අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > සම්මොහවිනොදනී-අට්ඨකථා

189. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ සච්චවිභඞ්ගෙ චත්තාරීති ගණනපරිච්ඡෙදො. අරියසච්චානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. දුක්ඛං අරියසච්චන්තිආදිම්හි පන උද්දෙසවාරෙ –

විභාගතො නිබ්බචන-ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො;

අත්ථත්ථුද්ධාරතො චෙව, අනූනාධිකතො තථා.

කමතො අරියසච්චෙසු, යං ඤාණං තස්ස කිච්චතො;

අන්තොගධානං පභෙදො, උපමාතො චතුක්කතො.

සුඤ්ඤතෙකවිධාදීහි, සභාගවිසභාගතො;

විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො, විඤ්ඤුනා සාසනක්කමෙ.

තත්ථ ‘විභාගතො’ති දුක්ඛාදීනඤ්හි චත්තාරො චත්තාරො අත්ථා විභත්තා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, යෙ දුක්ඛාදීනි අභිසමෙන්තෙහි අභිසමෙතබ්බා. යථාහ, ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො, පලිබොධට්ඨො…පෙ… නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො, විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨො…පෙ… මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො, හෙත්වට්ඨො, දස්සනට්ඨො, ආධිපතෙය්යට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො මග්ගස්ස මග්ගට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා’’ති (පටි. ම. 2.8). තථා ¶ ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිනාමට්ඨො, අභිසමයට්ඨො’’ති (පටි. ම. 2.11) එවමාදි. ඉති එවං විභත්තානං චතුන්නං චතුන්නං අත්ථානං වසෙන දුක්ඛාදීනි වෙදිතබ්බානීති. අයං තාවෙත්ථ විභාගතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘නිබ්බචනලක්ඛණාදිප්පභෙදතො’ති ¶ එත්ථ පන ‘නිබ්බචනතො’ තාව ඉධ ‘දු’ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති; කුච්ඡිතඤ්හි පුත්තං දුපුත්තොති වදන්ති. ‘ඛං’සද්දො පන තුච්ඡෙ; තුච්ඡඤ්හි ආකාසං ඛන්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකඋපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො. තස්මා කුච්ඡිතත්තා තුච්ඡත්තා ච දුක්ඛන්ති වුච්චති. ‘සං’ඉති ච අයං ¶ සද්දො ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු (විභ. 199; දී. නි. 2.396) සංයොගං දීපෙති; ‘උ’ඉති අයං සද්දො ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු (පාරා. 172; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 141) උප්පත්තිං. ‘අය’සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්චාපි දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණං. ඉති දුක්ඛස්ස සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණත්තා දුක්ඛසමුදයන්ති වුච්චති.

තතියසච්චං පන යස්මා ‘නි’සද්දො අභාවං ‘රොධ’සද්දො ච චාරකං දීපෙති, තස්මා අභාවො එත්ථ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, සමධිගතෙ වා තස්මිං සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස අභාවො හොති තප්පටිපක්ඛත්තාතිපි දුක්ඛනිරොධන්ති වුච්චති, දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධන්ති. චතුත්ථසච්චං පන යස්මා එතං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති ආරම්මණවසෙන තදභිමුඛීභූතත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති වුච්චති.

යස්මා පනෙතානි බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘චතාරිමානි, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි (සං. නි. 5.1097). කතමානි…පෙ… ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි. අරියා ඉමානි පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. අපිච අරියස්ස සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අරියො, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. අථ වා එතෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොපි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චානං ¶ යථාභූතං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ‘අරියො’ති වුච්චතී’’ති. අපිච ඛො පන අරියානි ¶ සච්චානීතිපි අරියසච්චානි; අරියානීති තථානි අවිතථානි අවිසංවාදකානීති අත්ථො. යථාහ – ‘‘ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. එවමෙත්ථ නිබ්බචනතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

කථං ‘ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො’? එත්ථ හි බාධනලක්ඛණං දුක්ඛසච්චං, සන්තාපනරසං, පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවලක්ඛණං සමුදයසච්චං, අනුපච්ඡෙදකරණරසං, පලිබොධපච්චුපට්ඨානං. සන්තිලක්ඛණං නිරොධසච්චං, අච්චුතිරසං, අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං ¶ . නිය්යානලක්ඛණං මග්ගසච්චං, කිලෙසප්පහානකරණරසං, වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං. අපිච පවත්තිපවත්තකනිවත්තිනිවත්තකලක්ඛණානි පටිපාටියා. තථා සඞ්ඛතතණ්හාඅසඞ්ඛතදස්සනලක්ඛණානි චාති එවමෙත්ථ ‘ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අත්ථත්ථුද්ධාරතො චෙවා’ති එත්ථ පන අත්ථතො තාව කො සච්චට්ඨොති චෙ? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛමානානං මායාව විපරීතකො, මරීචීව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්තාව අනුපලබ්භසභාවො ච න හොති; අථ ඛො බාධනපභවසන්තිනිය්යානප්පකාරෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොතියෙව; එස අග්ගිලක්ඛණං විය, ලොකපකති විය ච තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. යථාහ – ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. අපිච –

නාබාධකං යතො දුක්ඛං, දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකං;

බාධකත්තනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

තං විනා නාඤ්ඤතො දුක්ඛං, න හොති න ච තං තතො;

දුක්ඛහෙතුනියාමෙන, ඉති සච්චං විසත්තිකා.

නාඤ්ඤා නිබ්බානතො සන්ති, සන්තං න ච න තං යතො;

සන්තභාවනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

මග්ගා ¶ අඤ්ඤං න නිය්යානං, අනිය්යානො න චාපි සො;

තච්ඡනිය්යානභාවත්තා, ඉති සො සච්චසම්මතො.

ඉති තච්ඡාවිපල්ලාස-භූතභාවං චතූසුපි;

දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතාති.

එවං ¶ ‘අත්ථතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

කථං ‘අත්ථුද්ධාරතො’? ඉධායං ‘සච්ච’සද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති, සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ, න කුජ්ඣෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා චා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි ¶ වදන්ති නානා, පවාදියාසෙ කුසලාවදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘එකඤ්හි සච්චං න දුතියමත්ථී’’තිආදීසු (සු. නි. 890) පරමත්ථසච්චෙ නිබ්බානෙ චෙව මග්ගෙ ච. ‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ස්වායමිධාපි අරියසච්චෙ වත්තතීති එවමෙත්ථ ‘අත්ථුද්ධාරතො’පි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අනූනාධිකතො’ති කස්මා පන චත්තාරෙව අරියසච්චානි වුත්තානි, අනූනානි අනධිකානීති චෙ? අඤ්ඤස්සාසම්භවතො, අඤ්ඤතරස්ස ච අනපනෙය්යභාවතො; න හි එතෙහි අඤ්ඤං අධිකං වා එතෙසං වා එකම්පි අපනෙතබ්බං සම්භොති. යථාහ – ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡෙය්ය සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ‘නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං, අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං. අහමෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි. යථා චාහ – ‘‘යො හි කොචි, භික්ඛවෙ, සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවං වදෙය්ය ‘නෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං, යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං. අහමෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි (සං. නි. 5.1086).

අපිච පවත්තිමාචික්ඛන්තො භගවා සහෙතුකං ආචික්ඛි, නිවත්තිඤ්ච සඋපායං. ඉති පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතූනං ¶ එතප්පරමතො චත්තාරෙව වුත්තානි. තථා පරිඤ්ඤෙය්ය පහාතබ්බ සච්ඡිකාතබ්බ භාවෙතබ්බානං, තණ්හාවත්ථුතණ්හාතණ්හානිරොධතණ්හානිරොධුපායානං, ආලයාලයරාමතාආලයසමුග්ඝාතආලයසමුග්ඝාතූපායානඤ්ච වසෙනාපි චත්තාරෙව වුත්තානීති. එවමෙත්ථ ‘අනූනාධිකතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘කමතො’ති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. එත්ථ ච ඔළාරිකත්තා සබ්බසත්තසාධාරණත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං පඨමං ¶ වුත්තං, තස්සෙව හෙතුදස්සනත්ථං තදනන්තරං සමුදයසච්චං, හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධොති ඤාපනත්ථං තතො නිරොධසච්චං, තදධිගමුපායදස්සනත්ථං අන්තෙ මග්ගසච්චං. භවසුඛස්සාදගධිතානං වා සත්තානං සංවෙගජනනත්ථං පඨමං දුක්ඛමාහ. තං නෙව අකතං ආගච්ඡති, න ඉස්සරනිම්මානාදිතො හොති, ඉතො පන හොතීති ¶ ඤාපනත්ථං තදනන්තරං සමුදයං. තතො සහෙතුකෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා සංවිග්ගමානසානං දුක්ඛනිස්සරණගවෙසීනං නිස්සරණදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං නිරොධං. තතො නිරොධාධිගමත්ථං නිරොධසම්පාපකං මග්ගන්ති එවමෙත්ථ ‘කමතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අරියසච්චෙසු යං ඤාණං තස්ස කිච්චතො’ති සච්චඤාණකිච්චතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. දුවිධඤ්හි සච්චඤාණං – අනුබොධඤාණඤ්ච පටිවෙධඤාණඤ්ච. තත්ථ අනුබොධඤාණං ලොකියං අනුස්සවාදිවසෙන නිරොධෙ මග්ගෙ ච පවත්තති. පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං නිරොධාරම්මණං කත්වා කිච්චතො චත්තාරිපි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. යථාහ – ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති, දුක්ඛනිරොධම්පි පස්සති, දුක්ඛනිරොධගාමිනිං පටිපදම්පි පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) සබ්බං වත්තබ්බං. යං පනෙතං ලොකියං, තත්ථ දුක්ඛඤාණං පරියුට්ඨානාභිභවනවසෙන පවත්තමානං සක්කායදිට්ඨිං නිවත්තෙති, සමුදයඤාණං උච්ඡෙදදිට්ඨිං, නිරොධඤාණං සස්සතදිට්ඨිං, මග්ගඤාණං අකිරියදිට්ඨිං; දුක්ඛඤාණං වා ධුවසුභසුඛත්තභාවරහිතෙසු ඛන්ධෙසු ධුවසුභසුඛත්තභාවසඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඵලෙ විප්පටිපත්තිං, සමුදයඤාණං ඉස්සරප්පධානකාලසභාවාදීහි ලොකො පවත්තතීති අකාරණෙ කාරණාභිමානප්පවත්තං හෙතුම්හි විප්පටිපත්තිං, නිරොධඤාණං අරූපලොකලොකථූපිකාදීසු අපවග්ගග්ගාහභූතං නිරොධෙ විප්පටිපත්තිං, මග්ගඤාණං කාමසුඛල්ලිකඅත්තකිලමථානුයොගප්පභෙදෙ ¶ අවිසුද්ධිමග්ගෙ විසුද්ධිමග්ගග්ගාහවසෙන පවත්තං උපායෙ විප්පටිපත්තිං නිවත්තෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

ලොකෙ ¶ ලොකප්පභවෙ, ලොකත්ථගමෙ සිවෙ ච තදුපායෙ;

සම්මුය්හති තාව නරො, න විජානාති යාව සච්චානීති.

එවමෙත්ථ ‘ඤාණකිච්චතො’පි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අන්තොගධානං පභෙදා’ති දුක්ඛසච්චස්මිඤ්හි, ඨපෙත්වා තණ්හඤ්චෙව අනාසවධම්මෙ ච, සෙසා සබ්බධම්මා අන්තොගධා; සමුදයසච්චෙ ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි; නිරොධසච්චං අසම්මිස්සං; මග්ගසච්චෙ සම්මාදිට්ඨිමුඛෙන වීමංසිද්ධිපාදපඤ්ඤින්ද්රියපඤ්ඤාබලධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගානි. සම්මාසඞ්කප්පාපදෙසෙන තයො නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො, සම්මාවාචාපදෙසෙන චත්තාරි වචීසුචරිතානි, සම්මාකම්මන්තාපදෙසෙන තීණි කායසුචරිතානි, සම්මාආජීවමුඛෙන අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා ¶ ච, සබ්බෙසංයෙව වා එතෙසං සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවානං අරියකන්තසීලත්තා සීලස්ස ච සද්ධාහත්ථෙන පටිග්ගහෙතබ්බත්තා තෙසං අත්ථිතාය ච අත්ථිභාවතො සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලඡන්දිද්ධිපාදා, සම්මාවායාමාපදෙසෙන චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියින්ද්රියවීරියබලවීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගානි, සම්මාසතිඅපදෙසෙන චතුබ්බිධසතිපට්ඨානසතින්ද්රියසතිබලසතිසම්බොජ්ඣඞ්ගානි, සම්මාසමාධිඅපදෙසෙන සවිතක්කසවිචාරාදයො තයො තයො සමාධී, චිත්තසමාධිසමාධින්ද්රියසමාධිබලපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානි අන්තොගධානීති. එවමෙත්ථ ‘අන්තොගධානං පභෙදා’පි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘උපමාතො’ති භාරො විය හි දුක්ඛසච්චං දට්ඨබ්බං, භාරාදානමිව සමුදයසච්චං, භාරනික්ඛෙපනමිව නිරොධසච්චං, භාරනික්ඛෙපනූපායො විය මග්ගසච්චං; රොගො විය ච දුක්ඛසච්චං, රොගනිදානමිව සමුදයසච්චං, රොගවූපසමො විය නිරොධසච්චං, භෙසජ්ජමිව මග්ගසච්චං; දුබ්භික්ඛමිව වා දුක්ඛසච්චං, දුබ්බුට්ඨි විය සමුදයසච්චං, සුභික්ඛමිව නිරොධසච්චං ¶ , සුවුට්ඨි විය මග්ගසච්චං. අපිච වෙරීවෙරමූලවෙරසමුග්ඝාතවෙරසමුග්ඝාතුපායෙහි, විසරුක්ඛරුක්ඛමූලමූලුපච්ඡෙදතදුපච්ඡෙදුපායෙහි, භයභයමූලනිබ්භයතදධිගමුපායෙහි, ඔරිමතීරමහොඝපාරිමතීරතංසම්පාපකවායාමෙහි ච යොජෙත්වාපෙතානි උපමාතො වෙදිතබ්බානීති. එවමෙත්ථ ‘උපමාතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘චතුක්කතො’ති අත්ථි චෙත්ථ දුක්ඛං න අරියසච්චං, අත්ථි අරියසච්චං න දුක්ඛං, අත්ථි දුක්ඛඤ්චෙව ¶ අරියසච්චඤ්ච, අත්ථි නෙව දුක්ඛං න අරියසච්චං. එස නයො සමුදයාදීසු. තත්ථ මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා සාමඤ්ඤඵලානි ච ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛං න අරියසච්චං. නිරොධො අරියසච්චං න දුක්ඛං. ඉතරං පන අරියසච්චද්වයං සියා දුක්ඛං අනිච්චතො, න පන යස්ස පරිඤ්ඤාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්ථෙන. සබ්බාකාරෙන පන උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛඤ්චෙව අරියසච්චඤ්ච අඤ්ඤත්ර තණ්හාය. මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා සාමඤ්ඤඵලානි ච යස්ස පරිඤ්ඤත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්ථෙන නෙව දුක්ඛං න අරියසච්චං. එවං සමුදයාදීසුපි යථායොගං යොජෙත්වා ‘චතුක්කතො’පෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘සුඤ්ඤතෙකවිධාදීහී’ති ¶ එත්ථ සුඤ්ඤතො තාව පරමත්ථෙන හි සබ්බානෙව සච්චානි වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙතං වුච්චති –

දුක්ඛමෙව හි න කොචි දුක්ඛිතො, කාරකො න කිරියාව විජ්ජති;

අත්ථි නිබ්බුති න නිබ්බුතො පුමා, මග්ගමත්ථි ගමකො න විජ්ජතීති.

ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං, පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;

ධුවසුඛඅත්තවිරහිතො, මග්ගො ඉති සුඤ්ඤතො තෙසු.

නිරොධසුඤ්ඤානි ¶ වා තීණි, නිරොධො ච සෙසත්තයසුඤ්ඤො. ඵලසුඤ්ඤො වා එත්ථ හෙතු සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතො මග්ගෙ ච නිරොධස්ස, න ඵලෙන සගබ්භො පකතිවාදීනං පකති විය. හෙතුසුඤ්ඤඤ්ච ඵලං දුක්ඛසමුදයානං නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායා, න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵලං හෙතුඵලසමවායවාදීනං ද්විඅණුකාදීනි විය. තෙනෙතං වුච්චති –

තයමිධ නිරොධසුඤ්ඤං, තයෙන තෙනාපි නිබ්බුති සුඤ්ඤා;

සුඤ්ඤො ඵලෙන හෙතු, ඵලම්පි තං හෙතුනා සුඤ්ඤන්ති.

එවං ¶ තාව ‘සුඤ්ඤතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘එකවිධාදීහී’ති සබ්බමෙව චෙත්ථ දුක්ඛං එකවිධං පවත්තිභාවතො, දුවිධං නාමරූපතො, තිවිධං කාමරූපාරූපූපපතිභවභෙදතො, චතුබ්බිධං චතුආහාරභෙදතො, පඤ්චවිධං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධභෙදතො. සමුදයොපි එකවිධො පවත්තකභාවතො, දුවිධො දිට්ඨිසම්පයුත්තාසම්පයුත්තතො, තිවිධො කාමභවවිභවතණ්හාභෙදතො, චතුබ්බිධො චතුමග්ගප්පහෙය්යතො, පඤ්චවිධො රූපාභිනන්දනාදිභෙදතො, ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායභෙදතො. නිරොධොපි එකවිධො අසඞ්ඛතධාතුභාවතො, පරියායෙන පන දුවිධො සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසතො, තිවිධො භවත්තයවූපසමතො, චතුබ්බිධො චතුමග්ගාධිගමනීයතො, පඤ්චවිධො පඤ්චාභිනන්දනවූපසමතො, ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායක්ඛයභෙදතො. මග්ගොපි එකවිධො භාවෙතබ්බතො, දුවිධො සමථවිපස්සනාභෙදතො දස්සනභාවනාභෙදතො වා ¶ , තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො. අයඤ්හි සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන නිප්පදෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො. යථාහ –

‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා. තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො. යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො – ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා; යො ච සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි – ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා; යා ච සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො – ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ ¶ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462).

එත්ථ හි සම්මාවාචාදයො තයො සීලමෙව. තස්මා තෙ සජාතිතො සීලක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා. කිඤ්චාපි හි පාළියං සීලක්ඛන්ධෙති භුම්මෙන නිද්දෙසො කතො, අත්ථො පන කරණවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. සම්මාවායාමාදීසු පන තීසු සමාධි අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං න සක්කොති, වීරියෙ පන පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධූපකාරො හුත්වා සක්කොති.

තත්රායං උපමා – යථා හි නක්ඛත්තං කීළිස්සාමාති උය්යානං පවිට්ඨෙසු තීසු සහායෙසු එකො සුපුප්ඵිතං චම්පකරුක්ඛං දිස්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස දුතියො ¶ ඔනමිත්වා පිට්ඨිං දදෙය්ය. සො තස්ස පිට්ඨියං ඨත්වාපි කම්පමානො ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස ඉතරො අංසකූටං උපනාමෙය්ය. සො එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ යථාරුචි පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පිළන්ධිත්වා නක්ඛත්තං කීළෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

එකතො උය්යානං පවිට්ඨා තයො සහායා විය හි එකතො ජාතා සම්මාවායාමාදයො තයො ධම්මා, සුපුප්ඵිතචම්පකරුක්ඛො විය ආරම්මණං, හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං අසක්කොන්තො විය අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං අසක්කොන්තො සමාධි, පිට්ඨිං දත්වා ඔනතසහායො විය වායාමො, අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො ¶ විය සති. යථා තෙසු එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ ඉතරො යථාරුචි පුප්ඵං ගහෙතුං සක්කොති, එවමෙව වීරියෙ පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධූපකාරො සමාධි සක්කොති ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං. තස්මා සමාධියෙවෙත්ථ සජාතිතො සමාධික්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො. වායාමසතියො පන කිරියතො සඞ්ගහිතා හොන්ති.

සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පෙසුපි පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං න සක්කොති, විතක්කෙ පන ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා දෙන්තෙ සක්කොති. කථං? යථා හි හෙරඤ්ඤිකො කහාපණං හත්ථෙ ඨපෙත්වා සබ්බභාගෙසු ¶ ඔලොකෙතුකාමො සමානොපි න චක්ඛුතලෙනෙව පරිවත්තෙතුං සක්කොති, අඞ්ගුලිපබ්බෙහි පන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙතුං සක්කොති; එවමෙව න පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චාදිවසෙන ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං සක්කොති, අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන ආහනනපරියාහනනරසෙන විතක්කෙන ආකොටෙන්තෙන විය පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදාය ආදාය දින්නමෙව නිච්ඡෙතුං සක්කොති. තස්මා ඉධාපි සම්මාදිට්ඨියෙව සජාතිතො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා, සම්මාසඞ්කප්පො පන කිරියතො සඞ්ගහිතො හොති. ඉති ඉමෙහි තීහි ඛන්ධෙහි මග්ගො සඞ්ගහං ගච්ඡති. තෙන වුත්තං – ‘‘තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො’’ති. චතුබ්බිධො සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන.

අපිච සබ්බානෙව සච්චානි එකවිධානි අවිතථත්තා අභිඤ්ඤෙය්යත්තා වා, දුවිධානි ලොකියලොකුත්තරතො සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො ච, තිවිධානි දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බතො අප්පහාතබ්බතො නෙවපහාතබ්බනාපහාතබ්බතො ¶ ච, චතුබ්බිධානි පරිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදතොති. එවමෙත්ථ ‘එකවිධාදීහි’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘සභාගවිසභාගතො’ති සබ්බානෙව ච සච්චානි අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගානි අවිතථතො අත්තසුඤ්ඤතො දුක්කරපටිවෙධතො ච. යථාහ –

‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, ආනන්ද, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා – යො දූරතොව සුඛුමෙන තාලච්ඡිග්ගළෙන අසනං අතිපාතෙය්ය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිතං, යො වා සත්තධා ¶ භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යා’’ති? ‘‘එතදෙව, භන්තෙ, දුක්කරතරඤ්චෙව දුරභිසම්භවතරඤ්ච – යො සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යා’’ති. ‘‘තතො ඛො තෙ, ආනන්ද, දුප්පටිවිජ්ඣතරං පටිවිජ්ඣන්ති යෙ ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්ති…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 5.1115).

විසභාගානි සලක්ඛණවවත්ථානතො. පුරිමානි ච ද්වෙ සභාගානි දුරවගාහත්ථෙන ගම්භීරත්තා ලොකියත්තා සාසවත්තා ච, විසභාගානි ඵලහෙතුභෙදතො ¶ පරිඤ්ඤෙය්යප්පහාතබ්බතො ච. පච්ඡිමානිපි ද්වෙ සභාගානි ගම්භීරත්ථෙන දුරවගාහත්තා ලොකුත්තරත්තා අනාසවත්තා ච, විසභාගානි විසයවිසයීභෙදතො සච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බතො ච. පඨමතතියානි චාපි සභාගානි ඵලාපදෙසතො, විසභාගානි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො. දුතියචතුත්ථානි චාපි සභාගානි හෙතුඅපදෙසතො, විසභාගානි එකන්තකුසලාකුසලතො. පඨමචතුත්ථානි චාපි සභාගානි සඞ්ඛතතො, විසභාගානි ලොකියලොකුත්තරතො. දුතියතතියානි චාපි සභාගානි නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛභාවතො, විසභාගානි සාරම්මණානාරම්මණතො.

ඉති එවං පකාරෙහි, නයෙහි ච විචක්ඛණො;

විජඤ්ඤා අරියසච්චානං, සභාගවිසභාගතන්ති.

සුත්තන්තභාජනීයඋද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

190. ඉදානි ¶ සඞ්ඛෙපතො උද්දිට්ඨානි දුක්ඛාදීනි විභජිත්වා දස්සෙතුං අයං තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං ජාතිපි දුක්ඛාති නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ ජාති වෙදිතබ්බා, ජාතියා දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො; ජරා, මරණං, සොකො ¶ , පරිදෙවො, දුක්ඛං, දොමනස්සං, උපායාසො, අප්පියසම්පයොගො, පියවිප්පයොගො වෙදිතබ්බො; අප්පියසම්පයොගස්ස පියවිප්පයොගස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො; ඉච්ඡා වෙදිතබ්බා, ඉච්ඡාය දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො; ඛන්ධා වෙදිතබ්බා, ඛන්ධානං දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස කථනත්ථාය අයං මාතිකා – ඉදඤ්හි දුක්ඛං නාම අනෙකං නානප්පකාරං, සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං, විපරිණාමදුක්ඛං, සඞ්ඛාරදුක්ඛං, පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, පරියායදුක්ඛං, නිප්පරියායදුක්ඛන්ති.

තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛවෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා ‘දුක්ඛදුක්ඛං’ නාම. සුඛවෙදනා විපරිණාමෙන දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො ‘විපරිණාමදුක්ඛං’ නාම. උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා ‘සඞ්ඛාරදුක්ඛං’ නාම. තථා පීළනං පන මග්ගඵලානම්පි අත්ථි. තස්මා එතෙ ධම්මා දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තෙන සඞ්ඛාරදුක්ඛං නාමාති වෙදිතබ්බා. කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසජපරිළාහාදි කායිකචෙතසිකො ආබාධො පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො ¶ උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො ‘පටිච්ඡන්නදුක්ඛං’ නාම, අපාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති. ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො ‘අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං’ නාම, පාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති. ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසං දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො ‘පරියායදුක්ඛං’ නාම. දුක්ඛදුක්ඛං ‘නිප්පරියායදුක්ඛං’ නාම.

තත්ථ පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති ඉමස්මිං පදද්වයෙ ඨත්වා දුක්ඛං අරියසච්චං කථෙතබ්බං. අරියසච්චඤ්ච නාමෙතං පාළියං සඞ්ඛෙපතොපි ආගච්ඡති විත්ථාරතොපි. සඞ්ඛෙපතො ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛෙපෙනපි විත්ථාරෙනපි කථෙතුං වට්ටති ¶ . විත්ථාරතො ආගතට්ඨානෙ පන විත්ථාරෙනෙව කථෙතුං වට්ටති, න සඞ්ඛෙපෙන. තං ඉදං ඉමස්මිං ඨානෙ විත්ථාරෙන ආගතන්ති විත්ථාරෙනෙව කථෙතබ්බං. තස්මා යං තං නිද්දෙසවාරෙ ‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදීනි පදානි ගහෙත්වා ‘‘ජාති වෙදිතබ්බා, ජාතියා දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජාතිආදීනි තාව ‘‘තත්ථ කතමා ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාතී’’ති ඉමස්ස පන පදභාජනීයස්ස වසෙන වෙදිතබ්බානි.

191. තත්රායං ¶ අත්ථවණ්ණනා – තෙසං තෙසං සත්තානන්ති අයං සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසො. යා දෙවදත්තස්ස ජාති, යා සොමදත්තස්ස ජාතීති එවඤ්හි දිවසම්පි කථියමානෙ නෙව සත්තා පරියාදානං ගච්ඡන්ති, න සබ්බං අපරත්ථදීපනං සිජ්ඣති. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි න කොචි සත්තො අපරියාදින්නො හොති, න කිඤ්චි අපරත්ථදීපනං න සිජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘යා තෙසං තෙසං සත්තාන’’න්ති. තම්හි තම්හීති අයං ජාතිගතිවසෙන අනෙකෙසං සත්තනිකායානං සාධාරණනිද්දෙසො. සත්තනිකායෙති සත්තානං නිකායෙ, සත්තඝටායං සත්තසමූහෙති අත්ථො.

ජාතීති අයං ජාතිසද්දො අනෙකත්ථො. තථා හෙස ‘‘එකම්පි ජාතිං, ද්වෙපි ජාතියො’’ති (පාරා. 12; ම. නි. 2.257) එත්ථ භවෙ ආගතො. ‘‘අත්ථි විසාඛෙ ¶ , නිගණ්ඨා නාම සමණජාතිකා’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායෙ. ‘‘තිරියා නාම තිණජාති නාභියා උග්ගන්ත්වා නභං ආහච්ච ඨිතා අහොසී’’ති (අ. නි. 5.196) එත්ථ පඤ්ඤත්තියං. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණෙ. ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මාතුකුච්ඡිම්හි පඨමං චිත්තං උප්පන්නං, පඨමං විඤ්ඤාණං පාතුභූතං, තදුපාදාය සාවස්ස ජාතී’’ති (මහාව. 124) එත්ථ පටිසන්ධියං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූතියං. ‘‘අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.331) එත්ථ කුලෙ. ‘‘යතොහං, භගිනි, අරියාය ජාතියා ජාතො’’ති (ම. නි. 2.351) එත්ථ අරියසීලෙ. ඉධ පනායං සවිකාරෙසු පඨමාභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු වත්තති. තස්මා ජායමානකවසෙන ජාතීති ඉදමෙත්ථ සභාවපච්චත්තං. සඤ්ජායනවසෙන සඤ්ජාතීති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. ඔක්කමනවසෙන ඔක්කන්ති. ජායනට්ඨෙන වා ජාති, සා අපරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. සඤ්ජායනට්ඨෙන සඤ්ජාති, සා පරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. ඔක්කමනට්ඨෙන ඔක්කන්ති, සා අණ්ඩජජලාබුජවසෙන යුත්තා. තෙ හි අණ්ඩකොසඤ්ච වත්ථිකොසඤ්ච ¶ ඔක්කමන්ති, ඔක්කමන්තාපි පවිසන්තා විය පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. අභිනිබ්බත්තනට්ඨෙන අභිනිබ්බත්ති. සා සංසෙදජඔපපාතිකවසෙන යුත්තා. තෙ හි පාකටා එව හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. අයං තාව සම්මුතිකථා.

ඉදානි ¶ පරමත්ථකථා හොති. ඛන්ධා එව හි පරමත්ථතො පාතුභවන්ති, න සත්තා. තත්ථ ච ඛන්ධානන්ති එකවොකාරභවෙ එකස්ස, චතුවොකාරභවෙ චතුන්නං, පඤ්චවොකාරභවෙ පඤ්චන්නං ගහණං වෙදිතබ්බං. පාතුභාවොති උප්පත්ති. ආයතනානන්ති එත්ථ තත්ර තත්ර උප්පජ්ජමානායතනවසෙන සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පටිලාභොති සන්තතියං පාතුභාවොයෙව; පාතුභවන්තානෙව හි තානි පටිලද්ධානි නාම හොන්ති. අයං වුච්චති ජාතීති අයං ජාති නාම කථියති. සා පනෙසා තත්ථ තත්ථ භවෙ පඨමාභිනිබ්බත්තිලක්ඛණා, නීය්යාතනරසා, අතීතභවතො ඉධ උම්මුජ්ජනපච්චුපට්ඨානා, ඵලවසෙන දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා වා.

ඉදානි ‘ජාතියා දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති අයඤ්හි ජාති සයං න දුක්ඛා, දුක්ඛුප්පත්තියා පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති ¶ වුත්තා. කතරදුක්ඛස්ස පනායං වත්ථූති? යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකංදුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියං මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස සබ්බස්සාපි එසා වත්ථු. තත්රිදං ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං – අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරීකාදීසු නිබ්බත්තති. අථ ඛො හෙට්ඨා ආමාසයස්ස උපරි පක්කාසයස්ස උදරපටලපිට්ඨිකණ්ඩකානං වෙමජ්ඣෙ පරමසම්බාධෙ තිබ්බන්ධකාරෙ නානාකුණපගන්ධපරිභාවිතෙ අසුචිපරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ කුච්ඡිප්පදෙසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසචන්දනිකාදීසු කිමි විය නිබ්බත්තති. සො තත්ථ නිබ්බත්තො දස මාසෙ මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන උස්මනා පුටපාකං විය පච්චමානො පිට්ඨපිණ්ඩි විය සෙදියමානො සමිඤ්ජනපසාරණාදිරහිතො අධිමත්තං දුක්ඛං පච්චනුභොතීති. ඉදං තාව ‘ගබ්භොක්කන්තිමූලකං’ දුක්ඛං.

යං පන සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනඋට්ඨානපරිවත්තනාදීසු සුරාධුත්තහත්ථගතො එළකො විය අහිගුණ්ඨිකහත්ථගතො සප්පපොතකො විය ච ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනඔධුනනනිද්ධුනනාදිනා උපක්කමෙන අධිමත්තං දුක්ඛමනුභවති, යඤ්ච මාතු සීතුදකපානකාලෙ සීතනරකූපපන්නො ¶ විය, උණ්හයාගුභත්තාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණො විය, ලොණම්බිලාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ ඛාරාපටිච්ඡකාදිකම්මකාරණප්පත්තො විය තිබ්බං දුක්ඛමනුභොති – ඉදං ‘ගබ්භපරිහරණමූලකං’ දුක්ඛං.

යං ¶ පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ ඡෙදනඵාලනාදීහි දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං ‘ගබ්භවිපත්තිමූලකං’ දුක්ඛං. යං විජායමානාය මාතුයා කම්මජෙහි වාතෙහි පරිවත්තෙත්වා නරකපපාතං විය අතිභයානකං යොනිමග්ගං පටිපාතියමානස්ස ¶ පරමසම්බාධෙන යොනිමුඛෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන විය නික්කඩ්ඪියමානස්ස මහානාගස්ස නරකසත්තස්ස විය ච සඞ්ඝාටපබ්බතෙහි විචුණ්ණියමානස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං ‘විජායනමූලකං’ දුක්ඛං. යං පන ජාතස්ස තරුණවණසදිසස්ස සුකුමාරසරීරස්ස හත්ථග්ගහණන්හාපනධොවනචොළපරිමජ්ජනාදිකාලෙ සූචිමුඛඛුරධාරවිජ්ඣනඵාලනසදිසං දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං මාතුකුච්ඡිතො ‘බහි නික්ඛමනමූලකං’ දුක්ඛං. යං තතො පරං පවත්තියං අත්තනාව අත්තානං වධන්තස්ස, අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස, කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස, උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති – ඉදං ‘අත්තූපක්කමමූලකං’ දුක්ඛං.

යං පන පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං ‘පරූපක්කමමූලකං’ දුක්ඛන්ති. ඉති ඉමස්ස සබ්බස්සාපි දුක්ඛස්ස අයං ජාති වත්ථුමෙව හොතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

යඤ්චාපි ¶ ගූථනරකෙ විය මාතුගබ්භෙ,

සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමනඤ්ච;

පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි,

ජාතිං විනා ඉතිපි ජාතිරයඤ්හි දුක්ඛා.

කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි,

අත්ථීධ කිඤ්චිදපි දුක්ඛමිදං කදාචි;

දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාතින්ති.

192. ජරානිද්දෙසෙ ජරාති සභාවපච්චත්තං. ජීරණතාති ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසා. අයඤ්හි ජරාති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා, තෙනස්සා ඉදං සභාවපච්චත්තං. ජීරණතාති ඉමිනා ආකාරතො ¶ , තෙනස්සායං ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්ති ඉමිනා කාලාතික්කමෙ දන්තනඛානං ඛණ්ඩිතභාවකරණකිච්චතො. පාලිච්චන්ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්චතො. වලිත්තචතාති ඉමිනා මංසං මිලාපෙත්වා තචෙ වලිත්තභාවකරණකිච්චතො දීපිතා. තෙනස්සා ඉමෙ ඛණ්ඩිච්චන්ති ආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්සනවසෙන පාකටීභූතාති පාකටජරා දස්සිතා. යථෙව හි උදකස්ස වා වාතස්ස වා අග්ගිනො වා තිණරුක්ඛාදීනං සංසග්ගපලිභග්ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්ගො තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්තාදීසු ඛණ්ඩිච්චාදිවසෙන ගතමග්ගො පාකටො, චක්ඛුං උම්මීලෙත්වාපි ගය්හති. න ච ඛණ්ඩිච්චාදීනෙව ජරා; න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොති.

ආයුනො ¶ සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්කමෙයෙව අභිබ්යත්තාය ආයුක්ඛයචක්ඛාදිඉන්ද්රියපරිපාකසඞ්ඛාතාය පකතියා දීපිතා. තෙනස්සිමෙ පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ යස්මා ජරං පත්තස්ස ආයු හායති තස්මා ජරා ‘‘ආයුනො සංහානී’’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තා. යස්මා දහරකාලෙ සුප්පසන්නානි සුඛුමම්පි ¶ අත්තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්හනසමත්ථානි චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ජරං පත්තස්ස පරිපක්කානි ආලුළිතානි අවිසදානි ඔළාරිකම්පි අත්තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘‘ඉන්ද්රියානං පරිපාකො’’ති ඵලූපචාරෙනෙව වුත්තා.

සා පනෙසා එවං නිද්දිට්ඨා සබ්බාපි ජරා පාකටා පටිච්ඡන්නාති දුවිධා හොති. තත්ථ දන්තාදීසු ඛණ්ඩාදිභාවදස්සනතො රූපධම්මෙසු ජරා ‘පාකටජරා’ නාම. අරූපධම්මෙසු පන ජරා තාදිසස්ස විකාරස්ස අදස්සනතො ‘පටිච්ඡන්නජරා’ නාම. තත්ථ ය්වායං ඛණ්ඩාදිභාවො දිස්සති, සො තාදිසානං දන්තාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වණ්ණොයෙව. තං චක්ඛුනා දිස්වා මනොද්වාරෙන චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ දන්තා ජරාය පහටා’’ති ජරං ජානාති, උදකට්ඨානෙ බද්ධානි ගොසිඞ්ගාදීනි ඔලොකෙත්වා හෙට්ඨා උදකස්ස අත්ථිභාවං ජානනං විය. පුන අවීචි සවීචීති එවම්පි අයං ජරා දුවිධා හොති. තත්ථ මණිකනකරජතපවාළචන්දසූරියාදීනං මන්දදසකාදීසු පාණීනං විය ච පුප්ඵඵලපල්ලවාදීසු අපාණීනං විය ච අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා ‘අවීචිජරා’ නාම, නිරන්තරජරාති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙසු පන යථාවුත්තෙසු අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා ‘සවීචිජරා’ නාම.

තත්ථ ¶ සවීචිජරා උපාදින්නානුපාදින්නකවසෙන එවං දීපෙතබ්බා – දහරකුමාරකානඤ්හි පඨමමෙව ඛීරදන්තා නාම උට්ඨහන්ති, න තෙ ථිරා. තෙසු පන පතිතෙසු පුන දන්තා උට්ඨහන්ති. තෙ පඨමමෙව සෙතා හොන්ති, ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ කාළකා හොන්ති. කෙසා පන පඨමමෙව තම්බාපි හොන්ති කාළකාපි සෙතාපි. ඡවි පන සලොහිතිකා හොති. වඩ්ඪන්තානං වඩ්ඪන්තානං ඔදාතානං ඔදාතභාවො, කාළකානං කාළකභාවො පඤ්ඤායති, ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ වළිං ගණ්හාති. සබ්බම්පි සස්සං වපිතකාලෙ සෙතං හොති, පච්ඡා නීලං, ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ පණ්ඩුකං හොති. අම්බඞ්කුරෙනාපි දීපෙතුං වට්ටති එව. අයං වුච්චති ජරාති අයං ¶ ජරා නාම කථියති. සා පනෙසා ¶ ඛන්ධපරිපාකලක්ඛණා, මරණූපනයනරසා, යොබ්බනවිනාසපච්චුපට්ඨානා.

‘ජරාය දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයම්පි සයං න දුක්ඛා, දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති වුත්තා. කතරස්ස දුක්ඛස්ස? කායදුක්ඛස්ස චෙව දොමනස්සදුක්ඛස්ස ච. ජිණ්ණස්ස හි අත්තභාවො ජරසකටං විය දුබ්බලො හොති, ඨාතුං වා ගන්තුං වා නිසීදිතුං වා වායමන්තස්ස බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති; පුත්තදාරෙ යථාපුරෙ අසල්ලක්ඛෙන්තෙ දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති වෙදිතබ්බා. අපිච –

අඞ්ගානං සිථිලභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;

යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.

විප්පවාසා සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;

අපසාදනීයතො චෙව, භීය්යො බාලත්තපත්තියා.

පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;

සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛාති.

193. මරණනිද්දෙසෙ චවනකවසෙන චුති; එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධාය චුතියා සාමඤ්ඤවචනමෙතං. චවනතාති භාවවචනෙන ලක්ඛණනිදස්සනං. භෙදොති චුතිඛන්ධානං භඞ්ගුප්පත්තිපරිදීපනං ¶ . අන්තරධානන්ති ඝටස්ස විය භින්නස්ස භින්නානං චුතිඛන්ධානං යෙන කෙනචි පරියායෙන ඨානාභාවපරිදීපනං. මච්චු මරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං මරණං. කාලො නාම අන්තකො, තස්ස කිරියා කාලකිරියා. එත්තාවතා සම්මුතියා මරණං දීපිතං හොති.

ඉදානි පරමත්ථෙන දීපෙතුං ඛන්ධානං භෙදොතිආදිමාහ. පරමත්ථෙන හි ඛන්ධායෙව භිජ්ජන්ති, න සත්තො නාම කොචි මරති. ඛන්ධෙසු පන භිජ්ජමානෙසු සත්තො මරති භින්නෙසු මතොති වොහාරො හොති. එත්ථ ච චතුපඤ්චවොකාරවසෙන ඛන්ධානං භෙදො, එකවොකාරවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො; චතුවොකාරවසෙන වා ඛන්ධානං භෙදො, සෙසද්වයවසෙන ¶ කළෙවරස්ස ¶ නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. කස්මා? භවද්වයෙපි රූපකායසඞ්ඛාතස්ස කළෙවරස්ස සම්භවතො. යස්මා වා චාතුමහාරාජිකාදීසු ඛන්ධා භිජ්ජන්තෙව, න කිඤ්චි නික්ඛිපති, තස්මා තෙසං වසෙන ඛන්ධානං භෙදො. මනුස්සාදීසු කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. එත්ථ ච කළෙවරස්ස නික්ඛෙපකරණතො මරණං ‘‘කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො’’ති වුත්තං.

ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදොති ඉමිනා ඉන්ද්රියබද්ධස්සෙව මරණං නාම හොති, අනින්ද්රියබද්ධස්ස මරණං නාම නත්ථීති දස්සෙති. ‘සස්සං මතං, රුක්ඛො මතො’ති ඉදං පන වොහාරමත්තමෙව. අත්ථතො පන එවරූපානි වචනානි සස්සාදීනං ඛයවයභාවමෙව දීපෙන්ති. ඉදං වුච්චති මරණන්ති ඉදං සබ්බම්පි මරණං නාම කථියති.

අපිචෙත්ථ ඛණිකමරණං, සම්මුතිමරණං, සමුච්ඡෙදමරණන්ති අයම්පි භෙදො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘ඛණිකමරණං’ නාම පවත්තෙ රූපාරූපධම්මානං භෙදො. ‘තිස්සො මතො, ඵුස්සො මතො’ති ඉදං ‘සම්මුතිමරණං’ නාම. ඛීණාසවස්ස අප්පටිසන්ධිකා කාලකිරියා ‘සමුච්ඡෙදමරණං’ නාම. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සම්මුතිමරණං අධිප්පෙතං. ජාතික්ඛයමරණං, උපක්කමමරණං, සරසමරණං, ආයුක්ඛයමරණං, පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. තයිදං චුතිලක්ඛණං, වියොගරසං, විප්පවාසපච්චුපට්ඨානං.

‘මරණස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන ඉදම්පි සයං න දුක්ඛං, දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛන්ති වුත්තං. මරණන්තිකාපි හි සාරීරිකා වෙදනා, පටිවාතෙ ගහිතා ආදිත්තතිණුක්කා ¶ විය, සරීරං නිදහන්ති. නරකනිමිත්තාදීනං උපට්ඨානකාලෙ බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. අපි ච –

පාපස්ස පාපකම්මාදි, නිමිත්තමනුපස්සතො;

භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං.

මීයමානස්ස ¶ යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො;

සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං.

විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං;

අසය්හමප්පටිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;

මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිතන්ති.

අපිච ¶ ඉමානි ජාතිජරාමරණානි නාම ඉමෙසං සත්තානං වධකපච්චාමිත්තා විය ඔතාරං ගවෙසන්තානි විචරන්ති. යථා හි පුරිසස්ස තීසු පච්චාමිත්තෙසු ඔතාරාපෙක්ඛෙසු විචරන්තෙසු එකො වදෙය්ය – ‘‘අහං අසුකඅරඤ්ඤස්ස නාම වණ්ණං කථෙත්වා එතං ආදාය තත්ථ ගමිස්සාමි, එත්ථ මය්හං දුක්කරං නත්ථී’’ති. දුතියො වදෙය්ය ‘‘අහං තව එතං ගහෙත්වා ගතකාලෙ පොථෙත්වා දුබ්බලං කරිස්සාමි, එත්ථ මය්හං දුක්කරං නත්ථී’’ති. තතියො වදෙය්ය – ‘‘තයා එතස්මිං පොථෙත්වා දුබ්බලෙ කතෙ තිණ්හෙන අසිනා සීසච්ඡෙදනං නාම මය්හං භාරො හොතූ’’ති. තෙ එවං වත්වා තථා කරෙය්යුං.

තත්ථ පඨමපච්චාමිත්තස්ස අරඤ්ඤස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තං ආදාය තත්ථ ගතකාලො විය සුහජ්ජඤාතිමණ්ඩලතො නික්කඩ්ඪිත්වා යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තාපනං නාම ජාතියා කිච්චං. දුතියස්ස පොථෙත්වා දුබ්බලකරණං විය නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු නිපතිත්වා පරාධීනමඤ්චපරායණභාවකරණං ජරාය කිච්චං. තතියස්ස තිණ්හෙන අසිනා සීසච්ඡෙදනං විය ජීවිතක්ඛයපාපනං මරණස්ස කිච්චන්ති වෙදිතබ්බං.

අපිචෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං සාදීනවමහාකන්තාරප්පවෙසො විය දට්ඨබ්බං. ජරාදුක්ඛං තත්ථ අන්නපානරහිතස්ස ¶ දුබ්බල්යං විය දට්ඨබ්බං. මරණදුක්ඛං දුබ්බලස්ස ඉරියාපථපවත්තනෙ විහතපරක්කමස්ස වාළාදීහි අනයබ්යසනාපාදනං විය දට්ඨබ්බන්ති.

194. සොකනිද්දෙසෙ බ්යසතීති බ්යසනං; හිතසුඛං ඛිපති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. ඤාතීනං බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං; චොරරොගභයාදීහි ඤාතික්ඛයො ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. තෙන ඤාතිබ්යසනෙන ඵුට්ඨස්සාති ¶ අජ්ඣොත්ථටස්ස අභිභූතස්ස සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං; රාජචොරාදිවසෙන භොගක්ඛයො භොගවිනාසොති අත්ථො. රොගොයෙව බ්යසනං රොගබ්යසනං; රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං. සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං; දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨියෙව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං. එත්ථ ච පුරිමානි ද්වෙ අනිප්ඵන්නානි, පච්ඡිමානි තීණි නිප්ඵන්නානි තිලක්ඛණබ්භාහතානි. පුරිමානි ච තීණි නෙව කුසලානි න අකුසලානි. සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං අකුසලං.

අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙනාති ¶ ගහිතෙසු වා යෙන කෙනචි අග්ගහිතෙසු වා මිත්තාමච්චබ්යසනාදීසු යෙන කෙනචි. සමන්නාගතස්සාති සමනුබන්ධස්ස අපරිමුච්චමානස්ස. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙනාති යෙන කෙනචි සොකදුක්ඛස්ස උප්පත්තිහෙතුනා. සොකොති සොචනකවසෙන සොකො; ඉදං තෙහි කාරණෙහි උපජ්ජනකසොකස්ස සභාවපච්චත්තං. සොචනාති සොචනාකරො. සොචිතත්තන්ති සොචිතභාවො. අන්තොසොකොති අබ්භන්තරෙ සොකො. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. සො හි අබ්භන්තරෙ සුක්ඛාපෙන්තො විය පරිසුක්ඛාපෙන්තො විය උප්පජ්ජතීති ‘‘අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො’’ති වුච්චති.

චෙතසො පරිජ්ඣායනාති චිත්තස්ස ඣායනාකාරො. සොකො හි උප්පජ්ජමානො අග්ගි විය චිත්තං ඣාපෙති පරිදහති, ‘‘චිත්තං මෙ ඣාමං, න මෙ කිඤ්චි පටිභාතී’’ති වදාපෙති. දුක්ඛිතො මනො දුම්මනො, තස්ස භාවො දොමනස්සං. අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සොකොව සල්ලන්ති සොකසල්ලං. අයං වුච්චති සොකොති අයං සොකො නාම කථියති. සො පනායං කිඤ්චාපි අත්ථතො දොමනස්සවෙදනාව ¶ හොති, එවං ¶ සන්තෙපි අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො, චෙතසො පරිනිජ්ඣායනරසො, අනුසොචනපච්චුපට්ඨානො.

‘සොකස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයං සභාවදුක්ඛත්තා චෙව දුක්ඛස්ස ච වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වුත්තො. කතරදුක්ඛස්සාති? කායිකදුක්ඛස්ස චෙව ජවනක්ඛණෙ ච දොමනස්සදුක්ඛස්ස. සොකවෙගෙන හි හදයෙ මහාගණ්ඩො උට්ඨහිත්වා පරිපච්චිත්වා භිජ්ජති, මුඛතො වා කාළලොහිතං නික්ඛමති, බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘‘එත්තකා මෙ ඤාතයො ඛයං ගතා, එත්තකා මෙ භොගා’’ති චින්තෙන්තස්ස ච බලවං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නං දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙනපෙස දුක්ඛොති වෙදිතබ්බො. අපිච –

සත්තානං හදයං සොකො, සල්ලං විය විතුජ්ජති;

අග්ගිතත්තොව නාරාචො, භුසඤ්ච ඩහතෙ පුන.

දුක්ඛම්පි විවිධං යස්මා, තස්මා දුක්ඛොති වුච්චතීති.

195. පරිදෙවනිද්දෙසෙ ¶ ‘මය්හං ධීතා, මය්හං පුත්තො’ති එවං ආදිස්ස ආදිස්ස දෙවන්ති රොදන්ති එතෙනාති ආදෙවො. තං තං වණ්ණං පරිකිත්තෙත්වා පරිකිත්තෙත්වා දෙවන්ති එතෙනාති පරිදෙවො. තතො පරානි ද්වෙ ද්වෙ පදානි පුරිමද්වයස්සෙව ආකාරභාවනිද්දෙසවසෙන වුත්තානි. වාචාති වචනං. පලාපොති තුච්ඡං නිරත්ථකවචනං. උපඩ්ඪභණිතඅඤ්ඤභණිතාදිවසෙන විරූපො පලාපො විප්පලාපො. ලාලප්පොති පුනප්පුනං ලපනං. ලාලප්පනාකාරො ලාලප්පනා. ලාලප්පිතස්ස භාවො ලාලප්පිතත්තං. අයං වුච්චති පරිදෙවොති අයං පරිදෙවො නාම කථියති. සො ලාලප්පනලක්ඛණො, ගුණදොසපරිකිත්තනරසො, සම්භමපච්චුපට්ඨානො.

‘පරිදෙවස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයම්පි සයං න දුක්ඛො, කායදුක්ඛදොමනස්සදුක්ඛානං පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වුත්තො. පරිදෙවන්තො හි අත්තනො ඛන්ධං මුට්ඨීහි ¶ පොථෙති, උභොහි හත්ථෙහි උරං පහරති ¶ පිංසති, සීසෙන භිත්තියා සද්ධිං යුජ්ඣති. තෙනස්ස බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘එත්තකා මෙ ඤාතයො ඛයං වයං අබ්භත්ථං ගතා’තිආදීනි චින්තෙති. තෙනස්ස බලවං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වෙදිතබ්බො. අපිච –

කණ්ඨොට්ඨතාලුතලසොසජමප්පසය්හං;

භිය්යොධිමත්තමධිගච්ඡතියෙව දුක්ඛං,

දුක්ඛොති තෙන භගවා පරිදෙවමාහාති.

196-7. දුක්ඛදොමනස්සනිද්දෙසා හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වණ්ණිතත්තා පාකටා එව. ලක්ඛණාදීනි පන තෙසං තත්ථ වුත්තානෙව.

‘දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො, දොමනස්සස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන උභයම්පෙතං සයඤ්ච දුක්ඛත්තා කායිකචෙතසිකදුක්ඛානඤ්ච වත්ථුභාවෙන දුක්ඛන්ති වුත්තං. හත්ථපාදානඤ්හි කණ්ණනාසිකානඤ්ච ඡෙදනදුක්ඛෙන දුක්ඛිතස්ස ¶ , අනාථසාලායං උච්ඡිට්ඨකපාලං පුරතො කත්වා නිපන්නස්ස, වණමුඛෙහි පුළුවකෙසු නික්ඛමන්තෙසු බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති; නානාරඞ්ගරත්තවත්ථමනුඤ්ඤාලඞ්කාරං නක්ඛත්තං කීළන්තං මහාජනං දිස්වා බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. එවං තාව දුක්ඛස්ස ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවො වෙදිතබ්බො. අපිච –

පීළෙති කායිකමිදං, දුක්ඛං දුක්ඛඤ්ච මානසං භිය්යො;

ජනයති යස්මා තස්මා, දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්තන්ති.

චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා පන කෙසෙ පකිරිය උරානි පතිපිසෙන්ති, ආවට්ටන්ති, විවට්ටන්ති, ඡින්නපපාතං පපතන්ති, සත්ථං ආහරන්ති, විසං ඛාදන්ති, රජ්ජුයා උබ්බන්ධන්ති, අග්ගිං පවිසන්ති ¶ . තං තං විපරීතං වත්ථුං තථා තථා විප්පටිසාරිනො පරිඩය්හමානචිත්තා චින්තෙන්ති. එවං දොමනස්සස්ස උභින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවො වෙදිතබ්බො. අපිච –

පීළෙති යතො චිත්තං, කායස්ස ච පීළනං සමාවහති;

දුක්ඛන්ති දොමනස්සම්පි, දොමනස්සං තතො අහූති.

198. උපායාසනිද්දෙසෙ ¶ ආයාසනට්ඨෙන ආයාසො; සංසීදනවිසීදනාකාරප්පවත්තස්ස චිත්තකිලමථස්සෙතං නාමං. බලවං ආයාසො උපායාසො. ආයාසිතභාවො ආයාසිතත්තං. උපායාසිතභාවො උපායාසිතත්තං. අයං වුච්චති උපායාසොති අයං උපායාසො නාම කථියති. සො පනෙස බ්යාසත්තිලක්ඛණො, නිත්ථුනනරසො, විසාදපච්චුපට්ඨානො.

‘උපායාසස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයම්පි සයං න දුක්ඛො, උභින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වුත්තො. කුපිතෙන හි රඤ්ඤා ඉස්සරියං අච්ඡින්දිත්වා හතපුත්තභාතිකානං ආණත්තවධානං භයෙන අටවිං පවිසිත්වා නිලීනානං මහාවිසාදප්පත්තානං දුක්ඛට්ඨානෙන දුක්ඛසෙය්යාය දුක්ඛනිසජ්ජාය බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘එත්තකා නො ඤාතකා, එත්තකා භොගා නට්ඨා’ති චින්තෙන්තානං බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වෙදිතබ්බොති. අපිච –

චිත්තස්ස ¶ පරිදහනා, කායස්ස විසාදනා ච අධිමත්තං;

යං දුක්ඛමුපායාසො, ජනෙති දුක්ඛො තතො වුත්තො.

එත්ථ ච මන්දග්ගිනා අන්තොභාජනෙයෙව තෙලාදීනං පාකො විය සොකො. තික්ඛග්ගිනා පච්චමානස්ස භාජනතො බහිනික්ඛමනං විය පරිදෙවො. බහිනික්ඛන්තාවසෙසස්ස නික්ඛමිතුම්පි අප්පහොන්තස්ස අන්තොභාජනෙයෙව යාව පරික්ඛයා පාකො විය උපායාසො දට්ඨබ්බො.

199. අප්පියසම්පයොගනිද්දෙසෙ ¶ යස්සාති යෙ අස්ස. අනිට්ඨාති අපරියෙසිතා. පරියෙසිතා වා හොන්තු අපරියෙසිතා වා, නාමමෙවෙතං අමනාපාරම්මණානං. මනස්මිං න කමන්ති, න පවිසන්තීති අකන්තා. මනස්මිං න අප්පියන්ති, න වා මනං වඩ්ඪෙන්තීති අමනාපා. රූපාතිආදි තෙසං සභාවනිදස්සනං. අනත්ථං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අනත්ථකාමා. අහිතං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අහිතකාමා. අඵාසුකං දුක්ඛවිහාරං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අඵාසුකකාමා. චතූහි ¶ යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයං විවට්ටං න ඉච්ඡන්ති, සභයං වට්ටමෙව නෙසං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති ආයොගක්ඛෙමකාමා.

අපිච සද්ධාදීනං වුද්ධිසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස අකාමනතො තෙසංයෙව හානිසඞ්ඛාතස්ස අනත්ථස්ස ච කාමනතො අනත්ථකාමා. සද්ධාදීනංයෙව උපායභූතස්ස හිතස්ස අකාමනතො සද්ධාහානිආදීනං උපායභූතස්ස අහිතස්ස ච කාමනතො අහිතකාමා. ඵාසුකවිහාරස්ස අකාමනතො අඵාසුකවිහාරස්ස ච කාමනතො අඵාසුකකාමා. යස්ස කස්සචි නිබ්භයස්ස අකාමනතො භයස්ස ච කාමනතො අයොගක්ඛෙමකාමාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

සඞ්ගතීති ගන්ත්වා සංයොගො. සමාගමොති ආගතෙහි සංයොගො. සමොධානන්ති ඨානනිසජ්ජාදීසු සහභාවො. මිස්සීභාවොති සබ්බකිච්චානං සහකරණං. අයං සත්තවසෙන යොජනා. සඞ්ඛාරවසෙන පන යං ලබ්භති තං ගහෙතබ්බං. අයං වුච්චතීති අයං අප්පියසම්පයොගො නාම කථියති. සො අනිට්ඨසමොධානලක්ඛණො, චිත්තවිඝාතකරණරසො, අනත්ථභාවපච්චුපට්ඨානො.

සො ¶ අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථි. කෙවලං අප්පියසම්පයුත්තානං දුවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛොති වුත්තො. අනිට්ඨානි හි වත්ථූනි සමොධානගතානි විජ්ඣනඡෙදනඵාලනාදීහි කායිකම්පි දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති, උබ්බෙගජනනතො මානසම්පි. තෙනෙතං වුච්චති –

දිස්වාව අප්පියෙ දුක්ඛං, පඨමං හොති චෙතසි;

තදුපක්කමසම්භූත-මථ කායෙ යතො ඉධ.

තතො ¶ දුක්ඛද්වයස්සාපි, වත්ථුතො සො මහෙසිනා;

දුක්ඛො වුත්තොති විඤ්ඤෙය්යො, අප්පියෙහි සමාගමොති.

200. පියවිප්පයොගනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. මාතා වාතිආදි පනෙත්ථ අත්ථකාමෙ සරූපෙන දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ මමායතීති මාතා. පියායතීති ¶ පිතා. භජතීති භාතා. තථා භගිනී. මෙත්තායන්තීති මිත්තා, මිනන්තීති වා මිත්තා; සබ්බගුය්හෙසු අන්තො පක්ඛිපන්තීති අත්ථො. කිච්චකරණීයෙසු සහභාවට්ඨෙන අමා හොන්තීති අමච්චා. අයං අම්හාකං අජ්ඣත්තිකොති එවං ජානන්ති ඤායන්තීති වා ඤාතී. ලොහිතෙන සම්බන්ධාති සාලොහිතා. එවමෙතානි පදානි අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. අයං වුච්චතීති අයං පියෙහි විප්පයොගො නාම කථියති. සො ඉට්ඨවත්ථුවියොගලක්ඛණො, සොකුප්පාදනරසො, බ්යසනපච්චුපට්ඨානො.

සො අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථි. කෙවලං පියවිප්පයුත්තානං දුවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛොති වුත්තො. ඉට්ඨානි හි වත්ථූනි වියුජ්ජමානානි සරීරස්ස සොසනමිලාපනාදිභාවෙන කායිකම්පි දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති, ‘යම්පි නො අහොසි, තම්පි නො නත්ථී’ති අනුසොචාපනතො මානසම්පි. තෙනෙතං වුච්චති –

ඤාතිධනාදිවියොගා, සොකසරසමප්පිතා විතුජ්ජන්ති;

බාලා යතො තතො යං, දුක්ඛොති මතො පියවියොගොති.

201. ඉච්ඡානිද්දෙසෙ ජාතිධම්මානන්ති ජාතිසභාවානං ජාතිපකතිකානං. ඉච්ඡා උප්පජ්ජතීති තණ්හා උප්පජ්ජති. අහො වතාති පත්ථනා. න ¶ ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බන්ති යං එතං ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්යා’’ති එවං පහීනසමුදයෙසු සාධූසු විජ්ජමානං අජාතිධම්මත්තං, පරිනිබ්බුතෙසු ච විජ්ජමානං ජාතියා අනාගමනං ඉච්ඡිතං, තං ඉච්ඡන්තස්සාපි මග්ගභාවනාය විනා අපත්තබ්බතො අනිච්ඡන්තස්ස ච භාවනාය පත්තබ්බතො න ඉච්ඡාය පත්තබ්බං නාම හොති. ඉදම්පීති එතම්පි; උපරි සෙසානි උපාදාය ¶ පිකාරො. යම්පිච්ඡන්ති යෙනපි ධම්මෙන අලබ්භනෙය්යං වත්ථුං ඉච්ඡන්තො න ලභති, තං අලබ්භනෙය්යවත්ථුඉච්ඡනං දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. ජරාධම්මානන්තිආදීසුපි ¶ එසෙව නයො. එවමෙත්ථ අලබ්භනෙය්යවත්ථූසු ඉච්ඡාව ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛ’’න්ති වුත්තා. සා අලබ්භනෙය්යවත්ථුඉච්ඡනලක්ඛණා, තප්පරියෙසනරසා, තෙසං අප්පත්තිපච්චුපට්ඨානා.

ද්වින්නං පන දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො දුක්ඛාති වුත්තා. එකච්චො හි රාජා භවිස්සතීති සම්භාවිතො හොති. සො ඡින්නභින්නගණෙන පරිවාරිතො පබ්බතවිසමං වා වනගහනං වා පවිසති. අථ රාජා තං පවත්තිං ඤත්වා බලකායං පෙසෙති. සො රාජපුරිසෙහි නිහතපරිවාරො සයම්පි ලද්ධප්පහාරො පලායමානො රුක්ඛන්තරං වා පාසාණන්තරං වා පවිසති. තස්මිං සමයෙ මහාමෙඝො උට්ඨහති, තිබ්බන්ධකාරා කාළවද්දලිකා හොති. අථ නං සමන්තතො කාළකිපිල්ලිකාදයො පාණා පරිවාරෙත්වා ගණ්හන්ති. තෙනස්ස බලවකායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘මං එකං නිස්සාය එත්තකා ඤාතී ච භොගා ච විනට්ඨා’ති චින්තෙන්තස්ස බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති අයං ඉච්ඡා ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති වෙදිතබ්බා. අපිච –

තං තං පත්ථයමානානං, තස්ස තස්ස අලාභතො;

යං විඝාතමයං දුක්ඛං, සත්තානං ඉධ ජායති.

අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං, පත්ථනා තස්ස කාරණං;

යස්මා තස්මා ජිනො දුක්ඛං, ඉච්ඡිතාලාභමබ්රවීති.

202. උපාදානක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ සංඛිත්තෙනාති දෙසනං සන්ධාය වුත්තං. දුක්ඛඤ්හි එත්තකානි දුක්ඛසතානීති වා එත්තකානි දුක්ඛසහස්සානීති වා එත්තකානි දුක්ඛසතසහස්සානීති ¶ වා සංඛිපිතුං න සක්කා, දෙසනා පන සක්කා, තස්මා ‘‘දුක්ඛං නාම අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති දෙසනං සඞ්ඛිපෙන්තො එවමාහ. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො; තස්ස තෙ කතමෙති චෙති අත්ථො. රූපූපාදානක්ඛන්ධොතිආදීනං අත්ථො ඛන්ධවිභඞ්ගෙ වණ්ණිතොයෙව.

‘ඛන්ධානං ¶ දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන –

ජාතිප්පභුතිකං ¶ දුක්ඛං, යං වුත්තං ඉධ තාදිනා;

අවුත්තං යඤ්ච තං සබ්බං, විනා එතෙ න විජ්ජති.

යස්මා තස්මා උපාදාන-ක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ;

දුක්ඛාති වුත්තා දුක්ඛන්ත-දෙසකෙන මහෙසිනා.

තථා හි ඉන්ධනමිව පාවකො, ලක්ඛමිව පහරණානි, ගොරූපමිව ඩංසමකසාදයො, ඛෙත්තමිව ලාවකා, ගාමං විය ගාමඝාතකා, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකමෙව ජාතිආදයො නානප්පකාරෙහි බාධයමානා, තිණලතාදීනි විය භූමියං, පුප්ඵඵලපල්ලවාදීනි විය රුක්ඛෙසු, උපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති. උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච ආදිදුක්ඛං ජාති, මජ්ඣෙදුක්ඛං ජරා, පරියොසානදුක්ඛං මරණං. මාරණන්තිකදුක්ඛාභිඝාතෙන පරිඩය්හමානදුක්ඛං සොකො, තදසහනතො ලාලප්පනදුක්ඛං පරිදෙවො. තතො ධාතුක්ඛොභසඞ්ඛාතඅනිට්ඨඵොට්ඨබ්බසමායොගතො කායස්ස ආබාධනදුක්ඛං දුක්ඛං. තෙන බාධියමානානං පුථුජ්ජනානං තත්ථ පටිඝුප්පත්තිතො චෙතොබාධනදුක්ඛං දොමනස්සං. සොකාදිවුඩ්ඪියා ජනිතවිසාදානං අනුත්ථුනනදුක්ඛං උපායාසො. මනොරථවිඝාතප්පත්තානං ඉච්ඡාවිඝාතදුක්ඛං ඉච්ඡිතාලාභොති එවං නානප්පකාරතො උපපරික්ඛියමානා උපාදානක්ඛන්ධාව දුක්ඛාති යදෙතං එකමෙකං දස්සෙත්වා වුච්චමානං අනෙකෙහි කප්පෙහි න සක්කා අසෙසතො වත්තුං, තං සබ්බම්පි දුක්ඛං එකජලබින්දුම්හි සකලසමුද්දජලරසං විය යෙසු කෙසුචි පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති භගවා අවොචාති.

දුක්ඛසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

203. සමුදයසච්චනිද්දෙසෙ ¶ යායං තණ්හාති යා අයං තණ්හා. පොනොබ්භවිකාති පුනබ්භවකරණං ¶ පුනොබ්භවො, පුනොබ්භවො සීලමස්සාති පොනොබ්භවිකා. අපිච පුනබ්භවං ¶ දෙති, පුනබ්භවාය සංවත්තති, පුනප්පුනං භවෙ නිබ්බත්තෙතීති පොනොබ්භවිකා. සා පනෙසා පුනබ්භවස්ස දායිකාපි අත්ථි අදායිකාපි, පුනබ්භවාය සංවත්තනිකාපි අත්ථි අසංවත්තනිකාපි, දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කමත්තාපි. සා පුනබ්භවං දදමානාපි අදදමානාපි, පුනබ්භවාය සංවත්තමානාපි අසංවත්තමානාපි, දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කමත්තාපි පොනොබ්භවිකා එවාති නාමං ලභති. අභිනන්දනසඞ්ඛාතෙන නන්දිරාගෙන සහගතාති නන්දිරාගසහගතා, නන්දිරාගෙන සද්ධිං අත්ථතො එකත්තමෙව ගතාති වුත්තං හොති. තත්රතත්රාභිනන්දිනීති යත්ර යත්ර අත්තභාවො තත්රතත්රාභිනන්දිනී, රූපාදීසු වා ආරම්මණෙසු තත්රතත්රාභිනන්දිනී; රූපාභිනන්දිනී සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාභිනන්දිනීති අත්ථො. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො; තස්ස සා කතමාති චෙති අත්ථො. කාමතණ්හාති කාමෙ තණ්හා කාමතණ්හා; පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සෙතං අධිවචනං. භවෙ තණ්හා භවතණ්හා; භවපත්ථනාවසෙන උප්පන්නස්ස සස්සතදිට්ඨිසහගතස්ස රූපාරූපභවරාගස්ස ච ඣානනිකන්තියා චෙතං අධිවචනං. විභවෙ තණ්හා විභවතණ්හා; උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතස්ස රාගස්සෙතං අධිවචනං.

ඉදානි තස්සා තණ්හාය වත්ථුං විත්ථාරතො දස්සෙතුං සා ඛො පනෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජතීති ජායති. නිවිසතීති පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන පතිට්ඨහති. යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපන්ති යං ලොකස්මිං පියසභාවඤ්චෙව මධුරසභාවඤ්ච. චක්ඛුං ලොකෙතිආදීසු ලොකස්මිඤ්හි චක්ඛාදීසු මමත්තෙන අභිනිවිට්ඨා සත්තා සම්පත්තියං පතිට්ඨිතා අත්තනො චක්ඛුං ආදාසාදීසු නිමිත්තග්ගහණානුසාරෙන විප්පසන්නපඤ්චපසාදං සුවණ්ණවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිසීහපඤ්ජරං විය මඤ්ඤන්ති, සොතං රජතපනාළිකං විය පාමඞ්ගසුත්තකං විය ච ¶ මඤ්ඤන්ති, තුඞ්ගනාසාති ලද්ධවොහාරං ඝානං වට්ටෙත්වා ඨපිතහරිතාලවට්ටිං විය මඤ්ඤන්ති, ජිව්හං රත්තකම්බලපටලං විය මුදුසිනිද්ධමධුරරසදං මඤ්ඤන්ති, කායං සාලලට්ඨිං විය සුවණ්ණතොරණං විය ච මඤ්ඤන්ති, මනං අඤ්ඤෙසං මනෙන අසදිසං උළාරං මඤ්ඤන්ති, රූපං සුවණ්ණකණිකාරපුප්ඵාදිවණ්ණං විය ¶ , සද්දං මත්තකරවීකකොකිලමන්දධමිතමණිවංසනිග්ඝොසං විය, අත්තනා පටිලද්ධානි චතුසමුට්ඨානිකගන්ධාරම්මණාදීනි ‘කස්ස අඤ්ඤස්ස එවරූපානි අත්ථී’ති මඤ්ඤන්ති. තෙසං එවං මඤ්ඤමානානං තානි චක්ඛාදීනි පියරූපානි චෙව හොන්ති සාතරූපානි ච. අථ නෙසං තත්ථ අනුප්පන්නා චෙව තණ්හා උප්පජ්ජති, උප්පන්නා ච පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන නිවිසති. තස්මා භගවා – ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ ¶ පියරූපං සාතරූපං. එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජමානාති යදා උප්පජ්ජති තදා එත්ථ උප්පජ්ජතීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථාපීති.

සමුදයසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

204. නිරොධසච්චනිද්දෙසෙ යො තස්සායෙව තණ්හායාති එත්ථ ‘යො තස්සෙව දුක්ඛස්සා’ති වත්තබ්බෙ යස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති නො අඤ්ඤථා, යථාහ –

නිබ්බත්තති දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති. (ධ. ප. 338);

තස්මා තං දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තො සමුදයනිරොධෙන දස්සෙතුං එවමාහ. සීහසමානවුත්තිනො හි තථාගතා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දස්සෙන්තා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්ති, න ඵලෙ. සුවානවුත්තිනො පන අඤ්ඤතිත්ථියා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දස්සෙන්තා අත්තකිලමථානුයොගෙන ¶ චෙව තස්සෙව ච දෙසනාය ඵලෙ පටිපජ්ජන්ති, න හෙතුම්හීති. සීහසමානවුත්තිතාය සත්ථා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්තො යො තස්සායෙවාතිආදිමාහ.

තත්ථ තස්සායෙවාති යා සා උප්පත්ති නිවෙසවසෙන හෙට්ඨා පකාසිතා තස්සායෙව. අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදීනි සබ්බානි නිබ්බානවෙවචනානෙව ¶ . නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම තණ්හා අසෙසා විරජ්ජති නිරුජ්ඣති. තස්මා තං ‘‘තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො’’ති වුච්චති. නිබ්බානඤ්ච ආගම්ම තණ්හා චජියති, පටිනිස්සජ්ජියති, මුච්චති, න අල්ලියති. තස්මා නිබ්බානං ‘‘චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති වුච්චති. එකමෙව හි ¶ නිබ්බානං. නාමානි පනස්ස සබ්බසඞ්ඛතානං නාමපටිපක්ඛවසෙන අනෙකානි නිබ්බානවෙවචනානෙව හොන්ති, සෙය්යථිදං – අසෙසවිරාගනිරොධො, චාගො, පටිනිස්සග්ගො, මුත්ති, අනාලයො, රාගක්ඛයො, දොසක්ඛයො, මොහක්ඛයො, තණ්හාක්ඛයො, අනුප්පාදො, අප්පවත්තං, අනිමිත්තං, අප්පණිහිතං, අනායූහනං, අප්පටිසන්ධි, අනුපපත්ති, අගති, අජාතං, අජරං, අබ්යාධි, අමතං, අසොකං, අපරිදෙවං, අනුපායාසං, අසංකිලිට්ඨන්තිආදීනි.

ඉදානි මග්ගෙන ඡින්නාය නිබ්බානං ආගම්ම අප්පවත්තිපත්තායපි ච තණ්හාය යෙසු වත්ථූසු තස්සා උප්පත්ති දස්සිතා, තත්ථෙව අභාවං දස්සෙතුං සා ඛො පනෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ යථා පුරිසො ඛෙත්තෙ ජාතං තිත්තඅලාබුවල්ලිං දිස්වා අග්ගතො පට්ඨාය මූලං පරියෙසිත්වා ඡින්දෙය්ය, සා අනුපුබ්බෙන මිලායිත්වා අප්පවත්තිං ගච්ඡෙය්ය. තතො තස්මිං ඛෙත්තෙ තිත්තඅලාබු නිරුද්ධා පහීනාති වුච්චෙය්ය. එවමෙව ඛෙත්තෙ තිත්තඅලාබු විය චක්ඛාදීසු තණ්හා. සා අරියමග්ගෙන මූලච්ඡින්නා නිබ්බානං ආගම්ම අප්පවත්තිං ගච්ඡති. එවං ගතා පන තෙසු වත්ථූසු ඛෙත්තෙ තිත්තඅලාබු විය න පඤ්ඤායති. යථා ච අටවිතො චොරෙ ආනෙත්වා නගරස්ස දක්ඛිණද්වාරෙ ඝාතෙය්යුං, තතො අටවියං චොරා මතාති වා මාරිතාති වා වුච්චෙය්යුං; එවමෙව අටවියං චොරා විය යා චක්ඛාදීසු තණ්හා, සා දක්ඛිණද්වාරෙ චොරා විය නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධත්තා නිබ්බානෙ නිරුද්ධා. එවං නිරුද්ධා පන තෙසු වත්ථූසු අටවියං ¶ චොරා විය න පඤ්ඤායති. තෙනස්සා තත්ථෙව නිරොධං දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’තිආදිමාහ. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

නිරොධසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

205. මග්ගසච්චනිද්දෙසෙ ¶ අයමෙවාති අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපනත්ථං නියමනං. අරියොති තංතංමග්ගවජ්ඣෙහි කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අට්ඨඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. ස්වායං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය තූරියං අඞ්ගමත්තමෙව ¶ හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථි. නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, නිබ්බානං වා මග්ගති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො. සෙය්යථිදන්ති සො කතමොති චෙති අත්ථො.

ඉදානි අඞ්ගමත්තමෙව මග්ගො හොති, අඞ්ගවිනිම්මුත්තො නත්ථීති දස්සෙන්තො සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධීති ආහ. තත්ථ සම්මා දස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි. සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා පරිග්ගහලක්ඛණා සම්මාවාචා. සම්මා සමුට්ඨාපනලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්මා වොදානලක්ඛණො සම්මාආජීවො. සම්මා පග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්මා සමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි.

තෙසු ච එකෙකස්ස තීණි තීණි කිච්චානි හොන්ති, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිරොධං ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනවසෙන අසම්මොහතො. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි තථෙව මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි ච පජහන්ති, නිරොධඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති. විසෙසතො පනෙත්ථ සම්මාසඞ්කප්පො සහජාතධම්මෙ ¶ අභිනිරොපෙති, සම්මාවාචා සම්මා පරිග්ගණ්හාති, සම්මාකම්මන්තො සම්මා සමුට්ඨාපෙති, සම්මාආජීවො සම්මා වොදාපෙති, සම්මාවායාමො සම්මා පග්ගණ්හාති, සම්මාසති සම්මා උපට්ඨාති, සම්මාසමාධි සම්මා පදහති.

අපිචෙසා සම්මාදිට්ඨි නාම පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා, කිච්චතො පන දුක්ඛෙ ඤාණන්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොන්ති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොතිආදීනි තීණි ¶ නාමානි ලභති. සම්මාවාචාදයො තයො පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපි, මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව. සම්මාවායාමො සම්මාසතීති ඉදම්පි ද්වයං කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙව.

ඉති ඉමෙසු අට්ඨසු ධම්මෙසු භගවතා නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහූපකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා. අයඤ්හි ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති (ධ. ස. 16, 20, 29, 34) ච ¶ වුත්තා. තස්මා එතාය පුබ්බභාගෙ විපස්සනාඤාණසඞ්ඛාතාය සම්මාදිට්ඨියා අවිජ්ජන්ධකාරං විද්ධංසෙත්වා කිලෙසචොරෙ ඝාතෙන්තො ඛෙමෙන යොගාවචරො නිබ්බානං පාපුණාති. තෙන වුත්තං ‘‘නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහූපකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා’’ති.

සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහූපකාරො, තස්මා තදනන්තරං වුත්තො. යථා හි හෙරඤ්ඤිකො හත්ථෙන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා චක්ඛුනා කහාපණං ඔලොකෙන්තො ‘අයං කූටො, අයං ඡෙකො’ති ජානාති, එවං යොගාවචරොපි පුබ්බභාගෙ විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විපස්සනාපඤ්ඤාය ඔලොකයමානො ‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරාදයො’ති ජානාති. යථා වා පන පුරිසෙන කොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා දින්නං මහාරුක්ඛං තච්ඡකො වාසියා තච්ඡෙත්වා කම්මෙ උපනෙති, එවං විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විතක්කත්වා දින්නධම්මෙ යොගාවචරො පඤ්ඤාය ‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරා’තිආදිනා නයෙන පරිච්ඡින්දිත්වා කම්මෙ උපනෙති. තෙන ¶ වුත්තං ‘සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහූපකාරො, තස්මා තදනන්තරං වුත්තො’’ති.

ස්වායං යථා සම්මාදිට්ඨියා, එවං සම්මාවාචායපි උපකාරකො. යථාහ – ‘‘පුබ්බෙ ඛො, ගහපති, විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා පච්ඡා වාචං භින්දතී’’ති (ම. නි. 1.463). තස්මා තදනන්තරං සම්මාවාචා වුත්තා.

යස්මා පන ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කරිස්සාමා’ති පඨමං වාචාය සංවිදහිත්වා ලොකෙ කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, තස්මා වාචා කායකම්මස්ස උපකාරිකාති සම්මාවාචාය අනන්තරං සම්මාකම්මන්තො වුත්තො.

චතුබ්බිධං ¶ පන වචීදුච්චරිතං, තිවිධං කායදුච්චරිතං පහාය උභයං සුචරිතං පූරෙන්තස්සෙව යස්මා ආජීවට්ඨමකසීලං පූරති, න ඉතරස්ස, තස්මා තදුභයානන්තරං සම්මාආජීවො වුත්තො.

එවං සුද්ධාජීවෙන ‘පරිසුද්ධො මෙ ආජීවො’ති එත්තාවතා පරිතොසං අකත්වා සුත්තප්පමත්තෙන විහරිතුං න යුත්තං, අථ ඛො සබ්බඉරියාපථෙසු ඉදං වීරියමාරභිතබ්බන්ති දස්සෙතුං තදනන්තරං සම්මාවායාමො වුත්තො.

තතො ¶ ආරද්ධවීරියෙනාපි කායාදීසු චතූසු වත්ථූසු සති සුප්පතිට්ඨිතා කාතබ්බාති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සම්මාසති දෙසිතා.

යස්මා පන එවං සුප්පතිට්ඨිතා සති සමාධිස්ස උපකාරානුපකාරානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසිත්වා පහොති එකත්තාරම්මණෙ චිත්තං සමාධාතුං, තස්මා සම්මාසතිඅනන්තරං සම්මාසමාධි දෙසිතොති වෙදිතබ්බො.

සම්මාදිට්ඨිනිද්දෙසෙ ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුසච්චකම්මට්ඨානං දස්සිතං. තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං, පච්ඡිමානි විවට්ටං. තෙසු භික්ඛුනො වට්ටෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො හොති, විවට්ටෙ නත්ථි අභිනිවෙසො. පුරිමානි හි ද්වෙ සච්චානි ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛං, තණ්හා සමුදයො’’ති එවං සඞ්ඛෙපෙන ච ‘‘කතමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා? රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා නයෙන විත්ථාරෙන ච ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හිත්වා වාචාය පුනප්පුනං පරිවත්තෙන්තො යොගාවචරො කම්මං කරොති; ඉතරෙසු පන ද්වීසු සච්චෙසු ‘‘නිරොධසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං, මග්ගසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාප’’න්ති එවං සවනෙනෙව කම්මං කරොති. සො එවං කම්මං කරොන්තො චත්තාරි සච්චානි එකෙන පටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති; දුක්ඛං ¶ පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, සමුදයං පහානපටිවෙධෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියපටිවෙධෙන, මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති; දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන…පෙ… මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති.

එවමස්ස පුබ්බභාගෙ ද්වීසු සච්චෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනධාරණසම්මසනපටිවෙධො හොති, ද්වීසු සවනපටිවෙධොයෙව; අපරභාගෙ තීසු කිච්චතො පටිවෙධො හොති, නිරොධෙ ආරම්මණපටිවෙධො. තත්ථ සබ්බම්පි පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, සවනධාරණසම්මසනඤාණං ලොකියං කාමාවචරං, පච්චවෙක්ඛණා පන පත්තසච්චස්ස හොති. අයඤ්ච ආදිකම්මිකො. තස්මා සා ඉධ න වුත්තා. ඉමස්ස ච භික්ඛුනො පුබ්බෙ පරිග්ගහතො ‘දුක්ඛං පරිජානාමි ¶ , සමුදයං පජහාමි, නිරොධං සච්ඡිකරොමි, මග්ගං භාවෙමී’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි, පරිග්ගහතො පට්ඨාය හොති; අපරභාගෙ පන දුක්ඛං පරිඤ්ඤාතමෙව හොති…පෙ… මග්ගො භාවිතොව හොති.

තත්ථ ද්වෙ සච්චානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි, ද්වෙ ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. දුක්ඛසච්චඤ්හි උප්පත්තිතො පාකටං; ඛාණුකණ්ටකප්පහාරාදීසු ‘අහො දුක්ඛ’න්ති වත්තබ්බතම්පි ආපජ්ජති. සමුදයම්පි ¶ ඛාදිතුකාමතාභුඤ්ජිතුකාමතාදිවසෙන උප්පත්තිතො පාකටං. ලක්ඛණපටිවෙධතො පන උභයම්පි ගම්භීරං. ඉති තානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි. ඉතරෙසං පන ද්වින්නං දස්සනත්ථාය පයොගො භවග්ගගහණත්ථං හත්ථප්පසාරණං විය, අවීචිඵුසනත්ථං පාදප්පසාරණං විය, සතධා භින්නවාලස්ස කොටියා කොටිං පටිපාදනං විය ච හොති. ඉති තානි ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. එවං දුද්දසත්තා ගම්භීරෙසු ගම්භීරත්තා ච දුද්දසෙසු චතූසු සච්චෙසු උග්ගහාදිවසෙන පුබ්බභාගඤාණුප්පත්තිං සන්ධාය ඉදං ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. පටිවෙධක්ඛණෙ පන එකමෙව ඤාණං හොති.

සම්මාසඞ්කප්පනිද්දෙසෙ කාමතො නිස්සටොති නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. බ්යාපාදතො නිස්සටොති අබ්යාපාදසඞ්කප්පො. විහිංසාය නිස්සටොති අවිහිංසාසඞ්කප්පො. තත්ථ නෙක්ඛම්මවිතක්කො කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො ¶ උප්පජ්ජති, අබ්යාපාදවිතක්කො බ්යාපාදවිතක්කස්ස, අවිහිංසාවිතක්කො විහිංසාවිතක්කස්ස. නෙක්ඛම්මවිතක්කො ච කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති, අබ්යාපාදඅවිහිංසාවිතක්කා බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කානං.

තත්ථ යොගාවචරො කාමවිතක්කස්ස පදඝාතනත්ථං කාමවිතක්කං වා සම්මසති අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චි සඞ්ඛාරං. අථස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො තදඞ්ගවසෙන කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගං පාපෙති. අථස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො සමුච්ඡෙදවසෙන කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති; බ්යාපාදවිතක්කස්සාපි පදඝාතනත්ථං බ්යාපාදවිතක්කං වා අඤ්ඤං වා සඞ්ඛාරං සම්මසති; විහිංසාවිතක්කස්ස පදඝාතනත්ථං විහිංසාවිතක්කං වා අඤ්ඤං වා සඞ්ඛාරං සම්මසති. අථස්ස විපස්සනාක්ඛණෙති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

කාමවිතක්කාදීනං ¶ පන තිණ්ණං පාළියං විභත්තෙසු අට්ඨතිංසාරම්මණෙසු එකකම්මට්ඨානම්පි අපච්චනීකං නාම නත්ථි. එකන්තතො පන කාමවිතක්කස්ස තාව අසුභෙසු පඨමජ්ඣානමෙව පච්චනීකං, බ්යාපාදවිතක්කස්ස මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානානි, විහිංසාවිතක්කස්ස කරුණාය තිකචතුක්කජ්ඣානානි. තස්මා අසුභෙ පරිකම්මං කත්වා ඣානං සමාපන්නස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො වික්ඛම්භනවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙන්තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො තදඞ්ගවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගං පාපෙන්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ ¶ මග්ගසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො සමුච්ඡෙදවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොති වුච්චතීති වෙදිතබ්බො.

මෙත්තාය පන පරිකම්මං කත්වා, කරුණාය පරිකම්මං කත්වා ඣානං සමාපජ්ජතීති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. එවං උප්පන්නො අබ්යාපාදසඞ්කප්පොති වුච්චති, අවිහිංසාසඞ්කප්පොති ච වුච්චතීති ¶ වෙදිතබ්බො. එවමෙතෙ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො විපස්සනාඣානවසෙන උප්පත්තීනං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා; මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු උප්පන්නස්ස අකුසලසඞ්කප්පස්ස පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානො එකොව කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. අයං සම්මාසඞ්කප්පො නාම.

සම්මාවාචානිද්දෙසෙපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන මුසාවාදා විරමති, අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන පිසුණවාචාදීහි, තස්මා චතස්සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්බභාගෙ නානා; මග්ගක්ඛණෙ පන මිච්ඡාවාචාසඞ්ඛාතාය චතුබ්බිධාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාවාචාසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාවාචා නාම.

සම්මාකම්මන්තනිද්දෙසෙපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන පාණාතිපාතා විරමති, අඤ්ඤෙන අදින්නාදානා, අඤ්ඤෙන කාමෙසුමිච්ඡාචාරා, තස්මා තිස්සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්බභාගෙ නානා; මග්ගක්ඛණෙ පන මිච්ඡාකම්මන්තසඞ්ඛාතාය තිවිධාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා අකුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාකම්මන්තො නාම.

සම්මාආජීවනිද්දෙසෙ ¶ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. අරියසාවකොති අරියස්ස බුද්ධස්ස සාවකො. මිච්ඡාආජීවං පහායාති පාපකං ආජීවං පජහිත්වා. සම්මාආජීවෙනාති බුද්ධපසත්ථෙන කුසලආජීවෙන. ජීවිකං කප්පෙතීති ජීවිතප්පවත්තිං පවත්තෙති. ඉධාපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන කායද්වාරවීතික්කමා විරමති; අඤ්ඤෙන වචීද්වාරවීතික්කමා, තස්මා පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණෙසු උප්පජ්ජති; මග්ගක්ඛණෙ පන ද්වීසු ද්වාරෙසු සත්තන්නං කම්මපථානං වසෙන උප්පන්නාය මිච්ඡාආජීවදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාආජීවසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාආජීවො නාම.

සම්මාවායාමනිද්දෙසො ¶ සම්මප්පධානවිභඞ්ගෙ අනුපදවණ්ණනාවසෙන ආවිභවිස්සති. අයං පන පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලභති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන අනුප්පන්නානං පාපකානං ¶ අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය වායාමං කරොති, අඤ්ඤෙන උප්පන්නානං පහානාය; අඤ්ඤෙනෙව ච අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය, අඤ්ඤෙන උප්පන්නානං ඨිතියා; මග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භති. එකමෙව හි මග්ගසම්පයුත්තං වීරියං චතුකිච්චසාධනට්ඨෙන චත්තාරි නාමානි ලබ්භති.

සම්මාසතිනිද්දෙසොපි සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ අනුපදවණ්ණනාවසෙන ආවිභවිස්සති. අයම්පි ච පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පරිග්ගණ්හාති, අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන වෙදනාදීනි; මග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භති. එකායෙව හි මග්ගසම්පයුත්තා සති චතුකිච්චසාධනට්ඨෙන චත්තාරි නාමානි ලභති.

සම්මාසමාධිනිද්දෙසෙ චත්තාරි ඣානානි පුබ්බභාගෙපි නානා, මග්ගක්ඛණෙපි. පුබ්බභාගෙ සමාපත්තිවසෙන නානා, මග්ගක්ඛණෙ නානාමග්ගවසෙන. එකස්ස හි පඨමමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො හොති, දුතියමග්ගාදයොපි පඨමජ්ඣානිකා, දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා. එකස්ස පඨමමග්ගො දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො හොති, දුතියාදයොපි දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා පඨමජ්ඣානිකා වා. එවං චත්තාරොපි මග්ගා ඣානවසෙන සදිසා වා අසදිසා වා එකච්චසදිසා වා හොන්ති.

අයං පනස්ස විසෙසො පාදකජ්ඣානනියාමෙන හොති. පාදකජ්ඣානනියාමෙන තාව පඨමජ්ඣානලාභිනො පඨමජ්ඣානා වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නමග්ගො ¶ පඨමජ්ඣානිකො හොති; මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගානි පනෙත්ථ පරිපුණ්ණානෙව හොන්ති. දුතියජ්ඣානතො උට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො දුතියජ්ඣානිකො හොති; මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත හොන්ති. තතියජ්ඣානතො උට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො තතියජ්ඣානිකො හොති; මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත, බොජ්ඣඞ්ගානි ඡ හොන්ති. එස නයො චතුත්ථජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා.

ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජති. තඤ්ච ඛො ලොකුත්තරං නො ලොකියන්ති වුත්තං. එත්ථ කථන්ති? එත්ථාපි පඨමජ්ඣානාදීසු යතො උට්ඨාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභිත්වා ආරුප්පසමාපත්තිං භාවෙත්වා යො ආරුප්පෙ උප්පන්නො, තංඣානිකාව තස්ස තත්ථ තයො මග්ගා උප්පජ්ජන්ති ¶ . එවං ¶ පාදකජ්ඣානමෙව නියාමෙති. කෙචි පන ථෙරා ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියාමෙන්තී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියාමෙතී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා නියාමෙතී’’ති වදන්ති. තෙසං වාදවිනිච්ඡයො හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ ලොකුත්තරපදභාජනීයවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 350) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චති සම්මාසමාධීති යා ඉමෙසු චතූසු ඣානෙසු එකග්ගතා, අයං පුබ්බභාගෙ ලොකියො, අපරභාගෙ ලොකුත්තරො සම්මාසමාධි නාම වුච්චතීති. එවං ලොකියලොකුත්තරවසෙන භගවා මග්ගසච්චං දෙසෙසි.

තත්ථ ලොකියමග්ගෙ සබ්බානෙව මග්ගඞ්ගානි යථානුරූපං ඡසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණානි හොන්ති. ලොකුත්තරමග්ගෙ පන චතුසච්චපටිවෙධාය පවත්තස්ස අරියස්ස නිබ්බානාරම්මණං අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතකං පඤ්ඤාචක්ඛු සම්මාදිට්ඨි. තථා සම්පන්නදිට්ඨිස්ස තංසම්පයුත්තං තිවිධමිච්ඡාසඞ්කප්පසමුග්ඝාතකං චෙතසො නිබ්බානපදාභිනිරොපනං සම්මාසඞ්කප්පො. තථා පස්සන්තස්ස විතක්කෙන්තස්ස ච තංසම්පයුත්තාව චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතසමුග්ඝාතිකාය මිච්ඡාවාචාය විරති සම්මාවාචා. තථා විරමන්තස්ස තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාකම්මන්තසමුච්ඡෙදිකා තිවිධකායදුච්චරිතවිරති සම්මාකම්මන්තො. තෙසංයෙව සම්මාවාචාකම්මන්තානං වොදානභූතා තංසම්පයුත්තාව කුහනාදිසමුච්ඡෙදිකා මිච්ඡාආජීවවිරති සම්මාආජීවො. ඉමිස්සා සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවසංඛාතාය සීලභූමියං පතිට්ඨමානස්ස තදනුරූපො තංසම්පයුත්තොව කොසජ්ජසමුච්ඡෙදකො ¶ අනුප්පන්නුප්පන්නානං අකුසලකුසලානං අනුප්පාදපහානුප්පාදට්ඨිතිසාධකො ච වීරියාරම්භො සම්මාවායාමො. එවං වායමන්තස්ස තංසම්පයුත්තොව මිච්ඡාසතිවිනිද්ධුනනකො කායාදීසු කායානුපස්සනාදිසාධකො ච චෙතසො අසම්මොසො සම්මාසති. ඉති අනුත්තරාය සතියා සුවිහිතචිත්තාරක්ඛස්ස තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාසමාධිසමුග්ඝාතිකා චිත්තෙකග්ගතා සම්මාසමාධීති. එස ¶ ලොකුත්තරො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො යො සහ ලොකියෙන මග්ගෙන දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති සඞ්ඛං ගතො.

සො ඛො පනෙස මග්ගො සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පානං විජ්ජාය, සෙසධම්මානං චරණෙන සඞ්ගහිතත්තා විජ්ජා චෙව චරණඤ්ච. තථා තෙසං ද්වින්නං විපස්සනායානෙන, ඉතරෙසං සමථයානෙන සඞ්ගහිතත්තා සමථො චෙව විපස්සනා ච. තෙසං වා ද්වින්නං පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන, තදනන්තරානං තිණ්ණං සීලක්ඛන්ධෙන, අවසෙසානං සමාධික්ඛන්ධෙන අධිපඤ්ඤාඅධිසීලඅධිචිත්තසික්ඛාහි ච සඞ්ගහිතත්තා ඛන්ධත්තයඤ්චෙව සික්ඛාත්තයඤ්ච හොති; යෙන සමන්නාගතො අරියසාවකො දස්සනසමත්ථෙහි චක්ඛූහි ගමනසමත්ථෙහි ච ¶ පාදෙහි සමන්නාගතො අද්ධිකො විය විජ්ජාචරණසම්පන්නො හුත්වා විපස්සනායානෙන කාමසුඛල්ලිකානුයොගං, සමථයානෙන අත්තකිලමථානුයොගන්ති අන්තද්වයං පරිවජ්ජෙත්වා මජ්ඣිමපටිපදං පටිපන්නො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන මොහක්ඛන්ධං, සීලක්ඛන්ධෙන දොසක්ඛන්ධං, සමාධික්ඛන්ධෙන ච ලොභක්ඛන්ධං පදාලෙන්තො අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය පඤ්ඤාසම්පදං, අධිසීලසික්ඛාය සීලසම්පදං, අධිචිත්තසික්ඛාය සමාධිසම්පදන්ති තිස්සො සම්පත්තියො පත්වා අමතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මරතනවිචිත්තං සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං අරියභූමිඤ්ච ඔක්කන්තො හොතීති.

206-214. ඉදානි අභිධම්මභාජනීයං හොති. තත්ථ ‘‘අරියසච්චානී’’ති අවත්වා නිප්පදෙසතො පච්චයසඞ්ඛාතං සමුදයං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරි සච්චානී’’ති වුත්තං ¶ . අරියසච්චානීති හි වුත්තෙ අවසෙසා ච කිලෙසා, අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මා, තීණි ච කුසලමූලානි සාසවානි, අවසෙසා ච සාසවා කුසලා ධම්මා න සඞ්ගය්හන්ති. න ච කෙවලං තණ්හාව දුක්ඛං සමුදානෙති, ඉමෙපි අවසෙසා ච කිලෙසාදයො පච්චයා සමුදානෙන්තියෙව. ඉති ඉමෙපි පච්චයා දුක්ඛං සමුදානෙන්තියෙවාති නිප්පදෙසතො පච්චයසඞ්ඛාතං සමුදයං දස්සෙතුං ‘‘අරියසච්චානී’’ති අවත්වා ‘‘චත්තාරි සච්චානී’’ති වුත්තං.

නිද්දෙසවාරෙ ¶ ච නෙසං පඨමං දුක්ඛං අනිද්දිසිත්වා තස්සෙව දුක්ඛස්ස සුඛනිද්දෙසත්ථං දුක්ඛසමුදයො නිද්දිට්ඨො. තස්මිඤ්හි නිද්දිට්ඨෙ ‘‘අවසෙසා ච කිලෙසා’’තිආදිනා නයෙන දුක්ඛසච්චං සුඛනිද්දෙසං හොති. නිරොධසච්චම්පෙත්ථ තණ්හාය පහානං ‘‘තණ්හාය ච අවසෙසානඤ්ච කිලෙසානං පහාන’’න්ති එවං යථාවුත්තස්ස සමුදයස්ස පහානවසෙන පඤ්චහාකාරෙහි නිද්දිට්ඨං. මග්ගසච්චං පනෙත්ථ පඨමජ්ඣානිකසොතාපත්තිමග්ගවසෙන ධම්මසඞ්ගණියං විභත්තස්ස දෙසනානයස්ස මුඛමත්තමෙව දස්සෙන්තෙන නිද්දිට්ඨං. තත්ථ නයභෙදො වෙදිතබ්බො. තං උපරි පකාසයිස්සාම.

යස්මා ¶ පන න කෙවලං අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොව පටිපදා ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.433) වචනතො පන පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන පඤ්චඞ්ගිකොපි මග්ගො පටිපදා එවාති දෙසිතො, තස්මා තං නයං දස්සෙතුං පඤ්චඞ්ගිකවාරොපි නිද්දිට්ඨො. යස්මා ච න කෙවලං අට්ඨඞ්ගිකපඤ්චඞ්ගිකමග්ගාව පටිපදා, සම්පයුත්තකා පන අතිරෙකපඤ්ඤාසධම්මාපි පටිපදා එව, තස්මා තං නයං දස්සෙතුං තතියො සබ්බසඞ්ගාහිකවාරොපි නිද්දිට්ඨො. තත්ථ ‘‘අවසෙසා ධම්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය සම්පයුත්තා’’ති ඉදං පරිහායති. සෙසං සබ්බත්ථ සදිසමෙව.

තත්ථ අට්ඨඞ්ගිකවාරස්ස ‘‘තණ්හාය අවසෙසානඤ්ච කිලෙසානං පහාන’’න්තිආදීසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු පඨමකොට්ඨාසෙ තාව සොතාපත්තිමග්ගෙ ඣානාභිනිවෙසෙ සුද්ධිකපටිපදා, සුද්ධිකසුඤ්ඤතා, සුඤ්ඤතපටිපදා, සුද්ධිකඅප්පණිහිතං, අප්පණිහිතපටිපදාති ඉමෙසු පඤ්චසු වාරෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං චතුක්කපඤ්චකනයානං වසෙන දස නයා හොන්ති. එවං සෙසෙසුපීති වීසතියා අභිනිවෙසෙසු ද්වෙ නයසතානි. තානි චතූහි අධිපතීහි චතුග්ගුණිතානි අට්ඨ ¶ . ඉති සුද්ධිකානි ද්වෙ සාධිපතී අට්ඨාති සබ්බම්පි නයසහස්සං හොති. යථා ච සොතාපත්තිමග්ගෙ, එවං සෙසමග්ගෙසුපීති චත්තාරි නයසහස්සානි හොන්ති. යථා ච පඨමකොට්ඨාසෙ චත්තාරි, එවං සෙසෙසුපීති අට්ඨඞ්ගිකවාරෙ පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු වීසති නයසහස්සානි හොන්ති. තථා පඤ්චඞ්ගිකවාරෙ සබ්බසඞ්ගාහිකවාරෙ චාති සබ්බානිපි සට්ඨි ¶ නයසහස්සානි සත්ථාරා විභත්තානි. පාළි පන සඞ්ඛෙපෙන ආගතා. එවමිදං තිවිධමහාවාරං පඤ්චදසකොට්ඨාසං සට්ඨිනයසහස්සපටිමණ්ඩිතං අභිධම්මභාජනීයං නාම නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.

215. පඤ්හාපුච්ඡකෙ චතුන්නම්පි සච්චානං ඛන්ධවිභඞ්ගෙ වුත්තනයානුසාරෙනෙව කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සමුදයසච්චං කාමාවචරධම්මෙ අස්සාදෙන්තස්ස පරිත්තාරම්මණං හොති, මහග්ගතධම්මෙ අස්සාදෙන්තස්ස මහග්ගතාරම්මණං, පඤ්ඤත්තිං අස්සාදෙන්තස්ස නවත්තබ්බාරම්මණං. දුක්ඛසච්චං ¶ කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ උප්පන්නං පරිත්තාරම්මණං, රූපාරූපාවචරධම්මෙ ආරබ්භ උප්පත්තිකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, නව ලොකුත්තරධම්මෙ පච්චවෙක්ඛණකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං, පණ්ණත්තිං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං. මග්ගසච්චං සහජාතහෙතුවසෙන සබ්බදාපි මග්ගහෙතුකං වීරියං වා වීමංසං වා ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගභාවනාකාලෙ මග්ගාධිපති, ඡන්දචිත්තෙසු අඤ්ඤතරාධිපතිකාලෙ නවත්තබ්බං නාම හොති. දුක්ඛසච්චං අරියානං මග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණං, තෙසංයෙව මග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාධිපති, සෙසධම්මපච්චවෙක්ඛණකාලෙ නවත්තබ්බං හොති.

ද්වෙ සච්චානීති දුක්ඛසමුදයසච්චානි. එතානි හි අතීතාදිභෙදෙ ධම්මෙ ආරබ්භ උප්පත්තිකාලෙ අතීතාදිආරම්මණානි හොන්ති. සමුදයසච්චං අජ්ඣත්තාදිභෙදෙ ධම්මෙ අස්සාදෙන්තස්ස අජ්ඣත්තාදිආරම්මණං හොති, දුක්ඛසච්චං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණම්පීති වෙදිතබ්බං. ඉති ඉමස්මිං පඤ්හාපුච්ඡකෙ ද්වෙ සච්චානි ලොකියානි හොන්ති, ද්වෙ ලොකුත්තරානි. යථා ¶ ච ඉමස්මිං, එවං පුරිමෙසුපි ද්වීසු. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි තීසුපි සුත්තන්තභාජනීයාදීසු ලොකියලොකුත්තරානෙව සච්චානි කථිතානි. එවමයං සච්චවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනීයා විභඞ්ගට්ඨකථාය