📜

3. ධාතුවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

172. ඉදානි තදනන්තරෙ ධාතුවිභඞ්ගෙ සබ්බා ධාතුයො ඡහි ඡහි ධාතූහි සඞ්ඛිපිත්වා තීහි ඡක්කෙහි සුත්තන්තභාජනීයං දස්සෙන්තො ඡ ධාතුයොතිආදිමාහ. තත්ථ ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. ධාතුයොති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. පථවීධාතූතිආදීසු ධාත්වට්ඨො නාම සභාවට්ඨො, සභාවට්ඨො නාම සුඤ්ඤතට්ඨො, සුඤ්ඤතට්ඨො නාම නිස්සත්තට්ඨොති එවං සභාවසුඤ්ඤතනිස්සත්තට්ඨෙන පථවීයෙව ධාතු පථවීධාතු. ආපොධාතුආදීසුපි එසෙව නයො. එවමෙත්ථ පදසමාසං විදිත්වා එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – පථවීධාතූති පතිට්ඨානධාතු. ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු. තෙජොධාතූති පරිපාචනධාතු. වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතු. ආකාසධාතූති අසම්ඵුට්ඨධාතු. විඤ්ඤාණධාතූති විජානනධාතු.

173. පථවීධාතුද්වයන්ති පථවීධාතු ද්වෙ අයං. අයං පථවීධාතු නාම න එකා එව අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදෙන පන ද්වෙ ධාතුයො එවාති අත්ථො. තෙනෙවාහ – ‘‘අත්ථි අජ්ඣත්තිකා අත්ථි බාහිරා’’ති. තත්ථ අජ්ඣත්තිකාති සත්තසන්තානපරියාපන්නා නියකජ්ඣත්තා. බාහිරාති සඞ්ඛාරසන්තානපරියාපන්නා අනින්ද්රියබද්ධා. අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති උභයම්පෙතං නියකජ්ඣත්තාධිවචනමෙව. ඉදානි තං සභාවාකාරතො දස්සෙතුං කක්ඛළන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කක්ඛළන්ති ථද්ධං. ඛරිගතන්ති ඵරුසං. කක්ඛළත්තන්ති කක්ඛළභාවො. කක්ඛළභාවොති කක්ඛළසභාවො. අජ්ඣත්තං උපාදින්නන්ති නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතං උපාදින්නං. උපාදින්නං නාම සරීරට්ඨකං. සරීරට්ඨකඤ්හි කම්මසමුට්ඨානං වා හොතු මා වා, තං සන්ධාය උපාදින්නම්පි අත්ථි අනුපාදින්නම්පි; ආදින්නග්ගහිතපරාමට්ඨවසෙන පන සබ්බම්පෙතං උපාදින්නමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අජ්ඣත්තං උපාදින්න’’න්ති ආහ.

ඉදානි තමෙව පථවීධාතුං වත්ථුවසෙන දස්සෙතුං සෙය්යථිදං කෙසා ලොමාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සෙය්යථිදන්ති නිපාතො. තස්සත්ථො – යා සා අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු සා කතමා? යං වා අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං නාම තං කතමන්ති? කෙසා ලොමාතිආදි තස්සා අජ්ඣත්තිකාය පථවීධාතුයා වත්ථුවසෙන පභෙදදස්සනං. ඉදං වුත්තං හොති – කෙසා නාම අජ්ඣත්තා උපාදින්නා සරීරට්ඨකා කක්ඛළත්තලක්ඛණා ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො. ලොමා නාම…පෙ… කරීසං නාම. ඉධ පන අවුත්තම්පි පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.4) පාළිආරුළ්හං මත්ථලුඞ්ගං ආහරිත්වා මත්ථලුඞ්ගං නාම අජ්ඣත්තං උපාදින්නං සරීරට්ඨකං කක්ඛළත්තලක්ඛණං ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො. පරතො ආපොධාතුආදීනං නිද්දෙසෙ පිත්තාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉමිනා කිං දස්සිතං හොති? ධාතුමනසිකාරො. ඉමස්මිං පන ධාතුමනසිකාරෙ කම්මං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උත්තමත්ථං අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන කිං කත්තබ්බං? චතුපාරිසුද්ධිසීලං සොධෙතබ්බං. සීලවතො හි කම්මට්ඨානභාවනා ඉජ්ඣති. තස්ස සොධනවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. විසුද්ධසීලෙන පන සීලෙ පතිට්ඨාය දස පුබ්බපලිබොධා ඡින්දිතබ්බා. තෙසම්පි ඡින්දනවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඡින්නපලිබොධෙන ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිතබ්බං. ආචරියෙනාපි ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානං උග්ගණ්හාපෙන්තෙන සත්තවිධං උග්ගහකොසල්ලං දසවිධඤ්ච මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. අන්තෙවාසිකෙනාපි ආචරියස්ස සන්තිකෙ බහුවාරෙ සජ්ඣායං කත්වා නිජ්ජටං පගුණං කම්මට්ඨානං කාතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං – ‘‘ආදිකම්මිකෙන භික්ඛුනා ජරාමරණා මුච්චිතුකාමෙන සත්තහාකාරෙහි උග්ගහකොසල්ලං ඉච්ඡිතබ්බං, දසහාකාරෙහි මනසිකාරකොසල්ලං ඉච්ඡිතබ්බ’’න්ති.

තත්ථ වචසා, මනසා, වණ්ණතො, සණ්ඨානතො, දිසතො, ඔකාසතො, පරිච්ඡෙදතොති ඉමෙහි සත්තහාකාරෙහි ඉමස්මිං ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානෙ ‘උග්ගහකොසල්ලං’ ඉච්ඡිතබ්බං. අනුපුබ්බතො, නාතිසීඝතො, නාතිසණිකතො, වික්ඛෙපපටිබාහනතො , පණ්ණත්තිසමතික්කමතො, අනුපුබ්බමුඤ්චනතො, ලක්ඛණතො, තයො ච සුත්තන්තාති ඉමෙහි දසහාකාරෙහි ‘මනසිකාරකොසල්ලං’ ඉච්ඡිතබ්බං. තදුභයම්පි පරතො සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ ආවි භවිස්සති.

එවං උග්ගහිතකම්මට්ඨානෙන පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තෙ අට්ඨාරස සෙනාසනදොසෙ වජ්ජෙත්වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සෙනාසනෙ වසන්තෙන අත්තනාපි පඤ්චහි පධානියඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙන විවිත්තොකාසගතෙන කම්මට්ඨානං මනසිකාතබ්බං. මනසිකරොන්තෙන ච වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන කෙසාදීසු එකෙකකොට්ඨාසං මනසිකරිත්වා අවසානෙ එවං මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො – ඉමෙ කෙසා නාම සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා. තත්ථ යථා වම්මිකමත්ථකෙ ජාතෙසු කුණ්ඨතිණෙසු න වම්මිකමත්ථකො ජානාති ‘මයි කුණ්ඨතිණානි ජාතානී’ති, නාපි කුණ්ඨතිණානි ජානන්ති ‘මයං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතානී’ති, එවමෙව න සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මං ජානාති ‘මයි කෙසා ජාතා’ති, නාපි කෙසා ජානන්ති ‘මයං සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

ලොමා සරීරවෙඨනචම්මෙ ජාතා. තත්ථ යථා සුඤ්ඤගාමට්ඨානෙ ජාතෙසු දබ්බතිණෙසු න සුඤ්ඤගාමට්ඨානං ජානාති ‘මයි දබ්බතිණානි ජාතානී’ති, නාපි දබ්බතිණානි ජානන්ති ‘මයං සුඤ්ඤගාමට්ඨානෙ ජාතානී’ති, එවමෙව න සරීරවෙඨනචම්මං ජානාති ‘මයි ලොමා ජාතා’ති, නාපි ලොමා ජානන්ති ‘මයං සරීරවෙඨනචම්මෙ ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ලොමා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

නඛා අඞ්ගුලීනං අග්ගෙසු ජාතා. තත්ථ යථා කුමාරකෙසු දණ්ඩකෙහි මධුකට්ඨිකෙ විජ්ඣිත්වා කීළන්තෙසු න දණ්ඩකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු මධුකට්ඨිකා ඨපිතා’ති, නාපි මධුකට්ඨිකා ජානන්ති ‘මයං දණ්ඩකෙසු ඨපිතා’ති, එවමෙව න අඞ්ගුලියො ජානන්ති ‘අම්හාකං අග්ගෙසු නඛා ජාතා’ති, නාපි නඛා ජානන්ති ‘මයං අඞ්ගුලීනං අග්ගෙසු ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති නඛා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

දන්තා හනුකට්ඨිකෙසු ජාතා. තත්ථ යථා වඩ්ඪකීහි පාසාණඋදුක්ඛලෙසු කෙනචිදෙව සිලෙසජාතෙන බන්ධිත්වා ඨපිතථම්භෙසු න උදුක්ඛලානි ජානන්ති ‘අම්හෙසු ථම්භා ඨිතා’ති, නාපි ථම්භා ජානන්ති ‘මයං උදුක්ඛලෙසු ඨිතා’ති, එවමෙව න හනුකට්ඨිකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු දන්තා ජාතා’ති , නාපි දන්තා ජානන්ති ‘මයං හනුකට්ඨිකෙසු ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති දන්තා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

තචො සකලසරීරං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතො. තත්ථ යථා අල්ලගොචම්මපරියොනද්ධාය මහාවීණාය න මහාවීණා ජානාති ‘අහං අල්ලගොචම්මෙන පරියොනද්ධා’ති, නාපි අල්ලගොචම්මං ජානාති ‘මයා මහාවීණා පරියොද්ධා’ති, එවමෙව න සරීරං ජානාති ‘අහං තචෙන පරියොනද්ධ’න්ති, නාපි තචො ජානාති ‘මයා සරීරං පරියොනද්ධන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති තචො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

මංසං අට්ඨිසඞ්ඝාටං අනුලිම්පිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා මහාමත්තිකාය ලිත්තාය භිත්තියා න භිත්ති ජානාති ‘අහං මහාමත්තිකාය ලිත්තා’ති, නාපි මහාමත්තිකා ජානාති ‘මයා මහාභිත්ති ලිත්තා’ති, එවමෙව න අට්ඨිසඞ්ඝාටො ජානාති ‘අහං නවමංසපෙසිසතප්පභෙදෙන මංසෙන ලිත්තො’ති, නාපි මංසං ජානාති ‘මයා අට්ඨිසඞ්ඝාටො ලිත්තො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මංසං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

න්හාරු සරීරබ්භන්තරෙ අට්ඨීනි ආබන්ධමානා ඨිතා. තත්ථ යථා වල්ලීහි විනද්ධෙසු කුට්ටදාරූසු න කුට්ටදාරූනි ජානන්ති ‘මයං වල්ලීහි විනද්ධානී’ති, නාපි වල්ලියො ජානන්ති ‘අම්හෙහි කුට්ටදාරූනි විනද්ධානී’ති, එවමෙව න අට්ඨීනි ජානන්ති ‘මයං න්හාරූහි ආබද්ධානී’ති, නාපි න්හාරූ ජානන්ති ‘අම්හෙහි අට්ඨීනි ආබද්ධානී’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති න්හාරු නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අට්ඨීසු පණ්හිකට්ඨි ගොප්ඵකට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. ගොප්ඵකට්ඨි ජඞ්ඝට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. ජඞ්ඝට්ඨි ඌරුට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. ඌරුට්ඨි කටිට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං . කටිට්ඨි පිට්ඨිකණ්ටකං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. පිට්ඨිකණ්ටකො ගීවට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතො. ගීවට්ඨි සීසට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. සීසට්ඨි ගීවට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ගීවට්ඨි පිට්ඨිකණ්ටකෙ පතිට්ඨිතං. පිට්ඨිකණ්ටකො කටිට්ඨිම්හි පතිට්ඨිතො. කටිට්ඨි ඌරුට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ඌරුට්ඨි ජඞ්ඝට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ජඞ්ඝට්ඨි ගොප්ඵකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ගොප්ඵකට්ඨි පණ්හිකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං.

තත්ථ යථා ඉට්ඨකදාරුගොමයාදිසඤ්චයෙසු න හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා ජානන්ති ‘මයං උපරිමෙ උපරිමෙ උක්ඛිපිත්වා ඨිතා’ති, නාපි උපරිමා උපරිමා ජානන්ති ‘මයං හෙට්ඨිමෙසු හෙට්ඨිමෙසු පතිට්ඨිතා’ති, එවමෙව න පණ්හිකට්ඨි ජානාති ‘අහං ගොප්ඵකට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න ගොප්ඵකට්ඨි ජානාති ‘අහං ජඞ්ඝට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න ජඞ්ඝට්ඨි ජානාති ‘අහං ඌරුට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න ඌරුට්ඨි ජානාති ‘අහං කටිට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න කටිට්ඨි ජානාති ‘අහං පිට්ඨිකණ්ටකං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න පිට්ඨිකණ්ටකො ජානාති ‘අහං ගීවට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතො’ති, න ගීවට්ඨි ජානාති ‘අහං සීසට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න සීසට්ඨි ජානාති ‘අහං ගීවට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ගීවට්ඨි ජානාති ‘අහං පිට්ඨිකණ්ටකෙ පතිට්ඨිත’න්ති, න පිට්ඨිකණ්ටකො ජානාති ‘අහං කටිට්ඨිම්හි පතිට්ඨිතො’ති, න කටිට්ඨි ජානාති ‘අහං ඌරුට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ඌරුට්ඨි ජානාති ‘අහං ජඞ්ඝට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ජඞ්ඝට්ඨි ජානාති ‘අහං ගොප්ඵකට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ගොප්ඵකට්ඨි ජානාති ‘අහං පණ්හිකට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අට්ඨි නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අට්ඨිමිඤ්ජං තෙසං තෙසං අට්ඨීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා වෙළුපබ්බාදීනං අන්තො පක්ඛිත්තෙසු සින්නවෙත්තග්ගාදීසු න වෙළුපබ්බාදීනි ජානන්ති ‘අම්හෙසු වෙත්තග්ගාදීනි පක්ඛිත්තානී’ති, නාපි වෙත්තග්ගාදීනි ජානන්ති ‘මයං වෙළුපබ්බාදීසු ඨිතානීති, එවමෙව න අට්ඨීනි ජානන්ති ‘අම්හාකං අන්තො අට්ඨිමිඤ්ජං ඨිත’න්ති, නාපි අට්ඨිමිඤ්ජං ජානාති ‘අහං අට්ඨීනං අන්තො ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අට්ඨිමිඤ්ජං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

වක්කං ගලවාටකතො නික්ඛන්තෙන එකමූලෙන ථොකං ගන්ත්වා ද්විධා භින්නෙන ථූලන්හාරුනා විනිබද්ධං හුත්වා හදයමංසං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා වණ්ටුපනිබද්ධෙ අම්බඵලද්වයෙ න වණ්ටං ජානාති ‘මයා අම්බඵලද්වයං උපනිබද්ධ’න්ති, නාපි අම්බඵලද්වයං ජානාති ‘අහං වණ්ටෙන උපනිබද්ධ’න්ති, එවමෙව න ථූලන්හාරු ජානාති ‘මයා වක්කං උපනිබද්ධ’න්ති, නාපි වක්කං ජානාති ‘අහං ථූලන්හාරුනා උපනිබද්ධ’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති වක්කං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

හදයං සරීරබ්භන්තරෙ උරට්ඨිපඤ්ජරමජ්ඣං නිස්සාය ඨිතං. තත්ථ යථා ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරබ්භන්තරං නිස්සාය ඨපිතාය මංසපෙසියා න ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරබ්භන්තරං ජානාති ‘මං නිස්සාය මංසපෙසි ඨපිතා’ති, නාපි මංසපෙසි ජානාති ‘අහං ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරබ්භන්තරං නිස්සාය ඨිතා’ති, එවමෙව න උරට්ඨිපඤ්ජරබ්භන්තරං ජානාති ‘මං නිස්සාය හදයං ඨිත’න්ති, නාපි හදයං ජානාති ‘අහං උරට්ඨිපඤ්ජරබ්භන්තරං නිස්සාය ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති හදයං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

යකනං අන්තොසරීරෙ ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිතං. තත්ථ යථා උක්ඛලිකපාලපස්සම්හි ලග්ගෙ යමකමංසපිණ්ඩෙ න උක්ඛලිකපාලපස්සං ජානාති ‘මයි යමකමංසපිණ්ඩො ලග්ගො’ති, නාපි යමකමංසපිණ්ඩො ජානාති ‘අහං උක්ඛලිකපාලපස්සෙ ලග්ගො’ති, එවමෙව න ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං ජානාති ‘මං නිස්සාය යකනං ඨිත’න්ති, නාපි යකනං ජානාති ‘අහං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති යකනං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

කිලොමකෙසු පටිච්ඡන්නකිලොමකං හදයඤ්ච වක්කඤ්ච පරිවාරෙත්වා ඨිතං, අපටිච්ඡන්නකිලොමකං සකලසරීරෙ චම්මස්ස හෙට්ඨතො මංසං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා පිලොතිකපලිවෙඨිතෙ මංසෙ න මංසං ජානාති ‘අහං පිලොතිකාය පලිවෙඨිත’න්ති, නාපි පිලොතිකා ජානාති ‘මයා මංසං පලිවෙඨිත’න්ති, එවමෙව න වක්කහදයානි සකලසරීරෙ මංසඤ්ච ජානාති ‘අහං කිලොමකෙන පටිච්ඡන්න’න්ති, නාපි කිලොමකං ජානාති ‘මයා වක්කහදයානි සකලසරීරෙ මංසඤ්ච පටිච්ඡන්න’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති කිලොමකං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

පිහකං හදයස්ස වාමපස්සෙ උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතං. තත්ථ යථා කොට්ඨකමත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතාය ගොමයපිණ්ඩියා න කොට්ඨකමත්ථකපස්සං ජානාති ‘ගොමයපිණ්ඩි මං නිස්සාය ඨිතා’ති, නාපි ගොමයපිණ්ඩි ජානාති ‘අහං කොට්ඨකමත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතා’ති, එවමෙව න උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං ජානාති ‘පිහකං මං නිස්සාය ඨිත’න්ති, නාපි පිහකං ජානාති ‘අහං උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පිහකං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

පප්ඵාසං සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ හදයඤ්ච යකනඤ්ච උපරිඡාදෙත්වා ඔලම්බන්තං ඨිතං. තත්ථ යථා ජිණ්ණකොට්ඨබ්භන්තරෙ ඔලම්බමානෙ සකුණකුලාවකෙ න ජිණ්ණකොට්ඨබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි සකුණකුලාවකො ඔලම්බමානො ඨිතො’ති, නාපි සකුණකුලාවකො ජානාති ‘අහං ජිණ්ණකොට්ඨබ්භන්තරෙ ඔලම්බමානො ඨිතො’ති , එවමෙව න සරීරබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි පප්ඵාසං ඔලම්බමානං ඨිත’න්ති, නාපි පප්ඵාසං ජානාති ‘අහං එවරූපෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඔලම්බමානං ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පප්ඵාසං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අන්තං ගලවාටකතො කරීසමග්ගපරියන්තෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා ලොහිතදොණිකාය ඔභුජිත්වා ඨපිතෙ ඡින්නසීසධමනිකළෙවරෙ න ලොහිතදොණි ජානාති ‘මයි ධමනිකළෙවරං ඨිත’න්ති, නාපි ධමනිකළෙවරං ජානාති ‘අහං ලොහිතදොණිකායං ඨිත’න්ති, එවමෙව න සරීරබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි අන්තං ඨිත’න්ති, නාපි අන්තං ජානාති ‘අහං සරීරබ්භන්තරෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අන්තං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අන්තගුණං අන්තන්තරෙ එකවීසති අන්තභොගෙ බන්ධිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකං සිබ්බෙත්වා ඨිතෙසු රජ්ජුකෙසු න පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකං ජානාති ‘රජ්ජුකා මං සිබ්බෙත්වා ඨිතා’ති, නාපි රජ්ජුකා ජානන්ති ‘මයං පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකං සිබ්බෙත්වා ඨිතා’ති, එවමෙව න අන්තං ජානාති ‘අන්තගුණං මං ආබන්ධිත්වා ඨිත’න්ති, නාපි අන්තගුණං ජානාති ‘අහං අන්තං බන්ධිත්වා ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අන්තගුණං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

උදරියං උදරෙ ඨිතං අසිතපීතඛායිතසායිතං. තත්ථ යථා සුවානදොණියං ඨිතෙ සුවානවමථුම්හි න සුවානදොණි ජානාති ‘මයි සුවානවමථු ඨිතො’ති, නාපි සුවානවමථු ජානාති ‘අහං සුවානදොණියං ඨිතො’ති, එවමෙව න උදරං ජානාති ‘මයි උදරියං ඨිත’න්ති, නාපි උදරියං ජානාති ‘අහං උදරෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති උදරියං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

කරීසං පක්කාසයසඞ්ඛාතෙ අට්ඨඞ්ගුලවෙළුපබ්බසදිසෙ අන්තපරියොසානෙ ඨිතං. තත්ථ යථා වෙළුපබ්බෙ ඔමද්දිත්වා පක්ඛිත්තාය සණ්හපණ්ඩුමත්තිකාය න වෙළුපබ්බං ජානාති ‘මයි පණ්ඩුමත්තිකා ඨිතා’ති, නාපි පණ්ඩුමත්තිකා ජානාති ‘අහං වෙළුපබ්බෙ ඨිතා’ති, එවමෙව න පක්කාසයො ජානාති ‘මයි කරීසං ඨිත’න්ති, නාපි කරීසං ජානාති ‘අහං පක්කාසයෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති කරීසං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

මත්ථලුඞ්ගං සීසකටාහබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා පුරාණලාබුකටාහෙ පක්ඛිත්තාය පිට්ඨපිණ්ඩියා න ලාබුකටාහං ජානාති ‘මයි පිට්ඨපිණ්ඩි ඨිතා’ති, නාපි පිට්ඨපිණ්ඩි ජානාති ‘අහං ලාබුකටාහෙ ඨිතා’ති, එවමෙව න සීසකටාහබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි මත්ථලුඞ්ගං ඨිත’න්ති, නාපි මත්ථලුඞ්ගං ජානාති ‘අහං සීසකටාහබ්භන්තරෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මත්ථලුඞ්ගං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

යංවා පනඤ්ඤම්පීති ඉමිනා ආපොකොට්ඨාසාදීසු තීසු අනුගතං පථවීධාතුං ලක්ඛණවසෙන යෙවාපනකං පථවිං කත්වා දස්සෙති.

බාහිරපථවීධාතුනිද්දෙසෙ අයොති කාළලොහං. ලොහන්ති ජාතිලොහං, විජාතිලොහං, කිත්තිමලොහං, පිසාචලොහන්ති චතුබ්බිධං. තත්ථ අයො, සජ්ඣු, සුවණ්ණං, තිපු, සීසං, තම්බලොහං, වෙකන්තකන්ති ඉමානි සත්ත ජාතිලොහානි නාම. නාගනාසිකලොහං විජාතිලොහං නාම. කංසලොහං, වට්ටලොහං, ආරකූටන්ති තීණි කිත්තිමලොහානි නාම. මොරක්ඛකං, පුථුකං, මලිනකං, චපලකං, සෙලකං, ආටකං, භල්ලකං, දූසිලොහන්ති අට්ඨ පිසාචලොහානි නාම. තෙසු පඤ්ච ජාතිලොහානි පාළියං විසුං වුත්තානෙව. තම්බලොහං, වෙකන්තකලොහන්ති ඉමෙහි පන ද්වීහි ජාතිලොහෙහි සද්ධිං සෙසං සබ්බම්පි ඉධ ලොහන්ති වෙදිතබ්බං.

තිපූති සෙතතිපු. සීසන්ති කාළතිපු. සජ්ඣූති රජතං. මුත්තාති සාමුද්දිකමුත්තා. මණීති ඨපෙත්වා පාළිආගතෙ වෙළුරියාදයො සෙසො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බොපි මණි. වෙළුරියොති වංසවණ්ණමණි. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලා, පණ්ඩුසිලා, සෙතසිලාතිආදිභෙදා සබ්බාපි සිලා. පවාළන්ති පවාළමෙව. රජතන්ති කහාපණො. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ලොහිතඞ්කොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරමණි. තිණාදීසු බහිසාරා අන්තමසො නාළිකෙරාදයොපි තිණං නාම. අන්තොසාරං අන්තමසො දාරුඛණ්ඩම්පි කට්ඨං නාම. සක්ඛරාති මුග්ගමත්තතො යාව මුට්ඨිප්පමාණා මරුම්බා සක්ඛරා නාම. මුග්ගමත්තතො පන හෙට්ඨා වාලිකාති වුච්චති. කඨලන්ති යං කිඤ්චි කපාලං. භූමීති පථවී. පාසාණොති අන්තොමුට්ඨියං අසණ්ඨහනතො පට්ඨාය හත්ථිප්පමාණං අසම්පත්තො පාසාණො නාම. හත්ථිප්පමාණතො පට්ඨාය පන උපරි පබ්බතො නාම. යං වා පනාති ඉමිනා තාලට්ඨි-නාළිකෙර-ඵලාදිභෙදං සෙසපථවිං ගණ්හාති. යා ච අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු යා ච බාහිරාති ඉමිනා ද්වෙපි පථවීධාතුයො කක්ඛළට්ඨෙන ලක්ඛණතො එකා පථවීධාතු එවාති දස්සෙති.

174. ආපොධාතුනිද්දෙසාදීසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ආපො ආපොගතන්තිආදීසු ආබන්ධනවසෙන ආපො. තදෙව ආපොසභාවං ගතත්තා ආපොගතං නාම. ස්නෙහවසෙන ස්නෙහො. සොයෙව ස්නෙහසභාවං ගතත්තා ස්නෙහගතං නාම. බන්ධනත්තං රූපස්සාති අවිනිබ්භොගරූපස්ස බන්ධනභාවො. පිත්තං සෙම්හන්තිආදීනිපි වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන පරිග්ගහෙත්වා ධාතුවසෙනෙව මනසිකාතබ්බානි.

තත්රායං නයො – පිත්තෙසු හි අබද්ධපිත්තං ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං සකලසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං, බද්ධපිත්තං පිත්තකොසකෙ ඨිතං. තත්ථ යථා පූවං බ්යාපෙත්වා ඨිතෙ තෙලෙ න පූවං ජානාති ‘තෙලං මං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති, නාපි තෙලං ජානාති ‘අහං පූවං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති, එවමෙව න සරීරං ජානාති ‘අබද්ධපිත්තං මං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති, නාපි අබද්ධපිත්තං ජානාති ‘අහං සරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති. යථා ච වස්සොදකෙන පුණ්ණෙ කොසාතකීකොසකෙ න කොසාතකීකොසකො ජානාති ‘මයි වස්සොදකං ඨිත’න්ති, නාපි වස්සොදකං ජානාති ‘අහං කොසාතකීකොසකෙ ඨිත’න්ති, එවමෙව න පිත්තකොසකො ජානාති මයි බද්ධපිත්තං ඨිතන්ති, නාපි බද්ධපිත්තං ජානාති ‘අහං පිත්තකොසකෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පිත්තං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

සෙම්හං එකපත්ථපූරප්පමාණං උදරපටලෙ ඨිතං. තත්ථ යථා උපරි සඤ්ජාතඵෙණපටලාය චන්දනිකාය න චන්දනිකා ජානාති ‘මයි ඵෙණපටලං ඨිත’න්ති, නාපි ඵෙණපටලං ජානාති ‘අහං චන්දනිකාය ඨිත’න්ති, එවමෙව න උදරපටලං ජානාති ‘මයි සෙම්හං ඨිත’න්ති, නාපි සෙම්හං ජානාති ‘අහං උදරපටලෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති සෙම්හං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

පුබ්බො අනිබද්ධොකාසො, යත්ථ යත්ථෙව ඛාණුකණ්ටකප්පහරණඅග්ගිජාලාදීහි අභිහටෙ සරීරප්පදෙසෙ ලොහිතං සණ්ඨහිත්වා පච්චති, ගණ්ඩපීළකාදයො වා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව තිට්ඨති. තත්ථ යථා ඵරසුප්පහාරාදිවසෙන පග්ඝරිතනියාසෙ රුක්ඛෙ න රුක්ඛස්ස ඵරසුප්පහාරාදිප්පදෙසා ජානන්ති ‘අම්හෙසු නිය්යාසො ඨිතො’ති, නාපි නිය්යාසො ජානාති ‘අහං රුක්ඛස්ස ඵරසුප්පහාරාදිප්පදෙසෙසු ඨිතො’ති, එවමෙව න සරීරස්ස ඛාණුකණ්ටකාදීහි අභිහටප්පදෙසා ජානන්ති ‘අම්හෙසු පුබ්බො ඨිතො’ති, නාපි පුබ්බො ජානාති ‘අහං තෙසු පදෙසෙසු ඨිතො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පුබ්බො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

ලොහිතෙසු සංසරණලොහිතං අබද්ධපිත්තං විය සකලසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං. සන්නිචිතලොහිතං යකනට්ඨානස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා එකපත්තපූරණප්පමාණං වක්කහදයයකනපප්ඵාසානි තෙමෙන්තං ඨිතං. තත්ථ සංසරණලොහිතෙ අබද්ධපිත්තසදිසොව විනිච්ඡයො. ඉතරං පන යථා ජජ්ජරකපාලට්ඨෙ උදකෙ හෙට්ඨා ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි තෙමයමානෙ න ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි ජානන්ති ‘මයං උදකෙන තෙමියමානා ඨිතා’ති, නාපි උදකං ජානාති ‘අහං ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි තෙමෙමී’ති, එවමෙව න යකනස්ස හෙට්ඨාභාගට්ඨානං වක්කාදීනි වා ජානන්ති ‘මයි ලොහිතං ඨිතං, අම්හෙ වා තෙමයමානං ඨිත’න්ති, නාපි ලොහිතං ජානාති ‘අහං යකනස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා වක්කාදීනි තෙමයමානං ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ලොහිතං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

සෙදො අග්ගිසන්තාපාදිකාලෙසු කෙසලොමකූපවිවරානි පූරෙත්වා තිට්ඨති චෙව පග්ඝරති ච. තත්ථ යථා උදකා අබ්බූළ්හමත්තෙසු භිසමුළාලකුමුදනාළකලාපෙසු න භිසාදිකලාපවිවරානි ජානන්ති ‘අම්හෙහි උදකං පග්ඝරතී’ති, නාපි භිසාදිකලාපවිවරෙහි පග්ඝරන්තං උදකං ජානාති ‘අහං භිසාදිකලාපවිවරෙහි පග්ඝරාමී’ති, එවමෙව න කෙසලොමකූපවිවරානි ජානන්ති ‘අම්හෙහි සෙදො පග්ඝරතී’ති, නාපි සෙදො ජානාති ‘අහං කෙසලොමකූපවිවරෙහි පග්ඝරාමී’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති සෙදො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

මෙදො ථූලස්ස සකලසරීරං ඵරිත්වා කිසස්ස ජඞ්ඝමංසාදීනි නිස්සාය ඨිතො පත්ථින්නස්නෙහො. තත්ථ යථා හලිද්දිපිලොතිකපටිච්ඡන්නෙ මංසපුඤ්ජෙ න මංසපුඤ්ජො ජානාති ‘මං නිස්සාය හලිද්දිපිලොතිකා ඨිතා’ති, නාපි හලිද්දිපිලොතිකා ජානාති ‘අහං මංසපුඤ්ජං නිස්සාය ඨිතා’ති, එවමෙව න සකලසරීරෙ ජඞ්ඝාදීසු වා මංසං ජානාති ‘මං නිස්සාය මෙදො ඨිතො’ති, නාපි මෙදො ජානාති ‘අහං සකලසරීරෙ ජඞ්ඝාදීසු වා මංසං නිස්සාය ඨිතො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මෙදො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො පත්ථින්නස්නෙහො පත්ථින්නයූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

අස්සු යදා සඤ්ජායති තදා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. තත්ථ යථා උදකපුණ්ණෙසු තරුණතාලට්ඨිකූපකෙසු න තරුණතාලට්ඨිකූපකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු උදකං ඨිත’න්ති, නාපි උදකං ජානාති ‘අහං තරුණතාලට්ඨිකූපකෙසු ඨිත’න්ති, එවමෙව න අක්ඛිකූපකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු අස්සු ඨිත’න්ති, නාපි අස්සු ජානාති ‘අහං අක්ඛිකූපකෙසු ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අස්සු නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

වසා අග්ගිසන්තාපාදිකාලෙ හත්ථතලහත්ථපිට්ඨිපාදතලපාදපිට්ඨිනාසපුටනලාටඅංසකූටෙසු ඨිතවිලීනස්නෙහො. තත්ථ යථා පක්ඛිත්තතෙලෙ ආචාමෙ න ආචාමො ජානාති ‘මං තෙලං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිත’න්ති, නාපි තෙලං ජානාති ‘අහං ආචාමං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිත’න්ති, එවමෙව න හත්ථතලාදිප්පදෙසො ජානාති ‘මං වසා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතා’ති, නාපි වසා ජානාති ‘අහං හත්ථතලාදිප්පදෙසෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති වසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

ඛෙළො තථාරූපෙ ඛෙළුප්පත්තිපච්චයෙ සති උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරොහිත්වා ජිව්හාය තිට්ඨති. තත්ථ යථා අබ්බොච්ඡින්නඋදකනිස්සන්දෙ නදීතීරකූපකෙ න කූපතලං ජානාති ‘මයි උදකං සන්තිට්ඨතී’ති, නාපි උදකං ජානාති ‘අහං කූපතලෙ සන්තිට්ඨාමී’ති , එවමෙව න ජිව්හාතලං ජානාති ‘මයි උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරොහිත්වා ඛෙළො ඨිතො’ති, නාපි ඛෙළො ජානාති ‘අහං උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරොහිත්වා ජිව්හාතලෙ ඨිතො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ඛෙළො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

සිඞ්ඝාණිකා යදා සඤ්ජායති තදා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. තත්ථ යථා පූතිදධිභරිතාය සිප්පිකාය න සිප්පිකා ජානාති ‘මයි පූතිදධි ඨිත’න්ති, නාපි පූතිදධි ජානාති ‘අහං සිප්පිකාය ඨිත’න්ති, එවමෙව න නාසාපුටා ජානන්ති ‘අම්හෙසු සිඞ්ඝාණිකා ඨිතා’ති, නාපි සිඞ්ඝාණිකා ජානාති ‘අහං නාසාපුටෙසු ඨිතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති සිඞ්ඝාණිකා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

ලසිකා අට්ඨිකසන්ධීනං අබ්භඤ්ජනකිච්චං සාධයමානා අසීතිසතසන්ධීසු ඨිතා. තත්ථ යථා තෙලබ්භඤ්ජිතෙ අක්ඛෙ න අක්ඛො ජානාති ‘මං තෙලං අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිත’න්ති, නාපි තෙලං ජානාති ‘අහං අක්ඛං අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිත’න්ති, එවමෙව න අසීතිසතසන්ධයො ජානන්ති ‘ලසිකා අම්හෙ අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිතා’ති, නාපි ලසිකා ජානාති ‘අහං අසීතිසතසන්ධයො අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ලසිකා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

මුත්තං වත්ථිස්ස අබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා චන්දනිකාය පක්ඛිත්තෙ අධොමුඛෙ රවණඝටෙ න රවණඝටො ජානාති ‘මයි චන්දනිකාරසො ඨිතො’ති, නාපි චන්දනිකාරසො ජානාති ‘අහං රවණඝටෙ ඨිතො’ති, එවමෙව න වත්ථි ජානාති ‘මයි මුත්තං ඨිත’න්ති, නාපි මුත්තං ජානාති ‘අහං වත්ථිම්හි ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මුත්තං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති. යං වා පනාති අවසෙසෙසු තීසු කොට්ඨාසෙසු ආපොධාතුං සන්ධාය වුත්තං.

බාහිරආපොධාතුනිද්දෙසෙ මූලං පටිච්ච නිබ්බත්තො රසො මූලරසො නාම. ඛන්ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. ඛීරාදීනි පාකටානෙව. යථා පන භෙසජ්ජසික්ඛාපදෙ එවමිධ නියමො නත්ථි. යං කිඤ්චි ඛීරං ඛීරමෙව. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. භුම්මානීති ආවාටාදීසු ඨිතඋදකානි. අන්තලික්ඛානීති පථවිං අප්පත්තානි වස්සොදකානි. යං වා පනාති හිමොදකකප්පවිනාසකඋදකපථවීසන්ධාරකඋදකාදීනි ඉධ යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨානි.

175. තෙජොධාතුනිද්දෙසෙ තෙජනවසෙන තෙජො. තෙජොව තෙජොභාවං ගතත්තා තෙජොගතං. උස්මාති උණ්හාකාරො. උස්මාව උස්මාභාවං ගතත්තා උස්මාගතං. උසුමන්ති චණ්ඩඋසුමං. තදෙව උසුමභාවං ගතත්තා උසුමගතං. යෙන චාති යෙන තෙජොගතෙන කුප්පිතෙන. සන්තප්පතීති අයං කායො සන්තප්පති, එකාහිකජරාදිභාවෙන උසුමජාතො හොති. යෙන ච ජීරීයතීති යෙන අයං කායො ජීරීයති, ඉන්ද්රියවෙකල්ලතං බලපරික්ඛයං වලිපලිතාදිභාවඤ්ච පාපුණාති. යෙන ච පරිඩය්හතීති යෙන කුප්පිතෙන අයං කායො ඩය්හති, සො ච පුග්ගලො ‘ඩය්හාමි ඩය්හාමී’ති කන්දන්තො සතධොතසප්පිගොසීතචන්දනාදිලෙපනඤ්චෙව තාලවණ්ටවාතඤ්ච පච්චාසීසති. යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡතීති යෙනෙතං අසිතං වා ඔදනාදි, පීතං වා පානකාදි, ඛායිතං වා පිට්ඨඛජ්ජකාදි, සායිතං වා අම්බපක්කමධුඵාණිතාදි සම්මා පරිපාකං ගච්ඡති, රසාදිභාවෙන විවෙකං ගච්ඡතීති අත්ථො. එත්ථ ච පුරිමා තයො තෙජොධාතූ චතුසමුට්ඨානා, පච්ඡිමො කම්මසමුට්ඨානොව. අයං තාවෙත්ථ පදසංවණ්ණනා.

ඉදං පන මනසිකාරවිධානං – ඉධ භික්ඛු ‘යෙන සන්තප්පති, අයං ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො පරිපාචනාකාරො තෙජොධාතූ’ති මනසි කරොති; ‘යෙන ජීරීයති, යෙන පරිඩය්හති, යෙන අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡති, අයං ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො පරිපාචනාකාරො තෙජොධාතූ’ති මනසි කරොති. යං වා පනාති ඉමස්මිං සරීරෙ පාකතිකො එකො උතු අත්ථි, සො යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨො.

බාහිරතෙජොධාතුනිද්දෙසෙ කට්ඨං පටිච්ච පජ්ජලිතො කට්ඨුපාදානො අග්ගි කට්ඨග්ගි නාම. සකලිකග්ගිආදීසුපි එසෙව නයො. සඞ්කාරග්ගීති කචවරං සංකඩ්ඪිත්වා ජාලාපිතො කචවරග්ගි. ඉන්දග්ගීති අසනිඅග්ගි. අග්ගිසන්තාපොති ජාලාය වා වීතච්චිකඞ්ගාරානං වා සන්තාපො. සූරියසන්තාපොති ආතපො. කට්ඨසන්නිචයසන්තාපොති කට්ඨරාසිට්ඨානෙ සන්තාපො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යං වා පනාති පෙතග්ගි කප්පවිනාසග්ගි නිරයග්ගිආදයො ඉධ යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨා.

176. වායොධාතුනිද්දෙසෙ වායනවසෙන වායො. වායොව වායොභාවං ගතත්තා වායොගතං. ථම්භිතත්තං රූපස්සාති අවිනිබ්භොගරූපස්ස ථම්භිතභාවො. උද්ධඞ්ගමා වාතාති උග්ගාරහික්කාදි පවත්තකා උද්ධං ආරොහනවාතා . අධොගමා වාතාති උච්චාරපස්සාවාදිනීහරණකා අධො ඔරොහනවාතා. කුච්ඡිසයා වාතාති අන්තානං බහිවාතා. කොට්ඨාසයා වාතාති අන්තානං අන්තොවාතා. අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතාති ධමනිජාලානුසාරෙන සකලසරීරෙ අඞ්ගමඞ්ගානි අනුසටා සමිඤ්ජනපසාරණාදිනිබ්බත්තකා වාතා. සත්ථකවාතාති සන්ධිබන්ධනානි කත්තරියා ඡින්දන්තා විය පවත්තවාතා. ඛුරකවාතාති ඛුරෙන විය හදයං ඵාලනවාතා. උප්පලකවාතාති හදයමංසමෙව උප්පාටනකවාතා. අස්සාසොති අන්තොපවිසනනාසිකාවතො. පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකාවතො. එත්ථ ච පුරිමා සබ්බෙ චතුසමුට්ඨානා, අස්සාසපස්සාසා චිත්තසමුට්ඨානාව. අයමෙත්ථ පදවණ්ණනා.

ඉදං පන මනසිකාරවිධානං – ඉධ භික්ඛු උද්ධඞ්ගමාදිභෙදෙ වාතෙ උද්ධඞ්ගමාදිවසෙන පරිග්ගහෙත්වා ‘උද්ධඞ්ගමා වාතා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො විත්ථම්භනාකාරො වායොධාතූ’ති මනසි කරොති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යං වා පනාති සෙසෙ වායොකොට්ඨාසෙ අනුගතා වාතා ඉධ යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨා.

බාහිරවායොධාතුනිද්දෙසෙ පුරත්ථිමා වාතාති පුරත්ථිමදිසතො ආගතා වාතා. පච්ඡිමුත්තරදක්ඛිණෙසුපි එසෙව නයො. සරජා වාතාති සහ රජෙන සරජා. අරජා වාතාති රජවිරහිතා සුද්ධා අරජා නාම. සීතාති සීතඋතුසමුට්ඨානා සීතවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා. උණ්හාති උණ්හඋතුසමුට්ඨානා උණ්හවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා. පරිත්තාති මන්දා තනුකවාතා. අධිමත්තාති බලවවාතා. කාළාති කාළවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා, යෙහි අබ්භාහතො ඡවිවණ්ණො කාළකො හොති. තෙසං එතං අධිවචනන්තිපි එකෙ. වෙරම්භවාතාති යොජනතො උපරි වායනවාතා. පක්ඛවාතාති අන්තමසො මක්ඛිකායපි පක්ඛායූහනසමුට්ඨිතා වාතා. සුපණ්ණවාතාති ගරුළවාතා. කාමඤ්ච ඉමෙපි පක්ඛවාතාව උස්සදවසෙන පන විසුං ගහිතා. තාලවණ්ටවාතාති තාලපණ්ණෙහි වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි මණ්ඩලසණ්ඨානෙන සමුට්ඨාපිතා වාතා. විධූපනවාතාති බීජනපත්තකෙන සමුට්ඨාපිතා වාතා. ඉමානි ච තාලවණ්ටවිධූපනානි අනුප්පන්නම්පි වාතං උප්පාදෙන්ති, උප්පන්නම්පි පරිවත්තෙන්ති. යං වා පනාති ඉධ පාළිආගතෙ ඨපෙත්වා සෙසවාතා යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨා.

177. ආකාසධාතුනිද්දෙසෙ අප්පටිඝට්ටනට්ඨෙන න කස්සතීති ආකාසො. ආකාසොව ආකාසභාවං ගතත්තා ආකාසගතං. අඝට්ටනීයතාය අඝං. අඝමෙව අඝභාවං ගතත්තා අඝගතං. විවරොති අන්තරං. තදෙව විවරභාවං ගතත්තා විවරගතං. අසම්ඵුට්ඨං මංසලොහිතෙහීති මංසලොහිතෙහි නිස්සටං. කණ්ණච්ඡිද්දන්තිආදි පන තස්සෙව පභෙදදස්සනං. තත්ථ කණ්ණච්ඡිද්දන්ති කණ්ණස්මිං ඡිද්දං විවරං මංසලොහිතෙහි අසම්ඵුට්ඨොකාසො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යෙනාති යෙන විවරෙන එතං අසිතාදිභෙදං අජ්ඣොහරණීයං අජ්ඣොහරති, අන්තො පවෙසෙති. යත්ථාති යස්මිං අන්තොඋදරපටලසඞ්ඛාතෙ ඔකාසෙ එතදෙව චතුබ්බිධං අජ්ඣොහරණීයං තිට්ඨති. යෙනාති යෙන විවරෙන සබ්බම්පෙතං විපක්කං කසටභාවං ආපන්නං නික්ඛමති, තං උදරපටලතො යාව කරීසමග්ගා විදත්ථිචතුරඞ්ගුලමත්තං ඡිද්දං මංසලොහිතෙහි අසම්ඵුට්ඨං නිස්සටං ආකාසධාතූති වෙදිතබ්බං. යං වා පනාති එත්ථ චම්මන්තරං මංසන්තරං න්හාරුන්තරං අට්ඨින්තරං ලොමන්තරන්ති ඉදං සබ්බං යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨං.

බාහිරකආකාසධාතුනිද්දෙසෙ අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහීති චතූහි මහාභූතෙහි නිස්සටං භිත්තිඡිද්දකවාටඡිද්දාදිකං වෙදිතබ්බං. ඉමිනා යස්මිං ආකාසෙ පරිකම්මං කරොන්තස්ස චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්ති තං කථිතං.

178. විඤ්ඤාණධාතුනිද්දෙසෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා ධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. සෙසාසුපි එසෙව නයො. ඉති ඉමාසු ඡසු ධාතූසු පරිග්ගහිතාසු අට්ඨාරස ධාතුයො පරිග්ගහිතාව හොන්ති. කථං? පථවීතෙජොවායොධාතුග්ගහණෙන තාව ඵොට්ඨබ්බධාතු ගහිතාව හොති, ආපොධාතුආකාසධාතුග්ගහණෙන ධම්මධාතු, විඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තස්සා පුරෙචාරිකපච්ඡාචාරිකත්තා මනොධාතු ගහිතාව හොති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදයො සුත්තෙ ආගතා එව. සෙසා නව ආහරිත්වා දස්සෙතබ්බා . චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන හි තස්සා නිස්සයභූතා චක්ඛුධාතු, ආරම්මණභූතා රූපධාතු ච ගහිතාව හොන්ති. එවං සොතවිඤ්ඤාණධාතුආදිග්ගහණෙන සොතධාතුආදයොති අට්ඨාරසාපි ගහිතාව හොන්ති. තාසු දසහි ධාතූහි රූපපරිග්ගහො කථිතො හොති. සත්තහි අරූපපරිග්ගහො. ධම්මධාතුයා සියා රූපපරිග්ගහො, සියා අරූපපරිග්ගහො. ඉති අඩ්ඪෙකාදසහි ධාතූහි රූපපරිග්ගහො, අඩ්ඪට්ඨධාතූහි අරූපපරිග්ගහොති රූපාරූපපරිග්ගහො කථිතො හොති. රූපාරූපං පඤ්චක්ඛන්ධා. තං හොති දුක්ඛසච්චං. තංසමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං . උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං. තංපජානනො මග්ගො මග්ගසච්චන්ති ඉදං චතුසච්චකම්මට්ඨානං අට්ඨාරසධාතුවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා මත්ථකං පාපෙත්වා නිගමනං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

179. ඉදානි දුතියඡක්කං දස්සෙන්තො අපරාපි ඡ ධාතුයොතිආදිමාහ. තත්ථ සුඛධාතු දුක්ඛධාතූති කායප්පසාදවත්ථුකානි සුඛදුක්ඛානි සප්පටිපක්ඛවසෙන යුගළකතො දස්සිතානි. සුඛඤ්හි දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛො, දුක්ඛං සුඛස්ස. යත්තකං සුඛෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං දුක්ඛං ඵරති. යත්තකං දුක්ඛෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං සුඛං ඵරති. සොමනස්සධාතු දොමනස්සධාතූති ඉදම්පි තථෙව යුගළකං කතං. සොමනස්සඤ්හි දොමනස්සස්ස පටිපක්ඛො, දොමනස්සං සොමනස්සස්ස. යත්තකං සොමනස්සෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං දොමනස්සං ඵරති. යත්තකං දොමනස්සෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං සොමනස්සං ඵරති.

උපෙක්ඛාධාතු අවිජ්ජාධාතූති ඉදං පන ද්වයං සරික්ඛකවසෙන යුගළකං කතං. උභයම්පි හෙතං අවිභූතත්තා සරික්ඛකං හොති. තත්ථ සුඛදුක්ඛධාතුග්ගහණෙන තං සම්පයුත්තා කායවිඤ්ඤාණධාතු, වත්ථුභූතා කායධාතු, ආරම්මණභූතා ඵොට්ඨබ්බධාතු ච ගහිතාව හොන්ති. සොමනස්සදොමනස්සධාතුග්ගහණෙන තං සම්පයුත්තා මනොවිඤ්ඤාණධාතු ගහිතා හොති. අවිජ්ජාධාතුග්ගහණෙන ධම්මධාතු ගහිතා. උපෙක්ඛාධාතුග්ගහණෙන චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතුයො , තාසංයෙව වත්ථාරම්මණභූතා චක්ඛුධාතුරූපධාතුආදයො ච ගහිතාති එවං අට්ඨාරසපි ධාතුයො ගහිතාව හොන්ති. ඉදානි තාසු දසහි ධාතූහි රූපපරිග්ගහොතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවම්පි එකස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා මත්ථකං පාපෙත්වා නිගමනං කථිතං හොතීති වෙදිතබ්බං. තත්ථ කතමා සුඛධාතු යං කායිකං සාතන්ති ආදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව.

181. තතියඡක්කෙ කාමොති ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ කිලෙසකාමං සන්ධාය කාමපටිසංයුත්තා ධාතු කාමධාතු, කාමවිතක්කස්සෙතං නාමං. වත්ථුකාමං සන්ධාය කාමොයෙව ධාතු කාමධාතු, කාමාවචරධම්මානමෙතං නාමං. බ්යාපාදපටිසංයුත්තා ධාතු බ්යාපාදධාතු, බ්යාපාදවිතක්කස්සෙතං නාමං. බ්යාපාදොව ධාතු බ්යාපාදධාතු, දසආඝාතවත්ථුකස්ස පටිඝස්සෙතං නාමං. විහිංසා පටිසංයුත්තා ධාතු විහිංසාධාතු, විහිංසාවිතක්කස්සෙතං නාමං. විහිංසායෙව ධාතු විහිංසාධාතු, පරසත්තවිහෙසනස්සෙතං නාමං. අයං පන හෙට්ඨා අනාගතත්තා එවං අත්ථාදිවිභාගතො වෙදිතබ්බා – විහිංසන්ති එතාය සත්තෙ, විහිංසනං වා එතං සත්තානන්ති විහිංසා. සා විහෙඨනලක්ඛණා, කරුණාපටිපක්ඛලක්ඛණා වා; පරසන්තානෙ උබ්බෙගජනනරසා, සකසන්තානෙ කරුණාවිද්ධංසනරසා වා; දුක්ඛායතනපච්චුපට්ඨානා; පටිඝපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා. නෙක්ඛම්මං වුච්චති ලොභා නික්ඛන්තත්තා අලොභො, නීවරණෙහි නික්ඛන්තත්තා පඨමජ්ඣානං, සබ්බාකුසලෙහි නික්ඛන්තත්තා සබ්බකුසලං. නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තා ධාතු නෙක්ඛම්මධාතු, නෙක්ඛම්මවිතක්කස්සෙතං නාමං. නෙක්ඛම්මමෙව ධාතු නෙක්ඛම්මධාතු, සබ්බස්සාපි කුසලස්සෙතං නාමං. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තා ධාතු අබ්යාපාදධාතු, අබ්යාපාදවිතක්කස්සෙතං නාමං. අබ්යාපාදොව ධාතු අබ්යාපාදධාතු, මෙත්තායෙතං නාමං. අවිහිංසාපටිසංයුත්තා ධාතු අවිහිංසාධාතු, අවිහිංසා විතක්කස්සෙතං නාමං. අවිහිංසාව ධාතු අවිහිංසාධාතු, කරුණායෙතං නාමං.

182. ඉදානි තමෙවත්ථං දස්සෙතුං තත්ථ කතමා කාමධාතූති පදභාජනං ආරද්ධං. තත්ථ පටිසංයුත්තොති සංපයොගවසෙන පටිසංයුත්තො. තක්කො විතක්කොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. විහෙඨෙතීති බාධෙති, දුක්ඛාපෙති. හෙඨනාති පාණිප්පහාරාදීහි බාධනා, දුක්ඛුප්පාදනා. බලවහෙඨනා විහෙඨනා. හිංසන්ති එතායාති හිංසනා. බලවහිංසනා විහිංසනා. රොසනාති ඝට්ටනා. විරොසනාති බලවඝට්ටනා. සබ්බත්ථ වා ‘වි’ උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. උපහනන්ති එතෙනාති උපඝාතො, පරෙසං උපඝාතො පරූපඝාතො.

මෙත්තායන්ති එතායාති මෙත්ති. මෙත්තායනාකාරො මෙත්තායනා. මෙත්තාය අයිතස්ස මෙත්තාසමඞ්ගිනො භාවො මෙත්තායිතත්තං. බ්යාපාදෙන විමුත්තස්ස චෙතසො විමුත්ති චෙතොවිමුත්ති. එත්ථ ච පුරිමෙහි තීහි උපචාරප්පත්තාපි අප්පනාපතාපි මෙත්තා කථිතා, පච්ඡිමෙන අප්පනාපත්තාව.

කරුණායන්ති එතායාති කරුණා. කරුණායනාකාරො කරුණායනා. කරුණාය අයිතස්ස කරුණාසමඞ්ගිනො භාවො කරුණායිතත්තං. විහිංසාය විමුත්තස්ස චෙතසො විමුත්ති චෙතොවිමුත්ති. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව උපචාරප්පනාභෙදො වෙදිතබ්බො. උභයත්ථාපි ච පරියොසානපදෙ මෙත්තාකරුණාති චෙතොවිමුත්තිවිසෙසනත්ථං වුත්තං.

එත්ථ ච කාමවිතක්කො සත්තෙසුපි උප්පජ්ජති සඞ්ඛාරෙසුපි. උභයත්ථ උප්පන්නොපි කම්මපථභෙදොව. බ්යාපාදො පන සත්තෙසු උප්පන්නොයෙව කම්මපථං භින්දති, න ඉතරො. විහිංසායපි එසෙව නයො. එත්ථ ච දුවිධා කථා – සබ්බසඞ්ගාහිකා චෙව අසම්භින්නා ච. කාමධාතුග්ගහණෙන හි බ්යාපාදවිහිංසාධාතුයොපි ගහිතා. කාමධාතුයායෙව පන නීහරිත්වා නීහරිත්වා ද්වෙපි එතා දස්සිතාති. අයං තාවෙත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකකථා . ඨපෙත්වා පන බ්යාපාදවිහිංසාධාතුයො සෙසා සබ්බාපි කාමධාතු එවාති. අයං අසම්භින්නකථා නාම. නෙක්ඛම්මධාතුග්ගහණෙනාපි අබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතුයො ගහිතායෙව. නෙක්ඛම්මධාතුතො පන නීහරිත්වා නීහරිත්වා තදුභයම්පි දස්සිතන්ති අයමෙත්ථාපි සබ්බසඞ්ගාහිකකථා. ඨපෙත්වා අබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතුයො අවසෙසා නෙක්ඛම්මධාතූති අයං අසම්භින්නකථා නාම.

ඉමාහි ච ඡහි ධාතූහි පරිග්ගහිතා හි අට්ඨාරස ධාතුයො පරිග්ගහිතාව හොන්ති. සබ්බාපි හි තා කාමධාතුතොව නීහරිත්වා නීහරිත්වා ලභාපෙතබ්බා අට්ඨාරස ධාතුයොව හොන්තීති තිණ්ණං ඡක්කානං වසෙන අට්ඨාරස හොන්ති. එවං පන අග්ගහෙත්වා එකෙකස්මිං ඡක්කෙ වුත්තනයෙන අට්ඨාරස අට්ඨාරස කත්වා සබ්බානිපි තානි අට්ඨාරසකානි එකජ්ඣං අභිසඞ්ඛිපිත්වා අට්ඨාරසෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමස්මිං සුත්තන්තභාජනීයෙ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ තෙභූමිකාති එවමෙත්ථ සම්මසනචාරොව කථිතොති වෙදිතබ්බො.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

183. අභිධම්මභාජනීයෙ සරූපෙනෙව සබ්බාපි ධාතුයො දස්සෙන්තො අට්ඨාරස ධාතුයො – චක්ඛුධාතු රූපධාතූතිආදිමාහ. තත්ථ උද්දෙසවාරෙ තාව –

අත්ථතො ලක්ඛණාදිතො, කමතාවත්වසඞ්ඛතො;

පච්චයා අථ දට්ඨබ්බා, වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ‘අත්ථතො’ති චක්ඛතීති චක්ඛු. රූපයතීති රූපං. චක්ඛුස්ස විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති එවමාදිනා තාව නයෙන චක්ඛාදීනං විසෙසත්ථතො වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො. අවිසෙසෙන පන විදහති, ධීයතෙ, විධානං, විධීයතෙ එතාය, එත්ථ වා ධීයතීති ධාතු. ලොකියා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා හුත්වා සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො විය සුවණ්ණරජතාදිං අනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති ; භාරහාරෙහි ච භාරො විය සත්තෙහි ධීයන්තෙ ධාරීයන්තෙති අත්ථො. දුක්ඛවිධානමත්තමෙව චෙතා අවසවත්තනතො. එතාහි ච කරණභූතාහි සංසාරදුක්ඛං සත්තෙහි අනුවිධීයති; තථාවිහිතඤ්චෙතං එතාස්වෙව ධීයති ඨපීයතීති අත්ථො. ඉති චක්ඛාදීසු එකෙකො ධම්මො යථාසම්භවං විදහති ධීයතෙතිආදිඅත්ථවසෙන ධාතූති වුච්චති.

අපිච යථා තිත්ථියානං අත්තා නාම සභාවතො නත්ථි, න එවමෙතා. එතා පන අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. යථා ච ලොකෙ විචිත්තා හරිතාලමනොසිලාදයො සිලාවයවා ධාතුයොති වුච්චන්ති, එවමෙතාපි ධාතුයො විය ධාතුයො. විචිත්තා හෙතා ඤාණඤෙය්යාවයවාති. යථා වා සරීරසඞ්ඛාතස්ස සමුදායස්ස අවයවභූතෙසු රසසොණිතාදීසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නෙසු ධාතුසමඤ්ඤා, එවමෙතෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අත්තභාවස්ස අවයවෙසු ධාතුසමඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නා හෙතෙ චක්ඛාදයොති. අපිච ධාතූති නිජ්ජීවමත්තස්සෙතං අධිවචනං. තථා හි භගවා – ‘‘ඡ ධාතුරො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.343-344) ජීවසඤ්ඤාසමූහනත්ථං ධාතුදෙසනං අකාසීති. තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ධාතු චාති චක්ඛුධාතු …පෙ… මනොවිඤ්ඤාණඤ්ච තං ධාතු චාති මනොවිඤ්ඤාණධාතූති එවං තාවෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණාදිතො’ති චක්ඛාදීනං ලක්ඛණාදිතො පෙත්ථ වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො. තානි ච පන තෙසං ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

‘කමතො’ති ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තෙසු උප්පත්තික්කමාදීසු දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. සො ච පනායං හෙතුඵලානුපුබ්බවවත්ථානවසෙන වුත්තො. චක්ඛුධාතු රූපධාතූති ඉදඤ්හි ද්වයං හෙතු. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූති ඵලං. එවං සබ්බත්ථ කමතො වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘තාවත්වතො’ති තාවභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – තෙසු තෙසු හි සුත්තාභිධම්මපදෙසෙසු ආභාධාතු, සුභධාතු, ආකාසානඤ්චායතනධාතු, විඤ්ඤාණඤ්චායතනධාතු, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනධාතු , නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනධාතු, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධධාතු, කාමධාතු, බ්යාපාදධාතු, විහිංසාධාතු, නෙක්ඛම්මධාතු, අබ්යාපාදධාතු, අවිහිංසාධාතු, සුඛධාතු, දුක්ඛධාතු, සොමනස්සධාතු, දොමනස්සධාතු, උපෙක්ඛාධාතු , අවිජ්ජාධාතු, ආරම්භධාතු, නික්කමධාතු, පරක්කමධාතු, හීනධාතු, මජ්ඣිමධාතු, පණීතධාතු, පථවීධාතු, ආපොධාතු, තෙජොධාතු, වායොධාතු, ආකාසධාතු, විඤ්ඤාණධාතු, සඞ්ඛතධාතු, අසඞ්ඛතධාතු, අනෙකධාතුනානාධාතුලොකොති එවමාදයො අඤ්ඤාපි ධාතුයො දිස්සන්ති.

එවං සති සබ්බාසං වසෙන පරිච්ඡෙදං අකත්වා කස්මා අට්ඨාරසාති අයමෙව පරිච්ඡෙදො කතොති චෙ? සභාවතො විජ්ජමානානං සබ්බධාතූනං තදන්තොගධත්තා. රූපධාතුයෙව හි ආභාධාතු. සුභධාතු පන රූපාදිප්පටිබද්ධා. කස්මා? සුභනිමිත්තත්තා. සුභනිමිත්තඤ්හි සුභධාතු. තඤ්ච රූපාදිවිනිමුත්තං න විජ්ජති, කුසලවිපාකාරම්මණා වා රූපාදයො එව සුභධාතූති රූපාදිමත්තමෙවෙසා. ආකාසානඤ්චායතනධාතුආදීසු චිත්තං මනොවිඤ්ඤාණධාතු. සෙසා ධම්මා ධම්මධාතු. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධධාතු පන සභාවතො නත්ථි; ධාතුද්වයනිරොධමත්තමෙව හි සා. කාමධාතු ධම්මධාතුමත්තං වා හොති, යථාහ ‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු? කාමපටිසංයුත්තො තක්කො …පෙ… මිච්ඡාසඞ්කප්පො’’ති; අට්ඨාරසපි ධාතුයො වා, යථාහ ‘‘හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා, රූපා, වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං – අයං වුච්චති කාමධාතූ’’ති. නෙක්ඛම්මධාතු ධම්මධාතු එව; ‘‘සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මධාතූ’’ති වා වචනතො මනොවිඤ්ඤාණධාතුපි හොතියෙව. බ්යාපාදවිහිංසාඅබ්යාපාදඅවිහිංසාසුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාඅවිජ්ජාආරම්භනික්කමපරක්කමධාතුයො ධම්මධාතුයෙව.

හීනමජ්ඣිමපණීතධාතුයො අට්ඨාරසධාතුමත්තමෙව. හීනා හි චක්ඛාදයො හීනධාතු. මජ්ඣිමපණීතා චක්ඛාදයො මජ්ඣිමා චෙව පණීතා ච ධාතූ. නිප්පරියායෙන පන අකුසලා ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො හීනධාතු. ලොකියා කුසලාබ්යාකතා උභොපි චක්ඛුධාතුආදයො ච මජ්ඣිමධාතු. ලොකුත්තරා පන ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො පණීතධාතු. පථවීතෙජොවායොධාතුයො ඵොට්ඨබ්බධාතුයෙව. ආපොධාතු ආකාසධාතු ච ධම්මධාතුයෙව. විඤ්ඤාණධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසත්තවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛෙපොයෙව. සත්තරස ධාතුයො ධම්මධාතුඑකදෙසො ච සඞ්ඛතධාතු. අසඞ්ඛතධාතු පන ධම්මධාතුඑකදෙසොව. අනෙකධාතුනානාධාතුලොකො පන අට්ඨාරසධාතුප්පභෙදමත්තමෙවාති. ඉති සභාවතො විජ්ජමානානං සබ්බධාතූනං තදන්තොගධත්තා අට්ඨාරසෙව වුත්තාති.

අපිච විජානනසභාවෙ විඤ්ඤාණෙ ජීවසඤ්ඤීනං ජීවසඤ්ඤාසමූහනත්ථම්පි අට්ඨාරසෙව වුත්තා . සන්ති හි සත්තා විජානනසභාවෙ විඤ්ඤාණෙ ජීවසඤ්ඤිනො. තෙසං චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙන තස්සා අනෙකත්තං, චක්ඛුරූපාදිපච්චයායත්තවුත්තිතාය අනිච්චතඤ්ච පකාසෙත්වා දීඝරත්තානුසයිතං ජීවසඤ්ඤං සමූහනිතුකාමෙන භගවතා අට්ඨාරස ධාතුයො පකාසිතා. කිඤ්ච භිය්යො? තථා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන; යෙ ච ඉමාය නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරාය දෙසනාය වෙනෙය්යා සත්තා, තදජ්ඣාසයවසෙන ච අට්ඨාරසෙව පකාසිතා.

සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන තථා තථා හි,

ධම්මං පකාසයති එස යථා යථාස්ස;

සද්ධම්මතෙජවිහතං විලයං ඛණෙන,

වෙනෙය්යසත්තහදයෙසු තමො පයාතීති.

එවමෙත්ථ ‘තාවත්වතො’ වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සඞ්ඛතො’ති චක්ඛුධාතු තාව ජාතිතො එකො ධම්මොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති චක්ඛුපසාදවසෙන. තථා සොතඝානජිව්හාකායරූපසද්දගන්ධරසධාතුයො සොතපසාදාදිවසෙන. ඵොට්ඨබ්බධාතු පන පථවීතෙජොවායොවසෙන තයො ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු කුසලාකුසලවිපාකවසෙන ද්වෙ ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණධාතුයො. මනොධාතු පන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනකුසලාකුසලවිපාකසම්පටිච්ඡනවසෙන තයො ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. ධම්මධාතු තිණ්ණං අරූපක්ඛන්ධානං, සොළසන්නං සුඛුමරූපානං, අසඞ්ඛතාය ච ධාතුයා වසෙන වීසතිධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. මනොවිඤ්ඤාණධාතු සෙසකුසලාකුසලාබ්යාකතවිඤ්ඤාණවසෙන ඡසත්තතිධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡතීති එවමෙත්ථ ‘සඞ්ඛතො’ වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘පච්චයා’ති චක්ඛුධාතුආදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීසු පච්චයතො වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො. සො පනෙතෙසං පච්චයභාවො නිද්දෙසවාරෙ ආවි භවිස්සති.

‘දට්ඨබ්බා’ති දට්ඨබ්බතොපෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. සබ්බා එව හි සඞ්ඛතා ධාතුයො පුබ්බන්තාපරන්තවිවිත්තතො, ධුවසුභසුඛත්තභාවසුඤ්ඤතො, පච්චයායත්තවුත්තිතො ච දට්ඨබ්බා. විසෙසතො පනෙත්ථ භෙරිතලං විය චක්ඛුධාතු දට්ඨබ්බා, දණ්ඩො විය රූපධාතු, සද්දො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු . තථා ආදාසතලං විය චක්ඛුධාතු, මුඛං විය රූපධාතු, මුඛනිමිත්තං විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. අථ වා උච්ඡුතිලානි විය චක්ඛුධාතු, යන්තචක්කයට්ඨි විය රූපධාතු, උච්ඡුරසතෙලානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තථා අධරාරණී විය චක්ඛුධාතු, උත්තරාරණී විය රූපධාතු, අග්ගි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. එස නයො සොතධාතුආදීසුපි.

මනොධාතු පන යථාසම්භවතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බා. ධම්මධාතුයා වෙදනාක්ඛන්ධො සල්ලමිව සූලමිව ච දට්ඨබ්බො ; සඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා වෙදනාසල්ලසූලයොගා ආතුරා විය; පුථුජ්ජනානං වා සඤ්ඤා ආසාදුක්ඛජනනතො රිත්තමුට්ඨි විය, අයථාභුච්චනිමිත්තග්ගාහකතො වනමිගො විය; සඞ්ඛාරා පටිසන්ධියං පක්ඛිපනතො අඞ්ගාරකාසුයං ඛිපනකපුරිසො විය, ජාතිදුක්ඛානුබන්ධනතො රාජපුරිසානුබන්ධචොරා විය, සබ්බානත්ථාවහස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස හෙතුතො විසරුක්ඛබීජානි විය; රූපං නානාවිධූපද්දවනිමිත්තතො ඛුරචක්කං විය දට්ඨබ්බං.

අසඞ්ඛතා පන ධාතු අමතතො සන්තතො ඛෙමතො ච දට්ඨබ්බා. කස්මා? සබ්බානත්ථපටිපක්ඛභූතත්තා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු ගහිතාරම්මණං මුඤ්චිත්වාපි අඤ්ඤං ගහෙත්වාව පවතනතො වනමක්කටො විය, දුද්දමනතො අස්සඛළුඞ්කො විය, යත්ථකාමනිපාතිතො වෙහාසං ඛිත්තදණ්ඩො විය, ලොභදොසාදිනානප්පකාරකිලෙසයොගතො රඞ්ගනටො විය දට්ඨබ්බොති.

184. නිද්දෙසවාරෙ චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චාති ඉදඤ්ච ද්වයං පටිච්ච අඤ්ඤඤ්ච කිරියාමනොධාතුඤ්චෙව සම්පයුත්තඛන්ධත්තයඤ්චාති අත්ථො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා හි චක්ඛු නිස්සයපච්චයො හොති, රූපං ආරම්මණපච්චයො, කිරියමනොධාතු විගතපච්චයො, තයො අරූපක්ඛන්ධා සහජාතපච්චයො. තස්මා එසා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු ඉමෙ චත්තාරො පටිච්ච උප්පජ්ජති නාම. සොතඤ්ච පටිච්චාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

නිරුද්ධසමනන්තරාති නිරුද්ධාය සමනන්තරා. තජ්ජා මනොධාතූති තස්මිං ආරම්මණෙ ජාතා කුසලාකුසලවිපාකතො දුවිධා මනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චා. සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරොති එතෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු සබ්බධම්මෙසු උප්පජ්ජමානෙසු පඨමසමන්නාහාරො; චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං වා ආරම්මණසඞ්ඛාතෙසු සබ්බධම්මෙසු පඨමසමන්නාහාරොති අයමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එතෙන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනකිච්චා කිරියමනොධාතු ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරාති එත්ථ පි-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තස්මා මනොධාතුයාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපීති අයමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙන යා ච විපාකමනොධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය සමනන්තරා උප්පජ්ජති සන්තීරණකිච්චා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු, යා ච තස්සා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය සමනන්තරා උප්පජ්ජති වොට්ඨබ්බනකිච්චා කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු, යා ච තස්සා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය සමනන්තරා උප්පජ්ජති ජවනකිච්චා මනොවිඤ්ඤාණධාතු – තා සබ්බාපි කථිතා හොතීති වෙදිතබ්බා. මනඤ්ච පටිච්චාති භවඞ්ගමනං. ධම්මෙ චාති චතුභූමිකධම්මාරම්මණං. උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණන්ති සහාවජ්ජනකං ජවනං නිබ්බත්තති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ හත්ථෙ ගහිතපඤ්හං නාම ගණ්හිංසු. මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො කිර නාම දීඝභාණකාභයත්ථෙරං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආහ – ‘පටිච්චාති නාම ආගතට්ඨානෙ ආවජ්ජනං විසුං න කාතබ්බං, භවඞ්ගනිස්සිතකමෙව කාතබ්බ’න්ති. තස්මා ඉධ මනොති සහාවජ්ජනකං භවඞ්ගං. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ජවනමනොවිඤ්ඤාණං. ඉමස්මිං පන අභිධම්මභාජනීයෙ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමිකා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතාති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා.

3. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

185. පඤ්හාපුච්ඡකෙ අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙනෙව කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන ඡ ධාතුයො පරිත්තාරම්මණාති ඉදං පන පඤ්චන්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං මනොධාතුයා ච එකන්තෙන පඤ්චසු රූපාරම්මණාදීසු පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. ද්වෙ ධාතුයොති වුත්තානං පන ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං මනායතනධම්මායතනෙසු වුත්තනයෙනෙව පරිත්තාරම්මණාදිතා වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමස්මිම්පි පඤ්හාපුච්ඡකෙ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමිකා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා. එවමයං ධාතුවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව භාජෙත්වා දෙසිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ධාතුවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.