📜

17. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගො

1. එකකමාතිකාදිවණ්ණනා

832. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙපි පඨමං මාතිකං ඨපෙත්වා නික්ඛිත්තපදානුක්කමෙන නිද්දෙසො කතො. තත්රායං නික්ඛෙපපරිච්ඡෙදො. ආදිතො තාව ජාතිමදොතිආදයො තෙසත්තති එකකා නික්ඛිත්තා, තතො කොධො ච උපනාහො චාතිආදයො අට්ඨාරස දුකා, අකුසලමූලාදයො පඤ්චතිංස තිකා, ආසවචතුක්කාදයො චුද්දස චතුක්කා, ඔරම්භාගියසංයොජනාදයො පන්නරස පඤ්චකා, විවාදමූලාදයො චුද්දස ඡක්කා, අනුසයාදයො සත්ත සත්තකා, කිලෙසවත්ථුආදයො අට්ඨ අට්ඨකා, ආඝාතවත්ථුආදයො නව නවකා, කිලෙසවත්ථුආදයො සත්ත දසකා, අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානීතිආදයො ඡ අට්ඨාරසකාති සබ්බානිපි එතානි අට්ඨ කිලෙසසතානි නික්ඛිත්තානීති වෙදිතබ්බානි. අයං තාව නික්ඛෙපපරිච්ඡෙදො.

(1.) එකකනිද්දෙසවණ්ණනා

843-844. ඉදානි යථානික්ඛිත්තාය මාතිකාය තත්ථ කතමො ජාතිමදොතිආදිනා නයෙන ආරද්ධෙ නිද්දෙසවාරෙ ජාතිං පටිච්චාති ජාතිං නිස්සාය. එත්ථ ච අත්ථිපටිච්චං නාම කථිතං, තස්මා ජාතියා සතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ගොත්තං පටිච්චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. මදනවසෙන මදො. මජ්ජනාකාරො මජ්ජනා. මජ්ජිතභාවො මජ්ජිතත්තං. මානො මඤ්ඤනාතිආදීනි හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1121) වුත්තත්ථානෙව. අයං වුච්චතීති අයං එවං ජාතියා සති තං ජාතිං නිස්සාය උප්පන්නො මජ්ජනාකාරප්පවත්තො මානො ජාතිමදොති වුච්චති. ස්වායං ¶ ඛත්තියාදීනං චතුන්නම්පි වණ්ණානං උප්පජ්ජති. ජාතිසම්පන්නො හි ඛත්තියො ‘මාදිසො අඤ්ඤො නත්ථි. අවසෙසා අන්තරා උට්ඨාය ඛත්තියා ජාතා. අහං පන වංසාගතඛත්තියො’ති මානං කරොති. බ්රාහ්මණාදීසුපි එසෙව නයො. ගොත්තමදනිද්දෙසාදීසුපි ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඛත්තියොපි ¶ හි ‘අහං කොණ්ඩඤ්ඤගොත්තො, අහං ආදිච්චගොත්තො’ති මානං කරොති. බ්රාහ්මණොපි ‘අහං කස්සපගොත්තො ¶ , අහං භාරද්වාජගොත්තො’ති මානං කරොති. වෙස්සොපි සුද්දොපි අත්තනො අත්තනො කුලගොත්තං නිස්සාය මානං කරොති. අට්ඨාරසාපි සෙණියො ‘එකිස්සා සෙණියා ජාතම්හා’ති මානං කරොන්තියෙව.

ආරොග්යමදාදීසු ‘අහං අරොගො, අවසෙසා රොගබහුලා, ගද්දුහනමත්තම්පි මය්හං බ්යාධි නාම නත්ථී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ආරොග්යමදො නාම.

‘අහං තරුණො, අවසෙසසත්තානං අත්තභාවො පපාතෙ ඨිතරුක්ඛසදිසො, අහං පන පඨමවයෙ ඨිතො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො යොබ්බනමදො නාම.

‘අහං චිරං ජීවිං, චිරං ජීවාමි, චිරං ජීවිස්සාමි; සුඛං ජීවිං, සුඛං ජීවාමි, සුඛං ජීවිස්සාමී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ජීවිතමදො නාම.

‘අහං ලාභී, අවසෙසා සත්තා අප්පලාභා, මය්හං පන ලාභස්ස පමාණං නාම නත්ථී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ලාභමදො නාම.

‘අවසෙසා සත්තා යං වා තං වා ලභන්ති, අහං පන සුකතං පණීතං චීවරාදිපච්චයං ලභාමී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො සක්කාරමදො නාම.

‘අවසෙසභික්ඛූනං පාදපිට්ඨියං අක්කමිත්වා ගච්ඡන්තා මනුස්සා අයං සමණොතිපි න වන්දන්ති, මං පන දිස්වාව වන්දන්ති, පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුං කත්වා අග්ගික්ඛන්ධං විය ච දුරාසදං කත්වා මඤ්ඤන්තී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ගරුකාරමදො නාම.

‘උප්පන්නො ¶ පඤ්හො මය්හමෙව මුඛෙන ඡිජ්ජති, භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තාපි මමෙව පුරතො කත්වා පරිවාරෙත්වා ගච්ඡන්තී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො පුරෙක්ඛාරමදො නාම.

අගාරිකස්ස තාව මහාපරිවාරස්ස ‘පුරිසසතම්පි පුරිසසහස්සම්පි මං පරිවාරෙති,’ අනගාරියස්ස පන ‘සමණසතම්පි සමණසහස්සම්පි මං පරිවාරෙති, සෙසා අප්පපරිවාරා, අහං මහාපරිවාරො චෙව සුචිපරිවාරො චා’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො පරිවාරමදො නාම.

භොගො ¶ පන කිඤ්චාපි ලාභග්ගහණෙනෙව ගහිතො හොති, ඉමස්මිං පන ඨානෙ නික්ඛෙපරාසි නාම ගහිතො; තස්මා ‘අවසෙසා සත්තා අත්තනො පරිභොගමත්තම්පි න ලභන්ති, මය්හං පන නිධානගතස්සෙව ධනස්ස පමාණං නත්ථී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො භොගමදො නාම.

වණ්ණං ¶ පටිච්චාති සරීරවණ්ණම්පි ගුණවණ්ණම්පි පටිච්ච. ‘අවසෙසා සත්තා දුබ්බණ්ණා දුරූපා, අහං පන අභිරූපො පාසාදිකො; අවසෙසා සත්තා නිග්ගුණා පත්ථටඅකිත්තිනො, මය්හං පන කිත්තිසද්දො දෙවමනුස්සෙසු පාකටො – ඉතිපි ථෙරො බහුස්සුතො, ඉතිපි සීලවා, ඉතිපි ධුතගුණයුත්තො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො වණ්ණමදො නාම.

‘අවසෙසා සත්තා අප්පස්සුතා, අහං පන බහුස්සුතො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො සුතමදො නාම.

‘අවසෙසා සත්තා අප්පටිභානා, මය්හං පන පටිභානස්ස පමාණං නත්ථී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො පටිභානමදො නාම.

‘අහං රත්තඤ්ඤූ අසුකං බුද්ධවංසං, රාජවංසං, ජනපදවංසං, ගාමවංසං, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං, නක්ඛත්තමුහුත්තයොගං ජානාමී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො රත්තඤ්ඤුමදො නාම.

‘අවසෙසා භික්ඛූ අන්තරා පිණ්ඩපාතිකා ජාතා, අහං පන ජාතිපිණ්ඩපාතිකො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො පිණ්ඩපාතිකමදො නාම.

‘අවසෙසා ¶ සත්තා උඤ්ඤාතා අවඤ්ඤාතා, අහං පන අනුඤ්ඤාතො අනවඤ්ඤාතො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො අනවඤ්ඤාතමදො නාම.

‘අවසෙසානං ඉරියාපථො අපාසාදිකො, මය්හං පන පාසාදිකො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ඉරියාපථමදො නාම.

‘අවසෙසා සත්තා ඡින්නපක්ඛකාකසදිසා, අහං පන මහිද්ධිකො මහානුභාවො’ති වා ‘අහං යං යං කම්මං කරොමි, තං තං ඉජ්ඣතී’ති වා මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ඉද්ධිමදො නාම.

හෙට්ඨා පරිවාරග්ගහණෙන යසො ගහිතොව හොති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ උපට්ඨාකමදො නාම ගහිතො. සො අගාරිකෙනපි අනගාරිකෙනපි දීපෙතබ්බො. අගාරිකො හි එකච්චො අට්ඨාරසසු සෙණීසු එකිස්සා ජෙට්ඨකො හොති, තස්ස ‘අවසෙසෙ පුරිසෙ අහං පට්ඨපෙමි, අහං විචාරෙමී’ති ¶ ; අනගාරිකොපි එකච්චො කත්ථචි ජෙට්ඨකො හොති, තස්ස ‘අවසෙසා භික්ඛූ මය්හං ඔවාදෙ වත්තන්ති, අහං ජෙට්ඨකො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො යසමදො නාම.

‘අවසෙසා සත්තා දුස්සීලා, අහං පන සීලවා’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො සීලමදො නාම. ‘අවසෙසසත්තානං කුක්කුටස්ස උදකපානමත්තෙපි කාලෙ චිත්තෙකග්ගතා නත්ථි, අහං පන උපචාරප්පනානං ලාභී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ඣානමදො ¶ නාම.

‘අවසෙසා සත්තා නිස්සිප්පා, අහං පන සිප්පවා’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො සිප්පමදො නාම. ‘අවසෙසා සත්තා රස්සා, අහං පන දීඝො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ආරොහමදො නාම. ‘අවසෙසා සත්තා රස්සා වා හොන්ති දීඝා වා, අහං නිග්රොධපරිමණ්ඩලො’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො පරිණාහමදො නාම. ‘අවසෙසසත්තානං සරීරසණ්ඨානං විරූපං බීභච්ඡං, මය්හං පන මනාපං පාසාදික’න්ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො සණ්ඨානමදො නාම. ‘අවසෙසානං සත්තානං සරීරෙ බහූ දොසා, මය්හං පන සරීරෙ කෙසග්ගමත්තම්පි වජ්ජං නත්ථී’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො පාරිපූරිමදො නාම.

845. ඉමිනා ¶ එත්තකෙන ඨානෙන සවත්ථුකං මානං කථෙත්වා ඉදානි අවත්ථුකං නිබ්බත්තිතමානමෙව දස්සෙන්තො තත්ථ කතමො මදොතිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.

846. පමාදනිද්දෙසෙ චිත්තස්ස වොස්සග්ගොති ඉමෙසු එත්තකෙසු ඨානෙසු සතියා අනිග්ගණ්හිත්වා චිත්තස්ස වොස්සජ්ජනං; සතිවිරහොති අත්ථො. වොස්සග්ගානුප්පදානන්ති වොස්සග්ගස්ස අනුප්පදානං; පුනප්පුනං විස්සජ්ජනන්ති අත්ථො. අසක්කච්චකිරියතාති එතෙසං දානාදීනං කුසලධම්මානං භාවනාය පුග්ගලස්ස වා දෙය්යධම්මස්ස වා අසක්කච්චකරණවසෙන අසක්කච්චකිරියා. සතතභාවො සාතච්චං. න සතතභාවො අසාතච්චං. න සාතච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා. අනට්ඨිතකරණං අනට්ඨිතකිරියතා. යථා නාම කකණ්ටකො ථොකං ගන්ත්වා ථොකං තිට්ඨති, න නිරන්තරං ගච්ඡති, එවමෙව යො පුග්ගලො එකදිවසං දානං වා දත්වා පූජං වා කත්වා ධම්මං වා සුත්වා සමණධම්මං වා කත්වා පුන චිරස්සං කරොති, න නිරන්තරං පවත්තෙති, තස්ස සා ¶ කිරියා අනට්ඨිතකිරියතාති වුච්චති. ඔලීනවුත්තිතාති නිරන්තරකරණසඞ්ඛාතස්ස විප්ඵාරස්සෙව අභාවෙන ලීනවුත්තිතා. නික්ඛිත්තඡන්දතාති කුසලකිරියාය වීරියඡන්දස්ස නික්ඛිත්තභාවො. නික්ඛිත්තධුරතාති වීරියධුරස්ස ඔරොපනං, ඔසක්කිතමානසතාති අත්ථො. අනධිට්ඨානන්ති ¶ කුසලකරණෙ පතිට්ඨාභාවො. අනනුයොගොති අනනුයුඤ්ජනං. පමාදොති පමජ්ජනං. යො එවරූපො පමාදොති ඉදං අත්ථපරියායස්ස බ්යඤ්ජනපරියායස්ස ච පරියන්තාභාවතො ආකාරදස්සනං. ඉදං වුත්තං හොති – ය්වායං ආදිතො පට්ඨාය දස්සිතො පමාදො, යො අඤ්ඤොපි එවමාකාරො එවංජාතිකො පමාදො පමජ්ජනාකාරවසෙන පමජ්ජනා, පමජ්ජිතභාවවසෙන පමජ්ජිතත්තන්ති සඞ්ඛං ගතො – අයං වුච්චති පමාදොති. ලක්ඛණතො පනෙස පඤ්චසු කාමගුණෙසු සතිවොස්සග්ගලක්ඛණො, තත්ථෙව සතියා විස්සට්ඨාකාරො වෙදිතබ්බො.

847. ථම්භනිද්දෙසෙ ථද්ධට්ඨෙන ථම්භො; ඛලියා ථද්ධසාටකස්ස විය චිත්තස්ස ථද්ධතා එත්ථ කථිතා. ථම්භනාකාරො ථම්භනා. ථම්භිතස්ස භාවො ථම්භිතත්තං. කක්ඛළස්ස පුග්ගලස්ස භාවො කක්ඛළියං. ඵරුසස්ස පුග්ගලස්ස භාවො ඵාරුසියං. අභිවාදනාදිසාමීචිරහානං තස්සා සාමීචියා අකරණවසෙන උජුමෙව ඨපිතචිත්තභාවො උජුචිත්තතා. ථද්ධස්ස අමුදුනො භාවො අමුදුතා. අයං වුච්චතීති අයං ථම්භො නාම වුච්චති, යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො ගිලිතනඞ්ගලසීසො විය අජගරො, වාතභරිතා විය භස්තා චෙතියං වා වුඩ්ඪතරෙ වා දිස්වා ඔනමිතුං ¶ න සක්කොති, පරියන්තෙනෙව චරති. ස්වායං චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවලක්ඛණොති වෙදිතබ්බො.

848. සාරම්භනිද්දෙසෙ සාරම්භනවසෙන සාරම්භො. පටිප්ඵරිත්වා සාරම්භො පටිසාරම්භො. සාරම්භනාකාරො සාරම්භනා. පටිප්ඵරිත්වා සාරම්භනා පටිසාරම්භනා. පටිසාරම්භිතස්ස භාවො පටිසාරම්භිතත්තං. අයං වුච්චතීති අයං සාරම්භො නාම වුච්චති. ස්වායං ලක්ඛණතො කරණුත්තරියලක්ඛණො නාම වුච්චති, යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො තද්දිගුණං තද්දිගුණං කරොති. අගාරිකො සමානො එකෙනෙකස්මිං ඝරවත්ථුස්මිං සජ්ජිතෙ අපරො ද්වෙ වත්ථූනි සජ්ජෙති, අපරො චත්තාරි, අපරො ¶ අට්ඨ, අපරො සොළස. අනගාරිකො සමානො එකෙනෙකස්මිං නිකායෙ ගහිතෙ, ‘නාහං එතස්ස හෙට්ඨා භවිස්සාමී’ති අපරො ද්වෙ ගණ්හාති, අපරො තයො, අපරො චත්තාරො, අපරො පඤ්ච. සාරම්භවසෙන හි ගණ්හිතුං න ¶ වට්ටති. අකුසලපක්ඛො එස නිරයගාමිමග්ගො. කුසලපක්ඛවසෙන පන එකස්මිං එකං සලාකභත්තං දෙන්තෙ ද්වෙ දාතුං, ද්වෙ දෙන්තෙ චත්තාරි දාතුං වට්ටති. භික්ඛුනාපි පරෙන එකස්මිං නිකායෙ ගහිතෙ, ‘ද්වෙ නිකායෙ ගහෙත්වා සජ්ඣායන්තස්ස මෙ ඵාසු හොතී’ති විවට්ටපක්ඛෙ ඨත්වා තදුත්තරි ගණ්හිතුං වට්ටති.

849. අත්රිච්ඡතානිද්දෙසෙ යථා අරියවංසසුත්තෙ (අ. නි. 4.28) ‘ලාමකලාමකට්ඨො ඉතරීතරට්ඨො’ එවං අග්ගහෙත්වා චීවරාදීසු යං යං ලද්ධං හොති, තෙන තෙන අසන්තුට්ඨස්ස; ගිහිනො වා පන රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙසු යං යං ලද්ධං හොති, තෙන තෙන අසන්තුට්ඨස්ස. භිය්යොකම්යතාති විසෙසකාමතා. ඉච්ඡනකවසෙන ඉච්ඡා. ඉච්ඡාව ඉච්ඡාගතා, ඉච්ඡනාකාරො වා. අත්තනො ලාභං අතිච්ච ඉච්ඡනභාවො අතිච්ඡතා. රාගොතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. අයං වුච්චතීති අයං අතිච්ඡතා නාම වුච්චති. අත්රිච්ඡතාතිපි එතිස්සා එව නාමං. ලක්ඛණතො පන සකලාභෙ අසන්තුට්ඨි පරලාභෙ ච පත්ථනා – එතං අත්රිච්ඡතාලක්ඛණං. අත්රිච්ඡපුග්ගලස්ස හි අත්තනා ලද්ධං පණීතම්පි ලාමකං විය ඛායති, පරෙන ලද්ධං ලාමකම්පි පණීතං විය ඛායති; එකභාජනෙ පක්කයාගු වා භත්තං වා පූවො වා අත්තනො පත්තෙ පක්ඛිත්තො ලාමකො විය, පරස්ස පත්තෙ පණීතො විය ඛායති. අයං පන අත්රිච්ඡතා පබ්බජිතානම්පි හොති ගිහීනම්පි තිරච්ඡානගතානම්පි.

තත්රිමානි වත්ථූනි – එකො කිර කුටුම්බිකො තිංස භික්ඛුනියො නිමන්තෙත්වා සපූවං භත්තං අදාසි ¶ . සඞ්ඝත්ථෙරී සබ්බභික්ඛූනීනං පත්තෙ පූවං පරිවත්තාපෙත්වා පච්ඡා අත්තනා ලද්ධමෙව ඛාදි. බාරාණසිරාජාපි ‘අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදිස්සාමී’ති දෙවිං ආදාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨො එකං කින්නරිං දිස්වා, දෙවිං පහාය, තස්සානුපදං ගතො. දෙවී නිවත්තිත්වා අස්සමපදං ගන්ත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො පත්වා නිසින්නා ¶ රාජානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා අගමාසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ඉමං ගාථමාහ –

අත්රිච්ඡං අතිලොභෙන, අතිලොභමදෙන ච;

එවං හායති අත්ථම්හා, අහංව අසිතාභුයාති. (ජා. 1.2.168);

යථා ¶ චන්දකින්නරිං පත්ථයන්තො අසිතාභුයා රාජධීතාය හීනො පරිහීනො, එවං අත්රිච්ඡං අතිලොභෙන අත්ථම්හ හායති ජීයතීති දෙවතා රඤ්ඤා සද්ධිං කෙළිමකාසි.

කස්සපබුද්ධකාලෙපි මිත්තවින්දකො නාම සෙට්ඨිපුත්තො අස්සද්ධො අප්පසන්නො මාතරා ‘තාත, අජ්ජ උපොසථිකො හුත්වා විහාරෙ සබ්බරත්තිං ධම්මසවනං සුණ, සහස්සං තෙ දස්සාමී’ති වුත්තෙ ධනලොභෙන උපොසථඞ්ගානි සමාදාය විහාරං ගන්ත්වා ‘ඉදං ඨානං අකුතොභය’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ධම්මාසනස්ස හෙට්ඨා නිපන්නො සබ්බරත්තිං නිද්දායිත්වා ඝරං අගමාසි. මාතා පාතොව යාගුං පචිත්වා උපනාමෙසි. සො සහස්සං ගහෙත්වාව යාගුං පිවි. අථස්ස එතදහොසි – ‘ධනං සංහරිස්සාමී’ති. සො නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දිතුකාමො අහොසි. අථ නං මාතා ‘‘තාත, ඉමස්මිං කුලෙ චත්තාලීසකොටිධනං අත්ථි; අලං ගමනෙනා’’ති වාරෙසි. සො තස්සා වචනං අනාදියිත්වා ගච්ඡති එව. සා පුරතො අට්ඨාසි. අථ නං කුජ්ඣිත්වා ‘අයං මය්හං පුරතො තිට්ඨතී’ති පාදෙන පහරිත්වා පතිතං මාතරං අන්තරං කත්වා අගමාසි. මාතා උට්ඨහිත්වා ‘‘මාදිසාය මාතරි එවරූපං කම්මං කත්වා ගතස්ස මෙ ගතට්ඨානෙ සුඛං භවිස්සතී’’ති එවංසඤ්ඤී නාම ත්වං පුත්තාති ආහ. තස්ස නාවං ආරුය්හ ගච්ඡතො සත්තමෙ දිවසෙ නාවා අට්ඨාසි. අථ තෙ මනුස්සා ‘‘අද්ධා එත්ථ පාපපුරිසො අත්ථි; සලාකං දෙථා’’ති සලාකා දීයමානා තස්සෙව තික්ඛත්තුං පාපුණි. තෙ තස්ස උළුම්පං දත්වා තං සමුද්දෙ පක්ඛිපිංසු. සො එකං දීපං ගන්ත්වා විමානපෙතීහි සද්ධිං සම්පත්තිං අනුභවන්තො තාහි ‘‘පුරතො මා අගමාසී’’ති වුච්චමානොපි තද්දිගුණං සම්පත්තිං පස්සන්තො අනුපුබ්බෙන ඛුරචක්කධරං එකං පුරිසං අද්දස. තස්ස තං චක්කං පදුමපුප්ඵං විය උපට්ඨාති. සො තං ආහ – ‘‘අම්භො, ඉදං තයා පිළන්ධපදුමං ¶ මය්හං දෙහී’’ති. ‘‘නයිදං, සාමි ¶ , පදුමං; ඛුරචක්කං එත’’න්ති. සො ‘‘වඤ්චෙසි මං ත්වං. කිං මෙ පදුමං න දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘ත්වඤ්හි ලොහිතචන්දනං ලිම්පෙත්වා පිළන්ධනං පදුමපුප්ඵං මය්හං න දාතුකාමොසී’’ති ආහ. සො චින්තෙසි – ‘අයම්පි මයා කතසදිසං කම්මං කත්වා තස්ස ඵලං අනුභවිතුකාමො’ති. අථ නං ‘‘හන්ද රෙ’’ති වත්වා ¶ තස්ස මත්ථකෙ චක්කං පක්ඛිපිත්වා පලායි. එතමත්ථං විදිත්වා සත්ථා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුබ්භි අට්ඨජ්ඣගමා, අට්ඨහි පිච සොළස;

සොළසාහි ච බාත්තිංස, අත්රිච්ඡං චක්කමාසදො;

ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති. (ජා. 1.1.104);

අඤ්ඤතරොපි අත්රිච්ඡො අමච්චො සකවිසයං අතික්කමිත්වා පරවිසයං පාවිසි. තත්ථ පොථිතො පලායිත්වා එකස්ස තාපසස්ස වසනට්ඨානං පවිසිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය නිපජ්ජි. සො තාපසෙන ‘කිං තෙ කත’න්ති පුච්ඡිතො ඉමා ගාථායො අභාසි –

‘‘සකං නිකෙතං අතිහීළයානො,

අත්රිච්ඡතා මල්ලගාමං අගච්ඡිං;

තතො ජනා නික්ඛමිත්වාන ගාමා,

කොදණ්ඩකෙන පරිපොථයිංසු මං.

‘‘සො භින්නසීසො රුහිරමක්ඛිතඞ්ගො,

පච්චාගමාසිං සකං නිකෙතං;

තස්මා අහං පොසථං පාලයාමි,

අත්රිච්ඡතා මා පුනරාගමාසී’’ති. (ජා. 1.14.138-139);

850. මහිච්ඡතානිද්දෙසෙ මහන්තානි වත්ථූනි ඉච්ඡති, මහතී වාස්ස ඉච්ඡාති මහිච්ඡො, තස්ස භාවො මහිච්ඡතා. ලක්ඛණතො පන අසන්තගුණසම්භාවනතා පටිග්ගහණෙ ච පරිභොගෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා – එතං මහිච්ඡතාලක්ඛණං. මහිච්ඡො හි පුග්ගලො යථා නාම කච්ඡපුටවාණිජො පිළන්ධනභණ්ඩකං හත්ථෙන ගහෙත්වා උච්ඡඞ්ගෙපි පක්ඛිපිතබ්බයුත්තකං පක්ඛිපිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව ¶ ‘‘අම්මා, අසුකං ගණ්හථ, අසුකං ගණ්හථා’’ති මුඛෙන සංවිදහති. එවමෙව සො අප්පමත්තකම්පි අත්තනො සීලං වා ගන්ථං වා ධුතගුණං වා අන්තමසො අරඤ්ඤවාසමත්තකම්පි මහාජනස්ස ජානන්තස්සෙව සම්භාවෙතුකාමො ¶ හොති, සම්භාවෙත්වා ච පන සකටෙහිපි උපනීතෙ පච්චයෙ ‘අල’න්ති අවත්වා ගණ්හාති. තයො හි පූරෙතුං න සක්කා – අග්ගි උපාදානෙන, සමුද්දො උදකෙන, මහිච්ඡො පච්චයෙහීති.

අග්ගික්ඛන්ධො සමුද්දො ච, මහිච්ඡො චාපි පුග්ගලො;

බහුකෙ පච්චයෙ දෙන්තෙ, තයො පෙතෙ න පූරයෙ.

මහිච්ඡපුග්ගලො ¶ හි විජාතමාතුයාපි මනං ගණ්හිතුං න සක්කොති, පගෙව උපට්ඨාකානං.

තත්රිමානි වත්ථූනි – එකො කිර දහරභික්ඛු පිට්ඨපූවෙ පියායති. අථස්ස මාතා පටිපත්තිං වීමංසමානා ‘සචෙ මෙ පුත්තො පටිග්ගහණෙ මත්තං ජානාති, සකලම්පි නං තෙමාසං පූවෙහෙව උපට්ඨහිස්සාමී’ති වස්සූපනායිකදිවසෙ පරිවීමංසමානා පඨමං එකං පූවං අදාසි, තස්මිං නිට්ඨිතෙ දුතියං, තස්මිම්පි නිට්ඨිතෙ තතියං. දහරො ‘අල’න්ති අවත්වා ඛාදියෙව. මාතා තස්ස අමත්තඤ්ඤුභාවං ඤත්වා ‘අජ්ජෙව මෙ පුත්තෙන සකලතෙමාසස්ස පූවා ඛාදිතා’ති දුතියදිවසතො පට්ඨාය එකපූවම්පි න අදාසි.

තිස්සමහාරාජාපි දෙවසිකං චෙතියපබ්බතෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දදමානො ‘මහාරාජ, කිං එකමෙව ඨානං භජසි? කිං අඤ්ඤත්ථ දාතුං න වට්ටතී’ති ජානපදෙහි වුත්තො දුතියදිවසෙ අනුරාධපුරෙ මහාදානං දාපෙසි. එකභික්ඛුපි පටිග්ගහණෙ මත්තං න අඤ්ඤාසි. එකමෙකෙන පටිග්ගහිතං ඛාදනීයභොජනීයං ද්වෙ තයො ජනා උක්ඛිපිංසු. රාජා දුතියදිවසෙ චෙතියපබ්බතෙ භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තාපෙත්වා රාජන්තෙපුරං ආගතකාලෙ ‘‘පත්තං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘අලං, මහාරාජ, අත්තනො පමාණෙන භික්ඛං ගණ්හිස්සතී’’ති එකභික්ඛුපි පත්තං න අදාසි. සබ්බෙ පමාණයුත්තකමෙව පටිග්ගහෙසුං. අථ රාජා ආහ – ‘‘පස්සථ තුම්හාකං භික්ඛූසු එකොපි මත්තං න ජානාති. හිය්යො කිඤ්චි අවසෙසං නාහොසි. අජ්ජ ගහිතං මන්දං, අවසෙසමෙව බහූ’’ති තෙසං මත්තඤ්ඤුතාය අත්තමනො ඉතරෙසඤ්ච අමත්තඤ්ඤුතාය අනත්තමනො අහොසි.

851. පාපිච්ඡතානිද්දෙසෙ ¶ අස්සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූතිආදීසු එවං ඉච්ඡන්තො කිං කරොති? අස්සද්ධො සද්ධාකාරං දස්සෙති; දුස්සීලාදයො සීලවන්තාදීනං ආකාරං දස්සෙන්ති. කථං? අස්සද්ධො ¶ තාව මහාමහදිවසෙ මනුස්සානං විහාරං ආගමනවෙලාය සම්මජ්ජනිං ආදාය විහාරං සම්මජ්ජති, කචවරං ඡඩ්ඩෙති, මනුස්සෙහි දිට්ඨභාවං ඤත්වා චෙතියඞ්ගණං ගච්ඡති, තත්ථාපි සම්මජ්ජිත්වා කචවරං ඡඩ්ඩෙති, වාලිකං සමං කරොති, ආසනානි ධොවති, බොධිම්හි උදකං සිඤ්චති. මනුස්සා දිස්වා ‘නත්ථි මඤ්ඤෙ අඤ්ඤො භික්ඛු විහාරජග්ගනකො, අයමෙව ඉමං විහාරං පටිජග්ගති, සද්ධො ථෙරො’ති ගමනකාලෙ නිමන්තෙත්වා ගච්ඡන්ති. දුස්සීලොපි ¶ උපට්ඨාකානං සම්මුඛෙ විනයධරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡති ‘‘භන්තෙ, මයි ගච්ඡන්තෙ ගොණො උබ්බිග්ගො. තෙන ධාවතා තිණානි ඡින්නානි. සම්මජ්ජන්තස්ස මෙ තිණානි ඡිජ්ජන්ති. චඞ්කමන්තස්ස මෙ පාණකා මීයන්ති. ඛෙළං පාතෙන්තස්ස අසතියා තිණමත්ථකෙ පතති; තත්ථ තත්ථ කිං හොතී’’ති? ‘‘අනාපත්ති, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අසතියා අජානන්තස්සා’’ති ච වුත්තෙ ‘‘භන්තෙ, මය්හං ගරුකං විය උපට්ඨාති; සුට්ඨු වීමංසථා’’ති භණති. තං සුත්වා මනුස්සා ‘අම්හාකං අය්යො එත්තකෙපි කුක්කුච්චායති! අඤ්ඤස්මිං ඔළාරිකෙ කිං නාම කරිස්සති; නත්ථි ඉමිනා සදිසො සීලවාති පසන්නා සක්කාරං කරොන්ති. අප්පස්සුතොපි උපට්ඨාකමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘අසුකො තිපිටකධරො, අසුකො චතුනිකායිකො මය්හං අන්තෙවාසිකො, මම සන්තිකෙ තෙහි ධම්මො උග්ගහිතො’’ති වදති. මනුස්සා ‘අම්හාකං අය්යෙන සදිසො බහුස්සුතො නත්ථි, එතස්ස කිර සන්තිකෙ අසුකෙන ච අසුකෙන ච ධම්මො උග්ගහිතො’ති පසන්නා සක්කාරං කරොන්ති.

සඞ්ගණිකාරාමොපි මහාමහදිවසෙ දීඝපීඨඤ්ච අපස්සයඤ්ච ගාහාපෙත්වා විහාරපච්චන්තෙ රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදති. මනුස්සා ආගන්ත්වා ‘‘ථෙරො කුහි’’න්ති පුච්ඡන්ති. ‘‘ගණ්ඨිකපුත්තා නාම ගණ්ඨිකා එව හොන්ති. තෙන ථෙරො එවරූපෙ කාලෙ ඉධ න නිසීදති, විහාරපච්චන්තෙ දිවාට්ඨානෙ දීඝචඞ්කමෙ විහරතී’’ති වදන්ති. සොපි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා නලාටෙ මක්කටසුත්තං අල්ලියාපෙත්වා පීඨං ගාහාපෙත්වා ආගම්ම පරිවෙණද්වාරෙ නිසීදති. මනුස්සා ‘‘කහං, භන්තෙ, ගතත්ථ? ආගන්ත්වා න අද්දසම්හා’’ති වදන්ති. ‘‘උපාසකා, අන්තොවිහාරො ආකිණ්ණො; දහරසාමණෙරානං විචරණට්ඨානමෙතං සට්ඨිහත්ථචඞ්කමෙ දිවාට්ඨානෙ නිසීදිම්හා’’ති අත්තනො පවිවිත්තභාවං ජානාපෙති.

කුසීතොපි උපට්ඨාකමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘උපාසකා, තුම්හෙහි උක්කාපාතො දිට්ඨො’’ති වදති. ‘‘න ¶ පස්සාම, භන්තෙ; කාය වෙලාය අහොසී’’ති ¶ ච පුට්ඨො ‘‘අම්හාකං චඞ්කමනවෙලායා’’ති වත්වා ‘‘භූමිචාලසද්දං අස්සුත්ථා’’ති පුච්ඡති. ‘‘න සුණාම, භන්තෙ; කාය වෙලායා’’ති පුට්ඨො ‘‘මජ්ඣිමයාමෙ අම්හාකං ආලම්බනඵලකං අපස්සාය ඨිතකාලෙ’’ති වත්වා ‘‘මහාඔභාසො අහොසි; සො වො දිට්ඨො’’ති පුච්ඡති. ‘‘කාය වෙලාය, භන්තෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘මය්හං චඞ්කමම්හා ඔතරණකාලෙ’’ති වදති. මනුස්සා ¶ ‘අම්හාකං ථෙරො තීසුපි යාමෙසු චඞ්කමෙයෙව හොති; නත්ථි අය්යෙන සදිසො ආරද්ධවීරියො’ති පසන්නා සක්කාරං කරොන්ති.

මුට්ඨස්සතීපි උපට්ඨාකමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘මයා අසුකකාලෙ නාම දීඝනිකායො උග්ගහිතො, අසුකකාලෙ මජ්ඣිමො, සංයුත්තකො, අඞ්ගුත්තරිකො; අන්තරා ඔලොකනං නාම නත්ථි, ඉච්ඡිතිච්ඡතට්ඨානෙ මුඛාරුළ්හොව තන්ති ආගච්ඡති; ඉමෙ පනඤ්ඤෙ භික්ඛූ එළකා විය මුඛං ඵන්දාපෙන්තා විහරන්තී’’ති වදති. මනුස්සා ‘නත්ථි අය්යෙන සදිසො උපට්ඨිතසතී’ති පසන්නා සක්කාරං කරොන්ති.

අසමාහිතොපි උපට්ඨාකානං සම්මුඛෙ අට්ඨකථාචරියෙ පඤ්හං පුච්ඡති – ‘කසිණං නාම කථං භාවෙති? කිත්තකෙන නිමිත්තං උප්පන්නං නාම හොති? කිත්තකෙන උපචාරො? කිත්තකෙන අප්පනා? පඨමස්ස ඣානස්ස කති අඞ්ගානි? දුතියස්ස තතියස්ස චතුත්ථස්ස ඣානස්ස කති අඞ්ගානි’’ති පුච්ඡති. තෙහි අත්තනො උග්ගහිතානුරූපෙන කථිතකාලෙ සිතං කත්වා ‘කිං, ආවුසො, එවං න හොසී’ති වුත්තෙ ‘වට්ටති, භන්තෙ’ති අත්තනො සමාපත්තිලාභිතං සූචෙති. මනුස්සා ‘සමාපත්තිලාභී අය්යො’ති පසන්නා සක්කාරං කරොන්ති.

දුප්පඤ්ඤොපි උපට්ඨාකානං මජ්ඣෙ නිසින්නො ‘මජ්ඣිමනිකායෙ මෙ පඤ්චත්තයං ඔලොකෙන්තස්ස සහිද්ධියාව මග්ගො ආගතො. පරියත්ති නාම අම්හාකං න දුක්කරා. පරියත්තිවාවටො පන දුක්ඛතො න මුච්චතීති පරියත්තිං විස්සජ්ජයිම්හා’තිආදීනි වදන්තො අත්තනො මහාපඤ්ඤතං දීපෙති. එවං වදන්තො පනස්ස සාසනෙ පහාරං දෙති. ඉමිනා සදිසො මහාචොරො නාම නත්ථි. න හි පරියත්තිධරො දුක්ඛතො න මුච්චතීති. අඛීණාසවොපි ගාමදාරකෙ දිස්වා ‘තුම්හාකං මාතාපිතරො අම්හෙ කිං වදන්තී’’ති? ‘‘අරහාති ¶ වදන්ති, භන්තෙ’’ති. ‘යාව ඡෙකා ගහපතිකා, න සක්කා වඤ්චෙතු’න්ති අත්තනො ඛීණාසවභාවං දීපෙති.

අඤ්ඤෙපි ¶ චෙත්ථ චාටිඅරහන්තපාරොහඅරහන්තාදයො වෙදිතබ්බා – එකො කිර කුහකො අන්තොගබ්භෙ චාටිං නිඛණිත්වා මනුස්සානං ආගමනකාලෙ පවිසති. මනුස්සා ‘කහං ථෙරො’ති පුච්ඡන්ති. ‘අන්තොගබ්භෙ’ති ච වුත්තෙ පවිසිත්වා විචිනන්තාපි අදිස්වා ¶ නික්ඛමිත්වා ‘නත්ථි ථෙරො’ති වදන්ති. ‘අන්තොගබ්භෙයෙව ථෙරො’ති ච වුත්තෙ පුන පවිසන්ති. ථෙරො චාටිතො නික්ඛමිත්වා පීඨෙ නිසින්නො හොති. තතො තෙහි ‘මයං, භන්තෙ, පුබ්බෙ අදිස්වා නික්ඛන්තා, කහං තුම්හෙ ගතත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘සමණා නාම අත්තනො ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං ගච්ඡන්තී’ති වචනෙන අත්තනො ඛීණාසවභාවං දීපෙති.

අපරොපි කුහකො එකස්මිං පබ්බතෙ පණ්ණසාලායං වසති. පණ්ණසාලාය ච පච්ඡතො පපාතට්ඨානෙ එකො කච්ඡකරුක්ඛො අත්ථි. තස්ස පාරොහො ගන්ත්වා පරභාගෙ භූමියං පතිට්ඨිතො. මනුස්සා මග්ගෙනාගන්ත්වා නිමන්තෙන්ති. සො පත්තචීවරමාදාය පාරොහෙන ඔතරිත්වා ගාමද්වාරෙ අත්තානං දස්සෙති. තතො මනුස්සෙහි පච්ඡා ආගන්ත්වා ‘කතරෙන මග්ගෙන ආගතත්ථ, භන්තෙ’ති පුට්ඨො ‘සමණානං ආගතමග්ගො නාම පුච්ඡිතුං න වට්ටති, අත්තනො ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානෙනෙව ආගච්ඡන්තී’ති වචනෙන ඛීණාසවභාවං දීපෙති. තං පන කුහකං එකො විද්ධකණ්ණො ඤත්වා ‘පරිග්ගහෙස්සාමි න’න්ති එකදිවසං පාරොහෙන ඔතරන්තං දිස්වා පච්ඡතො ඡින්දිත්වා අප්පමත්තකෙන ඨපෙසි. සො ‘පාරොහතො ඔතරිස්සාමී’ති ‘ඨ’න්ති පතිතො, මත්තිකා පත්තො භිජ්ජි. සො ‘ඤාතොම්හී’ති නික්ඛමිත්වා පලායි. පාපිච්ඡස්ස භාවො පාපිච්ඡතා. ලක්ඛණතො පන අසන්තගුණසම්භාවනතා, පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා; එතං පාපිච්ඡතාලක්ඛණන්ති වෙදිතබ්බං.

852. සිඞ්ගනිද්දෙසෙ විජ්ඣනට්ඨෙන සිඞ්ගං; නාගරිකභාවසඞ්ඛාතස්ස කිලෙසසිඞ්ගස්සෙතං නාමං. සිඞ්ගාරභාවො සිඞ්ගාරතා, සිඞ්ගාරකරණාකාරො වා. චතුරභාවො චතුරතා. තථා චාතුරියං. පරික්ඛතභාවො පරික්ඛතතා; පරිඛණිත්වා ඨපිතස්සෙව දළ්හසිඞ්ගාරභාවස්සෙතං නාමං ¶ . ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. එවං සබ්බෙහිපි පදෙහි කිලෙසසිඞ්ගාරතාව කථිතා.

853. තින්තිණනිද්දෙසෙ තින්තිණන්ති ඛීයනං. තින්තිණායනාකාරො තින්තිණායනා. තින්තිණෙන අයිතස්ස තින්තිණසමඞ්ගිනො භාවො තින්තිණායිතත්තං. ලොලුපභාවො ලොලුප්පං. ඉතරෙ ද්වෙ ¶ ආකාරභාවනිද්දෙසා. පුච්ඡඤ්ජිකතාති ¶ ලාභලභනකට්ඨානෙ වෙධනාකම්පනා නීචවුත්තිතා. සාධුකම්යතාති පණීතපණීතානං පත්ථනා. එවං සබ්බෙහිපි පදෙහි සුවානදොණියං කඤ්ජියං පිවනකසුනඛස්ස අඤ්ඤං සුනඛං දිස්වා භුභුක්කරණං විය ‘තව සන්තකං, මම සන්තක’න්ති කිලෙසවසෙන ඛීයනාකාරො කථිතො.

854. චාපල්යනිද්දෙසෙ ආකොටිතපච්චාකොටිතභාවාදීහි චීවරස්ස මණ්ඩනා චීවරමණ්ඩනා. මණිවණ්ණච්ඡවිකරණාදීහි පත්තස්ස මණ්ඩනා පත්තමණ්ඩනා. චිත්තකම්මාදීහි පුග්ගලිකසෙනාසනස්ස මණ්ඩනා සෙනාසනමණ්ඩනා. ඉමස්ස වා පූතිකායස්සාති ඉමස්ස මනුස්සසරීරස්ස. යථා හි තදහුජාතොපි සිඞ්ගාලො ජරසිඞ්ගාලොත්වෙව ඌරුප්පමාණාපි ච ගළොචිලතා පූතිලතාත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, එවං සුවණ්ණවණ්ණොපි මනුස්සකායො පූතිකායොත්වෙව වුච්චති. තස්ස අන්තරන්තරා රත්තවණ්ණපණ්ඩුවණ්ණාදීහි නිවාසනපාරුපනාදීහි සජ්ජනා මණ්ඩනා නාම. බාහිරානං වා පරික්ඛාරානන්ති ඨපෙත්වා පත්තචීවරං සෙසපරික්ඛාරානං; අථවා යා එසා චීවරමණ්ඩනා පත්තමණ්ඩනාති වුත්තා, සා තෙහි වා පරික්ඛාරෙහි කායස්ස මණ්ඩනා තෙසං වා බාහිරපරික්ඛාරානං මණ්ඩෙත්වා ඨපනවසෙන මණ්ඩනාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. මණ්ඩනා විභූසනාති එත්ථ ඌනට්ඨානස්ස පූරණවසෙන මණ්ඩනා, ඡවිරාගාදිවසෙන විභූසනාති වෙදිතබ්බා. කෙළනාති කීළනා. පරිකෙළනාති පරිකීළනා. ගිද්ධිකතාති ගෙධයුත්තතා. ගිද්ධිකත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං. චපලභාවො චපලතා. තථා චාපල්යං. ඉදං වුච්චතීති ඉදං චාපල්යං නාම වුච්චති, යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො වස්සසතිකොපි සමානො තදහුජාතදාරකො විය හොති.

855. අසභාගවුත්තිනිද්දෙසෙ විප්පටිකූලග්ගාහිතාති අනනුලොමග්ගාහිතා. විපච්චනීකසාතතාති ¶ විපච්චනීකෙන පටිවිරුද්ධකරණෙන සුඛායනා. අනාදරභාවො අනාදරියං. තථා අනාදරියතා. අගාරවස්ස භාවො අගාරවතා. ජෙට්ඨකභාවස්ස අකරණං අප්පතිස්සවතා. අයං ¶ වුච්චතීති අයං අසභාගවුත්ති නාම වුච්චති; විසභාගජීවිකතාති අත්ථො; යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො මාතරං පිතරං වා ගිලානං පටිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙති; පිතුසන්තකස්ස කාරණා මාතරා සද්ධිං, මාතුසන්තකස්ස කාරණා පිතරා සද්ධිං කලහං කරොති; විසභාගජීවිතං ජීවති, මාතාපිතූනං සන්තකස්ස කාරණා ජෙට්ඨෙන වා කනිට්ඨෙන වා භාතරා සද්ධිං කලහං කරොති, නිල්ලජ්ජවචනං වදති, ආචරියස්ස වා උපජ්ඣායස්ස වා වත්තපටිවත්තං න කරොති, ගිලානං න උපට්ඨාති, බුද්ධස්ස භගවතො චෙතියදස්සනට්ඨානෙ උච්චාරං වා පස්සාවං වා කරොති, ඛෙළම්පි ¶ සිඞ්ඝාණිකම්පි ඡඩ්ඩෙති, ඡත්තං ධාරෙති, උපාහනා ආරුය්හ ගච්ඡති, බුද්ධසාවකෙසු න ලජ්ජති, සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං න කරොති, මාතිමත්තපිතිමත්තාදීසු ගරුට්ඨානීයෙසු හිරොත්තප්පං න පච්චුපට්ඨාපෙති. තස්සෙවං පවත්තමානස්ස සබ්බා පෙසා කිරියා මාතරීතිආදීසුපි වත්ථූසු අසභාගවුත්තිතා නාම හොති.

856. අරතිනිද්දෙසෙ පන්තෙසූති දූරෙසු විවිත්තෙසු වා. අධිකුසලෙසූති සමථවිපස්සනාධම්මෙසු. අරතීති රතිපටික්ඛෙපො. අරතිතාති අරමණාකාරො. අනභිරතීති අනභිරතභාවො. අනභිරමණාති අනභිරමණාකාරො. උක්කණ්ඨිතාති උක්කණ්ඨනාකාරො. පරිතස්සිතාති උක්කණ්ඨනවසෙනෙව පරිතස්සනා.

857. තන්දීනිද්දෙසෙ තන්දීති ජාතිආලසියං. තන්දියනාති තන්දියනාකාරො. තන්දිමනකතාති තන්දියා අභිභූතචිත්තතා. අලසස්ස භාවො ආලස්යං. ආලස්යායනාකාරො ආලස්යායනා. අලස්යායිතස්ස භාවො ආලස්යායිතත්තං. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි කිලෙසවසෙන කායාලසියං කථිතං.

858. විජම්භිතානිද්දෙසෙ ජම්භනාති ඵන්දනා. පුනප්පුනං ජම්භනා විජම්භනා. ආනමනාති ¶ පුරතො නමනා. විනමනාති පච්ඡතො නමනා. සන්නමනාති සමන්තතො නමනා. පණමනාති යථා හි තන්තතො උට්ඨිතපෙසකාරො කිස්මිඤ්චිදෙව ගහෙත්වා උජුකං කායං උස්සාපෙති, එවං කායස්ස උද්ධං ඨපනා. බ්යාධියකන්ති උප්පන්නබ්යාධිතා. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි කිලෙසවසෙන කායඵන්දනමෙව කථිතං.

859. භත්තසම්මදනිද්දෙසෙ ¶ භුත්තාවිස්සාති භුත්තවතො. භත්තමුච්ඡාති භත්තගෙලඤ්ඤං; බලවභත්තෙන හි මුච්ඡාපත්තො විය හොති. භත්තකිලමථොති භත්තෙන කිලන්තභාවො. භත්තපරිළාහොති භත්තදරථො. තස්මිඤ්හි සමයෙ පරිළාහුප්පත්තියා උපහතින්ද්රියො හොති, කායො ජීරති. කායදුට්ඨුල්ලන්ති භත්තං නිස්සාය කායස්ස අකම්මඤ්ඤතා.

860. චෙතසො ලීනත්තනිද්දෙසො හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තත්ථොයෙව. ඉමෙහි පන සබ්බෙහිපි පදෙහි කිලෙසවසෙන චිත්තස්ස ගිලානාකාරො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

861. කුහනානිද්දෙසෙ ¶ ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතස්සාති ලාභඤ්ච සක්කාරඤ්ච කිත්තිසද්දඤ්ච නිස්සිතස්ස, පත්ථයන්තස්සාති අත්ථො. පාපිච්ඡස්සාති අසන්තගුණදීපනකාමස්ස. ඉච්ඡාපකතස්සාති ඉච්ඡාය අපකතස්ස, උපද්දුතස්සාති අත්ථො.

ඉතො පරං යස්මා පච්චයපටිසෙවන සාමන්තජප්පනඉරියාපථසන්නිස්සිතවසෙන මහානිද්දෙසෙ තිවිධං කුහනවත්ථු ආගතං, තස්මා තිවිධම්පි තං දස්සෙතුං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙන වාති එවමාදි ආරද්ධං. තත්ථ චීවරාදීහි නිමන්තිතස්ස තදත්ථිකස්සෙව සතො පාපිච්ඡතං නිස්සාය පටික්ඛිපනෙන, තෙ ච ගහපතිකෙ අත්තනි සුප්පතිට්ඨිතසද්ධෙ ඤත්වා පුන තෙසං ‘අහො අය්යො අප්පිච්ඡො, න කිඤ්චි පටිග්ගණ්හිතුං ඉච්ඡති, සුලද්ධං වත නො අස්ස සචෙ අප්පමත්තකං කිඤ්චි පටිග්ගණ්හෙය්යා’ති නානාවිධෙහි උපායෙහි පණීතානි චීවරාදීනි උපනෙන්තානං තදනුග්ගහකාමතංයෙව ආවිකත්වා පටිග්ගහණෙන ච තතො පභුති අසීතිසකටභාරෙහි උපනාමනහෙතුභූතං විම්හාපනං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූති වෙදිතබ්බං. වුත්තම්පි චෙතං මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 87) –

‘‘කතමං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධ ගහපතිකා භික්ඛුං නිමන්තෙන්ති ¶ චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙහි. සො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො අත්ථිකො චීවර ¶ …පෙ… පරික්ඛාරානං භිය්යොකම්යතං උපාදාය චීවරං පච්චක්ඛාති, පිණ්ඩපාතං පච්චක්ඛාති, සෙනාසනං පච්චක්ඛාති, ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පච්චක්ඛාති. සො එවමාහ – ‘‘කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන චීවරෙන? එතං සාරුප්පං යං සමණො සුසානා වා සඞ්කාරකූටා වා පාපණිකා වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙය්ය. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන පිණ්ඩපාතෙන? එතං සාරුප්පං යං සමණො උඤ්ඡාචරියාය පිණ්ඩියාලොපෙන ජීවිකං කප්පෙය්ය. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන සෙනාසනෙන? එතං සාරුප්පං යං සමණො රුක්ඛමූලිකො වා අස්ස සොසානිකො වා අබ්භොකාසිකො වා. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙන? එතං සාරුප්පං යං සමණො පූතිමුත්තෙන වා හරීතකීඛණ්ඩෙන වා ඔසධං කරෙය්යාති. තදුපාදාය ලූඛං චීවරං ධාරෙති, ලූඛං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජති, ලූඛං සෙනාසනං පටිසෙවති, ලූඛං ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිසෙවති. තමෙනං ගහපතිකා එවං ජානන්ති – ‘අයං සමණො ¶ අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො ධුතවාදො’ති භිය්යො භිය්යො නිමන්තෙන්ති චීවර…පෙ… පරික්ඛාරෙහි. සො එවමාහ – ‘තිණ්ණං සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති – සද්ධාය සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, දෙය්යධම්මස්ස…පෙ… දක්ඛිණෙය්යානං සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති. තුම්හාකඤ්චෙවායං සද්ධා අත්ථි, දෙය්යධම්මො ච සංවිජ්ජති, අහඤ්ච පටිග්ගාහකො. සචාහං න පටිග්ගහෙස්සාමි, එවං තුම්හෙ පුඤ්ඤෙන පරිබාහිරා භවිස්සථ; න මය්හං ඉමිනා අත්ථො, අපිච තුම්හාකං එව අනුකම්පාය පටිග්ගණ්හාමී’ති. තදුපාදාය බහුම්පි චීවරං පටිග්ගණ්හාති, බහුම්පි පිණ්ඩපාතං…පෙ… භෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිග්ගණ්හාති. යා එවරූපා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං වුච්චති පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූ’’ති.

පාපිච්ඡස්සෙව පන සතො උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමපරිදීපනවාචාය ¶ තථා තථා විම්හාපනං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූති වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘කතමං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු ¶ ? ඉධෙකච්චො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො සම්භාවනාධිප්පායො ‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’ති අරියධම්මසන්නිස්සිතං වාචං භාසති – ‘යො එවරූපං චීවරං ධාරෙති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’ති භණති; ‘යො එවරූපං පත්තං, ලොහථාලකං, ධමකරණං, පරිසාවනං, කුඤ්චිකං, උපාහනං, කායබන්ධනං, ආයොගං ධාරෙති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’ති භණති; ‘යස්ස එවරූපො උපජ්ඣායො, ආචරියො, සමානුපජ්ඣායො, සමානාචරියකො, මිත්තො සන්දිට්ඨො, සම්භත්තො, සහායො; යො එවරූපෙ විහාරෙ වසති – අඩ්ඪයොගෙ, පාසාදෙ, හම්මියෙ, ගුහායං, ලෙණෙ, කුටියා, කූටාගාරෙ, අට්ටෙ, මාළෙ, උදොසිතෙ, උද්දණ්ඩෙ, උපට්ඨානසාලායං, මණ්ඩපෙ, රුක්ඛමූලෙ වසති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’ති භණති.

‘‘අථ වා කොරජිකකොරජිකො භාකුටිකභාකුටිකො කුහකකුහකො ලපකලපකො මුඛසම්භාවිතො ‘අයං සමණො ඉමාසං එවරූපානං සන්තානං විහාරසමාපත්තීනං ලාභී’ති තාදිසං ගම්භීරං ගූළ්හං නිපුණං පටිච්ඡන්නං ලොකුත්තරං සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තං කථං කථෙති. යා එවරූපා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං වුච්චති සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූ’’ති.

පාපිච්ඡස්සෙව ¶ පන සතො සම්භාවනාධිප්පායකතෙන ඉරියාපථෙන විම්හාපනං ඉරියාපථසන්නිස්සිතං කුහනවත්ථූති වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘කතමං ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධෙකච්චො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො සම්භාවනාධිප්පායො ‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’ති ගමනං සණ්ඨපෙති, සයනං සණ්ඨපෙති, පණිධාය ගච්ඡති, පණිධාය තිට්ඨති, පණිධාය නිසීදති, පණිධාය සෙය්යං කප්පෙති, සමාහිතො විය ගච්ඡති, සමාහිතො විය තිට්ඨති, නිසීදති, සෙය්යං කප්පෙති, ආපාථකජ්ඣායීව හොති. යා එවරූපා ඉරියාපථස්ස ආඨපනා ඨපනා සණ්ඨපනා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං වුච්චති ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූ’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙනාති පච්චයපටිසෙවනන්ති එවං සඞ්ඛාතෙන පච්චයපටිසෙවනෙන. සාමන්තජප්පිතෙනාති සමීපෙ භණිතෙන. ඉරියාපථස්සාති චතුඉරියාපථස්ස. ආඨපනාති ආදිඨපනා, ආදරෙන වා ඨපනා. ඨපනාති ඨපනාකාරො. සණ්ඨපනාති අභිසඞ්ඛරණා, පාසාදිකභාවකරණන්ති වුත්තං හොති. භාකුටිකාති පධානපුරිමට්ඨිතභාවදස්සනෙන භාකුටිකරණං, මුඛසඞ්කොචොති වුත්තං හොති. භාකුටිකරණං සීලමස්සාති භාකුටිකො; භාකුටිකස්ස භාවො භාකුටියං. කුහනාති විම්හාපනං, කුහස්ස ආයනා කුහායනා. කුහිතස්ස භාවො කුහිතත්තන්ති.

862. ලපනානිද්දෙසෙ ආලපනාති විහාරං ආගතමනුස්සෙ දිස්වා කිමත්ථාය භොන්තො ආගතා? කිං භික්ඛූ නිමන්තෙතුං? යදි එවං ගච්ඡථ; අහං පච්ඡතො භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡාමී’ති එවං ආදිතොව ලපනා. අථ වා අත්තානං උපනෙත්වා ‘අහං තිස්සො, මයි රාජා පසන්නො, මයි අසුකො ච අසුකො ච රාජමහාමත්තො පසන්නො’ති එවං අත්තුපනායිකා ලපනා ආලපනා. ලපනාති පුට්ඨස්ස සතො වුත්තප්පකාරමෙව ලපනං. සල්ලපනාති ගහපතිකානං උක්කණ්ඨනෙ භීතස්ස ඔකාසං දත්වා සුට්ඨු ලපනා. උල්ලපනාති ‘මහාකුටුම්බිකො, මහානාවිකො, මහාදානපතී’ති එවං උද්ධං කත්වා ලපනා. සමුල්ලපනාති සබ්බතොභාගෙන උද්ධං කත්වා ලපනා. උන්නහනාති ‘උපාසකා, පුබ්බෙ ඊදිසෙ කාලෙ දානං දෙථ; ඉදානි කිං න දෙථා’ති එවං යාව ‘දස්සාම, භන්තෙ, ඔකාසං න ලභාමා’තිආදීනි වදන්ති තාව උද්ධං නහනා, වෙඨනාති වුත්තං හොති. අථ වා උච්ඡුහත්ථං දිස්වා ‘කුතො ආගතා, උපාසකා’ති පුච්ඡති. ‘උච්ඡුඛෙත්තතො, භන්තෙ’ති. ‘කිං තත්ථ උච්ඡු මධුර’න්ති? ‘ඛාදිත්වා, භන්තෙ, ජානිතබ්බ’න්ති. ‘න, උපාසකා, භික්ඛුස්ස ‘උච්ඡුං දෙථා’ති වත්තුං වට්ටතී’ති යා එවරූපා නිබ්බෙඨෙන්තස්සාපි ¶ වෙඨනකකථා, සා උන්නහනා ¶ . සබ්බතොභාගෙන පුනප්පුනං උන්නහනා සමුන්නහනා. උක්කාචනාති ‘එතං කුලං මංයෙව ජානාති, සචෙ එත්ථ දෙය්යධම්මො උප්පජ්ජති, මය්හමෙව දෙතී’ති එවං උක්ඛිපිත්වා කාචනා උක්කාචනා; උද්දීපනාති වුත්තං හොති.

තෙලකන්දරිකවත්ථු චෙත්ථ වත්තබ්බං. ද්වෙ කිර භික්ඛූ එකං ගාමං පවිසිත්වා ආසනසාලාය නිසීදිත්වා එකං කුමාරිකං දිස්වා පක්කොසිංසු. තාය ¶ ආගතාය තත්රෙකො එකං පුච්ඡි – ‘අයං, භන්තෙ, කස්ස කුමාරිකා’ති? ‘අම්හාකං උපට්ඨායිකාය තෙලකන්දරිකාය ධීතා, ආවුසො. ඉමිස්සා මාතා මයි ගෙහං ගතෙ සප්පිං දදමානා ඝටෙනෙව දෙති, අයම්පි මාතා විය ඝටෙනෙව දෙතී’ති උක්කාචෙති.

සබ්බතොභාගෙන පුනප්පුනං උක්කාචනා සමුක්කාචනා. අනුප්පියභාණිතාති සච්චානුරූපං වා ධම්මානුරූපං වා අනපලොකෙත්වා පුනප්පුනං පියභණනමෙව. චාටුකම්යතාති නීචවුත්තිතා; අත්තානං හෙට්ඨතො ඨපෙත්වා වත්තනං. මුග්ගසූප්යතාති මුග්ගසූපසදිසතා. යථා මුග්ගෙසු පච්චමානෙසු කොචිදෙව න පච්චති, අවසෙසා පච්චන්ති; එවං යස්ස පුග්ගලස්ස වචනෙ කිඤ්චිදෙව සච්චං හොති, සෙසං අලිකං – අයං පුග්ගලො මුග්ගසූප්යොති වුච්චති. තස්ස භාවො මුග්ගසූප්යතා. පාරිභටයතාති පාරිභටයභාවො. යො හි කුලදාරකෙ ධාතී විය අඞ්කෙන වා ඛන්ධෙන වා පරිභටති, ධාරෙතීති අත්ථො; තස්ස පරිභටස්ස කම්මං පාරිභටයං; පාරිභටයස්ස භාවො පාරිභටයතාති.

863. නෙමිත්තිකතානිද්දෙසෙ නිමිත්තන්ති යංකිඤ්චි පරෙසං පච්චයදානසංයොජනකං කායවචීකම්මං. නිමිත්තකම්මන්ති නිමිත්තස්ස කරණකොසල්ලං.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර පිණ්ඩපාතිකො උපට්ඨාකකම්මාරස්ස ගෙහද්වාරං ගන්ත්වා ‘කිං භන්තෙ’ති පුච්ඡිතො චීවරන්තරෙන හත්ථං නීහරිත්වා ¶ වාසිපහරණාකාරං අකාසි. කම්මාරො ‘සල්ලක්ඛිතං මෙ, භන්තෙ’ති වාසිං කත්වා අදාසි. ඔභාසොති පච්චයපටිසංයුත්තකථා. ඔභාසකම්මන්ති වච්ඡකපාලකෙ දිස්වා ‘කිං ඉමෙ වච්ඡා ඛීරගොවච්ඡා, තක්කගොවච්ඡා’ති පුච්ඡිත්වා ‘ඛීරගොවච්ඡා, භන්තෙ’ති වුත්තෙ ‘න ඛීරගොවච්ඡා, යදි ඛීරගොවච්ඡා සියුං භික්ඛූපි ඛීරං ලභෙය්යු’න්ති එවමාදිනා නයෙන තෙසං දාරකානං මාතාපිතූනං නිවෙදෙත්වා ඛීරදාපනාදිකං ඔභාසකරණං. සාමන්තජප්පාති සමීපං කත්වා ජප්පනං.

ජාතකභාණකවත්ථු ¶ චෙත්ථ කථෙතබ්බං. එකො කිර ජාතකභාණකත්ථෙරො භුඤ්ජිතුකාමො උපට්ඨායිකාය ගෙහං පවිසිත්වා නිසීදි. සා අදාතුකාමා ‘තණ්ඩුලා නත්ථී’ති භණන්තී තණ්ඩුලෙ ආහරිතුකාමා විය පටිවිස්සකඝරං ගතා. භික්ඛු අන්තොගබ්භං පවිසිත්වා ඔලොකෙන්තො කවාටකොණෙ ¶ උච්ඡුං, භාජනෙ ගුළං, පිටකෙ ලොණමච්ඡඵාලං, කුම්භියං තණ්ඩුලෙ, ඝටෙ ඝතං දිස්වා නික්ඛමිත්වා නිසීදි. ඝරණී ‘තණ්ඩුලං නාලත්ථ’න්ති ආගතා. ථෙරො ‘උපාසිකෙ, අජ්ජ භික්ඛා න සම්පජ්ජිස්සතී’ති පටිකච්චෙව නිමිත්තං අද්දස’න්ති ආහ. ‘කිං, භන්තෙ’ති? ‘කවාටකොණෙ නික්ඛිත්තං උච්ඡුං විය සප්පං අද්දසං; ‘තං පහරිස්සාමී’ති ඔලොකෙන්තො භාජනෙ ඨපිතං ගුළපිණ්ඩං විය පාසාණං ලෙඩ්ඩුකෙන; පහටෙන සප්පෙන කතං, පිටකෙ නික්ඛිත්තලොණමච්ඡඵාලසදිසං, ඵණං; තස්ස තං ලෙඩ්ඩුං ඩංසිතුකාමස්ස, කුම්භියා තණ්ඩුලසදිසෙ දන්තෙ; අථස්ස කුපිතස්ස, ඝටෙ පක්ඛිත්තඝතසදිසං, මුඛතො නික්ඛමන්තං විසමිස්සකං ඛෙළ’න්ති. සා ‘න සක්කා මුණ්ඩකං වඤ්චෙතු’න්ති උච්ඡුං දත්වා ඔදනං පචිත්වා ඝතගුළමච්ඡෙහි සද්ධිං අදාසීති. එවං සමීපං කත්වා ජප්පනං සාමන්තජප්පාති වෙදිතබ්බං. පරිකථාති යථා තං ලභති තථා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා කථනං.

864. නිප්පෙසිකතානිද්දෙසෙ අක්කොසනාති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසනා. වම්භනාති පරිභවිත්වා කථනං. ගරහනාති ¶ ‘අස්සද්ධො අප්පසන්නො’තිආදිනා නයෙන දොසාරොපනා. උක්ඛෙපනාති ‘මා එතං එත්ථ කථෙථා’ති වාචාය උක්ඛිපනං. සබ්බතොභාගෙන සවත්ථුකං සහෙතුකං කත්වා උක්ඛෙපනා සමුක්ඛෙපනා. අථවා අදෙන්තං ‘අහො දානපතී’ති එවං උක්ඛිපනං උක්ඛෙපනා. ‘මහාදානපතී’ති එවං සුට්ඨු උක්ඛෙපනා සමුක්ඛෙපනා. ඛිපනාති ‘කිං ඉමස්ස ජීවිතං බීජභොජිනො’ති එවං උප්පණ්ඩනා. සඞ්ඛිපනාති ‘කිං ඉමං අදායකොති භණථ යො නිච්චකාලං සබ්බෙසම්පි නත්ථීති වචනං දෙතී’ති එවං සුට්ඨුතරං උප්පණ්ඩනා. පාපනාති අදායකත්තස්ස අවණ්ණස්ස වා පාපනං. සබ්බතොභාගෙන පාපනා සම්පාපනා. අවණ්ණහාරිකාති ‘එවං මෙ අවණ්ණභයාපි දස්සතී’ති ගෙහතො ගෙහං, ගාමතො ගාමං, ජනපදතො ජනපදං අවණ්ණහරණං. පරපිට්ඨිමංසිකතාති පුරතො මධුරං භණිත්වා පරම්මුඛෙ අවණ්ණභාසිතා. එසා හි අභිමුඛං ඔලොකෙතුං අසක්කොන්තස්ස පරම්මුඛානං පිට්ඨිමංසඛාදනං විය හොති. තස්මා පරපිට්ඨිමංසිකතාති වුත්තා. අයං වුච්චති නිප්පෙසිකතාති අයං යස්මා වෙළුපෙසිකා විය අබ්භඞ්ගං පරස්ස ගුණං නිප්පෙසෙති නිපුඤ්ඡති, යස්මා වා ගන්ධජාතං නිපිසිත්වා ගන්ධමග්ගනා විය ¶ පරගුණෙ ¶ නිපිසිත්වා විචුණ්ණෙත්වා එසා ලාභමග්ගනා හොති, තස්මා නිප්පෙසිකතාති වුච්චතීති.

865. ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතානිද්දෙසෙ නිජිගීසනතාති මග්ගනා. ඉතො ලද්ධන්ති ඉමම්හා ගෙහා ලද්ධං. අමුත්රාති අමුකම්හි ගෙහෙ. එට්ඨීති ඉච්ඡනා. ගවෙට්ඨීති මග්ගනා. පරියෙට්ඨීති පුනප්පුනං මග්ගනා. ආදිතො පට්ඨාය ලද්ධං ලද්ධං භික්ඛං තත්ර තත්ර කුලදාරකානං දත්වා අන්තෙ ඛීරයාගුං ලභිත්වා ගතභික්ඛුවත්ථු චෙත්ථ කථෙතබ්බං. එසනාතිආදීනි එට්ඨීතිආදීනං වෙවචනානි, තස්මා එට්ඨීති එසනා, ගවෙට්ඨීති ගවෙසනා, පරියෙට්ඨීති පරියෙසනා. ඉච්චෙවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

866. සෙය්යමානනිද්දෙසෙ ¶ ජාතියාති ඛත්තියභාවාදිජාතිසම්පත්තියා. ගොත්තෙනාති ගොතමගොත්තාදිනා උක්කට්ඨගොත්තෙන. කොලපුත්තියෙනාති මහාකුලභාවෙන. වණ්ණපොක්ඛරතායාති වණ්ණසම්පන්නසරීරතාය. සරීරඤ්හි පොක්ඛරන්ති වුච්චති, තස්ස වණ්ණසම්පත්තියා අභිරූපභාවෙනාති අත්ථො. ධනෙනාතිආදීනි උත්තානත්ථානෙව. මානං ජප්පෙතීති එතෙසු යෙන කෙනචි වත්ථුනා ‘සෙය්යොහමස්මී’ති මානං පවත්තෙති කරොති.

867. සදිසමානනිද්දෙසෙ මානං ජප්පෙතීති එතෙසු යෙන කෙනචි වත්ථුනා ‘සදිසොහමස්මී’ති මානං පවත්තෙති. අයමෙත්ථ අත්ථතො විසෙසො. පාළියං පන නානාකරණං නත්ථි.

868. හීනමානනිද්දෙසෙ ඔමානං ජප්පෙතීති හෙට්ඨාමානං පවත්තෙති. ඔමානොති ලාමකො හෙට්ඨාමානො. ඔමඤ්ඤනා ඔමඤ්ඤිතත්තන්ති ආකාරභාවනිද්දෙසො. හීළනාති ජාතිආදීහි අත්තජිගුච්ඡනා. ඔහීළනාති අතිරෙකතො හීළනා. ඔහීළිතත්තන්ති තස්සෙව භාවනිද්දෙසො. අත්තුඤ්ඤාති අත්තානං හීනං කත්වා ජානනා. අත්තාවඤ්ඤාති අත්තානං අවජානනා. අත්තපරිභවොති ජාතිආදිසම්පත්තිනාමමෙව ජාතාති අත්තානං පරිභවිත්වා මඤ්ඤනා. එවමිමෙ තයො මානා පුග්ගලං අනිස්සාය ජාතිආදිවත්ථුවසෙනෙව කථිතා. තෙසු එකෙකො තිණ්ණම්පි සෙය්යසදිසහීනානං උප්පජ්ජති. තත්ථ ‘සෙය්යොහමස්මී’ති මානො සෙය්යස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො. ‘සදිසොහමස්මී’ති ¶ මානො ¶ සදිසස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො. ‘හීනොහමස්මී’ති මානො හීනස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො.

869. තත්ථ කතමො සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීතිආදයො පන නව මානා පුග්ගලං නිස්සාය කථිතා. තෙසු තයො තයො එකෙකස්ස උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ දහතීති ඨපෙති. තං නිස්සායාති තං සෙය්යතො දහනං නිස්සාය. එත්ථ පන සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානො රාජූනඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘රට්ඨෙන වා ධනෙන වා වාහනෙහි වා කො මයා සදිසො අත්ථී’ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘සීලධුතඞ්ගාදීහි ¶ කො මයා සදිසො අත්ථී’ති එතං මානං කරොති.

870. සෙය්යස්ස සදිසොහමස්මීති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘රට්ඨෙන වා ධනෙන වා වාහනෙහි වා අඤ්ඤරාජූහි සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණ’න්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘සීලධුතඞ්ගාදීහි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණ’න්ති එතං මානං කරොති.

871. සෙය්යස්ස හීනොහමස්මීති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. යස්ස හි රඤ්ඤො රට්ඨං වා ධනං වා වාහනානි වා සම්පන්නානි න හොන්ති, සො ‘මය්හං රාජාති වොහාරසුඛමත්තමෙව; කිං රාජා නාම අහ’න්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘අප්පලාභසක්කාරො අහං. ධම්මකථිකො බහුස්සුතො මහාථෙරොති කථාමත්තමෙව. කිං ධම්මකථිකො නාමාහං, කිං බහුස්සුතො නාමාහං, කිං මහාථෙරො නාමාහං යස්ස මෙ ලාභසක්කාරො නත්ථී’ති එතං මානං කරොති.

872. සදිසස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානාදයො අමච්චාදීනං උප්පජ්ජන්ති. අමච්චො හි රට්ඨියො වා ‘භොගයානවාහනාදීහි කො මයා සදිසො අඤ්ඤො රාජපුරිසො අත්ථී’ති වා ‘මය්හං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං කිං නානාකරණ’න්ති වා ‘අමච්චොති නාමමත්තමෙව මය්හං; ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මෙ නත්ථි. කිං අමච්චො නාමාහ’න්ති එතෙ මානෙ කරොති.

875. හීනස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානාදයො දාසාදීනං උප්පජ්ජන්ති. දාසො හි ‘මාතිතො වා පිතිතො වා කො මයා සදිසො අඤ්ඤො දාසො ¶ නාම අත්ථි’ අඤ්ඤෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තා කුච්ඡිහෙතු ¶ දාසා නාම ජාතා. අහං පන පවෙණීආගතත්තා සෙය්යො’ති වා ‘පවෙණීආගතභාවෙන උභතොසුද්ධිකදාසත්තෙන අසුකදාසෙන නාම සද්ධිං කිං මය්හං නානාකරණ’න්ති වා ‘කුච්ඡිවසෙනාහං දාසබ්යං උපගතො. මාතාපිතුකොටියා පන මෙ දාසට්ඨානං නත්ථි. කිං දාසො නාම අහ’න්ති වා එතෙ මානෙ කරොති. යථා ච දාසො එවං පුක්කුසචණ්ඩාලාදයොපි එතෙ මානෙ කරොන්තියෙව.

එත්ථ ච ‘සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මී’ති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තථා ‘සදිසස්ස සදිසොහමස්මී’ති ‘හීනස්ස හීනොහමස්මී’ති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තත්ථ යාථාවමානා අරහත්තමග්ගවජ්ඣා, අයාථාවමානා සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා.

878. එවං සවත්ථුකෙ මානෙ කථෙත්වා ඉදානි අවත්ථුකං නිබ්බත්තිතමානමෙව ¶ දස්සෙතුං තත්ථ කතමො මානොතිආදි වුත්තං.

879. අතිමානනිද්දෙසෙ සෙය්යාදිවසෙන පුග්ගලං අනාමසිත්වා ජාතිආදීනං වත්ථුවසෙනෙව නිද්දිට්ඨො. තත්ථ අතිමඤ්ඤතීති ‘ජාතිආදීහි මයා සදිසො නත්ථී’ති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤති.

880. මානාතිමානනිද්දෙසෙ යො එවරූපොති යො එසො ‘අයං පුබ්බෙ මයා සදිසො, ඉදානි අහං සෙට්ඨො, අහං හීනතරො’ති උප්පන්නො මානො. අයං භාරාතිභාරො විය පුරිමං සදිසමානං උපාදාය මානාතිමානොති දස්සෙතුං එවමාහ.

881. ඔමානනිද්දෙසො හීනමානනිද්දෙසසදිසොයෙව. වෙනෙය්යවසෙන පන සො ‘හීනොහමස්මී’ති මානො නාම වුත්තො – අයං ඔමානො නාම. අපිචෙත්ථ ‘ත්වං ජාතිමා, කාකජාති විය තෙ ජාති; ත්වං ගොත්තවා, චණ්ඩාලගොත්තං විය තෙ ගොත්තං; තුය්හං සරො අත්ථි, කාකස්සරො විය තෙ සරො’ති එවං අත්තානං හෙට්ඨා කත්වා පවත්තනවසෙන අයං ඔමානොති වෙදිතබ්බො.

882. අධිමානනිද්දෙසෙ ¶ අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤිතාති චත්තාරි සච්චානි අප්පත්වා පත්තසඤ්ඤිතාය ¶ . අකතෙති චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බකිච්චෙ අකතෙයෙව. අනධිගතෙති චතුසච්චධම්මෙ අනධිගතෙ. අසච්ඡිකතෙති අරහත්තෙන අපච්චක්ඛකතෙ. අයං වුච්චති අධිමානොති අයං අධිගතමානො නාම වුච්චති.

අයං පන කස්ස උප්පජ්ජති, කස්ස නුප්පජ්ජතීති? අරියසාවකස්ස තාව නුප්පජ්ජති. සො හි මග්ගඵලනිබ්බානපහීනකිලෙසාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන සඤ්ජාතසොමනස්සො අරියගුණපටිවෙධෙ නික්කඞ්ඛො. තස්මා සොතාපන්නාදීනං ‘අහං සකදාගාමී’තිආදිවසෙන මානො නුප්පජ්ජති; දුස්සීලස්සාපි නුප්පජ්ජති; සො හි අරියගුණාධිගමෙ නිරාසොව. සීලවතොපි පරිච්චත්තකම්මට්ඨානස්ස නිද්දාරාමතාදිමනුයුත්තස්ස නුප්පජ්ජති.

පරිසුද්ධසීලස්ස පන කම්මට්ඨානෙ අප්පමත්තස්ස නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා පච්චයපරිග්ගහෙන විතිණ්ණකඞ්ඛස්ස තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස උප්පජ්ජති; උප්පන්නෙ ච සුද්ධසමථලාභී වා සුද්ධවිපස්සනාලාභී වා අන්තරා ඨපෙති. සො හි දසපි වීසම්පි තිංසම්පි වස්සානි කිලෙසසමුදාචාරං ¶ අපස්සන්තො ‘අහං සොතාපන්නො’ති වා ‘සකදාගාමී’ති වා ‘අනාගාමී’ති වා මඤ්ඤති. සමථවිපස්සනාලාභී පන අරහත්තෙයෙව ඨපෙති. තස්ස හි සමාධිබලෙන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, විපස්සනාබලෙන සඞ්ඛාරා සුපරිග්ගහිතා. තස්මා සට්ඨිපි වස්සානි අසීතිපි වස්සානි වස්සසතම්පි කිලෙසා න සමුදාචරන්ති; ඛීණාසවස්සෙව චිත්තචාරො හොති. සො එවං දීඝරත්තං කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො අන්තරා අට්ඨත්වාව ‘අරහා අහ’න්ති මඤ්ඤති, උච්චමාලඞ්කවාසී මහානාගත්ථෙරො විය, හඞ්කනකවාසී මහාදත්තත්ථෙරො විය, චිත්තලපබ්බතෙ නිඞ්කපොණ්ණපධානඝරවාසී චූළසුමත්ථෙරො විය ච.

තත්රිදං එකවත්ථුපරිදීපනං – තලඞ්ගරවාසී ධම්මදින්නත්ථෙරො කිර නාම එකො පභින්නපටිසම්භිදො මහාඛීණාසවො මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඔවාදදායකො අහොසි. සො එකදිවසං අත්තනො දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ‘කින්නු ඛො අම්හාකං ආචරියස්ස උච්චතලිඞ්කවාසීමහානාගත්ථෙරස්ස සමණකිච්චං ¶ මත්ථකං පත්තො, නො’ති ආවජ්ජන්තො පුථුජ්ජනභාවමෙවස්ස දිස්වා ‘මයි අගච්ඡන්තෙ පුථුජ්ජනකාලකිරියමෙව කරිස්සතී’ති ච ඤත්වා ඉද්ධියා වෙහාසං උප්පතිත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස ථෙරස්ස සමීපෙ ඔරොහිත්වා වන්දිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා ¶ එකමන්තං නිසීදි. ‘කිං, ආවුසො ධම්මදින්න, අකාලෙ ආගතොසී’ති ච වුත්තො ‘පඤ්හං, භන්තෙ, පුච්ඡිතුං ආගතොම්හී’ති ආහ.

තතො ‘පුච්ඡාවුසො, ජානමානො කථයිස්සාමී’ති වුත්තො පඤ්හාසහස්සං පුච්ඡි. ථෙරො පුච්ඡිතපුච්ඡිතං පඤ්හං අසජ්ජමානොව කථෙසි. තතො ‘අතිතික්ඛං තෙ, භන්තෙ, ඤාණං. කදා තුම්හෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’ති වුත්තො ‘ඉතො සට්ඨිවස්සකාලෙ, ආවුසො’ති ආහ. ‘සමාධිම්පි, භන්තෙ, වළඤ්ජෙථා’ති? ‘න ඉදං, ආවුසො, භාරිය’න්ති. ‘තෙන හි, භන්තෙ, එකං හත්ථිං මාපෙථා’ති. ථෙරො සබ්බසෙතං හත්ථිං මාපෙසි. ‘ඉදානි, භන්තෙ, යථා අයං හත්ථී අඤ්චිතකණ්ණො පසාරිතනඞ්ගුට්ඨො සොණ්ඩං මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා භෙරවං කොඤ්චනාදං කරොන්තො තුම්හාකං අභිමුඛො ආගච්ඡති තථා තං කරොථා’ති. ථෙරො තථා කත්වා වෙගෙන ආගච්ඡතො හත්ථිස්ස භෙරවං ආකාරං දිස්වා උට්ඨාය පලායිතුං ආරද්ධො. තමෙනං ඛීණාසවත්ථෙරො හත්ථං ¶ පසාරෙත්වා චීවරකණ්ණෙ ගහෙත්වා ‘භන්තෙ, ඛීණාසවස්ස සාරජ්ජං නාම හොතී’ති ආහ. සො තස්මිං කාලෙ අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘අවස්සයො මෙ, ආවුසො ධම්මදින්න, හොහී’ති වත්වා පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදි. ‘භන්තෙ, තුම්හාකං අවස්සයො භවිස්සාමිච්චෙවාහං ආගතො, මා චින්තයිත්ථා’ති කම්මට්ඨානං කථෙසි. ථෙරො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා චඞ්කමං ආරුය්හ තතියෙ පදවාරෙ අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි. ථෙරො කිර දොසචරිතො අහොසි.

883. අස්මිමානනිද්දෙසෙ රූපං අස්මීති මානොති ‘අහං රූප’න්ති උප්පන්නමානො. ඡන්දොති මානං අනුගතච්ඡන්දොව. තථා අනුසයො. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

884. මිච්ඡාමානනිද්දෙසෙ පාපකෙන වා කම්මායතනෙනාති ආදීසු පාපකං කම්මායතනං නාම කෙවට්ටමච්ඡබන්ධනෙසාදාදීනං කම්මං. පාපකං සිප්පායතනං ¶ නාම මච්ඡජාලඛිපනකුමිනකරණෙසු චෙව පාසඔඩ්ඩනසූලාරොපනාදීසු ච ඡෙකතා. පාපකං විජ්ජාට්ඨානං නාම යා කාචි පරූපඝාතවිජ්ජා. පාපකං සුතං නාම භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිපටිසංයුත්තං. පාපකං පටිභානං නාම දුබ්භාසිතයුත්තං කප්පනාටකවිලප්පනාදිපටිභානං. පාපකං සීලං නාම අජසීලං ගොසීලං. වතම්පි අජවතගොවතමෙව. පාපිකා දිට්ඨි පන ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙසු යා කාචි දිට්ඨි.

885. ඤාතිවිතක්කනිද්දෙසාදීසු ‘මය්හං ඤාතයො සුඛජීවිනො සම්පත්තියුත්තා’ති එවං පඤ්චකාමගුණසන්නිස්සිතෙන ¶ ගෙහසිතපෙමෙන ඤාතකෙ ආරබ්භ උප්පන්නවිතක්කොව ඤාතිවිතක්කො නාම. ‘ඛයං ගතා වයං ගතා සද්ධා පසන්නා’ති එවං පවත්තො පන ඤාතිවිතක්කො නාම න හොති.

886. ‘අම්හාකං ජනපදො සුභික්ඛො සම්පන්නසස්සො’ති තුට්ඨමානස්ස ගෙහසිතපෙමවසෙනෙව උප්පන්නවිතක්කො ජනපදවිතක්කො නාම. ‘අම්හාකං ජනපදෙ මනුස්සා සද්ධා පසන්නා ඛයං ගතා වයං ගතා’ති එවං පවත්තො පන ජනපදවිතක්කො නාම න හොති.

887. අමරත්ථාය විතක්කො, අමරො වා විතක්කොති අමරවිතක්කො. තත්ථ ‘උක්කුටිකප්පධානාදීහි දුක්ඛෙ නිජ්ජිණ්ණෙ සම්පරායෙ අත්තා ¶ සුඛී හොති අමරො’ති දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්ස තාය දුක්කරකාරිකාය පටිසංයුත්තො විතක්කො අමරත්ථාය විතක්කො නාම. දිට්ඨිගතිකො පන ‘සස්සතං වදෙසී’තිආදීනි පුට්ඨො ‘එවන්තිපි මෙ නො, තථාතිපි මෙ නො’ අඤ්ඤථාතිපි මෙ නො, නොතිපි මෙ නො, නො නොතිපි මෙ නො’ති (දී. නි. 1.62) වික්ඛෙපං ආපජ්ජති, තස්ස සො දිට්ඨිගතපටිසංයුත්තො විතක්කො. යථා අමරො නාම මච්ඡො උදකෙ ගහෙත්වා මාරෙතුං න සක්කා, ඉතො චිතො ච ධාවති, ගාහං න ගච්ඡති; එවමෙව එකස්මිං පක්ඛෙ අසණ්ඨහනතො න මරතීති අමරො නාම හොති. තං දුවිධම්පි එකතො කත්වා අයං වුච්චති අමරවිතක්කොති වුත්තං.

888. පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තොති අනුද්දයතාපතිරූපකෙන ගෙහසිතපෙමෙන පටිසංයුත්තො. සහනන්දීතිආදීසු උපට්ඨාකෙසු නන්දන්තෙසු සොචන්තෙසු ච තෙහි සද්ධිං දිගුණං නන්දති, දිගුණං සොචති; තෙසු සුඛිතෙසු ¶ දිගුණං සුඛිතො හොති, දුක්ඛිතෙසු දිගුණං දුක්ඛිතො හොති. උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසූති තෙසු මහන්තෙසු වා ඛුද්දකෙසු වා කම්මෙසු උප්පන්නෙසු. අත්තනා වා යොගං ආපජ්ජතීති තානි තානි කිච්චානි සාධෙන්තො පඤ්ඤත්තිං වීතික්කමති, සල්ලෙඛං කොපෙති. යො තත්ථාති යො තස්මිං සංසට්ඨවිහාරෙ, තස්මිං වා යොගාපජ්ජනෙ ගෙහසිතො විතක්කො – අයං පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තො විතක්කො නාම.

889. ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තොති චීවරාදිලාභෙන චෙව සක්කාරෙන ච කිත්තිසද්දෙන ච සද්ධිං ආරම්මණකරණවසෙන පටිසංයුත්තො.

890. අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තොති ¶ ‘අහො වත මං පරෙ න අවජානෙය්යුං, න පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා කථෙය්යු’න්ති එවං අනවඤ්ඤාතභාවපත්ථනාය සද්ධිං උප්පජ්ජනවිතක්කො. යො තත්ථ ගෙහසිතොති යො තස්මිං ‘මා මං පරෙ අවජානිංසූ’ති උප්පන්නෙ චිත්තෙ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතගෙහනිස්සිතො හුත්වා උප්පන්නවිතක්කො. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති.

එකකනිද්දෙසවණ්ණනා.

(2.) දුකනිද්දෙසවණ්ණනා

891. දුකෙසු කොධනිද්දෙසාදයො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. හෙට්ඨා අනාගතෙසු පන උපනාහනිද්දෙසාදීසු පුබ්බකාලං කොධං උපනය්හතීති අපරකාලකොධො උපනාහො නාම. උපනය්හනාකාරො ¶ උපනය්හනා. උපනය්හිතස්ස භාවො උපනය්හිතත්තං. අට්ඨපනාති පඨමුප්පන්නස්ස අනන්තරට්ඨපනා මරියාදට්ඨපනා වා. ඨපනාති පකතිඨපනා. සණ්ඨපනාති සබ්බතොභාගෙන පුනප්පුනං ආඝාතට්ඨපනා. අනුසංසන්දනාති පඨමුප්පන්නෙන කොධෙන සද්ධිං අන්තරං අදස්සෙත්වා එකීභාවකරණා. අනුප්පබන්ධනාති පුරිමෙන සද්ධිං පච්ඡිමස්ස ඝටනා. දළ්හීකම්මන්ති ථිරකරණං. අයං වුච්චතීති අයං උපනන්ධනලක්ඛණො වෙරං අප්පටිනිස්සජ්ජනරසො උපනාහොති වුච්චති; යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො වෙරං නිස්සජ්ජිතුං න සක්කොති; ‘එවං නාම මං එස වත්තුං අනනුච්ඡවිකො’ති අපරාපරං අනුබන්ධති; ආදිත්තපූතිඅලාතං විය ජලතෙව ¶ ; ධොවියමානං අච්ඡචම්මං විය, වසාතෙලමක්ඛිතපිලොතිකා විය ච න පරිසුජ්ඣති.

892. මක්ඛනභාවවසෙන මක්ඛො; පරගුණමක්ඛනාය පවත්තෙන්තොපි අත්තනො කාරණං, ගූථපහරණකං ගූථො විය, පඨමතරං මක්ඛෙතීති අත්ථො. තතො පරා ද්වෙ ආකාරභාවනිද්දෙසා. නිට්ඨුරභාවො නිට්ඨුරියං; ‘තං නිස්සාය එත්තකම්පි නත්ථී’ති ඛෙළපාතනන්ති අත්ථො. නිට්ඨුරියකම්මන්ති නිට්ඨුරියකරණං. ගහට්ඨො වා හි ගහට්ඨං, භික්ඛු වා භික්ඛුං නිස්සාය වසන්තො අප්පමත්තකෙනෙව කුජ්ඣිත්වා ‘තං නිස්සාය එත්තකම්පි නත්ථී’ති ඛෙළං පාතෙත්වා පාදෙන මද්දන්තො විය නිට්ඨුරියං නාම කරොති. තස්ස තං කම්මං නිට්ඨුරියකම්මන්ති වුච්චති. ලක්ඛණාදිතො පනෙස පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො ¶ මක්ඛො, තෙසං විනාසනරසො, පරෙන සුකතානං කිරියානං අවච්ඡාදනපච්චුපට්ඨානො.

පළාසතීති පළාසො; පරස්ස ගුණෙ දස්සෙත්වා අත්තනො ගුණෙහි සමං කරොතීති අත්ථො. පළාසස්ස ආයනා පළාසායනා. පළාසො ච සො අත්තනො ජයාහරණතො ආහාරො චාති පළාසාහාරො. විවාදට්ඨානන්ති විවාදකාරණං. යුගග්ගාහොති සමධුරග්ගහණං. අප්පටිනිස්සග්ගොති අත්තනා ගහිතස්ස අප්පටිනිස්සජ්ජනං. ලක්ඛණාදිතො ¶ පනෙස යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො, පරගුණෙහි අත්තනො ගුණානං සමකරණරසො, පරෙසං ගුණප්පමාණෙන උපට්ඨානපච්චුපට්ඨානො. පළාසී හි පුග්ගලො දුතියස්ස ධුරං න දෙති, සමං පසාරෙත්වා තිට්ඨති, සාකච්ඡමණ්ඩලෙ අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා බහූසු සුත්තෙසු ච කාරණෙසු ච ආභතෙසුපි ‘තව ච මම ච වාදෙ කිං නාම නානාකරණං? නනු මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය එකසදිසමෙව අම්හාකං වචන’න්ති වදති. ඉස්සාමච්ඡරියනිද්දෙසා වුත්තත්ථා එව.

894. මායානිද්දෙසෙ ¶ වාචං භාසතීති ජානංයෙව ‘පණ්ණත්තිං වීතික්කමන්තා භික්ඛූ භාරියං කරොන්ති, අම්හාකං පන වීතික්කමට්ඨානං නාම නත්ථී’ති උපසන්තො විය භාසති. කායෙන පරක්කමතීති ‘මයා කතං ඉදං පාපකම්මං මා කෙචි ජානිංසූ’ති කායෙන වත්තං කරොති. විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනතො චක්ඛුමොහනමායා වියාති මායා. මායාවිනො භාවො මායාවිතා. කත්වා පාපං පුන පටිච්ඡාදනතො අතිච්ච ආසරන්ති එතාය ¶ සත්තාති අච්චාසරා. කායවාචාකිරියාහි අඤ්ඤථා දස්සනතො වඤ්චෙතීති වඤ්චනා. එතාය සත්තා නිකරොන්තීති නිකති; මිච්ඡාකරොන්තීති අත්ථො. ‘නාහං එවං කරොමී’ති පාපානං වික්ඛිපනතො විකිරණා. ‘නාහං එවං කරොමී’ති පරිවජ්ජනතො පරිහරණා. කායාදීහි සංවරණතො ගූහනා. සබ්බතොභාගෙන ගූහනා පරිගූහනා. තිණපණ්ණෙහි විය ගූථං කායවචීකම්මෙහි පාපං ඡාදෙතීති ඡාදනා. සබ්බතොභාගෙන ඡාදනා පටිච්ඡාදනා. න උත්තානං කත්වා දස්සෙතීති අනුත්තානීකම්මං. න පාකටං කත්වා දස්සෙතීති අනාවිකම්මං. සුට්ඨු ඡාදනා වොච්ඡාදනා. කතපටිච්ඡාදනවසෙන පුනපි පාපස්ස කරණතො පාපකිරියා. අයං වුච්චතීති අයං කතපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා නාම වුච්චති; යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො භස්මාපටිච්ඡන්නො විය අඞ්ගාරො, උදකපටිච්ඡන්නො විය ඛාණු, පිලොතිකාපලිවෙඨිතං විය ච සත්ථං හොති.

සාඨෙය්යනිද්දෙසෙ ¶ සඨොති අසන්තගුණපරිදීපනතො න සම්මා භාසිතා. සබ්බතොභාගෙන සඨො පරිසඨො. යං තත්ථාති යං තස්මිං පුග්ගලෙ. සඨන්ති අසන්තගුණදීපනං කෙරාටියං. සඨතාති සඨාකාරො. කක්කරතාති පදුමනාලිස්ස විය අපරාමසනක්ඛමො ඛරඵරුසභාවො. කක්කරියන්තිපි තස්සෙව වෙවචනං. පරික්ඛත්තතා පාරික්ඛත්තියන්ති පදද්වයෙන නිඛණිත්වා ඨපිතං විය දළ්හකෙරාටියං වුත්තං. ඉදං වුච්චතීති ඉදං අත්තනො අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං නාම වුච්චති; යෙන සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස කුච්ඡිං වා පිට්ඨිං වා ජානිතුං න සක්කා.

වාමෙන සූකරො හොති, දක්ඛිණෙන අජාමිගො;

සරෙන නෙලකො හොති, විසාණෙන ජරග්ගවොති.

එවං වුත්තයක්ඛසූකරසදිසො හොති. අවිජ්ජාදිනිද්දෙසා වුත්තත්ථා එව.

902. අනජ්ජවනිද්දෙසෙ අනජ්ජවොති අනුජුතාකාරො. අනජ්ජවභාවො අනජ්ජවතා. ජිම්හතාති චන්දවඞ්කතා. වඞ්කතාති ගොමුත්තවඞ්කතා. කුටිලතාති නඞ්ගලකොටිවඞ්කතා. සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි කායවචීචිත්තවඞ්කතාව කථිතා.

අමද්දවනිද්දෙසෙ න මුදුභාවො අමුදුතා. අමද්දවාකාරො අමද්දවතා. කක්ඛළභාවො කක්ඛළියං. මද්දවකරස්ස සිනෙහස්ස අභාවතො ඵරුසභාවො ඵාරුසියං. අනීචවුත්තිතාය උජුකමෙව ඨිතචිත්තභාවො උජුචිත්තතා ¶ . පුන අමුදුතාගහණං තස්සා විසෙසනත්ථං ‘අමුදුතාසඞ්ඛාතා උජුචිත්තතා, න අජ්ජවසඞ්ඛාතා උජුචිත්තතා’ති.

903. අක්ඛන්තිනිද්දෙසාදයො ඛන්තිනිද්දෙසාදිපටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බා.

908. සංයොජනනිද්දෙසෙ අජ්ඣත්තන්ති කාමභවො. බහිද්ධාති රූපාරූපභවො. කිඤ්චාපි හි සත්තා කාමභවෙ අප්පං ¶ කාලං වසන්ති කප්පස්ස චතුත්ථමෙව කොට්ඨාසං, ඉතරෙසු තීසු කොට්ඨාසෙසු කාමභවො සුඤ්ඤො හොති තුච්ඡො, රූපාරූපභවෙ බහුං කාලං වසන්ති, තථාපි නෙසං යස්මා කාමභවෙ චුතිපටිසන්ධියො බහුකා හොන්ති, අප්පා රූපාරූපභවෙසු, යත්ථ ච චුතිපටිසන්ධියො බහුකා තත්ථ ආලයොපි පත්ථනාපි අභිලාසොපි බහු හොති, යත්ථ අප්පා තත්ථ අප්පො, තස්මා කාමභවො ¶ අජ්ඣත්තං නාම ජාතො, රූපාරූපභවා බහිද්ධා නාම. ඉති අජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ කාමභවෙ බන්ධනං අජ්ඣත්තසංයොජනං නාම, බහිද්ධාසඞ්ඛාතෙසු රූපාරූපභවෙසු බන්ධනං බහිද්ධාසංයොජනං නාම. තත්ථ එකෙකං පඤ්චපඤ්චවිධං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පඤ්චොරම්භාගියානි පඤ්චුද්ධම්භාගියානී’’ති. තත්රායං වචනත්ථො – ඔරං වුච්චති කාමධාතු, තත්ථ උපපත්තිනිප්ඵාදනතො තං ඔරං භජන්තීති ඔරම්භාගියානි. උද්ධං වුච්චති රූපාරූපධාතු, තත්ථ උපපත්තිනිප්ඵාදනතො තං උද්ධං භජන්තීති උද්ධම්භාගියානීති.

දුකනිද්දෙසවණ්ණනා.

(3.) තිකනිද්දෙසවණ්ණනා

909. තිකනිද්දෙසෙ තීහි අකුසලමූලෙහි වට්ටමූලසමුදාචාරො කථිතො. අකුසලවිතක්කාදීසු විතක්කනවසෙන විතක්කො, සඤ්ජානනවසෙන සඤ්ඤා, සභාවට්ඨෙන ධාතූති වෙදිතබ්බා. දුච්චරිතනිද්දෙසෙ පඨමනයො කම්මපථවසෙන විභත්තො, දුතියො සබ්බසඞ්ගාහිකකම්මවසෙන, තතියො නිබ්බත්තිතචෙතනාවසෙනෙව.

914. ආසවනිද්දෙසෙ සුත්තන්තපරියායෙන තයොව ආසවා කථිතා.

919. එසනානිද්දෙසෙ ¶ සඞ්ඛෙපතො තත්ථ කතමා කාමෙසනාති ආදිනා නයෙන වුත්තො කාමගවෙසනරාගො කාමෙසනා. යො භවෙසු භවච්ඡන්දොතිආදිනා නයෙන වුත්තො භවගවෙසනරාගො භවෙසනා. සස්සතො ලොකොතිආදිනා නයෙන වුත්තා දිට්ඨිගතිකසම්මතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස ගවෙසනා දිට්ඨි බ්රහ්මචරියෙසනාති වෙදිතබ්බා. යස්මා ච න කෙවලං රාගදිට්ඨියො එව එසනා, තදෙකට්ඨං පන කම්මම්පි එසනා එව, තස්මා තං දස්සෙතුං දුතියනයො විභත්තො. තත්ථ තදෙකට්ඨන්ති සම්පයුත්තෙකට්ඨං වෙදිතබ්බං. තත්ථ ¶ කාමරාගෙකට්ඨං කාමාවචරසත්තානමෙව පවත්තති; භවරාගෙකට්ඨං පන මහාබ්රහ්මානං. සමාපත්තිතො වුට්ඨාය චඞ්කමන්තානං ඣානඞ්ගානං අස්සාදනකාලෙ අකුසලකායකම්මං හොති, ‘අහො සුඛං අහො සුඛ’න්ති වාචං භින්දිත්වා අස්සාදනකාලෙ වචීකම්මං, කායඞ්ගවාචඞ්ගානි ¶ අචොපෙත්වා මනසාව අස්සාදනකාලෙ මනොකම්මං. අන්තග්ගාහිකදිට්ඨිවසෙන සබ්බෙසම්පි දිට්ඨිගතිකානං චඞ්කමනාදිවසෙන තානි හොන්තියෙව.

920. විධානිද්දෙසෙ ‘‘කථංවිධං සීලවන්තං වදන්ති, කථංවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්තී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.95) ආකාරසණ්ඨානං විධා නාම. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදීසු (විභ. 751) කොට්ඨාසො. ‘‘විධාසු න විකම්පතී’’තිආදීසු (ථෙරගා. 1079) මානො. ඉධාපි මානොව විධා නාම. සො හි සෙය්යාදිවසෙන විදහනතො විධාති වුච්චති. ඨපනට්ඨෙන වා විධා. තස්මා ‘සෙය්යොහමස්මී’ති එවං උප්පන්නා මානවිධා මානඨපනා සෙය්යොහමස්මීති විධාති වෙදිතබ්බා. සෙසපදද්වයෙසුපි එසෙව නයො.

921. භයනිද්දෙසෙ ජාතිං පටිච්ච භයන්ති ජාතිපච්චයා උප්පන්නභයං. භයානකන්ති ආකාරනිද්දෙසො. ඡම්භිතත්තන්ති භයවසෙන ගත්තචලනං. ලොමහංසොති ලොමානං හංසනං, උද්ධග්ගභාවො. ඉමිනා පදද්වයෙන කිච්චතො භයං දස්සෙත්වා පුන චෙතසො උත්රාසොති සභාවතො දස්සිතං.

922. තමනිද්දෙසෙ විචිකිච්ඡාසීසෙන අවිජ්ජා කථිතා. ‘‘තමන්ධකාරො සම්මොහො, අවිජ්ජොඝො මහබ්භයො’’ති වචනතො හි අවිජ්ජා තමො ¶ නාම. තිණ්ණං පන අද්ධානං වසෙන දෙසනාසුඛතාය විචිකිච්ඡාසීසෙන දෙසනා කතා. තත්ථ ‘කිං නු ඛො අහං අතීතෙ ඛත්තියො අහොසිං උදාහු බ්රාහ්මණො වෙස්සො සුද්දො කාළො ඔදාතො රස්සො දීඝො’ති කඞ්ඛන්තො අතීතං අද්ධානං ආරබ්භ කඞ්ඛති නාම. ‘කිං නු ඛො අහං අනාගතෙ ඛත්තියො භවිස්සාමි උදාහු බ්රාහ්මණො වෙස්සො…පෙ… දීඝො’ති කඞ්ඛන්තො අනාගතං අද්ධානං ආරබ්භ කඞ්ඛති නාම. ‘කිං නු ඛො අහං එතරහි ඛත්තියො උදාහු බ්රාහ්මණො වෙස්සො සුද්දො; කිං වා අහං රූපං උදාහු වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණ’න්ති කඞ්ඛන්තො පච්චුප්පන්නං අද්ධානං ආරබ්භ කඞ්ඛති නාම.

තත්ථ කිඤ්චාපි ඛත්තියො වා අත්තනො ඛත්තියභාවං, බ්රාහ්මණො වා බ්රාහ්මණභාවං, වෙස්සො වා වෙස්සභාවං, සුද්දො වා සුද්දභාවං අජානනකො නාම නත්ථි, ජීවලද්ධිකො ¶ පන සත්තො ඛත්තියජීවාදීනං වණ්ණාදිභෙදං සුත්වා ‘කීදිසො නු ඛො අම්හාකං අබ්භන්තරෙ ජීවො – කිං නු ඛො ¶ නීලකො උදාහු පීතකො ලොහිතකො ඔදාතො චතුරංසො ඡළංසො අට්ඨංසො’ති කඞ්ඛන්තො එවං කඞ්ඛති නාම.

923. තිත්ථායතනානීති තිත්ථභූතානි ආයතනානි, තිත්ථියානං වා ආයතනානි. තත්ථ තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. තිත්ථියා නාම යෙසං තා දිට්ඨියො රුච්චන්ති ඛමන්ති. ආයතනට්ඨො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. තත්ථ යස්මා සබ්බෙපි දිට්ඨිගතිකා සඤ්ජායමානා ඉමෙසුයෙව තීසු ඨානෙසු සඤ්ජායන්ති, සමොසරමානාපි එතෙසුයෙව සමොසරන්ති සන්නිපතන්ති, දිට්ඨිගතිකභාවෙ ච නෙසං එතානියෙව කාරණානි, තස්මා තිත්ථානි ච තානි සඤ්ජාතානීතිආදිනා අත්ථෙන ආයතනානි චාති තිත්ථායතනානි; තෙනෙවත්ථෙන තිත්ථියානං ආයතනානීතිපි තිත්ථායතනානි. පුරිසපුග්ගලොති සත්තො. කාමඤ්ච පුරිසොතිපි පුග්ගලොතිපි වුත්තෙ සත්තොයෙව වුත්තො, අයං පන සම්මුතිකථා නාම යො යථා ජානාති තස්ස තථා වුච්චති. පටිසංවෙදෙතීති අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නං ජානාති, පටිසංවිදිතං කරොති අනුභවති වා. පුබ්බෙකතහෙතූති පුබ්බෙ කතකාරණා, පුබ්බෙ කතකම්මපච්චයෙනෙව පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. අයං නිගණ්ඨසමයො. එවංවාදිනො පන තෙ කම්මවෙදනඤ්ච කිරියවෙදනඤ්ච පටික්ඛිපිත්වා එකං විපාකවෙදනමෙව සම්පටිච්ඡන්ති. පිත්තසමුට්ඨානාදීසු (මහානි. 5) ච අට්ඨසු ආබාධෙසු ¶ සත්ත පටික්ඛිපිත්වා අට්ඨමංයෙව සම්පටිච්ඡන්ති, දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීසු ච තීසු කම්මෙසු ද්වෙ පටික්ඛිපිත්වා එකං අපරාපරියවෙදනීයමෙව සම්පටිච්ඡන්ති, කුසලාකුසලවිපාකකිරියසඞ්ඛාතාසු ච චතූසු චෙතනාසු විපාකචෙතනංයෙව සම්පටිච්ඡන්ති.

ඉස්සරනිම්මානහෙතූති ඉස්සරනිම්මානකාරණා; බ්රහ්මුනා වා පජාපතිනා වා ඉස්සරෙන නිම්මිතත්තා පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. අයං බ්රාහ්මණසමයො. අයඤ්හි නෙසං අධිප්පායො – ඉමා තිස්සො වෙදනා පච්චුප්පන්නෙ අත්තනා කතමූලකෙන වා ආණත්තිමූලකෙන වා පුබ්බෙ කතෙන වා අහෙතුඅප්පච්චයා වා පටිසංවෙදෙතුං නාම න සක්කා; ඉස්සරනිම්මානකාරණා එව පන ඉමා පටිසංවෙදෙතීති. එවංවාදිනො පනෙතෙ හෙට්ඨා වුත්තෙසු අට්ඨසු ආබාධෙසු එකම්පි අසම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං පටිබාහන්ති. තථා දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීසුපි සබ්බකොට්ඨාසෙසු ¶ එකම්පි අසම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං පටිබාහන්ති.

අහෙතු අප්පච්චයාති හෙතුඤ්ච පච්චයඤ්ච විනා අකාරණෙනෙව පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. අයං ¶ ආජීවකසමයො. එවං වාදිනො එතෙපි හෙට්ඨා වුත්තෙසු කාරණෙසු ච බ්යාධීසු ච එකම්පි අසම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං පටික්ඛිපන්ති.

924. කිඤ්චනාති පලිබොධා. රාගො කිඤ්චනන්ති රාගො උප්පජ්ජමානො සත්තෙ බන්ධති පලිබුන්ධෙති, තස්මා කිඤ්චනන්ති වුච්චති. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. අඞ්ගණානීති ‘‘උදඞ්ගණෙ තත්ථ පපං අවින්දු’’න්ති (ජා. 1.1.2) ආගතට්ඨානෙ භූමිප්පදෙසො අඞ්ගණං. ‘‘තස්සෙව රජස්ස වා අඞ්ගණස්ස වා පහානාය වායමතී’’ති (ම. නි. 1.184; අ. නි. 10.51) ආගතට්ඨානෙ යං කිඤ්චි මලං වා පඞ්කො වා. ‘‘සාඞ්ගණොව සමානො’’ති (ම. නි. 1.57) ආගතට්ඨානෙ නානප්පකාරො තිබ්බකිලෙසො. ඉධාපි තදෙව කිලෙසඞ්ගණං අධිප්පෙතං. තෙනෙව රාගො අඞ්ගණන්තිආදිමාහ.

මලානීති මලිනභාවකරණානි. රාගො මලන්ති රාගො උප්පජ්ජමානො චිත්තං මලිනං කරොති, මලං ගාහාපෙති, තස්මා මලන්ති වුච්චති. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො.

විසමනිද්දෙසෙ ¶ යස්මා රාගාදීසු චෙව කායදුච්චරිතාදීසු ච සත්තා පක්ඛලන්ති, පක්ඛලිතා ච පන සාසනතොපි සුගතිතොපි පතන්ති, තස්මා පක්ඛලනපාතහෙතුතො රාගො විසමන්තිආදි වුත්තං.

අග්ගීති අනුදහනට්ඨෙන අග්ගි. රාගග්ගීති රාගො උප්පජ්ජමානො සත්තෙ අනුදහති ඣාපෙති, තස්මා අග්ගීති වුච්චති. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ වත්ථූනි – එකා කිර දහරභික්ඛුනී චිත්තලපබ්බතවිහාරෙ උපොසථාගාරං ගන්ත්වා ද්වාරපාලකරූපං ඔලොකයමානා ඨිතා. අථස්සා අන්තො රාගො උප්පන්නො. සා තෙනෙව ඣායිත්වා කාලමකාසි. භික්ඛුනියො ගච්ඡමානා ‘අයං දහරා ඨිතා, පක්කොසථ න’න්ති ආහංසු. එකා ගන්ත්වා ‘කස්මා ඨිතාසී’ති හත්ථෙ ගණ්හි. ගහිතමත්තා පරිවත්තිත්වා පතිතා. ඉදං තාව රාගස්ස අනුදහනතාය වත්ථු. දොසස්ස පන අනුදහනතාය මනොපදොසිකා දෙවා දට්ඨබ්බා. මොහස්ස අනුදහනතාය ඛිඩ්ඩාපදොසිකා දෙවා දට්ඨබ්බා. මොහනවසෙන හි තෙසං සතිසම්මොසො හොති. තස්මා ඛිඩ්ඩාවසෙන ආහාරකාලං අතිවත්තිත්වා කාලං කරොන්ති. කසාවාති ¶ කසටා නිරොජා. රාගාදීසු ච කායදුච්චරිතාදීසු ච එකම්පි පණීතං ඔජවන්තං නත්ථි, තස්මා රාගො කසාවොතිආදි වුත්තං.

925. අස්සාදදිට්ඨීති ¶ අස්සාදසම්පයුත්තා දිට්ඨි. නත්ථි කාමෙසු දොසොති කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමපටිසෙවනදොසො නත්ථීති වදති. පාතබ්යතන්ති පාතබ්බභාවං පරිභුඤ්ජනං අජ්ඣොහරණං. එවංවාදී හි සො වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමං පිවන්තො විය අජ්ඣොහරන්තො විය පරිභුඤ්ජති. අත්තානුදිට්ඨීති අත්තානං අනුගතා දිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨීති ලාමකා දිට්ඨි. ඉදානි යස්මා එත්ථ පඨමා සස්සතදිට්ඨි හොති, දුතියා සක්කායදිට්ඨි, තතියා උච්ඡෙදදිට්ඨි, තස්මා තමත්ථං දස්සෙතුං සස්සතදිට්ඨි අස්සාදදිට්ඨීතිආදිමාහ.

926. අරතිනිද්දෙසො ච විහෙසානිද්දෙසො ච වුත්තත්ථොයෙව. අධම්මස්ස චරියා අධම්මචරියා, අධම්මකරණන්ති අත්ථො. විසමා චරියා, විසමස්ස වා කම්මස්ස චරියාති විසමචරියා. දොවචස්සතාපාපමිත්තතා නිද්දෙසා වුත්තත්ථා එව. පුථුනිමිත්තාරම්මණෙසු පවත්තිතො නානත්තෙසු සඤ්ඤා නානත්තසඤ්ඤා. යස්මා වා අඤ්ඤාව කාමසඤ්ඤා, අඤ්ඤා බ්යාපාදාදිසඤ්ඤා, තස්මා ¶ නානත්තා සඤ්ඤාතිපි නානත්තසඤ්ඤා. කොසජ්ජපමාදනිද්දෙසෙසු පඤ්චසු කාමගුණෙසු විස්සට්ඨචිත්තස්ස කුසලධම්මභාවනාය අනනුයොගවසෙන ලීනවුත්තිතා කොසජ්ජං, පමජ්ජනවසෙන පමත්තභාවො පමාදොති වෙදිතබ්බො. අසන්තුට්ඨිතාදිනිද්දෙසා වුත්තත්ථා එව.

931. අනාදරියනිද්දෙසෙ ඔවාදස්ස අනාදියනවසෙන අනාදරභාවො අනාදරියං. අනාදරියනාකාරො අනාදරතා. සගරුවාසං අවසනට්ඨෙන අගාරවභාවො අගාරවතා. සජෙට්ඨකවාසං අවසනට්ඨෙන අප්පතිස්සවතා. අනද්දාති අනාදියනා. අනද්දායනාති අනාදියනාකාරො. අනද්දාය අයිතස්ස භාවො අනද්දායිතත්තං. අසීලස්ස භාවො අසීල්යං. අචිත්තීකාරොති ගරුචිත්තීකාරස්ස අකරණං.

932. අස්සද්ධභාවො අස්සද්ධියං. අසද්දහනාකාරො අසද්දහනා. ඔකප්පෙත්වා අනුපවිසිත්වා අග්ගහණං අනොකප්පනා. අප්පසීදනට්ඨෙන අනභිප්පසාදො.

අවදඤ්ඤුතාති ථද්ධමච්ඡරියවසෙන ‘දෙහි, කරොහී’ති වචනස්ස අජානතා.

934. බුද්ධා ¶ ච බුද්ධසාවකා චාති එත්ථ බුද්ධග්ගහණෙන පච්චෙකබුද්ධාපි ගහිතාව. අසමෙතුකම්යතාති ¶ තෙසං සමීපං අගන්තුකාමතා. සද්ධම්මං අසොතුකම්යතාති සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා සද්ධම්මො නාම, තං අසුණිතුකාමතා. අනුග්ගහෙතුකම්යතාති න උග්ගහෙතුකාමතා.

උපාරම්භචිත්තතාති උපාරම්භචිත්තභාවො. යස්මා පන සො අත්ථතො උපාරම්භොව හොති, තස්මා තං දස්සෙතුං තත්ථ කතමො උපාරම්භොතිආදි වුත්තං. තත්ථ උපාරම්භනවසෙන උපාරම්භො. පුනප්පුනං උපාරම්භො අනුපාරම්භො උපාරම්භනාකාරො උපාරම්භනා. පුනප්පුනං උපාරම්භනා අනුපාරම්භනා. අනුපාරම්භිතස්ස භාවො අනුපාරම්භිතත්තං. උඤ්ඤාති හෙට්ඨා කත්වා ජානනා. අවඤ්ඤාති අවජානනා. පරිභවනං පරිභවො. රන්ධස්ස ගවෙසිතා රන්ධගවෙසිතා. රන්ධං වා ගවෙසතීති රන්ධගවෙසී, තස්ස භාවො රන්ධගවෙසිතා. අයං වුච්චතීති අයං පරවජ්ජානුපස්සනලක්ඛණො උපාරම්භො නාම වුච්චති, යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො, යථා නාම තුන්නකාරො ¶ සාටකං පසාරෙත්වා ඡිද්දමෙව ඔලොකෙති, එවමෙව පරස්ස සබ්බෙපි ගුණෙ මක්ඛෙත්වා අගුණෙසුයෙව පතිට්ඨාති.

936. අයොනිසො මනසිකාරොති අනුපායමනසිකාරො. අනිච්චෙ නිච්චන්ති අනිච්චෙයෙව වත්ථුස්මිං ‘ඉදං නිච්ච’න්ති එවං පවත්තො. දුක්ඛෙ සුඛන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. සච්චවිප්පටිකුලෙන චාති චතුන්නං සච්චානං අනනුලොමවසෙන. චිත්තස්ස ආවට්ටනාතිආදීනි සබ්බානිපි ආවජ්ජනස්සෙව වෙවචනානෙව. ආවජ්ජනඤ්හි භවඞ්ගචිත්තං ආවට්ටෙතීති චිත්තස්ස ආවට්ටනා. අනුඅනු ආවට්ටෙතීති අනාවට්ටනා. ආභුජතීති ආභොගො. භවඞ්ගාරම්මණතො අඤ්ඤං ආරම්මණං සමන්නාහරතීති සමන්නාහාරො. තදෙවාරම්මණං අත්තානං අනුබන්ධිත්වා උප්පජ්ජමානෙ මනසිකරොතීති මනසිකාරො. කරොතීති ඨපෙති. අයං වුච්චතීති අයං අනුපායමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරලක්ඛණො අයොනිසොමනසිකාරො නාම වුච්චති. තස්ස වසෙන පුග්ගලො දුක්ඛාදීනි සච්චානි යාථාවතො ආවජ්ජිතුං න සක්කොති.

කුම්මග්ගසෙවනානිද්දෙසෙ යං කුම්මග්ගං සෙවතො සෙවනා කුම්මග්ගසෙවනාති වුච්චති, තං දස්සෙතුං තත්ථ කතමො කුම්මග්ගොති ¶ දුතියපුච්ඡා කතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

තිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

(4.) චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

939. චතුක්කනිද්දෙසෙ ¶ තණ්හුප්පාදෙසු චීවරහෙතූති ‘කත්ථ මනාපං චීවරං ලභිස්සාමී’ති චීවරකාරණා උප්පජ්ජති. ඉතිභවාභවහෙතූති එත්ථ ඉතීති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො; යථා චීවරාදිහෙතු එවං භවාභවහෙතූතිපි අත්ථො. භවාභවොති චෙත්ථ පණීතපණීතතරානි තෙලමධුඵාණිතාදීනි අධිප්පෙතානි. ඉමෙසං පන චතුන්නං තණ්හුප්පාදානං පහානත්ථාය පටිපාටියාව චත්තාරො අරියවංසා දෙසිතාති වෙදිතබ්බා.

අගතිගමනෙසු ¶ ඡන්දාගතිං ගච්ඡතීති ඡන්දෙන පෙමෙන අගතිං ගච්ඡති, අකත්තබ්බං කරොති. පරපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ යො ‘අයං මෙ මිත්තො වා සන්දිට්ඨො වා සම්භත්තො වා ඤාතකො වා ලඤ්ජං වා පන මෙ දෙතී’ති ඡන්දවසෙන අස්සාමිකං සාමිකං කරොති – අයං ඡන්දාගතිං ගච්ඡති නාම. යො ‘අයං මෙ වෙරී’ති පකතිවෙරවසෙන වා තඞ්ඛණුප්පන්නකොධවසෙන වා සාමිකං අස්සාමිකං කරොති – අයං දොසාගතිං ගච්ඡති නාම. යො පන මන්දත්තා මොමූහත්තා යං වා තං වා වත්වා අස්සාමිකං සාමිකං කරොති – අයං මොහාගතිං ගච්ඡති නාම. යො පන ‘අයං රාජවල්ලභො වා විසමනිස්සිතො වා අනත්ථම්පි මෙ කරෙය්යා’ති භීතො අස්සාමිකං සාමිකං කරොති – අයං භයාගතිං ගච්ඡති නාම. යො වා පන භාජියට්ඨානෙ කිඤ්චි භාජෙන්තො ‘අයං මෙ මිත්තො වා සන්දිට්ඨො වා සම්භත්තො වා’ති පෙමවසෙන අතිරෙකං දෙති, ‘අයං මෙ වෙරී’ති දොසවසෙන ඌනකං දෙති, මොමූහත්තා දින්නාදින්නං අජානමානො කස්සචි ඌනකං කස්සචි අධිකං දෙති, ‘අයං ඉමස්මිං අදීයමානෙ මය්හං අනත්ථම්පි කරෙය්යා’ති භීතො කස්සචි අතිරෙකං දෙති, සො චතුබ්බිධොපි යථානුක්කමෙන ඡන්දාගතිආදීනි ගච්ඡති නාම. අරියා එතාය න ගච්ඡන්තීති අගති, අනරියා ඉමිනා අගතිං ගච්ඡන්තීති අගතිගමනං. ඉමං ද්වයං චතුන්නම්පි සාධාරණවසෙන වුත්තං. ඡන්දෙන ගමනං ඡන්දගමනං. ඉදං දොසාදීනං අසාධාරණවසෙන වුත්තං. සකපක්ඛරාගඤ්ච පරපක්ඛදොසඤ්ච පුරක්ඛත්වා අසමග්ගභාවෙන ගමනං වග්ගගමනං. ඉදං ඡන්දදොසසාධාරණවසෙන වුත්තං. වාරිනො විය යථානින්නං ගමනන්ති වාරිගමනං. ඉදං චතුන්නම්පි සාධාරණවසෙන වුත්තං.

විපරියාසෙසු ¶ අනිච්චාදීනි වත්ථූනි නිච්චන්තිආදිනා නයෙන විපරීතතො එසන්තීති විපරියාසා, සඤ්ඤාය විපරියාසො සඤ්ඤාවිපරියාසො. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො. එවමෙතෙ චතුන්නං ¶ වත්ථූනං වසෙන චත්තාරො, යෙසු වත්ථූසු සඤ්ඤාදීනං වසෙන ද්වාදස හොන්ති. තෙසු අට්ඨ සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති. අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසා සකදාගාමිමග්ගෙන තනුකා හොන්ති, අනාගාමිමග්ගෙන පහීයන්ති. දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසා අරහත්තමග්ගෙන පහීයන්තීති වෙදිතබ්බා.

අනරියවොහාරෙසු ¶ අනරියවොහාරාති අනරියානං ලාමකානං වොහාරා. දිට්ඨවාදිතාති ‘දිට්ඨං මයා’ති එවං වාදිතා. එත්ථ ච තං තං සමුට්ඨාපිකචෙතනාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සහ සද්දෙන චෙතනා කථිතාතිපි වුත්තමෙව. දුතියචතුක්කෙපි එසෙව නයො. අරියො හි අදිස්වා වා ‘දිට්ඨං මයා’ති දිස්වා වා ‘න දිට්ඨං මයා’ති වත්තා නාම නත්ථි; අනරියොව එවං වදති. තස්මා එවං වදන්තස්ස එතා සහ සද්දෙන අට්ඨ චෙතනා අනරියවොහාරාති වෙදිතබ්බා.

දුච්චරිතෙසු පඨමචතුක්කං වෙරචෙතනාවසෙන වුත්තං, දුතියං වචීදුච්චරිතවසෙන.

භයෙසු පඨමචතුක්කෙ ජාතිං පටිච්ච උප්පන්නං භයං ජාතිභයං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. දුතියචතුක්කෙ රාජතො උප්පන්නං භයං රාජභයං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

තතියචතුක්කෙ චත්තාරි භයානීති මහාසමුද්දෙ උදකං ඔරොහන්තස්ස වුත්තභයානි. මහාසමුද්දෙ කිර මහින්දවීචි නාම සට්ඨි යොජනානි උග්ගච්ඡති. ගඞ්ගාවීචි නාම පණ්ණාස. රොහණවීචි නාම චත්තාලීස යොජනානි උග්ගච්ඡති. එවරූපා ඌමියො පටිච්ච උප්පන්නං භයං ඌමිභයං නාම. කුම්භීලතො උප්පන්නං භයං කුම්භීලභයං. උදකාවට්ටතො භයං ආවට්ටභයං. සුසුකා වුච්චති චණ්ඩමච්ඡො; තතො භයං සුසුකාභයං.

චතුත්ථචතුක්කෙ අත්තානුවාදභයන්ති පාපකම්මිනො අත්තානං අනුවදන්තස්ස උප්පජ්ජනකභයං. පරානුවාදභයන්ති පරස්ස අනුවාදතො උප්පජ්ජනකභයං. දණ්ඩභයන්ති අගාරිකස්ස රඤ්ඤා පවත්තිතදණ්ඩං, අනගාරිකස්ස විනයදණ්ඩං පටිච්ච උප්පජ්ජනකභයං. දුග්ගතිභයන්ති චත්තාරො අපායෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනකභයං. ඉති ¶ ඉමෙහි චතූහි චතුක්කෙහි සොළස මහාභයානි නාම කථිතානි.

දිට්ඨිචතුක්කෙ ¶ තිම්බරුකදිට්ඨි (සං. නි. 2.18) නාම කථිතා. තත්ථ සයංකතං සුඛදුක්ඛන්ති වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සතො වෙදනාය එව වෙදනා කතාති උප්පන්නා දිට්ඨි. එවඤ්ච සති තස්සා වෙදනාය පුබ්බෙපි අත්ථිතා ආපජ්ජතීති අයං සස්සතදිට්ඨි නාම හොති. සච්චතො ථෙතතොති සච්චතො ථිරතො. පරංකතන්ති ¶ පච්චුප්පන්නවෙදනතො අඤ්ඤං වෙදනාකාරණං වෙදනත්තානං සමනුපස්සතො ‘අඤ්ඤාය වෙදනාය අයං වෙදනා කතා’ති උප්පන්නා දිට්ඨි. එවං සති පුරිමාය කාරණවෙදනාය උච්ඡෙදො ආපජ්ජතීති අයං උච්ඡෙදදිට්ඨි නාම හොති. සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්චාති යථාවුත්තෙනෙව අත්ථෙන ‘උපඩ්ඪං සයංකතං, උපඩ්ඪං පරෙන කත’න්ති ගණ්හතො උප්පන්නා දිට්ඨි – අයං සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි නාම. චතුත්ථා අකාරණා එව සුඛදුක්ඛං හොතීති ගණ්හතො උප්පන්නා දිට්ඨි. එවං සති අයං අහෙතුකදිට්ඨි නාම. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙවාති.

චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

(5.) පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා

940. පඤ්චකනිද්දෙසෙ යස්මා යෙසං සක්කායදිට්ඨිආදීනි අප්පහීනානි, තෙ භවග්ගෙපි නිබ්බත්තෙ එතානි ආකඩ්ඪිත්වා කාමභවෙයෙව පාතෙන්ති, තස්මා ඔරම්භාගියානි සංයොජනානීති වුත්තානි. ඉති එතානි පඤ්ච ගච්ඡන්තං න වාරෙන්ති, ගතං පන ආනෙන්ති. රූපරාගාදීනිපි පඤ්ච ගච්ඡන්තං න වාරෙන්ති, ආගන්තුං පන න දෙන්ති. රාගාදයො පඤ්ච ලග්ගනට්ඨෙන සඞ්ගා, අනුපවිට්ඨට්ඨෙන පන සල්ලාති වුත්තා.

941. චෙතොඛිලාති චිත්තස්ස ථද්ධභාවා කචවරභාවා ඛාණුකභාවා. සත්ථරි කඞ්ඛතීති සත්ථු සරීරෙ වා ගුණෙ වා කඞ්ඛති. සරීරෙ කඞ්ඛමානො ‘ද්වත්තිංසවරලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං නාම සරීරං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති. ගුණෙ කඞ්ඛමානො ‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤාණං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති. විචිකිච්ඡතීති විචිනන්තො කිච්ඡති, දුක්ඛං ආපජ්ජති, විනිච්ඡෙතුං න සක්කොති. නාධිමුච්චතීති ¶ ‘එවමෙත’න්ති අධිමොක්ඛං න පටිලභති ¶ . න සම්පසීදතීති ගුණෙසු ඔතරිත්වා නිබ්බිචිකිච්ඡභාවෙන පසීදිතුං අනාවිලො භවිතුං න සක්කොති.

ධම්මෙති පරියත්තිධම්මෙ ච පටිවෙධධම්මෙ ච. පරියත්තිධම්මෙ කඞ්ඛමානො ‘තෙපිටකං බුද්ධවචනං චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති වදන්ති, අත්ථි නු ඛො එතං නත්ථී’ති කඞ්ඛති. පටිවෙධධම්මෙ කඞ්ඛමානො ‘විපස්සනානිස්සන්දො මග්ගො නාම ¶ , මග්ගනිස්සන්දො ඵලං නාම, සබ්බසඞ්ඛාරපටිනිස්සග්ගො නිබ්බානං නාමාති වදන්ති, තං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති’.

සඞ්ඝෙ කඞ්ඛතීති ‘උජුප්පටිපන්නොතිආදීනං පදානං වසෙන එවරූපං පටිපදං පටිපන්නා චත්තාරො මග්ගට්ඨා චත්තාරො ඵලට්ඨාති අට්ඨන්නං පුග්ගලානං සමූහභූතො සඞ්ඝො නාම අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති. සික්ඛාය කඞ්ඛමානො ‘අධිසීලසික්ඛා නාම අධිචිත්තසික්ඛා නාම අධිපඤ්ඤා සික්ඛා නාමාති වදන්ති, සා අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති.

චෙතසොවිනිබන්ධාති චිත්තං බන්ධිත්වා මුට්ඨියං කත්වා විය ගණ්හන්තීති චෙතසොවිනිබන්ධා. කාමෙති වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපි. කායෙති අත්තනො කායෙ. රූපෙති බහිද්ධා රූපෙ. යාවදත්ථන්ති යත්තකං ඉච්ඡති තත්තකං. උදරාවදෙහකන්ති උදරපූරං. තඤ්හි උදරං අවදෙහනතො උදරාවදෙහකන්ති වුච්චති. සෙය්යසුඛන්ති මඤ්චපීඨසුඛං උතුසුඛං වා. පස්සසුඛන්ති යථා සම්පරිවත්තකං සයන්තස්ස දක්ඛිණපස්සවාමපස්සානං සුඛං හොති, එවං උප්පන්නසුඛං. මිද්ධසුඛන්ති නිද්දාසුඛං. අනුයුත්තොති යුත්තපයුත්තො විහරති. පණිධායාති පත්ථයිත්වා. සීලෙනාතිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. වතන්ති වතසමාදානං. තපොති තපචරණං. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරති. දෙවො වා භවිස්සාමීති මහෙසක්ඛදෙවො වා භවිස්සාමි. දෙවඤ්ඤතරො වාති අප්පෙසක්ඛදෙවෙසු වා අඤ්ඤතරො. කුසලධම්මෙ ආවරන්ති නිවාරෙන්තීති නීවරණානි.

මාතා ජීවිතා වොරොපිතා හොතීති මනුස්සෙනෙව සකජනිකා මනුස්සමාතා ජීවිතා වොරොපිතා හොති. පිතාපි ¶ මනුස්සපිතාව. අරහාපි මනුස්සඅරහාව. දුට්ඨෙන චිත්තෙනාති වධකචිත්තෙන.

සඤ්ඤීති සඤ්ඤාසමඞ්ගී. අරොගොති නිච්චො. ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තීති ඉත්ථං එකෙ අභිවදන්ති, එවමෙකෙ අභිවදන්තීති අත්ථො. එත්තාවතා සොළස සඤ්ඤීවාදා කථිතා. අසඤ්ඤීති ¶ සඤ්ඤාවිරහිතො. ඉමිනා පදෙන අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා කථිතා. තතියපදෙන අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා කථිතා. සතො වා පන සත්තස්සාති අථවා පන විජ්ජමානස්සෙව සත්තස්ස. උච්ඡෙදන්ති උපච්ඡෙදං. විනාසන්ති අදස්සනං. විභවන්ති භාවවිගමං. සබ්බානෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව. තත්ථ ද්වෙ ජනා උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හන්ති – ලාභී ¶ ච අලාභී ච. තත්ථ ලාභී අරහතො දිබ්බෙන චක්ඛුනා චුතිං දිස්වා උපපත්තිං අපස්සන්තො, යො වා චුතිමත්තමෙව දට්ඨුං සක්කොති න උපපාතං, සො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. අලාභී ‘කො පරලොකං ජානාතී’ති කාමසුඛගිද්ධතාය වා ‘යථා රුක්ඛතො පණ්ණානි පතිතානි න පුන විරුහන්ති, එවං සත්තා’තිආදිනා විතක්කෙන වා උච්ඡෙදං ගණ්හාති. ඉධ පන තණ්හාදිට්ඨීනං වසෙන තථා ච අඤ්ඤථා ච විකප්පෙත්වාව උප්පන්නා සත්ත උච්ඡෙදවාදා කථිතා. තෙසඤ්හි ඉදං සඞ්ගහවචනං. දිට්ඨධම්මනිබ්බානං වා පනෙකෙති එත්ථ දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛධම්මො වුච්චති. තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධත්තභාවස්සෙතං අධිවචනං. දිට්ඨධම්මෙ නිබ්බානං දිට්ඨධම්මනිබ්බානං; ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛා වූපසම්මන්ති අත්ථො. ඉදං පඤ්චන්නං දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදානං සඞ්ගහවචනං.

942. වෙරාති වෙරචෙතනා. බ්යසනාති විනාසා. අක්ඛන්තියාති අනධිවාසනාය. අප්පියොති දස්සනසවනපටිකූලතාය න පියායිතබ්බො. චින්තෙතුම්පි පටිකූලත්තා මනො එතස්මිං න අප්පෙතීති අමනාපො. වෙරබහුලොති බහුවෙරො. වජ්ජබහුලොති බහුදොසො.

ආජීවකභයන්ති ආජීවං ජීවිතවුත්තිං පටිච්ච උප්පන්නං භයං ¶ . තං අගාරිකස්සපි හොති අනගාරිකස්සපි. තත්ථ අගාරිකෙන තාව ආජීවහෙතු බහුං අකුසලං කතං හොති. අථස්ස මරණසමයෙ නිරයෙ උපට්ඨහන්තෙ භයං උප්පජ්ජති. අනගාරිකෙනාපි බහු අනෙසනා කතා හොති. අථස්ස මරණකාලෙ නිරයෙ උපට්ඨහන්තෙ භයං උප්පජ්ජති. ඉදං ආජීවකභයං නාම. අසිලොකභයන්ති ගරහභයං පරිසසාරජ්ජභයන්ති කතපාපස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිපතිතං පරිසං උපසඞ්කමන්තස්ස සාරජ්ජසඞ්ඛාතං භයං උප්පජ්ජති. ඉදං පරිසසාරජ්ජභයං නාම. ඉතරද්වයං පාකටමෙව.

943. දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාරෙසු පඤ්චහි කාමගුණෙහීති මනාපියරූපාදීහි පඤ්චහි කාමකොට්ඨාසෙහි බන්ධනෙහි වා. සමප්පිතොති සුට්ඨු අප්පිතො අල්ලීනො හුත්වා. සමඞ්ගීභූතොති සමන්නාගතො. පරිචාරෙතීති තෙසු කාමගුණෙසු යථාසුඛං ඉන්ද්රියානි චාරෙති සඤ්චාරෙති ඉතො චිතො ¶ ච උපනෙති; අථ වා පන ලළති රමති කීළතීති. එත්ථ ච දුවිධා කාමගුණා – මානුස්සකා චෙව දිබ්බා ච. මානුස්සකා මන්ධාතුකාමගුණසදිසා දට්ඨබ්බා; දිබ්බා පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවරාජස්ස කාමගුණසදිසාති. එවරූපෙ කාමෙ ¶ උපගතඤ්හි තෙ පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො හොතීති වදන්ති. තත්ථ පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානන්ති පරමං දිට්ඨධම්මනිබ්බානං, උත්තමන්ති අත්ථො.

දුතියවාරෙ හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා; පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛා; පකතිජහනට්ඨෙන විපරිණාමධම්මාති වෙදිතබ්බා. තෙසං විපරිණාමඤ්ඤථාභාවාති තෙසං කාමානං විපරිණාමසඞ්ඛාතා අඤ්ඤථාභාවා. ‘යම්පි මෙ අහොසි තම්පි මෙ නත්ථී’ති වුත්තනයෙන උප්පජ්ජන්ති සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා. තත්ථ අන්තොනිජ්ඣායනලක්ඛණො සොකො; තන්නිස්සිතලාලප්පලක්ඛණො පරිදෙවො; කායපටිපීළනලක්ඛණං දුක්ඛං; මනොවිඝාතලක්ඛණං දොමනස්සං; විඝාතලක්ඛණො උපායාසො.

විතක්කිතන්ති අභිනිරොපනවසෙන පවත්තො විතක්කො. විචාරිතන්ති අනුමජ්ජනවසෙන පවත්තො විචාරො. එතෙන එතන්ති එතෙන විතක්කෙන ච විචාරෙන ච එතං පඨමජ්ඣානං ඔළාරිකං සකණ්ටකං විය ඛායති.

පීතිගතන්ති පීතිමෙව. චෙතසො උප්පිලාවිතන්ති චිත්තස්ස උප්පිලභාවකරණං. චෙතසො ආභොගොති ඣානා වුට්ඨාය ¶ තස්මිං සුඛෙ පුනප්පුනං චිත්තස්ස ආභොගො මනසිකාරොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

(6.) ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

944. ඡක්කනිද්දෙසෙ යස්මා කුද්ධො වා කොධවසෙන, සන්දිට්ඨිපරාමාසී වා සන්දිට්ඨිපරාමාසිතාය ¶ කලහං විග්ගහං විවාදං ආපජ්ජති, තස්මා කොධාදයො ‘විවාදමූලානී’ති වුත්තා.

ඡන්දරාගනිද්දෙසෙ කාමගෙහසිතත්තා ඡන්දරාගා ගෙහස්සිතා ධම්මාති සඞ්ගහතො වත්වා පුන පභෙදතො දස්සෙතුං මනාපියෙසු රූපෙසූතිආදි වුත්තං. තත්ථ මනාපියෙසූති මනවඩ්ඪනකෙසු ඉට්ඨෙසු. විරොධා එව විරොධවත්ථූනි. අමනාපියෙසූති අනිට්ඨෙසු.

945. අගාරවෙසු අගාරවොති ගාරවවිරහිතො. අප්පතිස්සොති අප්පතිස්සයො අනීචවුත්ති. එත්ථ පන යො භික්ඛු සත්ථරි ධරමානෙ තීසු කාලෙසු උපට්ඨානං න යාති, සත්ථරි අනුපාහනෙ චඞ්කමන්තෙ සඋපාහනො චඞ්කමති ¶ , නීචෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තෙ උච්චෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමති, හෙට්ඨා වසන්තෙ උපරි වසති, සත්ථුදස්සනට්ඨානෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තං ධාරෙති, උපාහනං ධාරෙති, න්හායති, උච්චාරං වා පස්සාවං වා කරොති, පරිනිබ්බුතෙ වා පන චෙතියං වන්දිතුං න ගච්ඡති, චෙතියස්ස පඤ්ඤායනට්ඨානෙ සත්ථුදස්සනට්ඨානෙ වුත්තං සබ්බං කරොති – අයං සත්ථරි අගාරවො නාම. යො පන ධම්මසවනෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ සක්කච්චං න ගච්ඡති, සක්කච්චං ධම්මං න සුණාති, සමුල්ලපන්තො නිසීදති, න සක්කච්චං ගණ්හාති, න සක්කච්චං වාචෙති – ‘අයං ධම්මෙ අගාරවො නාම. යො පන ථෙරෙන භික්ඛුනා අනජ්ඣිට්ඨො ධම්මං දෙසෙති, පඤ්හං කථෙති, වුඩ්ඪෙ භික්ඛූ ඝට්ටෙන්තො ගච්ඡති, තිට්ඨති, නිසීදති, දුස්සපල්ලත්ථිකං වා හත්ථපල්ලත්ථිකං වා කරොති, සඞ්ඝමජ්ඣෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තුපාහනං ධාරෙති – අයං සඞ්ඝෙ අගාරවො නාම. එකභික්ඛුස්මිම්පි හි අගාරවෙ කතෙ සඞ්ඝෙ අගාරවො කතොව හොති. තිස්සො සික්ඛා පන අපූරයමානොව සික්ඛාය අගාරවො නාම. අප්පමාදලක්ඛණං අනනුබ්රූහයමානො අප්පමාදෙ අගාරවො නාම. දුවිධං පටිසන්ථාරං අකරොන්තො පටිසන්ථාරෙ අගාරවො නාම.

පරිහානියා ධම්මාති පරිහානකරා ධම්මා. කම්මාරාමතාති ¶ නවකම්මෙ වා චීවරවිචාරණාදීසු වා කම්මෙසු අභිරති යුත්තපයුත්තතා. භස්සාරාමතාති තිරච්ඡානකථාවසෙන භස්සෙ යුත්තපයුත්තතා. නිද්දාරාමතාති නිද්දාය යුත්තපයුත්තතා. සඞ්ගණිකාරාමතාති සඞ්ගණිකාය යුත්තපයුත්තතා. සංසග්ගාරාමතාති සවනසංසග්ගෙ, දස්සනසංසග්ගෙ, සමුල්ලාපසංසග්ගෙ, පරිභොගසංසග්ගෙ, කායසංසග්ගෙති පඤ්චවිධෙ සංසග්ගෙ යුත්තපයුත්තතා. පපඤ්චාරාමතාති තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චෙසු යුත්තපයුත්තතා.

946. සොමනස්සුපවිචාරාදීසු ¶ සොමනස්සෙන සද්ධිං උපවිචරන්තීති සොමනස්සුපවිචාරා. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වා. සොමනස්සට්ඨානියන්ති සොමනස්සස්ස ආරම්මණවසෙන කාරණභූතං. උපවිචරතීති තත්ථ විචාරප්පවත්තනෙන උපවිචරති. විතක්කො පන තංසම්පයුත්තො වාති ඉමිනා නයෙන තීසුපි ඡක්කෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

947. ගෙහසිතානීති කාමගුණනිස්සිතානි. සොමනස්සානීති චෙතසිකසුඛානි. දොමනස්සානීති චෙතසිකදුක්ඛානි. උපෙක්ඛාති අඤ්ඤාණසම්පයුත්තා ¶ උපෙක්ඛා වෙදනා, අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාතිපි එතාසංයෙව නාමං.

948. අත්ථි මෙ අත්තාති වාති සබ්බපදෙසු වා-සද්දො විකප්පත්ථො; එවං වා දිට්ඨි උප්පජ්ජතීති වුත්තං හොති. අත්ථි මෙ අත්තාති චෙත්ථ සස්සතදිට්ඨි සබ්බකාලෙසු අත්තනො අත්ථිතං ගණ්හාති. සච්චතො ථෙතතොති භූතතො ච ථිරතො ච; ඉදං සච්චන්ති සුට්ඨු දළ්හභාවෙනාති වුත්තං හොති. නත්ථි මෙ අත්තාති අයං පන උච්ඡෙදදිට්ඨි, සතො සත්තස්ස තත්ථ තත්ථ විභවග්ගහණතො. අථ වා පුරිමාපි තීසු කාලෙසු අත්ථීති ගහණතො සස්සතදිට්ඨි, පච්චුප්පන්නමෙව අත්ථීති ගණ්හන්තී උච්ඡෙදදිට්ඨි. පච්ඡිමාපි අතීතානාගතෙසු නත්ථීති ගහණතො ‘භස්මන්තා ආහුතියො’ති ගහිතදිට්ඨිකානං විය උච්ඡෙදදිට්ඨි, අතීතෙයෙව නත්ථීති ගණ්හන්තී අධිච්චසමුප්පන්නිකස්සෙව සස්සතදිට්ඨි. අත්තනා වා අත්තානං සඤ්ජානාමීති සඤ්ඤාක්ඛන්ධසීසෙන ඛන්ධෙ අත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය අවසෙසක්ඛන්ධෙ සඤ්ජානනතො ‘ඉමිනා අත්තනා ඉමං අත්තානං සඤ්ජානාමී’ති එවං හොති. අත්තනා වා අනත්තානන්ති සඤ්ඤාක්ඛන්ධංයෙව අත්තාති ගහෙත්වා ඉතරෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ අනත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය තෙසං ජානනතො එවං හොති. අනත්තනා වා අත්තානන්ති සඤ්ඤාක්ඛන්ධං අනත්තාති ¶ ඉතරෙ ච චත්තාරො ඛන්ධෙ අත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය තෙසං ජානනතො එවං හොති. සබ්බාපි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියොව.

වදො වෙදෙය්යොති ආදයො පන සස්සතදිට්ඨියා එව අභිනිවෙසාකාරා. තත්ථ වදතීති වදො; වචීකම්මස්ස කාරකොති වුත්තං හොති. වෙදයතීති වෙදෙය්යො; ජානාති අනුභවති චාති වුත්තං හොති. ඉදානි යං සො වෙදෙති තං දස්සෙතුං තත්ර තත්ර දීඝරත්තං කල්යාණපාපකානන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ර තත්රාති තෙසු තෙසු යොනිගතිඨිතිනිවාසනිකායෙසු ආරම්මණෙසු වා. දීඝරත්තන්ති චිරරත්තං. පච්චනුභොතීති පටිසංවෙදයති. න සො ජාතො නාහොසීති සො අත්තා අජාතිධම්මතො ¶ න ජාතො නාම; සදා විජ්ජමානො යෙවාති අත්ථො. තෙනෙව අතීතෙ නාහොසි, අනාගතෙපි න භවිස්සති. යො හි ජාතො සො අහොසි, යො ච ජායිස්සති සො භවිස්සතීති. අථවා ‘න සො ජාතො නාහොසී’ති සො සදා විජ්ජමානත්තා අතීතෙපි න ජාතු නාහොසි ¶ , අනාගතෙපි න ජාතු න භවිස්සති. නිච්චොති උප්පාදවයරහිතො. ධුවොති ථිරො සාරභූතො. සස්සතොති සබ්බකාලිකො. අවිපරිණාමධම්මොති අත්තනො පකතිභාවං අවිජහනධම්මො කකණ්ටකො විය නානප්පකාරත්තං නාපජ්ජති. එවමයං සබ්බාසවදිට්ඨි (ම. නි. 1.17 ආදයො) නාම කථිතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා.

(7.) සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා

949. සත්තකනිද්දෙසෙ ථාමගතට්ඨෙන අප්පහීනට්ඨෙන ච අනුසෙන්තීති අනුසයා. වට්ටස්මිං සත්තෙ සංයොජෙන්ති ඝටෙන්තීති සංයොජනානි. සමුදාචාරවසෙන පරියුට්ඨහන්තීති පරියුට්ඨානානි. කාමරාගොව පරියුට්ඨානං කාමරාගපරියුට්ඨානං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

950. අසතං ධම්මා, ලාමකට්ඨෙන වා අසන්තා ධම්මාති අසද්ධම්මා. රාගාදීහි දොසෙහි දුට්ඨානි චරිතානීති දුච්චරිතානි. තෙන තෙනාකාරෙන මඤ්ඤන්තීති මානා.

951. දිට්ඨිනිද්දෙසෙ රූපීති රූපවා. චාතුමහාභූතිකොති චතුමහාභූතමයො. මාතාපිතූනං එතන්ති මාතාපෙත්තිකං. කින්තං? සුක්කසොණිතං. මාතාපෙත්තිකෙ සම්භූතො ජාතොති මාතාපෙත්තිකසම්භවො. ඉධ රූපකායසීසෙන මනුස්සත්තභාවං අත්තාති වදති. දුතියො තං පටික්ඛිපිත්වා දිබ්බත්තභාවං වදති. දිබ්බොති දෙවලොකෙ සම්භූතො. කාමාවචරොති ඡකාමාවචරදෙවපරියාපන්නො ¶ . කබළීකාරං භක්ඛයතීති කබළීකාරභක්ඛො. මනොමයොති ඣානමනෙන නිබ්බත්තො. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගීති සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගයුත්තො. අහීනින්ද්රියොති පරිපුණ්ණින්ද්රියො; යානි බ්රහ්මලොකෙ අත්ථි තෙසං වසෙන, ඉතරෙසඤ්ච සණ්ඨානවසෙනෙතං වුත්තං. ආකාසානඤ්චායතනූපගොති ¶ ආකාසානඤ්චායතනභාවං උපගතො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා.

(8.) අට්ඨකනිද්දෙසවණ්ණනා

952. අට්ඨකනිද්දෙසෙ ¶ කිලෙසායෙව කිලෙසවත්ථූනි. කුසීතවත්ථූනීති කුසීතස්ස අලසස්ස වත්ථූනි, පතිට්ඨා, කොසජ්ජකාරණානීති අත්ථො. කම්මං කාතබ්බං හොතීති චීවරවිචාරණාදිකම්මං කාතබ්බං හොති. න වීරියං ආරභතීති දුවිධම්පි වීරියං නාරභති. අප්පත්තස්සාති ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලධම්මස්ස අප්පත්තස්ස පත්තියා. අනධිගතස්සාති තස්සෙව අනධිගතස්ස අධිගමත්ථාය. අසච්ඡිකතස්සාති තස්සෙව අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකරණත්ථාය. ඉදං පඨමන්ති ‘ඉදං හන්දාහං නිපජ්ජාමී’ති එවං ඔසීදනං පඨමං කුසීතවත්ථු. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

මාසාචිතං මඤ්ඤෙති එත්ථ පන මාසාචිතං නාම තින්තමාසො; යථා තින්තමාසො ගරුකො හොති, එවං ගරුකොති අධිප්පායො. ගිලානා වුට්ඨිතො හොතීති ගිලානො හුත්වා පච්ඡා වුට්ඨිතො හොති.

954. අට්ඨසු ලොකධම්මෙසූති එත්ථ ලොකස්ස ධම්මාති ලොකධම්මා. එතෙහි විමුත්තො නාම නත්ථි, බුද්ධානම්පි හොන්ති එව. තස්මා ‘ලොකධම්මා’ති වුච්චන්ති. පටිඝාතොති පටිහඤ්ඤනාකාරො. ලාභෙ සාරාගොති ‘අහං ලාභං ලභාමී’ති එවං ගෙහසිතසොමනස්සවසෙන උප්පන්නො සාරාගො; සො චිත්තං පටිහනති. අලාභෙ පටිවිරොධොති ‘අහං ලාභං න ලභාමී’ති දොමනස්සවසෙන උප්පන්නවිරොධො; සොපි චිත්තං පටිහනති. තස්මා ‘පටිඝාතො’ති වුත්තො. යසාදීසුපි ‘අහං මහාපරිවාරො, අහං අප්පපරිවාරො, අහං පසංසප්පත්තො, අහං ගරහප්පත්තො, අහං සුඛප්පත්තො, අහං දුක්ඛප්පතො’ති එවමෙතෙසං උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. අනරියවොහාරාති අනරියානං වොහාරා.

957. පුරිසදොසාති ¶ පුරිසානං දොසා. න සරාමීති ‘මයා එතස්ස කම්මස්ස කතට්ඨානං න සරාමි න සල්ලක්ඛෙමී’ති ¶ එවං අස්සතිභාවෙන නිබ්බෙඨෙති මොචෙති. චොදකංයෙව පටිප්ඵරතීති පටිවිරුද්ධො හුත්වා ඵරති, පටිභාණිතභාවෙන තිට්ඨති. කිං නු ඛො තුය්හන්ති ‘තුය්හං බාලස්ස අබ්යත්තස්ස භණිතෙන නාම කිං’ යො ත්වං නෙව වත්ථුනා ආපත්තිං, න චොදනං ජානාසී’ති දීපෙති; ‘ත්වං පි නාම එවං කිඤ්චි අජානන්තො භණිතබ්බං මඤ්ඤිස්සසී’ති ¶ අජ්ඣොත්ථරති. පච්චාරොපෙතීති ‘ත්වං පි ඛොසී’තිආදීනි වදන්තො පටිආරොපෙති. පටිකරොහීති දෙසනාගාමිනිං දෙසෙහි, වුට්ඨානගාමිනිතො වුට්ඨාහි තතො සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨිතො අඤ්ඤං චොදෙස්සසී’ති දීපෙති.

අඤ්ඤෙනාඤ්ඤං පටිචරතීති අඤ්ඤෙන කාරණෙන වචනෙන වා අඤ්ඤං කාරණං වචනං වා පටිච්ඡාදෙති. ‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’ති වුත්තො ‘කො ආපන්නො? කිං ආපන්නො? කථං ආපන්නො? කිස්මිං ආපන්නො? කං භණථ? කිං භණථා’ති වදති. ‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’න්ති වුත්තෙ ‘න සුණාමී’ති සොතං වා උපනෙති. බහිද්ධා කථං අපනාමෙතීති ‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’ති පුට්ඨො ‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’ති වත්වා පුන ‘තව පාටලිපුත්තගමනං න පුච්ඡාමා’ති වුත්තෙ ‘තතො රාජගහං ගතොම්හී’ති ‘රාජගහං වා යාහි, බ්රාහ්මණගෙහං වා; ආපත්තිං ආපන්නොසී’ති? ‘තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධ’න්තිආදීනි වදන්තො කථං බහිද්ධා වික්ඛිපති. කොපන්ති කුපිතභාවං. දොසන්ති දුට්ඨභාවං. උභයම්පෙතං කොධස්සෙව නාමං. අප්පච්චයන්ති අසන්තුට්ඨාකාරං; දොමනස්සස්සෙතං නාමං. පාතුකරොතීති දස්සෙති පකාසෙති. බාහාවික්ඛෙපකං භණතීති බාහා වික්ඛිපිත්වා අලජ්ජිවචනං වදති. විහෙසෙතීති විහෙඨෙති බාධති. අනාදියිත්වාති චිත්තීකාරෙන අග්ගහෙත්වා අවජානිත්වා; අනාදරො හුත්වාති අත්ථො.

අතිබාළ්හන්ති අතිදළ්හං අතිප්පමාණං. මයි බ්යාවටාති මයි බ්යාපාරං ආපන්නා. හීනායාවත්තිත්වාති හීනස්ස ගිහිභාවස්ස අත්ථාය ආවත්තිත්වා; ගිහී හුත්වාති අත්ථො. අත්තමනා හොථාති තුට්ඨචිත්තා හොථ, ‘මයා ලභිතබ්බං ලභථ, මයා වසිතබ්බට්ඨානෙ වසථ, ඵාසුවිහාරො වො මයා කතො’ති අධිප්පායෙන වදති.

958. අසඤ්ඤීති පවත්තො වාදො අසඤ්ඤීවාදො; සො තෙසං අත්ථීති අසඤ්ඤීවාදා. රූපී අත්තාතිආදීසු ලාභිනො කසිණරූපං අත්තාති ගහෙත්වා රූපීති දිට්ඨි උප්පජ්ජති; අලාභිනො තක්කමත්තෙනෙව ¶ ¶ , ආජීවකානං විය. ලාභිනොයෙව ච පන අරූපසමාපත්තිනිමිත්තං අත්තාති ගහෙත්වා අරූපීති දිට්ඨි උප්පජ්ජති; අලාභිනො තක්කමත්තෙනෙව, නිගණ්ඨානං විය. අසඤ්ඤීභාවෙ පනෙත්ථ එකන්තෙනෙව කාරණං න පරියෙසිතබ්බං. දිට්ඨිගතිකො ¶ හි උම්මත්තකො විය යං වා තං වා ගණ්හාති. රූපී ච අරූපී චාති රූපාරූපමිස්සකගාහවසෙන වුත්තං. අයං දිට්ඨි රූපාවචරාරූපාවචරසමාපත්තිලාභිනොපි තක්කිකස්සාපි උප්පජ්ජති. නෙව රූපී නාරූපීති පන එකන්තතො තක්කිකදිට්ඨියෙව. අන්තවාති පරිත්තකසිණං අත්තතො ගණ්හන්තස්ස දිට්ඨි. අනන්තවාති අප්පමාණකසිණං. අන්තවා ච අනන්තවා චාති උද්ධමධො සපරියන්තං තිරියං අපරියන්තං කසිණං අත්තාති ගහෙත්වා උප්පන්නදිට්ඨි. නෙවන්තවා නානන්තවාති තක්කිකදිට්ඨියෙව. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

අට්ඨකනිද්දෙසවණ්ණනා.

(9.) නවකනිද්දෙසවණ්ණනා

960. නවකනිද්දෙසෙ නව ආඝාතවත්ථූනීති සත්තෙසු උප්පත්තිවසෙනෙව කථිතානි. පුරිසානං මලානීති පුරිසමලානි. නවවිධාති නවකොට්ඨාසා නවප්පභෙදා වා.

963. තණ්හං පටිච්චාති තණ්හං නිස්සාය. පරියෙසනාති රූපාදිආරම්මණපරියෙසනා. සා හි තණ්හාය සති හොති. ලාභොති රූපාදිආරම්මණපටිලාභො. සො හි පරියෙසනාය සති හොති. විනිච්ඡයො පන ඤාණතණ්හාදිට්ඨිවිතක්කවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා, සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.323) අයං ඤාණවිනිච්ඡයො. ‘‘විනිච්ඡයොති ද්වෙ විනිච්ඡයා – තණ්හාවිනිච්ඡයො ච දිට්ඨිවිනිච්ඡයො චා’’ති (මහානි. 102) එවං ආගතානි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි තණ්හාවිනිච්ඡයො. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිවිනිච්ඡයො. ‘‘ඡන්දො ඛො, දෙවානමින්ද, විතක්කනිදානො’’ති (දී. නි. 2.358) ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඉධ විනිච්ඡයොති වුත්තො විතක්කොයෙව ආගතො. ලාභං ලභිත්වා හි ඉට්ඨානිට්ඨං සුන්දරාසුන්දරඤ්ච විතක්කෙනෙව විනිච්ඡිනාති – ‘එත්තකං මෙ රූපාරම්මණත්ථාය භවිස්සති ¶ , එත්තකං සද්දාදිආරම්මණත්ථාය ¶ , එත්තකං මය්හං භවිස්සති, එත්තකං පරස්ස, එත්තකං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, එත්තකං නිදහිස්සාමී’ති. තෙන වුත්තං ‘‘ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො’’ති.

ඡන්දරාගොති එවං අකුසලවිතක්කෙන විතක්කිතෙ වත්ථුස්මිං දුබ්බලරාගො ච බලවරාගො ච උප්පජ්ජති. ඉදඤ්හි ඉධ ඡන්දොති දුබ්බලරාගස්සාධිවචනං ¶ . අජ්ඣොසානන්ති අහං මමන්ති බලවසන්නිට්ඨානං. පරිග්ගහොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පරිග්ගහකරණං. මච්ඡරියන්ති පරෙහි සාධාරණභාවස්ස අසහනතා. තෙනෙවස්ස පොරාණා එවං වචනත්ථං වදන්ති – ‘‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්ස අච්ඡරියං හොතූති පවත්තත්තා මච්ඡරියන්ති වුච්චතී’’ති. ආරක්ඛොති ද්වාරපිදහනමඤ්ජුසගොපනාදිවසෙන සුට්ඨු රක්ඛණං. අධිකරොතීති අධිකරණං; කාරණස්සෙතං නාමං. ආරක්ඛාධිකරණන්ති භාවනපුංසකං; ආරක්ඛහෙතූති අත්ථො. දණ්ඩාදානාදීසු පරනිසෙධනත්ථං දණ්ඩස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. එකතොධාරාදිනො සත්ථස්ස ආදානං සත්ථාදානං. කලහොති කායකලහොපි වාචාකලහොපි. පුරිමො පුරිමො විරොධො විග්ගහො, පච්ඡිමො පච්ඡිමො විවාදො. තුවං තුවන්ති අගාරවවචනං, ත්වං ත්වන්ති අත්ථො.

964. ඉඤ්ජිතානීති ඉඤ්ජනානි චලනානි. අස්මීති ඉඤ්ජිතමෙතන්තිආදීහි සබ්බපදෙහි මානොව කථිතො. අහන්ති පවත්තොපි හි මානො ඉඤ්ජිතමෙව, අයමහන්ති පවත්තොපි, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී භවිස්සන්ති පවත්තොපි. සෙසනවකෙහිපි මානොව කථිතො. මානො හි ඉඤ්ජනතො ඉඤ්ජිතං, මඤ්ඤනතො මඤ්ඤිතං, ඵන්දනතො ඵන්දිතං, පපඤ්චනතො පපඤ්චිතං. තෙහි තෙහි කාරණෙහි සඞ්ඛතත්තා සඞ්ඛතන්ති ච වුච්චති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

නවකනිද්දෙසවණ්ණනා.

(10.) දසකනිද්දෙසවණ්ණනා

966. දසකනිද්දෙසෙ කිලෙසා එව කිලෙසවත්ථූනි. ආඝාතවත්ථූනි පනෙත්ථ ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදීනං ¶ වසෙන අවිකොපෙතබ්බෙ ඛාණුකණ්ටකාදිම්හිපි අට්ඨානෙ උප්පන්නාඝාතෙන සද්ධිං වුත්තානි.

970. මිච්ඡත්තෙසු මිච්ඡාඤාණන්ති පාපකිරියාසු උපායචින්තාවසෙන පාපං කත්වා ‘සුකතං මයා’ති පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන උප්පන්නො මොහො. මිච්ඡාවිමුත්තීති ¶ අවිමුත්තස්සෙව සතො විමුත්තසඤ්ඤිතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

දසකනිද්දෙසවණ්ණනා.

තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසවණ්ණනා

973. තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසෙ තණ්හාවිචරිතානීති තණ්හාසමුදාචාරා තණ්හාපවත්තියො. අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදායාති අජ්ඣත්තිකං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය. ඉදඤ්හි උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. අස්මීති හොතීති යදෙතං අජ්ඣත්තං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන සමූහගාහතො ‘අස්මී’ති හොති, තස්මිං සතීති ¶ අත්ථො. ඉත්ථස්මීති හොතීතිආදීසු පන එවං සමූහතො ‘අහ’න්ති ගහණෙ සති තතො අනුපනිධාය ච උපනිධාය චාති ද්විධා ගහණං හොති. තත්ථ අනුපනිධායාති අඤ්ඤං ආකාරං අනුපගම්ම සකභාවමෙව ආරම්මණං කත්වා ‘ඉත්ථස්මී’ති හොති; ඛත්තියාදීසු ‘ඉදංපකාරො අහ’න්ති එවං තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන හොතීති අත්ථො. ඉදං තාව අනුපනිධාය ගහණං. උපනිධාය ගහණං පන දුවිධං හොති – සමතො ච අසමතො ච. තං දස්සෙතුං එවස්මීති ච අඤ්ඤථාස්මීති ච වුත්තං. තත්ථ එවස්මීති ඉදං සමතො උපනිධාය ගහණං; යථා අයං ඛත්තියො, යථා අයං බ්රාහ්මණො, එවං අහම්පීති අත්ථො. අඤ්ඤථාස්මීති ඉදං පන අසමතො ගහණං; යථායං ඛත්තියො, යථායං බ්රාහ්මණො, තතො අඤ්ඤථා අහං හීනො වා අධිකො වාති අත්ථො. ඉමානි තාව පච්චුප්පන්නවසෙන චත්තාරි තණ්හාවිචරිතානි. භවිස්සන්තිආදීනි පන චත්තාරි අනාගතවසෙන වුත්තානි. සෙසං පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අස්මීති සස්සතො අස්මි. සාතස්මීති අසස්සතො අස්මි. අසස්මීති සතස්මීති වා පාඨො. තත්ථ අත්ථීති අසං; නිච්චස්සෙතං අධිවචනං. සීදතීති සතං; අනිච්චස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමානි ¶ ද්වෙ සස්සතුච්ඡෙදවසෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. ඉතො පරානි සියන්තිආදීනි චත්තාරි සංසයපරිවිතක්කවසෙන වුත්තානි. තානි පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. අපාහං සියන්තිආදීනි පන චත්තාරි ‘‘අපි නාමාහං භවෙය්ය’’න්ති එවං පත්ථනාකප්පනවසෙන වුත්තානි. තානි පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එවමෙතෙසු –

ද්වෙ ¶ දිට්ඨිසීසා චත්තාරො, සුද්ධසීසා සීසමූලකා;

තයො තයොති එතානි, අට්ඨාරස විභාවයෙ.

එතෙසු හි සස්සතුච්ඡෙදවසෙන වුත්තා ද්වෙ දිට්ඨිසීසා නාම. අස්මීති, භවිස්සන්ති, සියන්ති, අපාහං සියන්ති එතෙ චත්තාරො සුද්ධසීසාඑව. ඉත්ථස්මීති ආදයො තයො තයොති ද්වාදස සීසමූලකා නාමාති. එවමෙතෙ ද්වෙ දිට්ඨිසීසා, චත්තාරො සුද්ධසීසා, ද්වාදස සීසමූලකාති අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතධම්මා වෙදිතබ්බා.

974. ඉදානි පටිපාටියාව තෙ ධම්මෙ භාජෙත්වා දස්සෙතුං කථඤ්ච අස්මීති හොතීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කඤ්චි ධම්මං අනවකාරිං කරිත්වාති රූපවෙදනාදීසු කඤ්චි එකධම්මම්පි අවිනිබ්භොගං ¶ කත්වා, එකෙකතො අග්ගහෙත්වා, සමූහතොව ගහෙත්වාති අත්ථො. අස්මීති ඡන්දං පටිලභතීති පඤ්චක්ඛන්ධෙ නිරවසෙසතො ගහෙත්වා ‘අහ’න්ති තණ්හං පටිලභති. මානදිට්ඨීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ කිඤ්චාපි අයං තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසො, මානදිට්ඨියො පන න විනා තණ්හාය, තස්මා තදෙකට්ඨවසෙන ඉධ වුත්තා. තණ්හාසීසෙන වා පපඤ්චත්තයම්පි උද්දිට්ඨං. තං උද්දෙසානුරූපෙනෙව නිද්දිසිතුම්පි මානදිට්ඨියො ගහිතා. තණ්හාපපඤ්චං වා දස්සෙන්තො තෙනෙව සද්ධිං සෙසපපඤ්චෙපි දස්සෙතුං එවමාහ.

තස්මිං සති ඉමානි පපඤ්චිතානීති තස්මිං ‘‘අස්මීති ඡන්දං පටිලභතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙ පපඤ්චත්තයෙ සති පුන ඉමානි ‘‘ඉත්ථස්මීති වා’’තිආදීනි පපඤ්චිතානි හොන්තීති අත්ථො.

ඛත්තියොස්මීතිආදීසු අභිසෙකසෙනාමච්චාදිනා ‘ඛත්තියො අහං’, මන්තජ්ඣෙන පොරොහිච්චාදිනා ‘බ්රාහ්මණො අහං’, කසිගොරක්ඛාදිනා ‘වෙස්සො අහං’, අසිතබ්යාභඞ්ගිතාය ‘සුද්දො අහං’ ¶ , ගිහිබ්යඤ්ජනෙන ‘ගහට්ඨො අහ’න්ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං ඉත්ථස්මීති හොතීති එවං ඛත්තියාදීසු ඛත්තියාදිප්පකාරං අත්තනි උප්පාදයිත්වා ‘ඉත්ථංපකාරො අහ’න්ති හොති.

යථා සො ඛත්තියොතිආදීසු ‘යථා සො අභිසෙකසෙනාමච්චාදිනා ඛත්තියො, තථා ‘අහම්පි ඛත්තියො’ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. දුතියනයෙ ‘යථා සො අභිසෙකසෙනාමච්චාදිනා ඛත්තියො, නාහං තථා ඛත්තියො; අහං පන තතො හීනො වා සෙට්ඨො වා’ති ¶ ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භවිස්සන්තිආදිනිද්දෙසාදීසුපි එසෙව නයො.

975. එවං අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය තණ්හාවිචරිතානි භාජෙත්වා ඉදානි බාහිරස්ස උපාදාය තණ්හාවිචරිතානි භාජෙතුං තත්ථ කතමානීතිආදිමාහ. තත්ථ බාහිරස්ස උපාදායාති බාහිරං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය. ඉදම්පි හි උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. ඉමිනාති ඉමිනා රූපෙන වා…පෙ… විඤ්ඤාණෙන වා. අවසෙසං පන උද්දෙසවාරෙ තාව වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

976. නිද්දෙසවාරෙ පන අවකාරිං කරිත්වාති විනිබ්භොගං කත්වා. ඉමිනා අස්මීති ඡන්දං පටිලභතීතිආදීසු ඉමිනා රූපෙන වා…පෙ… විඤ්ඤාණෙන වාති එවං පඤ්චක්ඛන්ධෙ එකදෙසතො ගහෙත්වා ඉමිනා ‘අහ’න්ති ඡන්දාදීනි පටිලභතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉමිනා ඛත්තියොස්මීතිආදීසු ‘ඉමිනා ඡත්තෙන ¶ වා ඛග්ගෙන වා අභිසෙකසෙනාමච්චාදිනා වා ඛත්තියො අහ’න්ති එවං පුරිමනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමිනාති පදමත්තමෙව හෙත්ථ විසෙසො.

යථා සො ඛත්තියොතිආදීසුපි ඉමිනාති වුත්තපදමෙව විසෙසො. තස්මා තස්ස වසෙන යථා ඛත්තියො, එවං අහම්පි ඉමිනා ඛග්ගෙන වා ඡත්තෙන වා අභිසෙකසෙනාමච්චාදිනා වා ඛත්තියොති එවං යොජෙත්වා සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නිච්චොස්මීති පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනවකාරිං කත්වා රූපාදීසු එකමෙව ධම්මං ‘අහ’න්ති ගහෙත්වා ‘ඉමිනා ඛග්ගෙන වා ඡත්තෙන වා අහං නිච්චො ධුවො’ති මඤ්ඤති. උච්ඡෙදදිට්ඨියම්පි එසෙව නයො. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ඉති එවරූපානි අතීතානි ඡත්තිංසාති එකෙකස්ස පුග්ගලස්ස අතීතෙ ඡත්තිංස. අනාගතානි ඡත්තිංසාති එකෙකස්සෙව අනාගතෙ ඡත්තිංස. පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති එකෙකස්ස වා පුග්ගලස්ස ¶ යථාලාභවසෙන බහුනං වා පච්චුප්පන්නෙ ඡත්තිංස. සබ්බසත්තානං පන එකංසෙනෙව අතීතෙ ඡත්තිංස, අනාගතෙ ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නෙ ඡත්තිංසාති වෙදිතබ්බානි. අනන්තා හි අසදිසතණ්හාමානදිට්ඨිභෙදා සත්තා. අට්ඨතණ්හාවිචරිතසතං හොතීති එත්ථ පන අට්ඨසතසඞ්ඛාතං තණ්හාවිචරිතං හොතීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසවණ්ණනා.

දිට්ඨිගතනිද්දෙසවණ්ණනා

977. දිට්ඨිගතනිද්දෙසෙ ¶ බ්රහ්මජාලෙ වෙය්යාකරණෙති බ්රහ්මජාලනාමකෙ වෙය්යාකරණෙ, දීඝනිකායස්ස පඨමසුත්තන්තෙ. වුත්තානි භගවතාති සත්ථාරා සයං ආහච්ච භාසිතානි. චත්තාරො සස්සතවාදාතිආදීසු ‘‘තෙ ච භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා කිමාගම්ම කිමාරබ්භ සස්සතවාදා සස්සතං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤාපෙන්ති චතූහි වත්ථූහී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.29-30) බ්රහ්මජාලෙ වුත්තනයෙනෙව පභෙදො ච අත්ථො ච වෙදිතබ්බොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.