📜

5. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගො

1. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

219. ඉදානි තදනන්තරෙ ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ බාවීසතීති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉන්ද්රියානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. ඉදානි තානි සරූපතො දස්සෙන්තො චක්ඛුන්ද්රියන්තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති චක්ඛුන්ද්රියං. සොතඝානජිව්හාකායද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති කායින්ද්රියං. විජානනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති මනින්ද්රියං. ඉත්ථිභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉත්ථින්ද්රියං. පුරිසභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති පුරිසින්ද්රියං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ජීවිතින්ද්රියං. සුඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සුඛින්ද්රියං. දුක්ඛසොමනස්ස දොමනස්ස උපෙක්ඛාලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති උපෙක්ඛින්ද්රියං. අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධින්ද්රියං. පග්ගහලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති වීරියින්ද්රියං. උපට්ඨානලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සතින්ද්රියං. අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති පඤ්ඤින්ද්රියං. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති පවත්තෙ ජානනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. ඤාතානංයෙව ධම්මානං පුන ආජානනෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අඤ්ඤින්ද්රියං. අඤ්ඤාතාවීභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

ඉධ සුත්තන්තභාජනීයං නාම න ගහිතං. කස්මා? සුත්තන්තෙ ඉමාය පටිපාටියා බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං අනාගතත්තා. සුත්තන්තස්මිඤ්හි කත්ථචි ද්වෙ ඉන්ද්රියානි කථිතානි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි පඤ්ච. එවං පන නිරන්තරං ද්වාවීසති ආගතානි නාම නත්ථි. අයං තාවෙත්ථ අට්ඨකථානයො. අයං පන අපරො නයො – එතෙසු හි

අත්ථතො ලක්ඛණාදීහි, කමතො ච විජානියා;

භෙදාභෙදා තථා කිච්චා, භූමිතො ච විනිච්ඡයං.

තත්ථ චක්ඛාදීනං තාව ‘‘චක්ඛතීති චක්ඛූ’’තිආදිනා නයෙන අත්ථො පකාසිතො. පච්ඡිමෙසු පන තීසු පඨමං ‘පුබ්බභාගෙ අනඤ්ඤාතං අමතං පදං චතුසච්චධම්මං වා ජානිස්සාමී’ති එවං පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති වුත්තං. දුතියං ආජානනතො ච ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤින්ද්රියං. තතියං අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතඤාණකිච්චස්ස ඛීණාසවස්සෙව උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

කො පනෙස ඉන්ද්රියට්ඨො නාමාති? ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දදෙසිතට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දදිට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දසිට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දජුට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. සො සබ්බොපි ඉධ යථායොගං යුජ්ජති. භගවා හි සම්මාසම්බුද්ධො පරමිස්සරියභාවතො ඉන්දො. කුසලාකුසලඤ්ච කම්මං කම්මෙසු කස්සචි ඉස්සරියාභාවතො. තෙනෙවෙත්ථ කම්මසඤ්ජනිතානි ඉන්ද්රියානි කුසලාකුසලකම්මං උල්ලිඞ්ගෙන්ති. තෙන ච සිට්ඨානීති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨෙන ඉන්දසිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. සබ්බානෙව පනෙතානි භගවතා යථාභූතතො පකාසිතානි ච අභිසම්බුද්ධානි චාති ඉන්දදෙසිතට්ඨෙන ඉන්දදිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. තෙනෙව භගවතා මුනින්දෙන කානිචි ගොචරාසෙවනාය, කානිචි භාවනාසෙවනාය සෙවිතානීති ඉන්දජුට්ඨට්ඨෙනපි ඉන්ද්රියානි. අපිච ආධිපච්චසඞ්ඛාතෙන ඉස්සරියට්ඨෙනාපි එතානි ඉන්ද්රියානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තියඤ්හි චක්ඛාදීනං සිද්ධමාධිපච්චං; තස්මිං තික්ඛෙ තික්ඛත්තා මන්දෙ ච මන්දත්තාති. අයං තාවෙත්ථ ‘අත්ථතො’ විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණාදීහී’ති ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානෙහිපි චක්ඛාදීනං විනිච්ඡයං විජානියාති අත්ථො. තානි නෙසං ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව. පඤ්ඤින්ද්රියාදීනි හි චත්තාරි අත්ථතො අමොහොයෙව. සෙසානි තත්ථ සරූපෙනෙවාගතානි.

‘කමතො’ති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. තත්ථ අජ්ඣත්තධම්මං පරිඤ්ඤාය අරියභූමිපටිලාභො හොතීති අත්තභාවපරියාපන්නානි චක්ඛුන්ද්රියාදීනි පඨමං දෙසිතානි. සො පනත්තභාවො යං ධම්මං උපාදාය ඉත්ථීති වා පුරිසොති වා සඞ්ඛං ගච්ඡති, අයං සොති නිදස්සනත්ථං තතො ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියඤ්ච . සො දුවිධොපි ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධවුත්තීති ඤාපනත්ථං තතො ජීවිතින්ද්රියං. යාව තස්ස පවත්ති තාව එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්ති. යං කිඤ්චි වෙදයිතං සබ්බං තං සුඛදුක්ඛන්ති ඤාපනත්ථං තතො සුඛින්ද්රියාදීනි. තංනිරොධත්ථං පන එතෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති පටිපත්තිදස්සනත්ථං තතො සද්ධාදීනි. ඉමාය පටිපත්තියා එස ධම්මො පඨමං අත්තනි පාතුභවතීති පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනත්ථං තතො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. තස්සෙව ඵලත්තා තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බත්තා ච තතො අඤ්ඤින්ද්රියං. ඉතො පරං භාවනාය ඉමස්ස අධිගමො, අධිගතෙ ච පනිමස්මිං නත්ථි කිඤ්චි උත්තරි කරණීයන්ති ඤාපනත්ථං අන්තෙ පරමස්සාසභූතං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං දෙසිතන්ති අයමෙත්ථ කමො.

‘භෙදාභෙදා’ති ජීවිතින්ද්රියස්සෙව චෙත්ථ භෙදො. තඤ්හි රූපජීවිතින්ද්රියං අරූපජීවිතින්ද්රියන්ති දුවිධං හොති. සෙසානං අභෙදොති එවමෙත්ථ භෙදාභෙදතො විනිච්ඡයං විජානියා.

‘කිච්චා’ති කිං ඉන්ද්රියානං කිච්චන්ති චෙ? චක්ඛුන්ද්රියස්ස තාව ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති වචනතො යං තං ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බං අත්තනො තික්ඛමන්දාදිභාවෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිධම්මානං තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතං අත්තාකාරානුවත්තාපනං ඉදං ‘කිච්චං’. එවං සොතඝානජිව්හාකායානං. මනින්ද්රියස්ස පන සහජාතධම්මානං අත්තනො වසවත්තාපනං, ජීවිතින්ද්රියස්ස සහජාතධම්මානුපාලනං, ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානං ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තකුත්තාකප්පාකාරානුවිධානං, සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සින්ද්රියානං සහජාතධම්මෙ අභිභවිත්වා යථාසකං ඔළාරිකාකාරානුපාපනං, උපෙක්ඛින්ද්රියස්ස සන්තපණීතමජ්ඣත්තාකාරානුපාපනං, සද්ධාදීනං පටිපක්ඛාභිභවනං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ච පසන්නාකාරාදිභාවසම්පාපනං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස සංයොජනත්තයප්පහානඤ්චෙව සම්පයුත්තකානඤ්ච තප්පහානාභිමුඛභාවකරණං, අඤ්ඤින්ද්රියස්ස කාමරාගබ්යාපාදාදිතනුකරණපහානඤ්චෙව සහජාතානඤ්ච අත්තනො වසානුවත්තාපනං, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්ස සබ්බකිච්චෙසු උස්සුක්කප්පහානඤ්චෙව අමතාභිමුඛභාවපච්චයතා ච සම්පයුත්තානන්ති එවමෙත්ථ කිච්චතො විනිච්ඡයං විජානියා.

‘භූමිතො’ති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිපුරිසසුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියානි චෙත්ථ කාමාවචරානෙව . මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි, සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි ච චතුභූමිපරියාපන්නානි. සොමනස්සින්ද්රියං කාමාවචර-රූපාවචර-ලොකුත්තරවසෙන භූමිත්තයපරියාපන්නං. අවසානෙ තීණි ලොකුත්තරානෙවාති එවං භූමිතො විනිච්ඡයං විජානියා. එවඤ්හි විජානන්තො –

සංවෙගබහුලො භික්ඛු, ඨිතො ඉන්ද්රියසංවරෙ;

ඉන්ද්රියානි පරිඤ්ඤාය, දුක්ඛස්සන්තං නිගච්ඡතීති.

220. නිද්දෙසවාරෙ ‘‘යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතාන’’න්තිආදි සබ්බං ධම්මසඞ්ගණියං පදභාජනෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 595 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වීරියින්ද්රියසමාධින්ද්රියනිද්දෙසාදීසු ච සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමො සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධීතිආදීනි න වුත්තානි. කස්මා? සබ්බසඞ්ගාහකත්තා. සබ්බසඞ්ගාහකානි හි ඉධ ඉන්ද්රියානි කථිතානි. එවං සන්තෙපෙත්ථ දස ඉන්ද්රියානි ලොකියානි කාමාවචරානෙව, තීණි ලොකුත්තරානි, නව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානීති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා.

2. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

221. පඤ්හාපුච්ඡකෙ සබ්බෙසම්පි ඉන්ද්රියානං කුසලාදිවිභාගො පාළිනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බො.

223. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සත්තින්ද්රියා අනාරම්මණාති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි සන්ධාය වුත්තං. ජීවිතින්ද්රියං පන අරූපමිස්සකත්තා ඉධ අනාභට්ඨං. ද්වින්ද්රියාති ද්වෙ ඉන්ද්රියා; සුඛදුක්ඛද්වයං සන්ධායෙතං වුත්තං. තඤ්හි එකන්තපරිත්තාරම්මණං. දොමනස්සින්ද්රියං සියා පරිත්තාරම්මණං, සියා මහග්ගතාරම්මණන්ති කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති , රූපාවචරාරූපාවචරෙ පන ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, පණ්ණත්තිං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං. නවින්ද්රියා සියා පරිත්තාරම්මණාති මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියසොමනස්සින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි චෙව සද්ධාදිපඤ්චකඤ්ච සන්ධාය ඉදං වුත්තං. ජීවිතින්ද්රියඤ්හි රූපමිස්සකත්තා අනාරම්මණෙසු රූපධම්මෙසු සඞ්ගහිතම්පි අරූපකොට්ඨාසෙන සියාපක්ඛෙ සඞ්ගහිතං.

චත්තාරි ඉන්ද්රියානීති සුඛදුක්ඛදොමනස්සඅඤ්ඤාතාවින්ද්රියානි. තානි හි මග්ගාරම්මණත්තිකෙ න භජන්ති. මග්ගහෙතුකන්ති සහජාතහෙතුං සන්ධාය වුත්තං. වීරියවීමංසාජෙට්ඨකකාලෙ සියා මග්ගාධිපති, ඡන්දචිත්තජෙට්ඨකකාලෙ සියා නවත්තබ්බා.

දසින්ද්රියාසියා උප්පන්නා, සියා උප්පාදිනොති සත්ත රූපින්ද්රියානි තීණි ච විපාකින්ද්රියානි සන්ධායෙතං වුත්තං. දසින්ද්රියානි දොමනස්සෙන සද්ධිං හෙට්ඨා වුත්තානෙව. තත්ථ දොමනස්සින්ද්රියං පණ්ණත්තිං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං, සෙසානි නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණකාලෙපි. තීණින්ද්රියානි බහිද්ධාරම්මණානීති තීණි ලොකුත්තරින්ද්රියානි. චත්තාරීති සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානි. තානි හි අජ්ඣත්තධම්මෙපි බහිද්ධාධම්මෙපි ආරබ්භ පවත්තන්ති. අට්ඨින්ද්රියාති මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි චෙව සද්ධාදිපඤ්චකඤ්ච. තත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණතා වෙදිතබ්බා.

ඉති ඉමස්මිම්පි පඤ්හාපුච්ඡකෙ දසින්ද්රියානි කාමාවචරානි, තීණි ලොකුත්තරානි, නව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව කථිතානීති. අයම්පි අභිධම්මභාජනීයෙන සද්ධිං එකපරිච්ඡෙදොව හොති. අයං පන ඉන්ද්රියවිභඞ්ගො ද්වෙපරිවට්ටං නීහරිත්වා භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ඉන්ද්රියවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.