිට්ඨති. පරිවාරඛන්ධකෙසු අන්තරහිතෙසු උභතොවිභඞ්ගෙ ඨිතෙ ඨිතමෙව හොති. උභතොවිභඞ්ගෙ අන්තරහිතෙ මාතිකාය ¶ ඨිතායපි ඨිතමෙව හොති. මාතිකාය අන්තරහිතාය පාතිමොක්ඛපබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු ඨිතාසු සාසනං තිට්ඨති. ලිඞ්ගං අද්ධානං ගච්ඡති. සෙතවත්ථසමණවංසො පන කස්සපබුද්ධකාලතො පට්ඨාය සාසනං ධාරෙතුං නාසක්ඛි. පච්ඡිමකස්ස පන සච්චපටිවෙධතො පච්ඡිමකස්ස සීලභෙදතො ච පට්ඨාය සාසනං ඔසක්කිතං නාම හොති. තතො පට්ඨාය අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න වාරිතා.

තීණි ¶ පරිනිබ්බානානි නාම – කිලෙසපරිනිබ්බානං, ඛන්ධපරිනිබ්බානං, ධාතුපරිනිබ්බානන්ති. තත්ථ ‘කිලෙසපරිනිබ්බානං’ බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි, ‘ඛන්ධපරිනිබ්බානං’ කුසිනාරායං, ‘ධාතුපරිනිබ්බානං’ අනාගතෙ භවිස්සති. සාසනස්ස කිර ඔසක්කනකාලෙ ¶ ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ ධාතුයො සන්නිපතිත්වා මහාචෙතියං ගමිස්සන්ති, මහාචෙතියතො නාගදීපෙ රාජායතනචෙතියං, තතො මහාබොධිපල්ලඞ්කං ගමිස්සන්ති. නාගභවනතොපි දෙවලොකතොපි බ්රහ්මලොකතොපි ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කමෙව ගමිස්සන්ති. සාසපමත්තාපි ධාතු න අන්තරා නස්සිස්සති. සබ්බා ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ රාසිභූතා සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකඝනා හුත්වා ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙස්සන්ති. තා දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිස්සන්ති. තතො දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ සත්ථා පරිනිබ්බාති, අජ්ජ සාසනං ඔසක්කති, පච්ඡිමදස්සනං දානි ඉදං අම්හාක’’න්ති දසබලස්ස පරිනිබ්බුතදිවසතො මහන්තතරං කාරුඤ්ඤං කරිස්සන්ති. ඨපෙත්වා අනාගාමිඛීණාසවෙ අවසෙසා සකභාවෙන සන්ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. ධාතූසු තෙජොධාතු උට්ඨහිත්වා යාව බ්රහ්මලොකා උග්ගච්ඡිස්සති. සාසපමත්තායපි ධාතුයා සති එකජාලාව භවිස්සති; ධාතූසු පරියාදානං ගතාසු පච්ඡිජ්ජිස්සති. එවං මහන්තං ආනුභාවං දස්සෙත්වා ධාතූසු අන්තරහිතාසු සාසනං අන්තරහිතං නාම හොති. යාව එවං න අන්තරධායති තාව අචරිමං නාම හොති. එවං අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුං – නෙතං ඨානං විජ්ජති.

කස්මා පන අපුබ්බං අචරිමං න උප්පජ්ජන්තීති? අනච්ඡරියත්තා. බුද්ධා හි අච්ඡරියමනුස්සා, යථාහ – ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උපජ්ජමානො උප්පජ්ජති අච්ඡරියමනුස්සො. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො, භික්ඛවෙ, අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.172). යදි ච ද්වෙ වා චත්තාරො වා අට්ඨ වා සොළස වා එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං, න අච්ඡරියා භවෙය්යුං. එකස්මිඤ්හි විහාරෙ ද්වින්නං චෙතියානම්පි ලාභසක්කාරො උළාරො න හොති, භික්ඛූපි බහුතාය න අච්ඡරියා ජාතා, එවං බුද්ධාපි භවෙය්යුං; තස්මා නුප්පජ්ජන්ති. දෙසනාය ¶ ¶ ච විසෙසාභාවතො. යඤ්හි සතිපට්ඨානාදිභෙදං ධම්මං එකො දෙසෙති, අඤ්ඤෙන උප්පජ්ජිත්වාපි සොව දෙසෙතබ්බො සියා. තතො අනච්ඡරියො සියා. එකස්මිං පන ධම්මං දෙසෙන්තෙ දෙසනාපි අච්ඡරියා හොති. විවාදභාවතො ච. බහූසු ච බුද්ධෙසු උප්පන්නෙසු බහූනං ආචරියානං අන්තෙවාසිකා විය ‘අම්හාකං බුද්ධො පාසාදිකො, අම්හාකං බුද්ධො මධුරස්සරො ලාභී පුඤ්ඤවා’ති විවදෙය්යුං; තස්මාපි එවං නුප්පජ්ජන්ති.

අපිචෙතං ¶ කාරණං මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන නාගසෙනත්ථෙරෙන විත්ථාරිතමෙව. වුත්තඤ්හි තත්ථ (මි. ප. 5.1.1) –

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, භාසිතම්පෙතං භගවතා – ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුං – නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (අ. නි. 1.277; ම. නි. 3.129). දෙසෙන්තා ච, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙපි තථාගතා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ දෙසෙන්ති, කථයමානා ච චත්තාරි අරියසච්චානි කථෙන්ති, සික්ඛාපෙන්තා ච තීසු සික්ඛාසු සික්ඛාපෙන්ති, අනුසාසමානා ච අප්පමාදපටිපත්තියං අනුසාසන්ති. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙසම්පි තථාගතානං එකා දෙසනා එකා කථා එකා සික්ඛා එකානුසිට්ඨි, කෙන කාරණෙන ද්වෙ තථාගතා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති? එකෙනපි තාව බුද්ධුප්පාදෙන අයං ලොකො ඔභාසජාතො. යදි දුතියො බුද්ධො භවෙය්ය, ද්වින්නං පභාය අයං ලොකො භිය්යොසො මත්තාය ඔභාසජාතො භවෙය්ය. ඔවදන්තා ච ද්වෙ තථාගතා සුඛං ඔවදෙය්යුං, අනුසාසමානා ච සුඛං අනුසාසෙය්යුං. තත්ථ මෙ කාරණං දස්සෙහි යථාහං නිස්සංසයො භවෙය්ය’’න්ති.

‘‘අයං, මහාරාජ, දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති. යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.

‘‘යථා, මහාරාජ, නාවා එකපුරිසසන්ධාරණී භවෙය්ය, එකස්මිං පුරිසෙ අභිරූළ්හෙ සා ¶ නාවා සමුපාදිකා භවෙය්ය. අථ දුතියො පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ¶ තාදිසො ආයුනා වණ්ණෙන වයෙන පමාණෙන කිසථූලෙන සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගෙන. සො තං නාවං අභිරූහෙය්ය. අපිනු සා, මහාරාජ, නාවා ද්වින්නම්පි ධාරෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය, ඔසීදෙය්ය උදකෙ’’ති ¶ . ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති. යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය…පෙ… න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො යාවදත්ථං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය ඡාදෙන්තං යාවකණ්ඨමභිපූරයිත්වා. සො තතො පීණිතො පරිපුණ්ණො නිරන්තරො තන්දීගතො අනොනමිතදණ්ඩජාතො පුනදෙව තත්තකං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය. අපිනු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො සුඛිතො භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, සකිං භුත්තොව මරෙය්යා’’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී…පෙ… න ඨානමුපගච්ඡෙය්යා’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතී’’ති? ‘‘ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ සකටා රතනපරිපූරිතා භවෙය්යුං යාවස්මා මුඛසමා. එක සකටතො රතනං ගහෙත්වා එකම්හි සකටෙ ආකිරෙය්යුං. අපිනු තං, මහාරාජ, සකටං ද්වින්නම්පි සකටානං රතනං ධාරෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, නාභිපි තස්ස චලෙය්ය, අරාපි තස්ස භිජ්ජෙය්යුං, නෙමිපි තස්ස ඔපතෙය්ය, අක්ඛොපි තස්ස භිජ්ජෙය්යා’’ති. ‘‘කින්නු ඛො, මහාරාජ, අතිරතනභාරෙන සකටං භිජ්ජතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතීති.

‘‘අපිච, මහාරාජ, ඉමං කාරණං බුද්ධබලපරිදීපනාය ඔසාරිතං. අඤ්ඤම්පි තත්ථ පතිරූපං කාරණං සුණොහි යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය – ‘තුම්හාකං බුද්ධො, අම්හාකං බුද්ධො’ති උභතොපක්ඛජාතා භවෙය්යුං. යථා, මහාරාජ, ද්වින්නං බලවාමච්චානං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය – ‘තුම්හාකං අමච්චො, අම්හාකං ¶ අමච්චො’ති උභතොපක්ඛජාතා හොන්ති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ ¶ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ¶ – ‘තුම්හාකං බුද්ධො, අම්හාකං බුද්ධො’ති උභතොපක්ඛජාතා භවෙය්යුං. ඉදං තාව මහාරාජ එකං කාරණං යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.

‘‘අපරම්පි උත්තරිං කාරණං සුණොහි යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං ‘අග්ගො බුද්ධො’ති යං වචනං තං මිච්ඡා භවෙය්ය, ‘ජෙට්ඨො බුද්ධො’ති ‘සෙට්ඨො බුද්ධො’ති ‘විසිට්ඨො බුද්ධො’ති ‘උත්තමො බුද්ධො’ති ‘පවරො බුද්ධො’ති ‘අසමො බුද්ධො’ති ‘අසමසමො බුද්ධො’ති ‘අප්පටිසමො බුද්ධො’ති ‘අප්පටිභාගී බුද්ධො’ති ‘අප්පටිපුග්ගලො බුද්ධො’ති යං වචනං තං මිච්ඡා භවෙය්ය. ඉදම්පි ඛො ත්වං, මහාරාජ, කාරණං තථතො සම්පටිච්ඡ යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.

‘‘අපිච, මහාරාජ, බුද්ධානං භගවන්තානං සභාවපකති එසා යං එකොයෙව බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජති. කස්මා කාරණා? මහන්තත්තා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධගුණානං. අඤ්ඤම්පි, මහාරාජ, යං ලොකෙ මහන්තං තං එකංයෙව හොති. පථවී, මහාරාජ, මහන්තා, සා එකායෙව; සාගරො මහන්තො, සො එකොයෙව; සිනෙරු ගිරිරාජා මහන්තො, සො එකොයෙව; ආකාසො මහන්තො, සො එකොයෙව; සක්කො මහන්තො, සො එකොයෙව; මහාබ්රහ්මා මහන්තො, සො එකොයෙව; තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො මහන්තො, සො එකොයෙව ලොකස්මිං. යත්ථ තෙ උප්පජ්ජන්ති තත්ථ අඤ්ඤෙසං ඔකාසො න හොති. තස්මා, මහාරාජ, තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො එකොයෙව ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති.

‘‘සුකථිතො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො ඔපම්මෙහි කාරණෙහී’’ති (මි. ප. 5.1.1).

එකිස්සා ¶ ලොකධාතුයාති එකස්මිං චක්කවාළෙ. හෙට්ඨා ඉමිනාව පදෙන දස චක්කවාළසහස්සානි ගහිතානි. තානිපි එකචක්කවාළෙනෙව පරිච්ඡින්දිතුං වට්ටන්ති. බුද්ධා හි උප්පජ්ජමානා ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ උප්පජ්ජන්ති; උප්පජ්ජනට්ඨානෙ පන වාරිතෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු චක්කවාළෙසු ¶ න උප්පජ්ජන්තීති වාරිතමෙව හොති. අපුබ්බං අචරිමන්ති එත්ථ චක්කරතනපාතුභාවතො පුබ්බෙ පුබ්බං, තස්සෙව අන්තරධානතො පච්ඡා චරිමං. තත්ථ ද්විධා චක්කරතනස්ස අන්තරධානං හොති – චක්කවත්තිනො කාලකිරියාය වා පබ්බජ්ජාය වා. අන්තරධායමානඤ්ච පන තං කාලකිරියතො වා පබ්බජ්ජතො වා සත්තමෙ ¶ දිවසෙ අන්තරධායති. තතො පරං චක්කවත්තිනො පාතුභාවො අවාරිතො. කස්මා පන එකචක්කවාළෙ ද්වෙ චක්කවත්තිනො නුප්පජ්ජන්තීති? විවාදුපච්ඡෙදතො අනච්ඡරියභාවතො චක්කරතනස්ස මහානුභාවතො ච. ද්වීසු හි උප්පජ්ජන්තෙසු ‘අම්හාකං රාජා මහන්තො, අම්හාකං රාජා මහන්තො’ති විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය. ‘එකස්මිං දීපෙ චක්කවත්තී, එකස්මිං දීපෙ චක්කවත්තී’ති ච අනච්ඡරියො භවෙය්ය. යො චායං චක්කරතනස්ස ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු ඉස්සරියානුප්පදානසමත්ථො මහානුභාවො, සො පරිහායෙය්ය. ඉති විවාදුපච්ඡෙදතො අනච්ඡරියභාවතො චක්කරතනස්ස මහානුභාවතො ච න එකචක්කවාළෙ ද්වෙ උප්පජ්ජන්ති.

යං ඉත්ථො අරහං අස්ස සම්මාසම්බුද්ධොති එත්ථ තිට්ඨතු තාව සබ්බඤ්ඤුගුණෙ නිබ්බත්තෙත්වා ලොකත්තාරණසමත්ථො බුද්ධභාවො, පණිධානමත්තම්පි ඉත්ථියා න සම්පජ්ජති.

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59);

ඉමානි හි පණිධානසම්පත්තිකාරණානි. ඉති පණිධානම්පි සම්පාදෙතුං අසමත්ථාය ඉත්ථියා කුතො බුද්ධභාවොති ‘‘අට්ඨානමෙතං, අනවකාසො යං ඉත්ථී අරහං අස්ස සම්මාසම්බුද්ධො’’ති වුත්තං. සබ්බාකාරපරිපූරො වා පුඤ්ඤුස්සයො සබ්බාකාරපරිපූරමෙව අත්තභාවං නිබ්බත්තෙතීති පුරිසොව අරහං හොති සම්මාසම්බුද්ධො.

යං ¶ ඉත්ථී රාජා අස්ස චක්කවත්තීතිආදීසුපි යස්මා ඉත්ථියා කොසොහිතවත්ථගුය්හාදීනං අභාවෙන ලක්ඛණානි න පරිපූරෙන්ති, ඉත්ථිරතනභාවෙන සත්තරතනසමඞ්ගිතා න සම්පජ්ජති, සබ්බමනුස්සෙහි ච අධිකො අත්තභාවො න හොති, තස්මා ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො යං ඉත්ථී රාජා අස්ස චක්කවත්තී’’ති වුත්තං. යස්මා ච සක්කත්තාදීනිපි තීණි ඨානානි උත්තමානි, ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච හීනං ¶ , තස්මා තස්සා සක්කත්තාදීනිපි පටිසිද්ධානි. නනු ච යථා ඉත්ථිලිඞ්ගං එවං පුරිසලිඞ්ගම්පි බ්රහ්මලොකෙ නත්ථි, තස්මා ‘‘යං පුරිසො බ්රහ්මත්තං කාරෙය්ය – ඨානමෙතං විජ්ජතී’’තිපි න වත්තබ්බං සියාති? නො න වත්තබ්බං. කස්මා? ඉධ පුරිසස්ස තත්ථ නිබ්බත්තනතො. බ්රහ්මත්තන්ති හි මහාබ්රහ්මත්තං අධිප්පෙතං. ඉත්ථී ච ඉධ ඣානං භාවෙත්වා ¶ කාලං කත්වා බ්රහ්මපාරිසජ්ජානං සහබ්යතං උපපජ්ජති, න මහාබ්රහ්මානං. පුරිසො පන තත්ථ න උප්පජ්ජතීති න වත්තබ්බො. සමානෙපි චෙත්ථ උභයලිඞ්ගාභාවෙ පුරිසසණ්ඨානාව බ්රහ්මානො, න ඉත්ථිසණ්ඨානා. තස්මා සුවුත්තමෙවෙතං.

කායදුච්චරිතස්සාතිආදීසු යථා නිම්බබීජකොසාතකීබීජාදීනි මධුරං ඵලං න නිබ්බත්තෙන්ති, අසාතං අමධුරමෙව නිබ්බත්තෙන්ති, එවං කායදුච්චරිතාදීනි මධුරං විපාකං න නිබ්බත්තෙන්ති, අමධුරමෙව නිබ්බත්තෙන්ති. යථා ච උච්ඡුබීජසාලිබීජාදීනි මධුරං සාධුරසමෙව ඵලං නිබ්බත්තෙන්ති, න අසාතං කටුකං, එවං කායසුචරිතාදීනි මධුරමෙව විපාකං නිබ්බත්තෙන්ති, න අමධුරං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යාදිසං වපතෙ බීජං, තාදිසං හරතෙ ඵලං;

කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපකන්ති. (සං. නි. 1.256);

තස්මා ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං කායදුච්චරිතස්සා’’තිආදි වුත්තං.

කායදුච්චරිතසමඞ්ගීතිආදීසු සමඞ්ගීති පඤ්චවිධා සමඞ්ගිතා – ආයූහනසමඞ්ගිතා, චෙතනාසමඞ්ගිතා, කම්මසමඞ්ගිතා, විපාකසමඞ්ගිතා, උපට්ඨානසමඞ්ගිතාති. තත්ථ කුසලාකුසලකම්මායූහනක්ඛණෙ ‘ආයූහනසමඞ්ගිතා’ වුච්චති. තථා ‘චෙතනාසමඞ්ගිතා’. යාව පන අරහත්තං න පාපුණන්ති තාව සබ්බෙපි සත්තා පුබ්බෙ උපචිතං විපාකාරහං කම්මං සන්ධාය කම්මසමඞ්ගිනොති වුච්චන්ති – එසා ‘කම්මසමඞ්ගිතා’. ‘විපාකසමඞ්ගිතා’ පන විපාකක්ඛණෙයෙව වෙදිතබ්බා. යාව පන සත්තා අරහත්තං න පාපුණන්ති තාව තෙසං ¶ තතො තතො චවිත්වා නිරයෙ තාව උප්පජ්ජමානානං අග්ගිජාලලොහකුම්භීආදීහි උපට්ඨානාකාරෙහි නිරයො, ගබ්භසෙය්යකත්තං ආපජ්ජමානානං මාතුකුච්ඡි, දෙවෙසු උප්පජ්ජමානානං කප්පරුක්ඛවිමානාදීහි උපට්ඨානාකාරෙහි දෙවලොකොති ¶ එවං උපපත්තිනිමිත්තං උපට්ඨාති. ඉති නෙසං ඉමිනා උප්පත්තිනිමිත්තූපට්ඨානෙන අපරිමුත්තත්තා ‘උපට්ඨානසමඞ්ගිතා’ නාම. සාව චලති, සෙසා නිච්චලා. නිරයෙ හි උපට්ඨිතෙපි දෙවලොකො උපට්ඨාති; දෙවලොකෙ උපට්ඨිතෙපි නිරයො උපට්ඨාති; මනුස්සලොකෙ උපට්ඨිතෙපි තිරච්ඡානයොනි උපට්ඨාති; තිරච්ඡානයොනියා ච උපට්ඨිතායපි මනුස්සලොකො උපට්ඨාතියෙව.

තත්රිදං ¶ වත්ථු – සොණගිරිපාදෙ කිර අචෙලවිහාරෙ සොණත්ථෙරො නාම එකො ධම්මකථිකො. තස්ස පිතා සුනඛවාජිකො නාම ලුද්දකො අහොසි. ථෙරො තං පටිබාහන්තොපි සංවරෙ ඨපෙතුං අසක්කොන්තො ‘මා නස්සි වරාකො’ති මහල්ලකකාලෙ අකාමකං පබ්බාජෙසි. තස්ස ගිලානසෙය්යාය නිපන්නස්ස නිරයො උපට්ඨාසි. සොණගිරිපාදතො මහන්තා මහන්තා සුනඛා ආගන්ත්වා ඛාදිතුකාමා විය සම්පරිවාරෙසුං. සො මහාභයභීතො ‘‘වාරෙහි, තාත සොණ! වාරෙහි, තාත සොණා’’ති ආහ. ‘‘කිං මහාථෙරා’’ති? ‘‘න පස්සසි, තාතා’’ති තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සොණත්ථෙරො ‘කථඤ්හි නාම මාදිසස්ස පිතා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, පතිට්ඨාහමස්ස භවිස්සාමී’ති සාමණෙරෙහි නානාපුප්ඵානි ආහරාපෙත්වා චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණෙසු මාලාසන්ථාරපූජඤ්ච ආසනපූජඤ්ච කාරෙත්වා පිතරං මඤ්චෙන චෙතියඞ්ගණං හරිත්වා මඤ්චෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘අයං මෙ, මහාථෙර, පූජා තුම්හාකං අත්ථාය කතා; ‘අයං මෙ, භගවා, දුග්ගතපණ්ණාකාරො’ති වත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා චිත්තං පසාදෙහී’’ති ආහ. සො මහාථෙරො පූජං දිස්වා තථාකරොන්තො චිත්තං පසාදෙසි. තාවදෙවස්ස දෙවලොකො උපට්ඨාසි, නන්දවනචිත්තලතාවනමිස්සකවනඵාරුසකවනවිමානානි චෙව දෙවනාටකානි ච පරිවාරෙත්වා ඨිතානි විය අහෙසුං. සො ‘‘අපෙථ, සොණ! අපෙථ, සොණා’’ති ආහ. ‘‘කිමිදං, මහාථෙරා’’ති? ‘‘එතා තෙ, තාත, මාතරො ආගච්ඡන්තී’’ති. ‘ථෙරො සග්ගො උපට්ඨිතො මහාථෙරස්සා’ති චින්තෙසි ¶ . එවං උපට්ඨානසමඞ්ගිතා චලතීති වෙදිතබ්බා. එතාසු සමඞ්ගිතාසු ඉධ ආයූහනචෙතනාකම්මසමඞ්ගිතාවසෙන ‘‘කායදුච්චරිතසමඞ්ගී’’තිආදි වුත්තං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

810. දුතියබලනිද්දෙසෙ ¶ ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානීති ගතිසම්පත්තියා පටිබාහිතානි නිවාරිතානි පටිසෙධිතානි. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච ගතිසම්පත්තීති සම්පන්නා ගති දෙවලොකො ච මනුස්සලොකො ච. ගතිවිපත්තීති විපන්නා ගති චත්තාරො අපායා. උපධිසම්පත්තීති අත්තභාවසමිද්ධි. උපධිවිපත්තීති හීනඅත්තභාවතා. කාලසම්පත්තීති සුරාජසුමනුස්සකාලසඞ්ඛාතො ¶ සම්පන්නකාලො. කාලවිපත්තීති දුරාජදුමනුස්සකාලසඞ්ඛාතො විපන්නකාලො. පයොගසම්පත්තීති සම්මාපයොගො. පයොගවිපත්තීති මිච්ඡාපයොගො.

තත්ථ එකච්චස්ස බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි ගතිවිපත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන ගතිසම්පත්තියං දෙවෙසු වා මනුස්සෙසු වා නිබ්බත්තො. තාදිසෙ ච ඨානෙ අකුසලස්ස වාරො නත්ථි, එකන්තං කුසලස්සෙව වාරොති. එවමස්ස තානි කම්මානි ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි උපධිවිපත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන උපධිසම්පත්තියං ඨිතො සුසණ්ඨිතඞ්ගපච්චඞ්ගො අභිරූපො දස්සනීයො බ්රහ්මවච්ඡසදිසො. සචෙපි දාසියා කුච්ඡිස්මිං දාසජාතො හොති ‘එවරූපො අත්තභාවො කිලිට්ඨකම්මස්ස නානුච්ඡවිකො’ති හත්ථිමෙණ්ඩඅස්සබන්ධකගොපාලකකම්මාදීනි තං න කාරෙන්ති; සුඛුමවත්ථානි නිවාසාපෙත්වා භණ්ඩාගාරිකට්ඨානාදීසු ඨපෙන්ති. සචෙ ඉත්ථී හොති, හත්ථිභත්තපචනාදීනි න කාරෙන්ති; වත්ථාලඞ්කාරං දත්වා සයනපාලිකං වා නං කරොන්ති, සොමදෙවි විය වල්ලභට්ඨානෙ වා ඨපෙන්ති. භාතිකරාජකාලෙ කිර ගොමංසඛාදකෙ බහුජනෙ ගහෙත්වා රඤ්ඤො ¶ දස්සෙසුං. තෙ ‘දණ්ඩං දාතුං සක්කොථා’ති පුට්ඨා ‘න සක්කොමා’ති වදිංසු. අථ නෙ රාජඞ්ගණෙ සොධකෙ අකංසු. තෙසං එකා ධීතා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා. තං දිස්වා රාජා අන්තෙපුරං අභිනෙත්වා වල්ලභට්ඨානෙ ඨපෙසි. සෙසඤාතකාපි තස්සා ආනුභාවෙන සුඛං ජීවිංසු. තාදිසස්මිඤ්හි අත්තභාවෙ පාපකම්මානිපි විපාකං දාතුං න සක්කොන්ති. එවං උපධිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

එකස්ස බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි කාලවිපත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. සො පන ¶ එකෙන කල්යාණකම්මෙන පඨමකප්පිකානං වා චක්කවත්තිරඤ්ඤො වා බුද්ධානං වා උප්පත්තිසමයෙ සුරාජසුමනුස්සකාලෙ නිබ්බත්තො. තාදිසෙ ච කාලෙ නිබ්බත්තස්ස අකුසලස්ස විපාකං දාතුං ඔකාසො නත්ථි, එකන්තං කුසලස්සෙව ඔකාසොති. එවං කාලසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි පයොගවිපත්තියං ¶ ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන පයොගසම්පත්තියං ඨිතො පාණාතිපාතාදීහි විරතො කායවචීමනොසුචරිතානි පූරෙති. තාදිසෙ ඨානෙ අකුසලස්ස විපච්චනොකාසො නත්ථි, එකන්තං කුසලස්සෙව ඔකාසොති. එවං පයොගසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි ගතිසම්පත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පනෙකෙන පාපකම්මෙන ගතිවිපත්තියංයෙව නිබ්බත්තො. තත්ථස්ස තානි කම්මානි උපගන්ත්වා වාරෙන වාරෙන විපාකං දෙන්ති – කාලෙන නිරයෙ නිබ්බත්තාපෙන්ති, කාලෙන තිරච්ඡානයොනියං, කාලෙන පෙත්තිවිසයෙ, කාලෙන අසුරකායෙ, දීඝෙනාපි අද්ධුනා අපායතො සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙන්ති. එවං ගතිසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි ගතිවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි උපධිසම්පත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං ¶ . සො පන එකෙන පාපකම්මෙන උපධිවිපත්තියංයෙව පතිට්ඨිතො දුබ්බණ්ණො දුරූපො දුස්සණ්ඨිතො බීභච්ඡො පිසාචසදිසො. සො සචෙ දාසියා කුච්ඡියං දාසජාතො ‘ඉමානි එතස්ස අනුච්ඡවිකානී’ති සබ්බානි නං කිලිට්ඨකම්මානි ¶ කාරෙන්ති අන්තමසො පුප්ඵඡඩ්ඩකකම්මං උපාදාය. සචෙ ඉත්ථී හොති ‘ඉමානි එතිස්සා අනුච්ඡවිකානී’ති සබ්බානි නං හත්ථිභත්තපචනාදීනි කිලිට්ඨකම්මානි කාරෙන්ති. කුලගෙහෙ ජාතම්පි බලිං සාධයමානා රාජපුරිසා ‘ගෙහදාසී’ති සඤ්ඤං කත්වා බන්ධිත්වා ගච්ඡන්ති, කොතලවාපීගාමෙ මහාකුටුම්බිකස්ස ඝරණී විය. එවං උපධිසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි උපධිවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි කාලසම්පත්තියං නිබ්බාතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන පාපකම්මෙන කාලවිපත්තියං දුරාජදුමනුස්සකාලෙ කසටෙ නිරොජෙ දසවස්සායුකකාලෙ නිබ්බත්තො, යදා පඤ්ච ගොරසා පච්ඡිජ්ජන්ති, කුද්රූසකං අග්ගභොජනං හොති. කිඤ්චාපි මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තො, මිගපසුසරික්ඛජීවිකො පන හොති. එවරූපෙ කාලෙ කුසලස්ස විපච්චනොකාසො නත්ථි, එකන්තං අකුසලස්සෙව හොති. එවං කාලසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං ¶ දාතුං අසක්කොන්තානි කාලවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි පාපකම්මානි හොන්ති. තානි පයොගසම්පත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පන පයොගවිපත්තියං ඨිතො පාණාතිපාතාදීනි දස අකුසලකම්මානි කරොති. තමෙනං සහොඩ්ඪං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙන්ති. රාජා බහූකම්මකාරණානි කාරෙත්වා ඝාතාපෙති. එවං පයොගසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි පයොගවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති. එවං චතූහි සම්පත්තීහි පටිබාහිතං පාපකම්මං විපාකං අදත්වා චතස්සො විපත්තියො ආගම්ම දෙති.

යථා හි කොචිදෙව පුරිසො කෙනචිදෙව කම්මෙන රාජානං ආරාධෙය්ය. අථස්ස රාජා ඨානන්තරං දත්වා ජනපදං දදෙය්ය. සො තං සම්මා පරිභුඤ්ජිතුං අසක්කොන්තො මක්කටෙන ගහිතභත්තපුටං විය භින්දෙය්ය; යස්ස යං යානං වා වාහනං වා දාසං වා දාසිං වා ආරාමං වා වත්ථුං වා සම්පන්නරූපං පස්සති, සබ්බං බලක්කාරෙන ගණ්හෙය්ය. මනුස්සා ‘රාජවල්ලභො’ති කිඤ්චි වත්තුං න සක්කුණෙය්යුං. සො අඤ්ඤස්ස වල්ලභතරස්ස රාජමහාමත්තස්ස විරුජ්ඣෙය්ය. සො තං ගහෙත්වා සුපොථිතං පොථාපෙත්වා භූමිං පිට්ඨියා ඝංසාපෙන්තො නික්කඩ්ඪාපෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘අසුකො නාම තෙ ¶ , දෙව, ජනපදං භින්දතී’ති ගණ්හාපෙය්ය. රාජා බන්ධනාගාරෙ බන්ධාපෙත්වා ‘අසුකෙන නාම කස්ස කිං අවහට’න්ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙය්ය. මනුස්සා ආගන්ත්වා ‘මය්හං ඉදං ගහිතං, මය්හං ඉදං ගහිත’න්ති විරවසහස්සං උට්ඨාපෙය්යුං. රාජා භිය්යොසො මත්තාය කුද්ධො නානප්පකාරෙන තං බන්ධනාගාරෙ කිලමෙත්වා ඝාතාපෙත්වා ‘ගච්ඡථ නං සුසානෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සඞ්ඛලිකා ආහරථා’ති වදෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තස්ස හි පුරිසස්ස හි කෙනචිදෙව කම්මෙන රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං ලද්ධකාලො විය පුථුජ්ජනස්සාපි කෙනචිදෙව පුඤ්ඤකම්මෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තකාලො. තස්මිං ජනපදං භින්දිත්වා මනුස්සානං සන්තකං ගණ්හන්තෙ කස්සචි කිඤ්චි වත්තුං අවිසහනකාලො විය ඉමස්මිම්පි සග්ගෙ නිබ්බත්තෙ ¶ අකුසලස්ස විපච්චනොකාසං අලභනකාලො. තස්ස එකදිවසං එකස්මිං රාජවල්ලභතරෙ ¶ විරජ්ඣිත්වා තෙන කුද්ධෙන නං පොථාපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා බන්ධනාගාරෙ බන්ධාපිතකාලො විය ඉමස්ස සග්ගතො චවිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තකාලො. මනුස්සානං ‘මය්හං ඉදං ගහිතං, මය්හං ඉදං ගහිත’න්ති විරවකාලො විය තස්මිං නිරයෙ නිබ්බත්තෙ සබ්බාකුසලකම්මානං සන්නිපතිත්වා ගහණකාලො. සුසානෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සඞ්ඛලිකානං ආහරණකාලො විය එකෙකස්මිං කම්මෙ ඛීණෙ ඉතරස්ස ඉතරස්ස විපාකෙන නිරයතො සීසං අනුක්ඛිපිත්වා සකලකප්පං නිරයම්හි පච්චනකාලො. කප්පට්ඨිතිකකම්මඤ්හි කත්වා එකකප්පං නිරයම්හි පච්චනකසත්තා නෙව එකො, න ද්වෙ, න සතං, න සහස්සං. එවං පච්චනකසත්තා කිර ගණනපථං වීතිවත්තා.

අත්ථෙකච්චානි කල්යාණානි කම්මසමාදානානි ගතිවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීතිආදීසුපි එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉධෙකච්චස්ස බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි ගතිසම්පත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙයුං. සො පන එකෙන පාපකම්මෙන ගතිවිපත්තියං නිරයෙ වා අසුරකායෙ වා නිබ්බත්තො. තාදිසෙ ච ඨානෙ කුසලං විපාකං දාතුං න සක්කොති, එකන්තං අකුසලමෙව සක්කොතීති. එවමස්ස තානි කම්මානි ගතිවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි උපධිසම්පත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන පාපකම්මෙන උපධිවිපත්තියං පතිට්ඨිතො දුබ්බණ්ණො හොති පිසාචසදිසො. සො සචෙපි රාජකුලෙ නිබ්බත්තො පිතුඅච්චයෙන ¶ ‘කිං ඉමස්ස නිස්සිරීකස්ස රජ්ජෙනා’ති රජ්ජං න ලභති. සෙනාපතිගෙහාදීසු නිබ්බත්තොපි සෙනාපතිට්ඨානාදීනි න ලභති.

ඉමස්ස පනත්ථස්සාවිභාවත්ථං දීපරාජවත්ථු කථෙතබ්බං – රාජා කිර පුත්තෙ ජාතෙ දෙවියා පසීදිත්වා වරං අදාසි. සා වරං ගහෙත්වා ඨපෙසි. කුමාරො සත්තට්ඨවස්සකාලෙව රාජඞ්ගණෙ කුක්කුටෙ යුජ්ඣාපෙසි. එකො කුක්කුටො උප්පතිත්වා කුමාරස්ස අක්ඛීනි භින්දි. කුමාරමාතා දෙවී පුත්තස්ස පන්නරසසොළසවස්සකාලෙ ‘රජ්ජං වාරෙස්සාමී’ති රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘දෙව, තුම්හෙහි කුමාරස්ස ජාතකාලෙ වරො දින්නො. මයා සො ගහෙත්වා ඨපිතො; ඉදානි නං ගණ්හාමී’’ති. ‘‘සාධු, දෙවි, ගණ්හාහී’’ති. ‘‘මයා, දෙව, තුම්හාකං සන්තිකා කිඤ්චි අලද්ධං නාම නත්ථි ¶ . ඉදානි පන මම පුත්තස්ස රජ්ජං වාරෙමී’’ති. ‘‘දෙවි, තව පුත්තො අඞ්ගවිකලො. න සක්කා තස්ස රජ්ජං දාතු’’න්ති ¶ . ‘‘තුම්හෙ මය්හං රුච්චනකවරං අදාතුං අසක්කොන්තා කස්මා වරං අදත්ථා’’ති? රාජා අතිවිය නිප්පීළියමානො ‘‘න සක්කා තුය්හං පුත්තස්ස සකලලඞ්කාදීපෙ රජ්ජං දාතුං; නාගදීපෙ පන ඡත්තං අස්සාපෙත්වා වසතූ’’ති නාගදීපං පෙසෙසි. සො දීපරාජා නාම අහොසි. සචෙ චක්ඛුවිකලො නාභවිස්සා තියොජනසතිකෙ සකලතම්බපණ්ණිදීපෙ සබ්බසම්පත්තිපරිවාරං රජ්ජං අලභිස්සා. එවං උපධිවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි කාලසම්පත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන පාපකම්මෙන කාලවිපත්තියං දුරාජදුමනුස්සකාලෙ කසටෙ නිරොජෙ අප්පායුකෙ ගතිකොටිකෙ නිබ්බත්තො. තාදිසෙ ච කාලෙ කල්යාණකම්මං විපාකං දාතුං න සක්කොතීති. එවං කාලවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි පයොගසම්පත්තියං ඨිතස්ස විපච්චෙය්යුං. අයං පන පයොගවිපත්තියං ඨිතො පාණං හන්ති…පෙ… සබ්බං දුස්සීල්යං පූරෙති. තථා තෙන සද්ධිං සමජාතිකානිපි කුලානි ආවාහවිවාහං න කරොන්ති; ‘ඉත්ථිධුත්තො සුරාධුත්තො අක්ඛධුත්තො අයං පාපපුරිසො’ති ආරකා පරිවජ්ජෙන්ති. කල්යාණකම්මානි විපච්චිතුං න සක්කොන්ති. එවං පයොගවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීති පජානාති. එවං චතස්සො සම්පත්තියො ¶ ආගම්ම විපාකදායකං කල්යාණකම්මං චතූහි විපත්තීහි පටිබාහිතත්තා න විපච්චති.

අපරස්සාපි බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි ගතිවිපත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන ගතිසම්පත්තියංයෙව නිබ්බත්තො. තත්ථස්ස තානි කම්මානි උපගන්ත්වා වාරෙන වාරෙන විපාකං දෙන්ති – කාලෙන මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තාපෙන්ති, කාලෙන දෙවලොකෙ. එවං ගතිවිපත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි ගතිමම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි උපධිවිපත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන ¶ උපධිසම්පත්තියංයෙව පතිට්ඨිතො අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො බ්රහ්මවච්ඡසදිසො. තස්ස උපධිසම්පත්තියං ඨිතත්තා කල්යාණකම්මානි විපාකං දෙන්ති. සචෙ රාජකුලෙ නිබ්බත්තති අඤ්ඤෙසු ජෙට්ඨකභාතිකෙසු සන්තෙසුපි ‘එතස්ස අත්තභාවො ¶ සමිද්ධො, එතස්ස ඡත්තෙ උස්සාපිතෙ ලොකස්ස ඵාසු භවිස්සතී’ති තමෙව රජ්ජෙ අභිසිඤ්චන්ති. උපරාජගෙහාදීසු නිබ්බත්තො පිතුඅච්චයෙන ඔපරජ්ජං, සෙනාපතිට්ඨානං, භණ්ඩාගාරිකට්ඨානං, සෙට්ඨිට්ඨානං ලභති. එවං උපධිවිපත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි උපධිසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි කාලවිපත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන කාලසම්පත්තියං නිබ්බත්තො සුරාජසුමනුස්සකාලෙ. තාදිසාය කාලසමිද්ධියා නිබ්බත්තස්ස කල්යාණකම්මං විපාකං දෙති.

තත්රිදං මහාසොණත්ථෙරස්ස වත්ථු කථෙතබ්බං – බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ කිර චිත්තලපබ්බතෙ ද්වාදස භික්ඛුසහස්සානිං පටිවසන්ති. තථා තිස්සමහාවිහාරෙ. ද්වීසුපි මහාවිහාරෙසු තිණ්ණං වස්සානං වට්ටං එකරත්තමෙව මහාමූසිකායො ඛාදිත්වා ථුසමත්තමෙව ඨපෙසුං. චිත්තලපබ්බතෙ භික්ඛුසඞ්ඝො ‘තිස්සමහාවිහාරෙ වට්ටං වත්තිස්සති, තත්ථ ගන්ත්වා වසිස්සාමා’ති විහාරතො නික්ඛමි. තිස්සමහාවිහාරෙපි භික්ඛුසඞ්ඝො ‘චිත්තලපබ්බතෙ වට්ටං වත්තිස්සති, තත්ථ ගන්ත්වා වසිස්සාමා’ති විහාරතො නික්ඛමි. උභතොපි ¶ එකිස්සා ගම්භීරකන්දරාය තීරෙ සමාගතා පුච්ඡිත්වා වට්ටස්ස ඛීණභාවං ඤත්වා ‘තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාමා’ති චතුවීසති භික්ඛුසහස්සානි ගම්භීරකන්දරවනං පවිසිත්වා නිසීදිත්වා නිසින්නනීහාරෙනෙව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිංසු. පච්ඡා භයෙ වූපසන්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝො සක්කං දෙවරාජානං ගහෙත්වා ධාතුයො සංහරිත්වා චෙතියං අකාසි.

බ්රාහ්මණතිස්සචොරොපි ජනපදං විද්ධංසෙසි. සඞ්ඝො සන්නිපතිත්වා මන්තෙත්වා ‘‘චොරං පටිබාහතූ’’ති සක්කසන්තිකං අට්ඨ ථෙරෙ පෙසෙසි. සක්කො දෙවරාජා ‘‘මයා, භන්තෙ, උප්පන්නො චොරො න ¶ සක්කා පටිබාහිතුං. සඞ්ඝො පරසමුද්දං ගච්ඡතු. අහං සමුද්දාරක්ඛං කරිස්සාමී’’ති. සඞ්ඝො සබ්බදිසාහි නාගදීපං ගන්ත්වා ජම්බුකොලපට්ටනෙ තිභූමිකං මහාඋළුම්පං බන්ධාපෙසි. එකා භූමිකා උදකෙ ඔසීදි. එකිස්සා භික්ඛුසඞ්ඝො නිසින්නො. එකිස්සා පත්තචීවරානි ඨපයිංසු. සංයුත්තභාණකචූළසීවත්ථෙරො, ඉසිදත්තත්ථෙරො, මහාසොණත්ථෙරොති තයො ථෙරා තාසං පරිසානං පාමොක්ඛා. තෙසු ද්වෙ ථෙරා මහාසොණත්ථෙරං ආහංසු – ‘‘ආවුසො මහාසොණ, අභිරුහ මහාඋළුම්ප’’න්ති. ‘‘තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආවුසො, උදකෙ මරණම්පි ථලෙ මරණම්පි එකමෙව ¶ . න මයං ගමිස්සාම. තං නිස්සාය පන අනාගතෙ සාසනස්ස පවෙණී ඨස්සති. ගච්ඡ ත්වං, ආවුසො’’ති. ‘‘නාහං, භන්තෙ, තුම්හෙසු අගච්ඡන්තෙසු ගමිස්සාමී’’ති යාවතතියං කථෙත්වාපි ථෙරං ආරොපෙතුං අසක්කොන්තා නිවත්තිංසු.

අථ චූළසීවත්ථෙරො ඉසිදත්තත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආවුසො ඉසිදත්ත, අනාගතෙ මහාසොණත්ථෙරං නිස්සාය සාසනපවෙණී ඨස්සති; මා ඛො තං හත්ථතො විස්සජ්ජෙහී’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං මහාචෙතියං වන්දිස්සාමී’’ති ද්වෙ ථෙරෙ අනුසාසිත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තො මහාවිහාරං සම්පාපුණි. තස්මිං සමයෙ මහාවිහාරො සුඤ්ඤො. චෙතියඞ්ගණෙ එරණ්ඩා ජාතා. චෙතියං ගච්ඡෙහි පරිවාරිතං, සෙවාලෙන පරියොනද්ධං. ථෙරො ධරමානකබුද්ධස්ස නිපච්චාකාරං දස්සෙන්තො විය මහාචෙතියං වන්දිත්වා පච්ඡිමදිසාය සාලං පවිසිත්වා ඔලොකෙන්තො ‘එවරූපස්ස නාම ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තස්ස සරීරධාතුචෙතියට්ඨානං අනාථං ජාත’න්ති චින්තයමානො නිසීදි.

අථ ¶ අවිදූරෙ රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා අද්ධිකමනුස්සරූපෙන තණ්ඩුලනාළිඤ්ච ගුළපිණ්ඩඤ්ච ආදාය ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කත්ථ ගච්ඡථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං දක්ඛිණදිසං, උපාසකා’’ති. ‘‘අහම්පි තත්ථෙව ගන්තුකාමො, සහ ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං දුබ්බලො; තව ගතියා ගන්තුං න සක්ඛිස්සාමි; ත්වං පුරතො ගච්ඡ, උපාසකා’’ති. ‘‘අහම්පි තුම්හාකං ගතියා ගමිස්සාමී’’ති ථෙරස්ස පත්තචීවරං අග්ගහෙසි. තිස්සවාපිපාළිං ආරුළ්හකාලෙ ච පත්තං ආහරාපෙත්වා පානකං කත්වා අදාසි. ථෙරස්ස පීතමත්තෙයෙව බලමත්තා සණ්ඨාති. දෙවතා පථවිං සඞ්ඛිපිත්වා වෙණුනදීසන්තිකෙ එකං ඡඩ්ඩිතවිහාරං පත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පටිජග්ගිත්වා අදාසි.

පුනදිවසෙ ¶ ථෙරෙන මුඛෙ ධොවිතමත්තෙ යාගුං පචිත්වා අදාසි; යාගුං පීතස්ස භත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි. ථෙරො ‘‘තුය්හං ඨපෙහි, උපාසකා’’ති පත්තං හත්ථෙන පිදහි. ‘‘අහං න දූරං ගමිස්සාමී’’ති දෙවතා ථෙරස්සෙව පත්තෙ භත්තං පක්ඛිපිත්වා කතභත්තකිච්චස්ස ථෙරස්ස පත්තචීවරමාදාය මග්ගං පටිපන්නා පථවිං සඞ්ඛිපිත්වා ජජ්ජරනදීසන්තිකං නෙත්වා ‘‘භන්තෙ, එතං පණ්ණඛාදකමනුස්සානං වසනට්ඨානං, ධූමො පඤ්ඤායති. අහං පුරතො ගමිස්සාමී’’ති ථෙරං වන්දිත්වා අත්තනො භවනං අගමාසි. ථෙරො සබ්බම්පි භයකාලං පණ්ණඛාදකමනුස්සෙ නිස්සාය වසි.

ඉසිදත්තත්ථෙරොපි අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තො අළජනපදං සම්පාපුණි. තත්ථ මනුස්සා නාතිපක්කානි ¶ මධුකඵලානි භින්දිත්වා අට්ඨිං ආදාය තචං ඡඩ්ඩෙත්වා අගමංසු. ථෙරො ‘‘ආවුසො මහාසොණ, භික්ඛාහාරො පඤ්ඤායතී’’ති වත්වා පත්තචීවරං ආහරාපෙත්වා චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං නීහරිත්වා අට්ඨාසි. තරුණදාරකා ථෙරං ඨිතං දිස්වා ‘ඉමිනා කොචි අත්ථො භවිස්සතී’ති වාලුකං පුඤ්ඡිත්වා මධුකඵලත්තචං පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා අදංසු; ථෙරා පරිභුඤ්ජිංසු. සත්තාහමත්තං සොයෙව ආහාරො අහොසි.

අනුපුබ්බෙන චොරියස්සරං සම්පාපුණිංසු. මනුස්සා කුමුදානි ගහෙත්වා කුමුදනාලෙ ඡඩ්ඩෙත්වා අගමංසු. ථෙරො ‘‘ආවුසො මහාසොණ, භික්ඛාහාරො පඤ්ඤායතී’’ති වත්වා පත්තචීවරං ආහරාපෙත්වා චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං නීහරිත්වා අට්ඨාසි. ගාමදාරකා කුමුදනාලෙ සොධෙත්වා පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා අදංසු; ථෙරා පරිභුඤ්ජිංසු. සත්තාහමත්තං සොව ආහාරො අහොසි.

අනුපුබ්බෙන ¶ චරන්තා පණ්ණඛාදකමනුස්සානං වසනට්ඨානෙ එකං ගාමද්වාරං සම්පාපුණිංසු. තත්ථ එකිස්සා දාරිකාය මාතාපිතරො අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තා ‘‘සචෙ කොචි අය්යො ආගච්ඡති, කත්ථචි ගන්තුං මා අදාසි; අය්යස්ස වසනට්ඨානං ආචික්ඛෙය්යාසි, අම්මා’’ති ආහංසු. සා ථෙරෙ දිස්වා පත්තං ගහෙත්වා නිසීදාපෙසි. ගෙහෙ ධඤ්ඤජාති නාම නත්ථි. වාසිං පන ගහෙත්වා ගුඤ්ජචොචරුක්ඛත්තචං ගුඤ්ජලතාපත්තෙහි සද්ධිං එකතො කොට්ටෙත්වා තයො පිණ්ඩෙ කත්වා එකං ඉසිදත්තත්ථෙරස්ස එකං මහාසොණත්ථෙරස්ස පත්තෙ ඨපෙත්වා ‘අතිරෙකපිණ්ඩං ඉසිදත්තත්ථෙරස්ස පත්තෙ ඨපෙස්සාමී’ති හත්ථං පසාරෙසි. හත්ථො පරිවත්තිත්වා මහාසොණත්ථෙරස්ස පත්තෙ ¶ පතිට්ඨාපෙසි. ඉසිදත්තත්ථෙරො ‘බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ ගුඤ්ජචොචපිණ්ඩෙ විපාකදායකකම්මං දෙසකාලසම්පදාය කීවපමාණං විපාකං දස්සතී’ති ආහ. තෙ තං පරිභුඤ්ජිත්වා වසනට්ඨානං අගමංසු. සාපි අරඤ්ඤතො ආගතානං මාතාපිතූනං ආචික්ඛි ‘‘ද්වෙ ථෙරා ආගතා. තෙසං මෙ වසනට්ඨානං ආචික්ඛිත’’න්ති. තෙ උභොපි ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, යං මයං ලභාම, තෙන තුම්හෙ පටිජග්ගිස්සාම; ඉධෙව වසථා’’ති පටිඤ්ඤං ගණ්හිංසු. ථෙරාපි සබ්බභයකාලං තෙ උපනිස්සාය වසිංසු.

බ්රාහ්මණතිස්සචොරෙ මතෙ පිතුමහාරාජා ඡත්තං උස්සාපෙසි. ‘භයං වූපසන්තං, ජනපදො සම්පුණ්ණො’ති සුත්වා පරසමුද්දතො භික්ඛුසඞ්ඝො නාවාය මහාතිත්ථපට්ටනෙ ඔරුය්හ ‘මහාසොණත්ථෙරො කහං වසතී’ති පුච්ඡිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසි. ථෙරො පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො කාලකගාමෙ ¶ මණ්ඩලාරාමවිහාරං සම්පාපුණි. තස්මිං සමයෙ කාලකගාමෙ සත්තමත්තානි කුලසතානි පටිවසන්ති. රත්තිභාගෙ දෙවතා ආහිණ්ඩිත්වා ‘‘මහාසොණත්ථෙරො පඤ්චභික්ඛුසතපරිවාරො මණ්ඩලාරාමවිහාරං පත්තො. එකෙකො නවහත්ථසාටකෙන සද්ධිං එකෙකකහාපණග්ඝනකං පිණ්ඩපාතං දෙතූ’’ති මනුස්සෙ අවොචුං. පුනදිවසෙ ච ථෙරා කාලකගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. මනුස්සා නිසීදාපෙත්වා යාගුං අදංසු. මණ්ඩලාරාමවාසී තිස්සභූතිත්ථෙරො සඞ්ඝත්ථෙරො හුත්වා නිසීදි. එකො මහාඋපාසකො තං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මහාසොණත්ථෙරො නාම කතරො’’ති පුච්ඡි. තෙන සමයෙන ථෙරො නවකො හොති පරියන්තෙ නිසින්නො. ථෙරො හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘මහාසොණො නාම ¶ එස, උපාසකා’’ති ආහ. උපාසකො තං වන්දිත්වා පත්තං ගණ්හාති. ථෙරො න දෙති. තිස්සභූතිත්ථෙරො ‘‘ආවුසො සොණ, යථා ත්වං න ජානාසි, මයම්පි එවමෙව න ජානාම; පුඤ්ඤවන්තානං දෙවතා පරිපාචෙන්ති; පත්තං දෙහි, සබ්රහ්මචාරීනං සඞ්ගහං කරොහී’’ති ආහ. ථෙරො පත්තං අදාසි. මහාඋපාසකො පත්තං ආදාය ගන්ත්වා කහාපණග්ඝනකස්ස පිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා නවහත්ථසාටකං ආධාරකං කත්වා ආහරිත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි; අපරොපි උපාසකො ථෙරස්සාති සත්ත සාටකසතානි සත්ත ච පිණ්ඩපාතසතානි ථෙරස්සෙව අදංසු.

ථෙරො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ සංවිභාගං කත්වා අනුපුබ්බෙන මහාවිහාරං පාපුණිත්වා මුඛං ධොවිත්වා මහාබොධිං වන්දිත්වා මහාචෙතියං වන්දිත්වා ථූපාරාමෙ ඨිතො චීවරං පාරුපිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසිත්වා ද්වාරතො යාව වළඤ්ජනකසාලා එතස්මිං අන්තරෙ සට්ඨිකහාපණග්ඝනකං පිණ්ඩපාතං ලභි. තතො පට්ඨාය පන සක්කාරස්ස පමාණං නත්ථි. එවං කාලවිපත්තියං මධුකඵලත්තචොපි කුමුදනාළිපි දුල්ලභා ජාතා. කාලසම්පත්තියං එවරූපො මහාලාභො උදපාදි.

වත්තබ්බකනිග්රොධත්ථෙරස්සාපි සාමණෙරකාලෙ බ්රාහ්මණතිස්සභයං උදපාදි. සාමණෙරො ච උපජ්ඣායො චස්ස පරසමුද්දං නාගමිංසු; ‘පණ්ණඛාදකමනුස්සෙ උපනිස්සාය වසිස්සාමා’ති පච්චන්තාභිමුඛා අහෙසුං. සාමණෙරො සත්තාහමත්තං අනාහාරො හුත්වා එකස්මිං ගාමට්ඨානෙ තාලරුක්ඛෙ තාලපක්කං දිස්වා උපජ්ඣායං ආහ – ‘‘භන්තෙ, ථොකං ආගමෙථ; තාලපක්කං පාතෙස්සාමී’’ති. ‘‘දුබ්බලොසි ත්වං, සාමණෙර, මා අභිරුහී’’ති. ‘‘අභිරුහිස්සාමි, භන්තෙ’’ති ඛුද්දකවාසිං ගහෙත්වා තාලං ආරුය්හ තාලපිණ්ඩං ඡින්දිතුං ආරභි. වාසිඵලං නික්ඛමිත්වා භූමියං පති.

ථෙරො ¶ චින්තෙසි ‘‘අයං කිලන්තොව රුක්ඛං ආරුළ්හො; කිං නු ඛො ඉදානි කරිස්සතී’’ති සාමණෙරො තාලපණ්ණං ඵාලෙත්වා ඵාලෙත්වා වාසිදණ්ඩකෙ බන්ධිත්වා ඝට්ටෙන්තො ඝට්ටෙන්තො භූමියං පාතෙත්වා ‘‘භන්තෙ, සාධු වතස්ස සචෙ වාසිඵලං එත්ථ පවෙසෙය්යාථා’’ති ආහ. ථෙරො ‘උපායසම්පන්නො සාමණෙරො’ති වාසිඵලං පවෙසෙත්වා අදාසි. සො වාසිං උක්ඛිපිත්වා තාලඵලානි පාතෙසි. ථෙරො වාසිං පාතාපෙත්වා පවට්ටිත්වා ¶ ගතං තාලඵලං භින්දිත්වා සාමණෙරං ඔතිණ්ණකාලෙ ආහ ‘‘සාමණෙර, ත්වං දුබ්බලො, ඉදං තාව ඛාදාහී’’ති. ‘‘නාහං, භන්තෙ, තුම්හෙහි අඛාදිතෙ ඛාදිස්සාමී’’ති වාසිං ගහෙත්වා තාලඵලානි භින්දිත්වා පත්තං නීහරිත්වා තාලමිඤ්ජං පක්ඛිපිත්වා ථෙරස්ස දත්වා සයං ඛාදි. යාව තාලඵලානි අහෙසුං, තාව තත්ථෙව වසිත්වා ඵලෙසු ඛීණෙසු අනුපුබ්බෙන පණ්ණඛාදකමනුස්සානං වසනට්ඨානෙ එකං ඡඩ්ඩිතවිහාරං පවිසිංසු. සාමණෙරො ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පටිජග්ගි. ථෙරො සාමණෙරස්ස ඔවාදං දත්වා විහාරං පාවිසි. සාමණෙරො ‘අනායතනෙ නට්ඨානං අත්තභාවානං පමාණං නත්ථි, බුද්ධානං ¶ උපට්ඨානං කරිස්සාමී’ති චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා අප්පහරිතං කරොති; සත්තාහමත්තං නිරාහාරතාය පවෙධමානො පතිත්වා නිපන්නකොව තිණානි උද්ධරති. එකච්චෙ ච මනුස්සා අරඤ්ඤෙ චරන්තා මධුං ලභිත්වා දාරූනි චෙව සාකපණ්ණඤ්ච ගහෙත්වා තිණචලනසඤ්ඤාය ‘මිගො නු ඛො එසො’ති සාමණෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං කරොසි, සාමණෙරා’’ති ආහංසු. ‘‘තිණගණ්ඨිං ගණ්හාමි, උපාසකා’’ති. ‘‘අඤ්ඤොපි කොචි අත්ථි, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා, උපජ්ඣායො මෙ අන්තොගබ්භෙ’’ති. ‘‘මහාථෙරස්ස දත්වා ඛාදෙය්යාසි, භන්තෙ’’ති සාමණෙරස්ස මධුං දත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා ‘‘මයං සාඛාභඞ්ගං කරොන්තා ගමිස්සාම. එතාය සඤ්ඤාය ථෙරං ගහෙත්වා ආගච්ඡෙය්යාසි, අය්යා’’ති වත්වා අගමංසු.

සාමණෙරො මධුං ගහෙත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා බහි ඨත්වා ‘‘වන්දාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ථෙරො ‘සාමණෙරො ජිඝච්ඡාය අනුඩය්හමානො ආගතො භවිස්සතී’ති තුණ්හී අහොසි. සො පුනපි ‘‘වන්දාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘කස්මා, සාමණෙර, දුබ්බලභික්ඛූනං සුඛෙන නිපජ්ජිතුං න දෙසී’’ති? ‘‘ද්වාරං විවරිතුං සාරුප්පං, භන්තෙ’’ති? ථෙරො උට්ඨහිත්වා ද්වාරං විවරිත්වා ‘‘කිං තෙ, සාමණෙර, ලද්ධං’’ති ආහ. මනුස්සෙහි මධු දින්නං, ඛාදිතුං සාරුප්පං, භන්තෙ’’ති? ‘‘සාමණෙර, එවමෙව ඛාදිතුං කිලමිස්සාම, පානකං කත්වා පිවිස්සාමා’’ති. සාමණෙරො පානකං කත්වා අදාසි. අථ නං ථෙරො ‘‘මනුස්සානං වසනට්ඨානං පුච්ඡසි, සාමණෙරා’’ති ආහ. සයමෙව ආචික්ඛිංසු, භන්තෙ’’ති. ‘‘සාමණෙර, පාතොව ගච්ඡන්තා කිලමිස්සාම; අජ්ජෙව ගමිස්සාමා’’ති ¶ පත්තචීවරං ¶ ගණ්හාපෙත්වා නික්ඛමි. තෙ ගන්ත්වා මනුස්සානං වසනට්ඨානස්ස අවිදූරෙ නිපජ්ජිංසු.

සාමණෙරො රත්තිභාගෙ චින්තෙසි – ‘මයා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ගාමන්තෙ අරුණං නාම න උට්ඨාපිතපුබ්බ’න්ති. සො පත්තං ගහෙත්වා අරුණං උට්ඨාපෙතුං අරඤ්ඤං අගමාසි. මහාථෙරො සාමණෙරං නිපන්නට්ඨානෙ අපස්සන්තො ‘මනුස්සඛාදකෙහි ගහිතො භවිස්සතී’ති චින්තෙසි. සාමණෙරො අරඤ්ඤෙ අරුණං උට්ඨාපෙත්වා පත්තෙන උදකඤ්ච දන්තකට්ඨඤ්ච ගහෙත්වා ආගමි. ‘‘සාමණෙර, කුහිං ගතොසි? මහල්ලකභික්ඛූනං තෙ විතක්කො උප්පාදිතො; දණ්ඩකම්මං ආහරා’’ති. ‘‘ආහරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ථෙරො මුඛං ධොවිත්වා චීවරං පාරුපි. උභොපි මනුස්සානං ¶ වසනට්ඨානං අගමංසු. මනුස්සාපි අත්තනො පරිභොගං කන්දමූලඵලපණ්ණං අදංසු. ථෙරොපි පරිභුඤ්ජිත්වා විහාරං අගමාසි. සාමණෙරො උදකං ආහරිත්වා ‘‘පාදෙ ධොවාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘සාමණෙර, ත්වං රත්තිං කුහිං ගතො? අම්හාකං විතක්කං උප්පාදෙසී’’ති. ‘‘භන්තෙ, ගාමන්තෙ මෙ අරුණං න උට්ඨාපිතපුබ්බං; අරුණුට්ඨාපනත්ථාය අරඤ්ඤං අගමාසි’’න්ති. ‘‘සාමණෙර, න තුය්හං දණ්ඩකම්මං අනුච්ඡවිකං අම්හාකමෙව අනුච්ඡවික’’න්ති වත්වා ථෙරො තස්මිංයෙව ඨානෙ වසි; සාමණෙරස්ස ච සඤ්ඤං අදාසි ‘‘මයං තාව මහල්ලකා; ‘ඉදං නාම භවිස්සතී’ති න සක්කා ජානිතුං. තුවං අත්තානං රක්ඛෙය්යාසී’’ති. ථෙරො කිර අනාගාමී. තං අපරභාගෙ මනුස්සඛාදකා ඛාදිංසු. සාමණෙරො අත්තානං රක්ඛිත්වා භයෙ වූපසන්තෙ තථාරූපෙ ඨානෙ උපජ්ඣං ගාහාපෙත්වා උපසම්පන්නො බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා තිපිටකධරො හුත්වා වත්තබ්බකනිග්රොධත්ථෙරො නාම ජාතො.

පිතුමහාරාජා රජ්ජං පටිපජ්ජි. පරසමුද්දා ආගතාගතා භික්ඛූ ‘‘කහං වත්තබ්බකනිග්රොධත්ථෙරො, කහං වත්තබ්බකනිග්රොධත්ථෙරො’’ති පුච්ඡිත්වා තස්ස සන්තිකං අගමංසු. මහාභික්ඛුසඞ්ඝො ථෙරං පරිවාරෙසි. සො මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අනුපුබ්බෙන මහාවිහාරං පත්වා මහාබොධිං මහාචෙතියං ථූපාරාමඤ්ච වන්දිත්වා නගරං පායාසි. යාව දක්ඛිණද්වාරා ගච්ඡන්තස්සෙව නවසු ඨානෙසු තිචීවරං උපපජ්ජි; අන්තොනගරං පවිට්ඨකාලතො පට්ඨාය මහාසක්කාරො උප්පජ්ජි. ඉති කාලවිපත්තියං තාලඵලකන්දමූලපණ්ණම්පි දුල්ලභං ජාතං. කාලසම්පත්තියං එවරූපො මහාලාභො උප්පන්නොති. එවං කාලවිපත්තිපටිබාහිතත්තා ¶ විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි කාලසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති.

අපරස්සාපි ¶ බහූනි කල්යාණකම්මානි හොන්ති. තානි පයොගවිපත්තියං ඨිතස්ස න විපච්චෙය්යුං. සො පන එකෙන කල්යාණකම්මෙන සම්මාපයොගෙ පතිට්ඨිතො තීණි සුචරිතානි පූරෙති, පඤ්චසීලං දසසීලං රක්ඛති. කාලසම්පත්තියං නිබ්බත්තස්ස රාජානො සබ්බාලඞ්කාරපතිමණ්ඩිතා රාජකඤ්ඤායො ‘එතස්ස අනුච්ඡවිකා’ති පෙසෙන්ති, යානවාහනමණිසුවණ්ණරජතාදිභෙදං තං තං පණ්ණාකාරං ‘එතස්ස අනුච්ඡවික’න්ති පෙසෙන්ති ¶ .

පබ්බජ්ජූපගතොපි මහායසො හොති මහානුභාවො. තත්රිදං වත්ථු – කූටකණ්ණරාජා කිර ගිරිගාමකණ්ණවාසිකං චූළසුධම්මත්ථෙරං මමායති. සො උප්පලවාපියං වසමානො ථෙරං පක්කොසාපෙසි. ථෙරො ආගන්ත්වා මාලාරාමවිහාරෙ වසති. රාජා ථෙරස්ස මාතරං පුච්ඡි – ‘‘කිං ථෙරො පියායතී’’ති? ‘‘කන්දං මහාරාජා’’ති. රාජා කන්දං ගාහාපෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස දදමානො මුඛං උල්ලොකෙතුං නාසක්ඛි. සො නික්ඛමිත්වා ච බහිපරිවෙණෙ දෙවිං පුච්ඡි – ‘‘කීදිසො ථෙරො’’ති? ‘‘ත්වං පුරිසො හුත්වා උල්ලොකෙතුං න සක්කොසි; අහං කථං සක්ඛිස්සාමි? නාහං ජානාමි කීදිසො’’ති. රාජා ‘මම රට්ඨෙ බලිකාරගහපතිපුත්තං උල්ලොකෙතුං න විසහාමි. මහන්තං වත භො බුද්ධසාසනං නාමා’ති අප්ඵොටෙසි. තිපිටකචූළනාගත්ථෙරම්පි මමායති. තස්ස අඞ්ගුලියං එකා පිළකා උට්ඨහි. රාජා ‘ථෙරං පස්සිස්සාමී’ති විහාරං ගන්ත්වා බලවපෙමෙන අඞ්ගුලිං මුඛෙන ගණ්හි. අන්තොමුඛෙයෙව පිළකා භින්නා, පුබ්බලොහිතං අනුට්ඨුභිත්වා ථෙරෙ සිනෙහෙන අමතං විය අජ්ඣොහරි. සොයෙව ථෙරො අපරභාගෙ මරණමඤ්චෙ නිපජ්ජි. රාජා ගන්ත්වා අසුචිකපල්ලකං සීසෙ ඨපෙත්වා ‘ධම්මසකටස්ස අක්ඛො භිජ්ජති අක්ඛො භිජ්ජතී’ති පරිදෙවමානො විචරි. පථවිස්සරස්ස අසුචිකපල්ලකං සීසෙන උක්ඛිපිත්වා විචරණං නාම කස්ස ගතමග්ගො? සම්මාපයොගස්ස ගතමග්ගොති. එවං පයොගවිපත්තිපටිබාහිතත්තා විපාකං දාතුං අසක්කොන්තානි පයොගසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තීති පජානාති. එවං චතූහි විපත්තීහි පටිබාහිතං කල්යාණකම්මං විපාකං අදත්වා චතස්සො සම්පත්තියො ආගම්ම දෙති.

තත්රිදං භූතමත්ථං කත්වා ඔපම්මං – එකො කිර මහාරාජා එකස්ස අමච්චස්ස අප්පමත්තෙන කුජ්ඣිත්වා තං බන්ධනාගාරෙ බන්ධාපෙසි. තස්ස ඤාතකා රඤ්ඤො ¶ කුද්ධභාවං ඤත්වා කිඤ්චි අවත්වා චණ්ඩකොපෙ විගතෙ රාජානං තස්ස නිරපරාධභාවං ජානාපෙසුං. රාජා මුඤ්චිත්වා තස්ස ඨානන්තරං පටිපාකතිකං අකාසි. අථස්ස තතො තතො ආගච්ඡන්තානං පණ්ණාකාරානං පමාණං නාහොසි. මනුස්සා සම්පටිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු. තත්ථ ¶ රඤ්ඤො අප්පමත්තකෙන කුජ්ඣිත්වා තස්ස බන්ධනාගාරෙ ¶ බන්ධාපිතකාලො විය පුථුජ්ජනස්ස නිරයෙ නිබ්බත්තකාලො. අථස්ස ඤාතකෙහි රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ඨානන්තරස්ස පටිපාකතිකකරණකාලො විය තස්ස සග්ගෙ නිබ්බත්තකාලො. පණ්ණාකාරං සම්පටිච්ඡිතුං අසමත්ථකාලො විය චතස්සො සම්පත්තියො ආගම්ම කල්යාණකම්මානං දෙවලොකතො මනුස්සලොකං, මනුස්සලොකතො දෙවලොකන්ති එවං සුඛට්ඨානතො සුඛට්ඨානමෙව නෙත්වා කප්පසතසහස්සම්පි සුඛවිපාකං දත්වා නිබ්බානසම්පාපනං වෙදිතබ්බං.

එවං තාව පාළිවසෙනෙව දුතියං බලං දීපෙත්වා පුන ‘‘අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234) ඉමිනා පටිසම්භිදානයෙනාපි දීපෙතබ්බං. තත්ථ ‘අහොසි කම්ම’න්ති අතීතෙ ආයූහිතං කම්මං අතීතෙයෙව අහොසි. යෙන පන අතීතෙ විපාකො දින්නො, තං සන්ධාය ‘අහොසි කම්මවිපාකො’ති වුත්තං. දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීසු පන බහූසුපි ආයූහිතෙසු එකං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං විපාකං දෙති, සෙසානි අවිපාකානි. එකං උපපජ්ජවෙදනීයං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, සෙසානි අවිපාකානි. එකෙනානන්තරියෙන නිරයෙ උපපජ්ජති, සෙසානි අවිපාකානි. අට්ඨසු සමාපත්තීසු එකාය බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති, සෙසා අවිපාකා. ඉදං සන්ධාය ‘නාහොසි කම්මවිපාකො’ති වුත්තං. යො පන බහුම්පි කුසලාකුසලං කම්මං කත්වා කල්යාණමිත්තං නිස්සාය අරහත්තං පාපුණාති, එතස්ස කම්මවිපාකො ‘නාහොසි’ නාම. යං අතීතෙ ආයූහිතං එතරහි විපාකං දෙති තං ‘අහොසි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො’ නාම. යං පුරිමනයෙනෙව අවිපාකතං ආපජ්ජති තං ‘අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො’ නාම. යං අතීතෙ ආයූහිතං අනාගතෙ විපාකං දස්සති තං ‘අහොසි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො’ නාම. යං පුරිමනයෙන අවිපාකතං ආපජ්ජිස්සති තං ‘අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’ නාම.

යං ¶ එතරහි ආයූහිතං එතරහියෙව විපාකං දෙති තං ‘අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො’ නාම. යං පුරිමනයෙනෙව ¶ අවිපාකතං ආපජ්ජති තං ‘අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො’ නාම. යං එතරහි ආයූහිතං අනාගතෙ විපාකං දස්සති තං ‘අත්ථි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො’ නාම. යං පුරිමනයෙනෙව අවිපාකතං ආපජ්ජිස්සති තං ‘අත්ථි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’ නාම.

යං සයම්පි අනාගතං, විපාකොපිස්ස අනාගතො තං ‘භවිස්සති කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො’ ¶ නාම. යං සයං භවිස්සති, පුරිමනයෙනෙව අවිපාකතං ආපජ්ජිස්සති තං ‘භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’ නාම.

ඉදං තථාගතස්සාති ඉදං සබ්බෙහිපි එතෙහි ආකාරෙහි තථාගතස්ස කම්මන්තරවිපාකන්තරජානනඤාණං අකම්පියට්ඨෙන දුතියබලං වෙදිතබ්බන්ති.

811. තතියබලනිද්දෙසෙ මග්ගොති වා පටිපදාති වා කම්මස්සෙවෙතං නාමං. නිරයගාමිනීතිආදීසු නිරස්සාදට්ඨෙන නිරතිඅත්ථෙන ච නිරයො. උද්ධං අනුගන්ත්වා තිරියං අඤ්චිතාති තිරච්ඡානා; තිරච්ඡානායෙව තිරච්ඡානයොනි. පෙතතාය පෙත්ති; ඉතො පෙච්ච ගතභාවෙනාති අත්ථො. පෙත්තියෙව පෙත්තිවිසයො. මනස්ස උස්සන්නතාය මනුස්සා; මනුස්සාව මනුස්සලොකො. දිබ්බන්ති පඤ්චහි කාමගුණෙහි අධිමත්තාය වා ඨානසම්පත්තියාති දෙවා; දෙවාව දෙවලොකො. වානං වුච්චති තණ්හා; තං තත්ථ නත්ථීති නිබ්බානං. නිරයං ගච්ඡතීති නිරයගාමී. ඉදං මග්ගං සන්ධාය වුත්තං. පටිපදා පන නිරයගාමිනී නාම හොති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉදං සබ්බම්පි පටිපදං තථාගතො පජානාති.

කථං ¶ ? සකලගාමවාසිකෙසුපි හි එකතො එකං සූකරං වා මිගං වා ජීවිතා වොරොපෙන්තෙසු සබ්බෙසම්පි චෙතනා පරස්ස ජීවිතින්ද්රියාරම්මණාව හොති. තං පන කම්මං තෙසං ආයූහනක්ඛණෙයෙව නානා හොති. තෙසු හි එකො ආදරෙන ඡන්දජාතො කරොති. එකො ‘එහි ත්වම්පි කරොහී’ති පරෙහි නිප්පීළිතත්තා කරොති. එකො සමානච්ඡන්දො විය හුත්වා අප්පටිබාහියමානො විචරති. තෙසු එකො තෙනෙව කම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තති, එකො තිරච්ඡානයොනියං, එකො පෙත්තිවිසයෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති ¶ , එස තිරච්ඡානයොනියං, එස පෙත්තිවිසයෙ’ති පජානාති ¶ . නිරයෙ නිබ්බත්තමානම්පි ‘එස අට්ඨසු මහානිරයෙසු නිබ්බත්තිස්සති, එස සොළසසු උස්සදනිරයෙසු නිබ්බත්තිස්සතී’ති පජානාති. තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තමානම්පි ‘එස අපාදකො භවිස්සති, එස ද්විපාදකො, එස චතුප්පාදකො, එස බහුප්පාදකො’ති පජානාති. පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තමානම්පි ‘එස නිජ්ඣාමතණ්හිකො භවිස්සති, එස ඛුප්පිපාසිකො, එස පරදත්තූපජීවී’ති පජානාති. තෙසු ච කම්මෙසු ‘ඉදං කම්මං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං න සක්ඛිස්සති, දුබ්බලං දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කං භවිස්සතීති පජානාති.

තථා සකලගාමවාසිකෙසු එකතො පිණ්ඩපාතං දදමානෙසු සබ්බෙසම්පි චෙතනා පිණ්ඩපාතාරම්මණාව හොති. තං පන කම්මං තෙසං ආයූහනක්ඛණෙයෙව පුරිමනයෙන නානා හොති. තෙසු කෙචි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිස්සන්ති, කෙචි මනුස්සලොකෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස දෙවලොකෙ’ති පජානාති. දෙවලොකෙ නිබ්බත්තමානානම්පි ‘එස පරනිම්මිතවසවත්තීසු නිබ්බත්තිස්සති, එස නිම්මානරතීසු, එස තුසිතෙසු, එස යාමෙසු, එස තාවතිංසෙසු, එස චාතුමහාරාජිකෙසු, එස භුම්මදෙවෙසු; එස පන ජෙට්ඨකදෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තිස්සති, එස එතස්ස දුතියං වා තතියං වා ඨානන්තරං කරොන්තො පරිචාරකො හුත්වා නිබ්බත්තිස්සතී’ති පජානාති. මනුස්සෙසු නිබ්බත්තමානානම්පි ‘එස ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස බ්රාහ්මණකුලෙ, එස වෙස්සකුලෙ, එස සුද්දකුලෙ; එස පන මනුස්සෙසු රාජා හුත්වා නිබ්බත්තිස්සති, එස එතස්ස දුතියං වා තතියං වා ඨානන්තරං කරොන්තො පරිචාරකො හුත්වා නිබ්බත්තිස්සතී’ති පජානාති ¶ . තෙසු ච කම්මෙසු ‘ඉදං කම්මං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං න සක්ඛිස්සති, දුබ්බලං දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කං භවිස්සතී’ති පජානාති.

තථා විපස්සනං පට්ඨපෙන්තෙසුයෙව යෙන නීහාරෙන විපස්සනා ආරද්ධා, ‘එස අරහත්තං පාපුණිස්සති, එස අරහත්තං පත්තුං න සක්ඛිස්සති, එස අනාගාමීයෙව භවිස්සති, එස සකදාගාමීයෙව, එස සොතාපන්නොයෙව; එස පන මග්ගං වා ඵලං වා සච්ඡිකාතුං න සක්ඛිස්සති, ලක්ඛණාරම්මණාය විපස්සනායමෙව ඨස්සති; එස පච්චයපරිග්ගහෙයෙව, එස ¶ නාමරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස අරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස රූපපරිග්ගහෙයෙව ඨස්සති, එස මහාභූතමත්තමෙව වවත්ථාපෙස්සති, එස කිඤ්චි සල්ලක්ඛෙතුං න සක්ඛිස්සතී’ති පජානාති.

කසිණපරිකම්මං කරොන්තෙසුපි ‘එතස්ස පරිකම්මමත්තමෙව භවිස්සති, නිමිත්තං උප්පාදෙතුං ¶ න සක්ඛිස්සති; එස පන නිමිත්තං උප්පාදෙතුං සක්ඛිස්සති, අප්පනං පාපෙතුං න සක්ඛිස්සති; එස අප්පනං පාපෙත්වා ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’ති පජානාතීති.

812. චතුත්ථබලනිද්දෙසෙ ඛන්ධනානත්තන්ති ‘අයං රූපක්ඛන්ධො නාම…පෙ… අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමා’ති එවං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නානාකරණං පජානාති. තෙසුපි ‘එකවිධෙන රූපක්ඛන්ධො…පෙ… එකාදසවිධෙන රූපක්ඛන්ධො. එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො…පෙ… එකවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො…පෙ… එකවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො…පෙ… බහුවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’ති එවං එකෙකස්ස ඛන්ධස්ස නානත්තං පජානාති. ආයතනනානත්තන්ති ‘ඉදං චක්ඛායතනං නාම…පෙ… ඉදං ධම්මායතනං නාම. තත්ථ දසායතනා කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමකා’ති එවං ආයතනනානත්තං පජානාති. ධාතුනානත්තන්ති ‘අයං චක්ඛුධාතු නාම…පෙ… අයං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. තත්ථ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමකා’ති එවං ධාතුනානත්තං පජානාති.

පුන ¶ අනෙකධාතුනානාධාතුලොකනානත්තන්ති ඉදං න කෙවලං උපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සෙව නානත්තං තථාගතො පජානාති, අනුපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සාපි නානත්තං තථාගතො පජානාතියෙවාති දස්සෙතුං ගහිතං. පච්චෙකබුද්ධා හි ද්වෙ ච අග්ගසාවකා උපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සාපි නානත්තං එකදෙසතොව ජානන්ති නො නිප්පදෙසතො, අනුපාදින්නකලොකස්ස පන නානත්තං න ජානන්ති. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො පන ‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නාය ඉමස්ස නාම රුක්ඛස්ස ඛන්ධො සෙතො හොති, ඉමස්ස කාළකො, ඉමස්ස මට්ටො; ඉමස්ස බහලත්තචො, ඉමස්ස තනුත්තචො; ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නාය ඉමස්ස රුක්ඛස්ස පත්තං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන එවරූපං නාම හොති; ඉමාය පන ධාතුයා ¶ උස්සන්නාය ඉමස්ස රුක්ඛස්ස පුප්ඵං නීලකං හොති, පීතකං, ලොහිතකං, ඔදාතං, සුගන්ධං ¶ , දුග්ගන්ධං හොති; ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නාය ඵලං ඛුද්දකං හොති, මහන්තං, දීඝං, රස්සං, වට්ටං, සුසණ්ඨානං, දුස්සණ්ඨානං, මට්ඨං, ඵරුසං, සුගන්ධං, දුග්ගන්ධං, මධුරං, තිත්තකං, අම්බිලං, කටුකං, කසාවං හොති; ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නාය ඉමස්ස රුක්ඛස්ස කණ්ටකො තිඛිණො හොති, අතිඛිණො, උජුකො, කුටිලො, තම්බො, කාළකො, නීලො, ඔදාතො හොතී’ති එවං අනුපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්ස නානත්තං පජානාති. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව හි එතං බලං, න අඤ්ඤෙසන්ති.

813. පඤ්චමබලනිද්දෙසෙ හීනාධිමුත්තිකාති හීනජ්ඣාසයා. පණීතාධිමුත්තිකාති කල්යාණජ්ඣාසයා. සෙවන්තීති නිස්සයන්ති අල්ලීයන්ති. භජන්තීති උපසඞ්කමන්ති. පයිරුපාසන්තීති පුනප්පුනං උපසඞ්කමන්ති. සචෙ හි ආචරියුපජ්ඣායා න සීලවන්තො හොන්ති, සද්ධිවිහාරිකා සීලවන්තො හොන්ති, තෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායෙපි න උපසඞ්කමන්ති, අත්තනා සදිසෙ සාරුප්පභික්ඛූයෙව උපසඞ්කමන්ති. සචෙ ආචරියුපජ්ඣායා සාරුප්පභික්ඛූ, ඉතරෙ අසාරුප්පා, තෙපි න ආචරියුපජ්ඣායෙ උපසඞ්කමන්ති, අත්තනා සදිසෙ හීනාධිමුත්තිකෙ එව උපසඞ්කමන්ති.

එවං ¶ උපසඞ්කමනං පන න කෙවලං එතරහෙව, අතීතානාගතෙපීති දස්සෙතුං අතීතම්පි අද්ධානන්තිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව. ඉදං පන දුස්සීලානං දුස්සීලසෙවනමෙව, සීලවන්තානං සීලවන්තසෙවනමෙව, දුප්පඤ්ඤානං දුප්පඤ්ඤසෙවනමෙව, පඤ්ඤවන්තානං පඤ්ඤවන්තසෙවනමෙව කො නියාමෙතීති? අජ්ඣාසයධාතු නියාමෙති. සම්බහුලා කිර භික්ඛූ එකං ගාමං ගණභික්ඛාචාරං චරන්ති. මනුස්සා බහුභත්තං ආහරිත්වා පත්තානි පූරෙත්වා ‘‘තුම්හාකං යථාසභාගෙන පරිභුඤ්ඤථා’’ති දත්වා උය්යොජෙසුං. භික්ඛූපි ආහංසු ‘‘ආවුසො, මනුස්සා ධාතුසංයුත්තකම්මෙ පයොජෙන්තී’’ති. තිපිටකචූළාභයත්ථෙරොපි නාගදීපෙ චෙතියං වන්දනාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තො එකස්මිං ගාමෙ මනුස්සෙහි නිමන්තිතො. ථෙරෙන ච සද්ධිං එකො අසාරුප්පභික්ඛු අත්ථි. ධුරවිහාරෙපි ¶ එකො අසාරුප්පභික්ඛු අත්ථි. ද්වීසු භික්ඛුසඞ්ඝෙසු ගාමං ¶ ඔසරන්තෙසු තෙ උභොපි ජනා, කිඤ්චාපි ආගන්තුකෙන නෙවාසිකො නෙවාසිකෙන වා ආගන්තුකො න දිට්ඨපුබ්බො, එවං සන්තෙපි, එකතො හුත්වා හසිත්වා හසිත්වා කථයමානා එකමන්තං අට්ඨංසු. ථෙරො දිස්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන ජානිත්වා ධාතුසංයුත්තං කථිත’’න්ති ආහ.

එවං ‘අජ්ඣාසයධාතු නියාමෙතී’ති වත්වා ධාතුසංයුත්තෙන අයමෙවත්ථො දීපෙතබ්බො. ගිජ්ඣකූටපබ්බතස්මිඤ්හි ගිලානසෙය්යාය නිපන්නො භගවා ආරක්ඛණත්ථාය පරිවාරෙත්වා වසන්තෙසු සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදීසු එකමෙකං අත්තනො අත්තනො පරිසාය සද්ධිං චඞ්කමන්තං ඔලොකෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තං සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං චඞ්කමන්ත’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මහාපඤ්ඤා’’ති (සං. නි. 2.99) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බන්ති.

814. ඡට්ඨබලනිද්දෙසෙ ආසයන්ති යත්ථ සත්තා ආසයන්ති නිවසන්ති, තං තෙසං නිවාසට්ඨානං දිට්ඨිගතං වා යථාභූතං ඤාණං වා. අනුසයන්ති අප්පහීනානුසයිතං ¶ කිලෙසං. චරිතන්ති කායාදීහි අභිසඞ්ඛතං කුසලාකුසලං. අධිමුත්තන්ති අජ්ඣාසයං. අප්පරජක්ඛෙතිආදීසු පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං පරිත්තං රාගදොසමොහරජං එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා. තස්සෙව මහන්තතාය මහාරජක්ඛා. උභයෙනාපි මන්දකිලෙසෙ මහාකිලෙසෙ ච සත්තෙ දස්සෙති. යෙසං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි, තෙ තික්ඛින්ද්රියා. යෙසං තානි මුදූනි, තෙ මුදින්ද්රියා. යෙසං ආසයාදයො කොට්ඨාසා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා. විපරීතා ද්වාකාරා. යෙ කථිතකාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති, සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. විපරීතා දුවිඤ්ඤාපයා. යෙ අරියමග්ගපටිවෙධස්ස අනුච්ඡවිකා උපනිස්සයසම්පන්නා, තෙ භබ්බා. විපරීතා අභබ්බා.

815. එවං ¶ ඡට්ඨබලස්ස මාතිකං ඨපෙත්වා ඉදානි යථාපටිපාටියා භාජෙන්තො කතමො ච සත්තානං ආසයොතිආදිමාහ. තත්ථ ¶ සස්සතො ලොකොතිආදීනං අත්ථො හෙට්ඨා නික්ඛෙපකණ්ඩවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1105) වුත්තොයෙව. ඉති භවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වාති එවං සස්සතදිට්ඨිං වා සන්නිස්සිතා. සස්සතදිට්ඨි හි එත්ථ භවදිට්ඨීති වුත්තා; උච්ඡෙදදිට්ඨි ච විභවදිට්ඨීති. සබ්බදිට්ඨීනඤ්හි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨී හි සඞ්ගහිතත්තා සබ්බෙපි දිට්ඨිගතිකා සත්තා ඉමාව ද්වෙ දිට්ඨියො සන්නිස්සිතා හොන්ති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘ද්වයසන්නිස්සිතො ඛො පනායං, කච්චාන, ලොකො යෙභුය්යෙන – අත්ථිතඤ්චෙව නත්ථිතඤ්චා’’ති (සං. නි. 2.15). එත්ථ හි අත්ථිතාති සස්සතං, නත්ථිතාති උච්ඡෙදො. අයං තාව වට්ටසන්නිස්සිතානං පුථුජ්ජනසත්තානං ආසයො.

ඉදානි විවට්ටසන්නිස්සිතානං සුද්ධසත්තානං ආසයං දස්සෙතුං එතෙ වා පන උභො අන්තෙ අනුපගම්මාතිආදි වුත්තං. තත්ථ එතෙ වා පනාති එතෙයෙව. උභො අන්තෙති සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ ද්වෙ අන්තෙ. අනුපගම්මාති අනල්ලීයිත්වා. ඉදප්පච්චයතා පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසූති ඉදප්පච්චයතාය චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු ච. අනුලොමිකා ඛන්තීති විපස්සනාඤාණං. යථාභූතං වා ඤාණන්ති මග්ගඤාණං. ඉදං වුත්තං හොති – යා පටිච්චසමුප්පාදෙ චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු ච එතෙ උභො සස්සතුච්ඡෙදඅන්තෙ අනුපගන්ත්වා විපස්සනා පටිලද්ධා, යඤ්ච තතො උත්තරිමග්ගඤාණං – අයං සත්තානං ආසයො, අයං වට්ටසන්නිස්සිතානඤ්ච විවට්ටසන්නිස්සිතානඤ්ච සබ්බෙසම්පි සත්තානං ආසයො, ඉදං වසනට්ඨානන්ති. අයං ආචරියානං සමානත්ථකථා.

විතණ්ඩවාදී ¶ පනාහ – ‘මග්ගො නාම වාසං විද්ධංසෙන්තො ගච්ඡති, නනු ත්වං මග්ගො වාසොති වදෙසී’ති? සො වත්තබ්බො ‘ත්වං අරියවාසභාණකො හොසි න හොසී’ති? සචෙ පන ‘න හොමී’ති වදති, ‘අභාණකතාය න ජානාසී’ති වත්තබ්බො. සචෙ ‘භාණකොස්මී’ති වදති, ‘සුත්තං ආහරා’ති වත්තබ්බො. සචෙ ආහරති, ඉච්චෙතං කුසලං; නො චෙ ආහරති සයං ආහරිතබ්බං – ‘‘දසයිමෙ, භික්ඛවෙ, අරියවාසා, යෙ අරියා ආවසිංසු වා ආවසන්ති වා ආවසිස්සන්ති වා’’ති (අ. නි. 10.19). එතඤ්හි සුත්තං මග්ගස්ස වාසභාවං දීපෙති. තස්මා ¶ සුකථිතමෙවෙතන්ති. ඉදං පන භගවා සත්තානං ආසයං ජානන්තො ඉමෙසඤ්ච දිට්ඨිගතානං විපස්සනාඤාණමග්ගඤාණානං අප්පවත්තික්ඛණෙපි ජානාති එව. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘කාමං ¶ සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති ‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති ‘අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’ති. බ්යාපාදං…පෙ… අබ්යාපාදං… ථිනමිද්ධං…පෙ… ආලොකසඤ්ඤං නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති ‘අයං පුග්ගලො ආලොකසඤ්ඤාගරුකො ආලොකසඤ්ඤාසයො ආලොකසඤ්ඤාධිමුත්තො’’ති (පටි. ම. 1.113).

816. අනුසයනිද්දෙසෙ කාමරාගො ච සො අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයො චාති කාමරාගානුසයො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යං ලොකෙ පියරූපන්ති යං ඉමස්මිං ලොකෙ පියජාතිකං. සාතරූපන්ති සාතජාතිකං අස්සාදපදට්ඨානං ඉට්ඨාරම්මණං. එත්ථ සත්තානං රාගානුසයො අනුසෙතීති එතස්මිං ඉට්ඨාරම්මණෙ සත්තානං අප්පහීනට්ඨෙන රාගානුසයො අනුසෙති. යථා නාම උදකෙ නිමුග්ගස්ස හෙට්ඨා ච උපරි ච සමන්තභාගෙ ච උදකමෙව හොති, එවමෙව ඉට්ඨාරම්මණෙ රාගුප්පත්ති නාම සත්තානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණා. තථා අනිට්ඨාරම්මණෙ පටිඝුප්පත්ති. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසූති එවං ඉමෙසු ද්වීසු කාමරාගපටිඝවන්තෙසු ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණධම්මෙසු. අවිජ්ජානුපතිතාති කාමරාගපටිඝසම්පයුත්තා හුත්වා ආරම්මණකරණවසෙන අවිජ්ජා අනුපතිතා. තදෙකට්ඨොති තාය අවිජ්ජාය ¶ සම්පයුත්තෙකට්ඨවසෙන එකට්ඨො. මානො ච දිට්ඨි ච විචිකිච්ඡා චාති නවවිධො මානො, ද්වාසට්ඨිවිධා දිට්ඨි, අට්ඨවත්ථුකා ච විචිකිච්ඡා. භවරාගානුසයො පනෙත්ථ කාමරාගානුසයෙනෙව සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

817. චරිතනිද්දෙසෙ තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, ද්වාදස අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, චතස්සො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. තත්ථ කාමාවචරො පරිත්තභූමකො, ඉතරො මහාභූමකො. තීසුපි ¶ වා එතෙසු යො කොචි අප්පවිපාකො පරිත්තභූමකො, බහුවිපාකො මහාභූමකොති වෙදිතබ්බො.

818. අධිමුත්තිනිද්දෙසො හෙට්ඨා පකාසිතොව. කස්මා පනායං අධිමුත්ති හෙට්ඨා වුත්තාපි පුන ගහිතාති? අයඤ්හි හෙට්ඨා පාටියෙක්කං බලදස්සනවසෙන ගහිතා, ඉධ සත්තානං තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියභාවදස්සනත්ථං.

819. මහාරජක්ඛනිද්දෙසෙ ¶ උස්සදගතානීති වෙපුල්ලගතානි. පහානක්කමවසෙන චෙස උප්පටිපාටියා නිද්දෙසො කතො.

820. අනුස්සදගතානීති අවෙපුල්ලගතානිං. තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියනිද්දෙසෙ උපනිස්සයඉන්ද්රියානි නාම කථිතානි. උප්පටිපාටියා නිද්දෙසෙ පනෙත්ථ පයොජනං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

823. තථා ද්වාකාරනිද්දෙසාදීසු පාපාසයාති අකුසලාසයා. පාපචරිතාති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපරිපූරකා. පාපාධිමුත්තිකාති සක්කායාභිරතා වට්ටජ්ඣාසයා.

824. ස්වාකාරනිද්දෙසෙ යස්මා කල්යාණකො නාම අනුසයො නත්ථි, තස්මා කල්යාණානුසයාති න වුත්තං. සෙසං වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං.

826. භබ්බාභබ්බනිද්දෙසෙ කම්මාවරණෙනාති පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකපටිසන්ධියා. යස්මා පන දුහෙතුකානම්පි අරියමග්ගපටිවෙධො නත්ථි, තස්මා දුහෙතුකපටිසන්ධිපි විපාකාවරණමෙවාති වෙදිතබ්බා. අස්සද්ධාති ¶ බුද්ධාදීසු සද්ධාරහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දරහිතා. උත්තරකුරුකා මනුස්සා අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිහීනා. භවඞ්ගපඤ්ඤාය පන පරිපුණ්ණායපි යස්ස භවඞ්ගං ලොකුත්තරස්ස පාදකං න හොති, සො දුප්පඤ්ඤොයෙව නාම. අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තන්ති කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං මග්ගං ඔක්කමිතුං අභබ්බා.

827. න කම්මාවරණෙනාතිආදීනි වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බානි. ඉදං ද්වින්නං ඤාණානං භාජනීයං – ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිඤාණස්ස ¶ ච ආසයානුසයඤාණස්ස ච. එත්ථ හි ආසයානුසයඤාණෙන ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිඤාණම්පි භාජිතං. ඉති ඉමානි ද්වෙ ඤාණානි එකතො හුත්වා එකං බලඤාණං නාම ජාතන්ති.

828. සත්තමබලනිද්දෙසෙ ¶ ඣායතීති ඣායී. චත්තාරො ඣායීති ඣායිනො චත්තාරො ජනා වුච්චන්ති. තත්ථ පඨමචතුක්කෙ තාව පඨමො සමාපත්තිලාභී සමානොයෙව ‘න ලාභීම්හී’ති, කම්මට්ඨානං සමානංයෙව ‘න කම්මට්ඨාන’න්ති සඤ්ඤී හොති. අයං අප්පගුණජ්ඣානලාභීති වෙදිතබ්බො. දුතියො සමාපත්තියා අලාභීයෙව ‘ලාභීම්හී’ති, අකම්මට්ඨානං සමානංයෙව ‘කම්මට්ඨාන’න්ති සඤ්ඤී හොති. අයං නිද්දාඣායී නාම. නිද්දායිත්වා පටිබුද්ධො එවං මඤ්ඤති. තතියො සමාපත්තිලාභී සමානො ‘සමාපත්තිලාභීම්හී’ති, කම්මට්ඨානමෙව සමානං ‘කම්මට්ඨාන’න්ති සඤ්ඤී හොති. අයං පගුණජ්ඣානලාභීති වෙදිතබ්බො. චතුත්ථො අලාභීයෙව ‘අලාභීම්හී’ති, අකම්මට්ඨානංයෙව ‘අකම්මට්ඨාන’න්ති සඤ්ඤී හොති. එවමෙත්ථ ද්වෙ ජනා අජ්ඣායිනොව ඣායීනං අන්තො පවිට්ඨත්තා ඣායීති වුත්තා.

දුතියචතුක්කෙ සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන සමාධිපාරිබන්ධිකධම්මෙ වික්ඛම්භෙන්තො දන්ධං සමාපජ්ජති නාම. එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ ඨත්වා සහසා වුට්ඨහන්තා ඛිප්පං වුට්ඨහති නාම. සුඛෙනෙව පන සමාධිපාරිබන්ධිකධම්මෙ සොධෙන්තො ඛිප්පං සමාපජ්ජති නාම. යථාපරිච්ඡෙදෙන අවුට්ඨහිත්වා කාලං ¶ අතිනාමෙත්වා වුට්ඨහන්තො දන්ධං වුට්ඨාති නාම. ඉතරෙ ද්වෙපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බා. ඉමෙ චත්තාරොපි ජනා සමාපත්තිලාභිනොව.

තතියචතුක්කෙ ‘ඉදං ඣානං පඤ්චඞ්ගිකං, ඉදං චතුරඞ්ගික’න්ති එවං අඞ්ගවවත්ථානපරිච්ඡෙදෙ ඡෙකො සමාධිස්මිං සමාධිකුසලො නාම. නීවරණානි පන වික්ඛම්භෙත්වා චිත්තමඤ්ජූසාය චිත්තං ඨපෙතුං අඡෙකො නො සමාධිස්මිං සමාපත්තිකුසලො නාම. ඉතරෙපි තයො ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බා. ඉමෙපි චත්තාරො සමාපත්තිලාභිනොයෙව.

ඉදානි යානි ඣානානි නිස්සාය ඉමෙ පුග්ගලා ‘ඣායී’ නාම ජාතා, තානි දස්සෙතුං චත්තාරි ඣානානීතිආදිමාහ. තත්ථ චත්තාරි ඣානානි ¶ තයො ච විමොක්ඛා අත්ථතො හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායමෙව (ධ. ස. අට්ඨ. 160, 248) පකාසිතා. සෙසානම්පි විමොක්ඛට්ඨො තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අපිචෙත්ථ පටිපාටියා සත්ත අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චනතො ච ආරම්මණෙ ච අධිමුච්චනතො විමොක්ඛො නාම. අට්ඨමො පන සබ්බසො සඤ්ඤාවෙදයිතෙහි ¶ විමුත්තත්තා අපගතවිමොක්ඛො නාම. සමාධීසු චතුක්කනයපඤ්චකනයෙසු පඨමජ්ඣානසමාධි සවිතක්කසවිචාරො නාම. පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානසමාධි අවිතක්කවිචාරමත්තසමාධි නාම. චතුක්කනයෙපි පඤ්චකනයෙපි උපරි තීසු ඣානෙසු සමාධි අවිතක්ක අවිචාරසමාධි නාම. සමාපත්තීසු හි පටිපාටියා අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං ‘සමාධී’තිපි නාමං ‘සමාපත්තී’තිපි. කස්මා? චිත්තෙකග්ගතාසබ්භාවතො. නිරොධසමාපත්තියා තදභාවතො න සමාධීති නාමං.

හානභාගියො ධම්මොති අප්පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිඅනුපක්ඛන්දනං. විසෙසභාගියො ධම්මොති පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං දුතියජ්ඣානාදිඅනුපක්ඛන්දනං. වොදානම්පි වුට්ඨානන්ති ඉමිනා පගුණවොදානං වුට්ඨානං නාම කථිතං. හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමඤ්හි පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොති. තස්මා වොදානම්පි වුට්ඨානන්ති වුත්තං. තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨානන්ති ඉමිනා භවඞ්ගවුට්ඨානං නාම කථිතං. භවඞ්ගෙන හි සබ්බජ්ඣානෙහි වුට්ඨානං හොති. නිරොධතො පන ඵලසමාපත්තියාව වුට්ඨහන්ති. ඉදං පාළිමුත්තකවුට්ඨානං නාමාති.

829. අට්ඨමබලනිද්දෙසෙ ¶ අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසන්තිආදි සබ්බම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතමෙව. නවමබලනිද්දෙසෙපි ¶ දිබ්බෙන චක්ඛුනාතිආදි සබ්බං තත්ථෙව විත්ථාරිතං.

831. දසමබලනිද්දෙසෙ ¶ චෙතොවිමුත්තින්ති ඵලසමාධිං. පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති ඵලඤාණං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව. අයං තාවෙත්ථ ආචරියානං සමානත්ථකථා. පරවාදී පනාහ – ‘‘දසබලඤාණං නාම පාටියෙක්කං නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්සෙවායං පභෙදො’’ති. තං න තථා දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමෙව හි දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤාණං. දසබලඤාණඤ්හි සකසකකිච්චමෙව ජානාති. සබ්බඤ්ඤුතඤාණං පන තම්පි තතො අවසෙසම්පි ජානාති. දසබලඤාණෙසුපි හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති, දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව, තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව, චතුත්ථං ධාතුනානත්තකරණමෙව, පඤ්චමං සත්තානං අජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව, ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව, සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව, අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථඛන්ධසන්තතිමෙව, නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව, දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව. සබ්බඤ්ඤුතඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච තතො උත්තරිතරඤ්ච පජානාති. එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොති, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති.

අපිච පරවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො – ‘‘දසබලඤාණං නාම එතං සවිතක්කසවිචාරං, අවිතක්කවිචාරමත්තං, අවිතක්කාවිචාරං, කාමාවචරං, රූපාවචරං, අරූපාවචරං, ලොකියං, ලොකුත්තර’’න්ති? ජානන්තො ‘‘පටිපාටියා සත්ත ඤාණානි සවිතක්කසවිචාරානී’’ති වක්ඛති; තතො ‘‘පරානි ද්වෙ ඤාණානි අවිතක්කාවිචාරානී’’ති වක්ඛති; ‘‘ආසවක්ඛයඤාණං සියා සවිතක්කසවිචාරං, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තං, සියා අවිතක්කවිචාර’’න්ති වක්ඛති. තථා ‘‘පටිපාටියා ¶ සත්ත කාමාවචරානි, තතො ද්වෙ රූපාවචරානි, අවසානෙ එකං ලොකුත්තර’’න්ති වක්ඛති; ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤාණං පන සවිතක්කසවිචාරමෙව, කාමාවචරමෙව, ලොකියමෙවා’’ති වක්ඛති. ඉති අඤ්ඤදෙව දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤාණන්ති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය