අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > සම්මොහවිනොදනී-අට්ඨකථා

225. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ යා ‘‘අයං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන තන්ති නික්ඛිත්තා, තස්සා අත්ථසංවණ්ණනං කරොන්තෙන විභජ්ජවාදිමණ්ඩලං ඔතරිත්වා ආචරියෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙන සකසමයං අවොක්කමන්තෙන පරසමයං අනායූහන්තෙන සුත්තං අප්පටිබාහන්තෙන විනයං අනුලොමෙන්තෙන මහාපදෙසෙ ඔලොකෙන්තෙන ධම්මං දීපෙන්තෙන අත්ථං සඞ්ගහන්තෙන තමෙවත්ථං පුන ආවත්තෙත්වා අපරෙහිපි පරියායෙහි නිද්දිසන්තෙන ච යස්මා අත්ථසංවණ්ණනා කාතබ්බා හොති, පකතියාපි ච දුක්කරාව පටිච්චසමුප්පාදස්ස අත්ථසංවණ්ණනා, යථාහු පොරාණා –

‘‘සච්චං සත්තො පටිසන්ධි, පච්චයාකාරමෙව ච;

දුද්දසා චතුරො ධම්මා, දෙසෙතුඤ්ච සුදුක්කරා’’ති.

තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර ආගමාධිගමප්පත්තෙහි න සුකරා පටිච්චසමුප්පාදස්ස අත්ථවණ්ණනා’’ති පරිතුලයිත්වා –

වත්තුකාමො අහං අජ්ජ, පච්චයාකාරවණ්ණනං;

පතිට්ඨං නාධිගච්ඡාමි, අජ්ඣොගාළ්හොව සාගරං.

සාසනං ¶ පනිදං නානා-දෙසනානයමණ්ඩිතං;

පුබ්බාචරියමග්ගො ච, අබ්බොච්ඡින්නො පවත්තති.

යස්මා තස්මා තදුභයං, සන්නිස්සායත්ථවණ්ණනං;

ආරභිස්සාමි එතස්ස, තං සුණාථ සමාහිතා.

‘‘යො කොචිමං අට්ඨිං කත්වා සුණෙය්ය,

අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.

අවිජ්ජාපච්චයා ¶ ¶ සඞ්ඛාරාතිආදීසු හි ආදිතොයෙව තාව –

දෙසනාභෙදතො අත්ථ-ලක්ඛණෙකවිධාදිතො;

අඞ්ගානඤ්ච වවත්ථානා, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ‘දෙසනාභෙදතො’ති භගවතො හි වල්ලිහාරකානං චතුන්නං පුරිසානං වල්ලිග්ගහණං විය ආදිතො වා මජ්ඣතො වා පට්ඨාය යාව පරියොසානං, තථා පරියොසානතො වා මජ්ඣතො වා පට්ඨාය යාව ආදීති චතුබ්බිධා පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා. යථා හි වල්ලිහාරකෙසු චතූසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මූලමෙව පඨමං පස්සති, සො තං මූලෙ ඡෙත්වා සබ්බං ආකඩ්ඪිත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ආදිතො (ම. නි. 1.402) පට්ඨාය යාව පරියොසානාපි පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙති.

යථා පන තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මජ්ඣං පඨමං පස්සති, සො මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා උපරිභාගංයෙව ආකඩ්ඪිත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘තස්ස තං වෙදනං අභිනන්දතො ¶ අභිවදතො අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො උප්පජ්ජති නන්දී; යා වෙදනාසු නන්දී, තදුපාදානං, තස්සුපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාතී’’ති (ම. නි. 1.409; සං. නි. 3.5) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානාපි දෙසෙති.

යථා ච තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා අග්ගං පඨමං පස්සති, සො අග්ගෙ ගහෙත්වා අග්ගානුසාරෙන යාව මූලා සබ්බං ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, ජාතිපච්චයා නු ඛො, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං නො වා කථං වා එත්ථ හොතී’’ති? ‘‘ජාතිපච්චයා, භන්තෙ, ජරාමරණං; එවං නො එත්ථ හොති – ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති. ‘‘භවපච්චයා ජාති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, අවිජ්ජාපච්චයා නු ඛො, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා නො වා කථං වා එත්ථ හොතී’’ති? ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා, භන්තෙ, සඞ්ඛාරා; එවං නො එත්ථ හොති – අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති පරියොසානතො පට්ඨාය යාව ආදිතොපි පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙති.

යථා පන තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මජ්ඣමෙව පඨමං පස්සති, සො මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා හෙට්ඨා ඔතරන්තො යාව මූලා ¶ ආදාය කම්මෙ උපනෙති ¶ , එවං භගවා ‘‘ඉමෙ, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා කිං නිදානා, කිං සමුදයා, කිං ජාතිකා, කිං පභවා? ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානා, තණ්හාසමුදයා, තණ්හාජාතිකා, තණ්හාපභවා. තණ්හා චායං, භික්ඛවෙ, කිං නිදානා? වෙදනා, ඵස්සො, සළායතනං, නාමරූපං, විඤ්ඤාණං. සඞ්ඛාරා කිං නිදානා…පෙ… සඞ්ඛාරා අවිජ්ජානිදානා, අවිජ්ජාසමුදයා, අවිජ්ජාජාතිකා, අවිජ්ජාපභවා’’ති (සං. නි. 2.11) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදිතො දෙසෙති.

කස්මා පනෙවං දෙසෙතීති? පටිච්චසමුප්පාදස්ස සමන්තභද්දකත්තා, සයඤ්ච දෙසනාවිලාසප්පත්තත්තා. සමන්තභද්දකො හි පටිච්චසමුප්පාදො තතො තතො ඤායප්පටිවෙධාය සංවත්තතියෙව. දෙසනාවිලාසප්පත්තො ච භගවා චතුවෙසාරජ්ජප්පටිසම්භිදායොගෙන චතුබ්බිධගම්භීරභාවප්පත්තියා ච. සො දෙසනාවිලාසප්පත්තත්තා නානානයෙහෙව ධම්මං දෙසෙති. විසෙසතො පනස්ස යා ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනා, සා පවත්තිකාරණවිභාගසම්මූළ්හං වෙනෙය්යජනං සමනුපස්සතො යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිසන්දස්සනත්ථං උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච පවත්තිතාති ඤාතබ්බා.

යා ¶ පරියොසානතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනා, සා ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති චා’’ති (දී. නි. 2.57) ආදිනා නයෙන කිච්ඡාපන්නං ලොකමනුවිලොකයතො පුබ්බභාගප්පටිවෙධානුසාරෙන තස්ස තස්ස ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛස්ස අත්තනාධිගතකාරණසන්දස්සනත්ථං. යා පන මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදි, සා ආහාරනිදානවවත්ථාපනානුසාරෙන යාව අතීතං අද්ධානං අතිහරිත්වා පුන අතීතද්ධතො පභුති හෙතුඵලපටිපාටිසන්දස්සනත්ථං. යා පන මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා පවත්තා, සා පච්චුප්පන්නෙ අද්ධානෙ අනාගතද්ධහෙතුසමුට්ඨානතො පභුති අනාගතද්ධසන්දස්සනත්ථං. තාසු යා සා පවත්තිකාරණසම්මූළ්හස්ස වෙනෙය්යජනස්ස යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිසන්දස්සනත්ථං උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනා වුත්තා, සා ඉධ නික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ අවිජ්ජා ආදිතො වුත්තා? කිං පකතිවාදීනං පකති විය අවිජ්ජාපි අකාරණං මූලකාරණං ලොකස්සාති? න අකාරණං. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති හි අවිජ්ජාය කාරණං වුත්තං. අත්ථි ¶ පන පරියායො යෙන මූලකාරණං සියා. කො පන සොති? වට්ටකථාය සීසභාවො. භගවා හි වට්ටකථං කථෙන්තො ද්වෙ ධම්මෙ සීසං කත්වා කථෙසි – අවිජ්ජං වා භවතණ්හං වා. යථාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය ‘ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති. එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති, අථ ච පන පඤ්ඤායති ‘ඉදප්පච්චයා අවිජ්ජා’’ති (අ. නි. 10.61); භවතණ්හං වා, යථාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති භවතණ්හාය ‘ඉතො පුබ්බෙ භවතණ්හා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති. එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති, අථ ච පන පඤ්ඤායති ‘ඉදප්පච්චයා භවතණ්හා’’ති (අ. නි. 10.62).

කස්මා පන භගවා වට්ටකථං කථෙන්තො ඉමෙ ද්වෙව ධම්මෙ සීසං කත්වා කථෙසීති? සුගතිදුග්ගතිගාමිනො කම්මස්ස විසෙසහෙතුභූතත්තා. දුග්ගතිගාමිනො හි කම්මස්ස විසෙසහෙතු අවිජ්ජා. කස්මා? යස්මා අවිජ්ජාභිභූතො පුථුජ්ජනො, අග්ගිසන්තාපලගුළාභිඝාතපරිස්සමාභිභූතා වජ්ඣගාවී තාය පරිස්සමාතුරතාය නිරස්සාදම්පි අත්තනො අනත්ථාවහම්පි ච උණ්හොදකපානං විය, කිලෙසසන්තාපතො නිරස්සාදම්පි දුග්ගතිවිනිපාතතො ච අත්තනො අනත්ථාවහම්පි පාණාතිපාතාදිමනෙකප්පකාරං දුග්ගතිගාමිකම්මං ආරභති. සුගතිගාමිනො පන කම්මස්ස විසෙසහෙතු භවතණ්හා. කස්මා? යස්මා භවතණ්හාභිභූතො පුථුජ්ජනො, යථා වුත්තප්පකාරා ගාවී ¶ සීතුදකතණ්හාය සඅස්සාදං අත්තනො පරිස්සමවිනොදනඤ්ච සීතුදකපානං විය, කිලෙසසන්තාපවිරහතො සඅස්සාදං සුගතිසම්පාපනෙන අත්තනො දුග්ගතිදුක්ඛපරිස්සමවිනොදනඤ්ච පාණාතිපාතාවෙරමණීආදිමනෙකප්පකාරං සුගතිගාමිකම්මං ආරභති.

එතෙසු පන වට්ටකථාය සීසභූතෙසු ධම්මෙසු කත්ථචි භගවා ¶ එකධම්මමූලිකං දෙසනං දෙසෙති, සෙය්යථිදං – ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජූපනිසා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරූපනිසං විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.23). තථා ‘‘උපාදානීයෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදි (සං. නි. 2.52). කත්ථචි උභයමූලිකම්පි, සෙය්යථිදං – ‘‘අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, බාලස්ස තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස එවමයං කායො සමුදාගතො. ඉති අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූපං ඉත්ථෙතං ¶ ද්වයං, ද්වයං පටිච්ච ඵස්සො, සළෙවායතනානි යෙහි ඵුට්ඨො බාලො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙතී’’තිආදි (සං. නි. 2.19). තාසු තාසු දෙසනාසු ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති අයමිධ අවිජ්ජාවසෙන එකධම්මමූලිකා දෙසනාති වෙදිතබ්බා. එවං තාවෙත්ථ දෙසනාභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘අත්ථතො’ති අවිජ්ජාදීනං පදානං අත්ථතො, සෙය්යථිදං – පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම; අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම. තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං, ඉන්ද්රියානං ආධිපතෙය්යට්ඨං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්බයොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසුපි ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා. අපිච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා.

යං පටිච්ච ඵලමෙති සො පච්චයො. පටිච්චාති න විනා තෙන; තං අපච්චක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපි ච උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො. තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා.

සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති ¶ සඞ්ඛාරා. අපිච අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා චාති දුවිධා සඞ්ඛාරා. තත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා තයො, කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරා තයොති ඉමෙ ඡ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා ¶ . තෙ සබ්බෙපි ලොකියකුසලාකුසලචෙතනාමත්තමෙව හොන්ති.

සඞ්ඛතසඞ්ඛාරො, අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරො, අභිසඞ්ඛරණසඞ්ඛාරො, පයොගාභිසඞ්ඛාරොති ඉමෙ පන චත්තාරො සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා. තත්ථ ¶ ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143) වුත්තා සබ්බෙපි සප්පච්චයා ධම්මා ‘සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ නාම. කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකා රූපාරූපධම්මා ‘අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ති අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. විසුං පන නෙසං ආගතට්ඨානං න පඤ්ඤායති. තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා පන ‘අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරො’ති වුච්චති. තස්ස ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) ආගතට්ඨානං පඤ්ඤායති. කායිකචෙතසිකං පන වීරියං ‘පයොගාභිසඞ්ඛාරො’ති වුච්චති. සො ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.15) ආගතො.

න කෙවලඤ්ච එතෙයෙව, අඤ්ඤෙපි ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපජ්ජන්තස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.464) නයෙන සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතා අනෙකසඞ්ඛාරා. තෙසු නත්ථි සො සඞ්ඛාරො, යො සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙ සඞ්ගහං න ගච්ඡෙය්ය. ඉතො පරං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්තිආදීසු යං වුත්තං තං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අවුත්තෙ පන විජානාතීති විඤ්ඤාණං. නමතීති නාමං. රුප්පතීති රූපං. ආයෙ තනොති, ආයතඤ්ච නයතීති ආයතනං. ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. පරිතස්සතීති තණ්හා. උපාදියතීති උපාදානං. භවති භාවයති චාති භවො. ජනනං ජාති. ජීරණං ජරා. මරන්ති ¶ එතෙනාති මරණං. සොචනං සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං; උප්පාදට්ඨිතිවසෙන වා ද්වෙධා ඛණතීති දුක්ඛං. දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසො උපායාසො.

සම්භවන්තීති ¶ නිබ්බත්තන්ති. න කෙවලඤ්ච සොකාදීහෙව, අථ ඛො සබ්බපදෙහි ‘සම්භවන්තී’ති සද්දස්ස යොජනා කාතබ්බා. ඉතරථා හි ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තෙ කිං කරොන්තීති න පඤ්ඤායෙය්යුං. ‘‘සම්භවන්තී’’ති පන යොජනාය සති ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො; තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’ති පච්චයපච්චයුප්පන්නවවත්ථානං කතං හොති. එස නයො සබ්බත්ථ.

එවන්ති ¶ නිද්දිට්ඨනයනිදස්සනං. තෙන අවිජ්ජාදීහෙව කාරණෙහි, න ඉස්සරනිම්මානාදීහීති දස්සෙති. එතස්සාති යථාවුත්තස්ස. කෙවලස්සාති අසම්මිස්සස්ස සකලස්ස වා. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති දුක්ඛසමූහස්ස, න සත්තස්ස, න සුඛසුභාදීනං. සමුදයොති නිබ්බත්ති. හොතීති සම්භවති. එවමෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණාදිතො’ති අවිජ්ජාදීනං ලක්ඛණාදිතො, සෙය්යථිදං – අඤ්ඤාණලක්ඛණා අවිජ්ජා, සම්මොහනරසා, ඡාදනපච්චුපට්ඨානා, ආසවපදට්ඨානා. අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා සඞ්ඛාරා, ආයූහනරසා, චෙතනාපච්චුපට්ඨානා, අවිජ්ජාපදට්ඨානා. විජානනලක්ඛණං විඤ්ඤාණං, පුබ්බඞ්ගමරසං, පටිසන්ධිපච්චුපට්ඨානං, සඞ්ඛාරපදට්ඨානං, වත්ථාරම්මණපදට්ඨානං වා. නමනලක්ඛණං නාමං, සම්පයොගරසං, අවිනිබ්භොගපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං, විකිරණරසං, අබ්යාකතපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. ආයතනලක්ඛණං සළායතනං, දස්සනාදිරසං, වත්ථුද්වාරභාවපච්චුපට්ඨානං ¶ , නාමරූපපදට්ඨානං. ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සඞ්ගතිපච්චුපට්ඨානො, සළායතනපදට්ඨානො. අනුභවනලක්ඛණා වෙදනා, විසයරසසම්භොගරසා, සුඛදුක්ඛපච්චුපට්ඨානා, ඵස්සපදට්ඨානා. හෙතුලක්ඛණා තණ්හා, අභිනන්දනරසා, අතිත්තිභාවපච්චුපට්ඨානා, වෙදනාපදට්ඨානා. ගහණලක්ඛණං උපාදානං, අමුඤ්චනරසං, තණ්හාදළ්හත්තදිට්ඨිපච්චුපට්ඨානං, තණ්හාපදට්ඨානං. කම්මකම්මඵලලක්ඛණො භවො, භාවනභවනරසො, කුසලාකුසලාබ්යාකතපච්චුපට්ඨානො, උපාදානපදට්ඨානො. ජාතිආදීනං ලක්ඛණාදීනි සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ ලක්ඛණාදිතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘එකවිධාදිතො’ති එත්ථ අවිජ්ජා අඤ්ඤාණාදස්සනමොහාදිභාවතො එකවිධා, අප්පටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිතො දුවිධා තථා සඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරතො, වෙදනාත්තයසම්පයොගතො තිවිධා, චතුසච්චඅප්පටිවෙධතො ¶ චතුබ්බිධා, ගතිපඤ්චකාදීනවච්ඡාදනතො පඤ්චවිධා, ද්වාරාරම්මණතො පන සබ්බෙසුපි අරූපධම්මෙසු ඡබ්බිධතා වෙදිතබ්බා.

සඞ්ඛාරා සාසවවිපාකධම්මධම්මාදිභාවතො එකවිධා, කුසලාකුසලතො දුවිධා තථා පරිත්තමහග්ගතහීනමජ්ඣිමමිච්ඡත්තනියතානියතතො, තිවිධා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිභාවතො, චතුබ්බිධා චතුයොනිසංවත්තනතො, පඤ්චවිධා පඤ්චගතිගාමිතො.

විඤ්ඤාණං ¶ ලොකියවිපාකාදිභාවතො එකවිධං, සහෙතුකාහෙතුකාදිතො දුවිධං, භවත්තයපරියාපන්නතො වෙදනාත්තයසම්පයොගතො අහෙතුකදුහෙතුකතිහෙතුකතො ච තිවිධං, යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්ච.

නාමරූපං විඤ්ඤාණසන්නිස්සයතො කම්මපච්චයතො ච එකවිධං, සාරම්මණානාරම්මණතො දුවිධං, අතීතාදිතො තිවිධං, යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්ච.

සළායතනං සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨානතො එකවිධං, භූතප්පසාදවිඤ්ඤාණාදිතො දුවිධං, සම්පත්තාසම්පත්තනොභයගොචරතො තිවිධං, යොනිගතිපරියාපන්නතො චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්චාති ඉමිනා නයෙන ඵස්සාදීනම්පි එකවිධාදිභාවො වෙදිතබ්බොති. එවමෙත්ථ එකවිධාදිතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘අඞ්ගානඤ්ච ¶ වවත්ථානා’ති සොකාදයො චෙත්ථ භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තා. ජරාමරණබ්භාහතස්ස හි බාලස්ස තෙ සම්භවන්ති. යථාහ – ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො සාරීරිකාය දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො සමානො සොචති කිලමති පරිදෙවති උරත්තාළිං කන්දති සම්මොහමාපජ්ජතී’’ති (සං. නි. 4.252). යාව ච තෙසං පවත්ති තාව අවිජ්ජායාති පුනපි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති සම්බන්ධමෙව හොති භවචක්කං. තස්මා තෙසම්පි ජරාමරණෙනෙව එකසඞ්ඛෙපං කත්වා ද්වාදසෙව පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානීති වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ අඞ්ගානං වවත්ථානතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. අයං තාවෙත්ථ උද්දෙසවාරවසෙන සඞ්ඛෙපකථා.

226. ඉදානි ¶ නිද්දෙසවාරවසෙන විත්ථාරකථා හොති. ‘‘අවිජ්ජා පච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති හි වුත්තං. තත්ථ අවිජ්ජාපච්චයෙසු සඞ්ඛාරෙසු දස්සෙතබ්බෙසු යස්මා පුත්තෙ කථෙතබ්බෙ පඨමං පිතා කථීයති. එවඤ්හි සති ‘මිත්තස්ස ¶ පුත්තො, දත්තස්ස පුත්තො’ති පුත්තො සුකථිතො හොති. තස්මා දෙසනාකුසලො සත්ථා සඞ්ඛාරානං ජනකත්ථෙන පිතුසදිසං අවිජ්ජං තාව දස්සෙතුං තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණන්තිආදිමාහ.

තත්ථ යස්මා අයං අවිජ්ජා දුක්ඛසච්චස්ස යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. තථා යස්මා දුක්ඛසමුදයස්ස දුක්ඛනිරොධස්ස දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු සුත්තන්තිකපරියායෙන අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාති කථිතං.

නික්ඛෙපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 1067) පන අභිධම්මපරියායෙන ‘‘පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණ’’න්ති අපරෙසුපි චතූසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණං ගහිතං. තත්ථ ¶ පුබ්බන්තෙති අතීතො අද්ධා, අතීතානි ඛන්ධධාතුආයතනානි. අපරන්තෙති අනාගතො අද්ධා, අනාගතානි ඛන්ධධාතුආයතනානි. පුබ්බන්තාපරන්තෙති තදුභයං. ඉදප්පච්චයතාති සඞ්ඛාරාදීනං කාරණානි අවිජ්ජාදීනි අඞ්ගානි. පටිච්චසමුප්පන්නධම්මාති අවිජ්ජාදීහි නිබ්බත්තා සඞ්ඛාරාදයො ධම්මා. තත්රායං අවිජ්ජා යස්මා අතීතානං ඛන්ධාදීනං යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. තථා යස්මා අනාගතානං ඛන්ධාදීනං, අතීතානාගතානං ඛන්ධාදීනං ඉදප්පච්චයතාය චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මානඤ්ච යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. ඉමෙසු අට්ඨසු ඨානෙසු අභිධම්මපරියායෙන අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාති කථිතං.

එවං කිං කථිතං හොති? කිච්චතො චෙව ජාතිතො ච අවිජ්ජා කථිතා නාම හොති. කථං ¶ ? අයඤ්හි අවිජ්ජා ඉමානි අට්ඨ ඨානානි ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතීති කිච්චතො කථිතා; උප්පජ්ජමානාපි ඉමෙසු අට්ඨසු ඨානෙසු උප්පජ්ජතීති ජාතිතොපි කථිතා. එවං කථෙත්වා පුන ‘‘යං ¶ එවරූපං අඤ්ඤාණං අදස්සන’’න්තිආදීනි පඤ්චවීසති පදානි අවිජ්ජාය ලක්ඛණං දස්සෙතුං ගහිතානි.

තත්ථ යස්මා අයං අවිජ්ජා ඉමෙහි අට්ඨහි පදෙහි කථිතාපි පුන පඤ්චවීසතියා පදෙහි ලක්ඛණෙ අකථිතෙ සුකථිතා නාම න හොති, ලක්ඛණෙ පන කථිතෙයෙව සුකථිතා නාම හොති. යථා පුරිසො නට්ඨං ගොණං පරියෙසමානො මනුස්සෙ පුච්ඡෙය්ය – ‘‘අපි, අය්යා, සෙතං ගොණං පස්සථ, රත්තං ගොණං පස්සථා’’ති? තෙ එවං වදෙය්යුං – ‘‘ඉමස්මිං රට්ඨෙ සෙතරත්තානං ගොණානං අන්තො නත්ථි, කිං තෙ ගොණස්ස ලක්ඛණ’’න්ති? අථ තෙන ‘සඞ්ඝාටි’ වා ‘නඞ්ගලං’ වාති වුත්තෙ ගොණො සුකථිතො නාම භවෙය්ය; එවමෙව යස්මා අයං අවිජ්ජා අට්ඨහි පදෙහි කථිතාපි පුන පඤ්චවීසතියා පදෙහි ලක්ඛණෙ අකථිතෙ සුකථිතා ¶ නාම න හොති, ලක්ඛණෙ පන කථිතෙයෙව සුකථිතා නාම හොති. තස්මා යානස්සා ලක්ඛණදස්සනත්ථං පඤ්චවීසති පදානි කථිතානි, තෙසම්පි වසෙන වෙදිතබ්බා.

සෙය්යථිදං – ඤාණං නාම පඤ්ඤා. සා අත්ථත්ථං කාරණකාරණං චතුසච්චධම්මං විදිතං පාකටං කරොති. අයං පන අවිජ්ජා උප්පජ්ජිත්වා තං විදිතං පාකටං කාතුං න දෙතීති ඤාණපච්චනීකතො අඤ්ඤාණං. දස්සනන්තිපි පඤ්ඤා. සාපි තං ආකාරං පස්සති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං පස්සිතුං න දෙතීති අදස්සනං. අභිසමයොතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං අභිසමෙති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං අභිසමෙතුං න දෙතීති අනභිසමයො. අනුබොධො සම්බොධො පටිවෙධොතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං අනුබුජ්ඣති සම්බුජ්ඣති පටිවිජ්ඣති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං අනුබුජ්ඣිතුං සංබුජ්ඣිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතීති අනනුබොධො අසම්බොධො අප්පටිවෙධො. සඞ්ගාහනාතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං ගහෙත්වා ඝංසිත්වා ගණ්හාති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං ගහෙත්වා ඝංසිත්වා ගණ්හිතුං න දෙතීති අසඞ්ගාහනා. පරියොගාහනාතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං ඔගාහිත්වා අනුපවිසිත්වා ගණ්හාති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං ඔගාහිත්වා අනුපවිසිත්වා ගණ්හිතුං න දෙතීති අපරියොගාහනා. සමපෙක්ඛනාතිපි පඤ්ඤා ¶ . සා තං ආකාරං සමං සම්මා ච පෙක්ඛති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං සමං සම්මා ච පෙක්ඛිතුං න දෙතීති අසමපෙක්ඛනා. පච්චවෙක්ඛණාතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං පච්චවෙක්ඛති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං පච්චවෙක්ඛිතුං න දෙතීති අපච්චවෙක්ඛණා. නාස්සා ¶ කිඤ්චි කම්මං පච්චක්ඛං අත්ථි, සයඤ්ච අපච්චවෙක්ඛිත්වා කතං කම්මන්ති අපච්චක්ඛකම්මං. දුම්මෙධභාවතාය දුම්මෙජ්ඣං. බාලභාවතාය බාල්යං.

සම්පජඤ්ඤන්තිපි පඤ්ඤා. සා අත්ථත්ථං කාරණකාරණං චතුසච්චධම්මං සම්මා පජානාති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං ආකාරං පජානිතුං න දෙතීති අසම්පජඤ්ඤං. මොහනවසෙන මොහො. පමොහනවසෙන පමොහො. සම්මොහනවසෙන සම්මොහො. අවින්දියං වින්දතීතිආදිවසෙන අවිජ්ජා. වට්ටස්මිං ඔහනති ඔසීදාපෙතීති අවිජ්ජොඝො. වට්ටස්මිං යොජෙතීති අවිජ්ජායොගො. අප්පහීනවසෙන ¶ පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො ච අවිජ්ජානුසයො. මග්ගෙ පරියුට්ඨිතචොරා අද්ධිකෙ විය කුසලචිත්තං පරියුට්ඨාති ගණ්හාති විලුම්පතීති අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං. යථා නගරද්වාරෙ පලිඝසඞ්ඛාතාය ලඞ්ගියා පතිතාය අන්තොනගරෙ මනුස්සානං බහිනගරගමනම්පි බහිනගරෙ මනුස්සානං අන්තොනගරපවෙසනම්පි පච්ඡිජ්ජති, එවමෙව යස්ස සක්කායනගරෙ අයං පතිතා තස්ස නිබ්බානසම්පාපකං ඤාණගමනං පච්ඡිජ්ජතීති අවිජ්ජාලඞ්ගී නාම හොති. අකුසලඤ්ච තං මූලඤ්ච, අකුසලානං වා මූලන්ති අකුසලමූලං. තං පන න අඤ්ඤං, ඉධාධිප්පෙතො මොහොති මොහො අකුසලමූලං. අයං වුච්චති අවිජ්ජාති අයං එවංලක්ඛණා අවිජ්ජා නාමාති වුච්චති. එවං පඤ්චවීසතිපදවසෙන අවිජ්ජාය ලක්ඛණං වෙදිතබ්බං.

එවංලක්ඛණා පනායං අවිජ්ජා දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණන්ති වුත්තාපි දුක්ඛසච්චස්ස එකදෙසො හොති, සහජාතා හොති, තං ආරම්මණං කරොති, ඡාදෙති; සමුදයසච්චස්ස න එකදෙසො හොති, සහජාතා හොති, තං ආරම්මණං කරොති, ඡාදෙති; නිරොධසච්චස්ස නෙව එකදෙසො හොති, න සහජාතා, න තං ආරම්මණං කරොති, කෙවලං ඡාදෙති; මග්ගසච්චස්සාපි න එකදෙසො, න සහජාතා, න තං ආරම්මණං කරොති, කෙවලං ඡාදෙති. දුක්ඛාරම්මණතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති. සමුදයාරම්මණතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති. නිරොධාරම්මණතා අවිජ්ජා නුප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති. මග්ගාරම්මණතා අවිජ්ජා නූප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති.

ද්වෙ සච්චා දුද්දසත්තා ගම්භීරා. ද්වෙ සච්චා ගම්භීරත්තා දුද්දසා. අපිච ඛො පන දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං ගම්භීරඤ්චෙව දුද්දසඤ්ච. තත්ථ දුක්ඛං නාම පාකටං, ලක්ඛණස්ස පන දුද්දසත්තා ¶ ගම්භීරං නාම ජාතං. සමුදයෙපි එසෙව නයො. යථා පන මහාසමුද්දං මන්ථෙත්වා ඔජාය නීහරණං නාම භාරො, සිනෙරුපාදතො ¶ වාලිකාය උද්ධරණං නාම භාරො, පබ්බතං පීළෙත්වා රසස්ස නීහරණං නාම භාරො; එවමෙව ද්වෙ සච්චානි ගම්භීරතාය එව දුද්දසානි, නිරොධසච්චං පන අතිගම්භීරඤ්ච අතිදුද්දසඤ්චාති. එවං දුද්දසත්තා ගම්භීරානං ගම්භීරත්තා ච දුද්දසානං චතුන්නං අරියසච්චානං පටිච්ඡාදකං මොහන්ධකාරං අයං වුච්චති අවිජ්ජාති.

සඞ්ඛාරපදෙ ¶ හෙට්ඨා වුත්තසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරෙ අනාමසිත්වා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරෙයෙව දස්සෙන්තො තත්ථ කතමෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොතිආදිමාහ. තත්ථ පුනාති අත්තනො කාරකං, පූරෙති චස්ස අජ්ඣාසයං, පුජ්ජඤ්ච භවං නිබ්බත්තෙතීති පුඤ්ඤො. අභිසඞ්ඛරොති විපාකං කටත්තාරූපඤ්චාති අභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤොව අභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤපටිපක්ඛතො අපුඤ්ඤො. අපුඤ්ඤොව අභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං. ආනෙඤ්ජමෙව අභිසඞ්ඛාරො, ආනෙඤ්ජඤ්ච භවං අභිසඞ්ඛරොතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. කායෙන පවත්තිතො, කායතො වා පවත්තො, කායස්ස වා සඞ්ඛාරොති කායසඞ්ඛාරො. වචීසඞ්ඛාරචිත්තසඞ්ඛාරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පඨමත්තිකො පරිවීමංසනසුත්තවසෙන ගහිතො. තත්ථ හි ‘‘පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණං. අපුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤුපගං හොති විඤ්ඤාණං. ආනෙඤ්ජඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, ආනෙඤ්ජුපගං හොති විඤ්ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.51) වුත්තං. දුතියත්තිකො තදනන්තරස්ස විභඞ්ගසුත්තස්ස වසෙන ගහිතො, සම්මාදිට්ඨිසුත්තපරියායෙන (ම. නි. 1.102) ගහිතොතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. තත්ථ හි ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා. කතමෙ තයො? කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො’’ති (සං. නි. 2.2) වුත්තං. කස්මා පනෙතෙසං සුත්තානං වසෙන තෙ ගහිතාති? අයං අභිධම්මො නාම ¶ න අධුනාකතො, නාපි බාහිරකඉසීහි වා සාවකෙහි වා දෙවතාහි ¶ වා භාසිතො. සබ්බඤ්ඤුජිනභාසිතො පන අයං. අභිධම්මෙපි හි සුත්තෙපි එකසදිසාව තන්ති නිද්දිට්ඨාති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනත්ථං.

ඉදානි තෙ සඞ්ඛාරෙ පභෙදතො දස්සෙතුං තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොතිආදිමාහ. තත්ථ කුසලා චෙතනාති අනියමතො චතුභූමිකචෙතනාපි වුත්තා. කාමාවචරා රූපාවචරාති නියමිතත්තා පන අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, පඤ්ච රූපාවචරකුසලචෙතනාති තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ¶ නාම. දානමයාතිආදීහි තාසංයෙව චෙතනානං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන පවත්ති දස්සිතා. තත්ථ අට්ඨ කාමාවචරාව දානසීලමයා හොන්ති. භාවනාමයා පන තෙරසපි. යථා හි පගුණං ධම්මං සජ්ඣායමානො එකං ද්වෙ අනුසන්ධිගතෙපි න ජානාති, පච්ඡා ආවජ්ජන්තො ජානාති; එවමෙව කසිණපරිකම්මං කරොන්තස්ස පගුණජ්ඣානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පගුණකම්මට්ඨානඤ්ච මනසිකරොන්තස්ස ඤාණවිප්පයුත්තාපි භාවනා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘භාවනාමයා පන තෙරසපී’’ති.

තත්ථ දානමයාදීසු ‘‘දානං ආරබ්භ දානමධිකිච්ච යා උප්පජ්ජති චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං – අයං වුච්චති දානමයො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොති. සීලං ආරබ්භ…පෙ… භාවනං ආරබ්භ භාවනමධිකිච්ච යා උප්පජ්ජති චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං – අයං වුච්චති භාවනාමයො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො’’ති (විභ. 769) අයං සඞ්ඛෙපදෙසනා.

චීවරාදීසු පන චතූසු පච්චයෙසු රූපාදීසු වා ඡසු ආරම්මණෙසු අන්නාදීසු වා දසසු දානවත්ථූසු තං තං දෙන්තස්ස තෙසං උප්පාදනතො පට්ඨාය පුබ්බභාගෙ පරිච්චාගකාලෙ පච්ඡා සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණෙ චාති තීසු කාලෙසු පවත්තා චෙතනා දානමයා නාම. සීලං පරිපූරණත්ථාය පන ‘පබ්බජිස්සාමී’ති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස පබ්බජන්තස්ස මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා ‘පබ්බජිතො වතම්හි, සාධු සුට්ඨූ’ති ආවජ්ජන්තස්ස පාතිමොක්ඛං සංවරන්තස්ස චීවරාදයො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ආපාථගතෙසු රූපාදීසු චක්ඛුද්වාරාදීනි සංවරන්තස්ස ආජීවං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා සීලමයා නාම. පටිසම්භිදායං වුත්තෙන විපස්සනාමග්ගෙන චක්ඛුං අනිච්චතො ¶ දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස රූපෙ…පෙ… ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, රූපසඤ්ඤං ¶ …පෙ… ධම්මසඤ්ඤං ජරාමරණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස පවත්තා චෙතනා භාවනාමයා නාමාති අයං විත්ථාරකථා.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරනිද්දෙසෙ අකුසලා චෙතනාති ද්වාදසඅකුසලචිත්තසම්පයුත්තා චෙතනා. කාමාවචරාති කිඤ්චාපි තත්ථ ¶ ඨපෙත්වා ද්වෙ දොමනස්සසහගතචෙතනා සෙසා රූපාරූපභවෙපි උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ පන පටිසන්ධිං න ආකඩ්ඪන්ති, කාමාවචරෙයෙව පටිසන්ධිවසෙන විපාකං අවචාරෙන්තීති කාමාවචරාත්වෙව වුත්තා.

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරනිද්දෙසෙ කුසලා චෙතනා අරූපාවචරාති චතස්සො අරූපාවචරකුසලචෙතනා. එතා හි චතස්සො අනිඤ්ජනට්ඨෙන අනිඤ්ජනස්ස ච අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති වුච්චන්ති. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානතො හි තිස්සො කුසලවිපාකකිරියාචෙතනා ද්වාදස අරූපාවචරචෙතනාති පඤ්චදස ධම්මා අනිච්චලට්ඨෙන අඵන්දනට්ඨෙන ආනෙඤ්ජා නාම. තත්ථ රූපාවචරා කුසලා චෙතනා අනිඤ්ජා සමානාපි අත්තනා සරික්ඛකම්පි අසරික්ඛකම්පි සඉඤ්ජනම්පි අනිඤ්ජනම්පි රූපාරූපං ජනෙතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො නාම න හොති. විපාකකිරියචෙතනා පන අවිපාකත්තා විපාකං න අභිසඞ්ඛරොන්ති, තථා අරූපාවචරා විපාකකිරියචෙතනාපීති එකාදසාපි එතා චෙතනා ආනෙඤ්ජාව න අභිසඞ්ඛාරා. චතුබ්බිධා පන අරූපාවචරකුසලචෙතනා යථා හත්ථිඅස්සාදීනං සදිසාව ඡායා හොන්ති, එවං අත්තනා සදිසං නිච්චලං අරූපමෙව ජනෙතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති වුච්චතීති.

එවං පුඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවසෙන තෙරස, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරවසෙන ද්වාදස, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවසෙන චතස්සොති සබ්බාපෙතා පරිපිණ්ඩිතා එකූනතිංස චෙතනා හොන්ති. ඉති භගවා අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං සත්තානං උප්පජ්ජනකකුසලාකුසලචෙතනා මහාතුලාය ධාරයමානො විය, නාළියං පක්ඛිපිත්වා මිනමානො විය ච සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා එකූනතිංසමෙව දස්සෙසි.

ඉදානි ¶ අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා කුසලාකුසලකම්මං ආයූහමානා යෙහි ද්වාරෙහි ආයූහන්ති, තානි තීණි කම්මද්වාරානි දස්සෙන්තො තත්ථ කතමො කායසඞ්ඛාරො? කායසඤ්චෙතනාතිආදිමාහ. තත්ථ කායසඤ්චෙතනාති කායවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා කායද්වාරතො පවත්තා ¶ අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා ද්වාදස අකුසලචෙතනාති සමවීසති චෙතනා; කායද්වාරෙ ආදානග්ගහණචොපනං පාපයමානා උප්පන්නා වීසති කුසලාකුසලචෙතනාතිපි වත්තුං වට්ටති.

වචීසඤ්චෙතනාති ¶ වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා වචීද්වාරතො පවත්තා තායෙව වීසති චෙතනා; වචීද්වාරෙ හනුසඤ්චොපනං වාක්යභෙදං පාපයමානා උප්පන්නා වීසති චෙතනාතිපි වත්තුං වට්ටති. අභිඤ්ඤාචෙතනා පනෙත්ථ පරතො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතීති න ගහිතා. යථා ච අභිඤ්ඤාචෙතනා, එවං උද්ධච්චචෙතනාපි න හොති. තස්මා සාපි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බා. අවිජ්ජාපච්චයා පන සබ්බාපෙතා හොන්ති.

මනොසඤ්චෙතනාති උභොපි විඤ්ඤත්තියො අසමුට්ඨාපෙත්වා මනොද්වාරෙ උප්පන්නා සබ්බාපි එකූනතිංස චෙතනා. ඉති භගවා අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා කුසලාකුසලකම්මං ආයූහමානා ඉමෙහි තීහි ද්වාරෙහි ආයූහන්තීති ආයූහනකම්මද්වාරං දස්සෙසි.

ඉමෙසං පන ද්වින්නම්පි තිකානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයොගො වෙදිතබ්බො. කථං? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො හි කායදුච්චරිතා විරමන්තස්ස සියා කායසඞ්ඛාරො, වචීදුච්චරිතා විරමන්තස්ස සියා වචීසඞ්ඛාරො. එවං අට්ඨ කුසලචෙතනා කාමාවචරා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච හොති කායසඞ්ඛාරො ච වචීසඞ්ඛාරො ච. මනොද්වාරෙ උප්පන්නා පන තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච හොති චිත්තසඞ්ඛාරො ච. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොපි කායදුච්චරිතවසෙන පවත්තියං සියා කායසඞ්ඛාරො, වචීදුච්චරිතවසෙන පවත්තියං සියා වචීසඞ්ඛාරො, ද්වෙ ද්වාරානි මුඤ්චිත්වා මනොද්වාරෙ පවත්තියං සියා චිත්තසඞ්ඛාරොති. එවං අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො කායසඞ්ඛාරොපි හොති වචීසඞ්ඛාරොපි චිත්තසඞ්ඛාරොපි.

කායසඞ්ඛාරො පන සියා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, සියා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. තථා වචීසඞ්ඛාරො. චිත්තසඞ්ඛාරො පන සියා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ¶ , සියා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, සියා ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති. ඉමෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා නාම.

කථං පනෙතං ජානිතබ්බං – ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තීති? අවිජ්ජාභාවෙ භාවතො. යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්ස හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති ¶ , සමුදයෙ අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛහෙතුභූතෙපි තණ්හාපරික්ඛාරෙ සඞ්ඛාරෙ සුඛහෙතුතො මඤ්ඤමානො ආරභති, නිරොධෙ පන මග්ගෙ ච අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛස්ස අනිරොධභූතෙපි ගතිවිසෙසෙ දුක්ඛනිරොධසඤ්ඤී ¶ හුත්වා නිරොධස්ස ච අමග්ගභූතෙසුපි යඤ්ඤාමරතපාදීසු නිරොධමග්ගසඤ්ඤී හුත්වා දුක්ඛනිරොධං පත්ථයමානො යඤ්ඤාමරතපාදිමුඛෙන තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති.

අපිච සො තාය චතූසු සච්චෙසු අප්පහීනාවිජ්ජතාය විසෙසතො ජාතිජරාරොගමරණාදිඅනෙකාදීනවවොකිණ්ණං පුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං දුක්ඛං දුක්ඛතො අජානන්තො තස්ස අධිගමාය කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරභෙදං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති දෙවච්ඡරකාමකො විය මරුපපාතං; සුඛසම්මතස්සාපි ච තස්ස පුඤ්ඤඵලස්ස අන්තෙ මහාපරිළාහජනකං විපරිණාමදුක්ඛතං අප්පස්සාදතඤ්ච අපස්සන්තොපි තප්පච්චයං වුත්තප්පකාරමෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති සලභො විය දීපසිඛාභිනිපාතං, මධුබින්දුගිද්ධො විය ච මධුලිත්තසත්ථධාරාලෙහනං.

කාමූපසෙවනාදීසු ච සවිපාකෙසු ආදීනවං අපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤාය චෙව කිලෙසාභිභූතතාය ච ද්වාරත්තයප්පවත්තම්පි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති බාලො විය ගූථකීළනං, මරිතුකාමො විය ච විසඛාදනං. ආරුප්පවිපාකෙසු චාපි සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛතං අනවබුජ්ඣමානො සස්සතාදිවිපල්ලාසෙන චිත්තසඞ්ඛාරභූතං ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං ආරභති දිසාමූළ්හො විය පිසාචනගරාභිමුඛමග්ගගමනං.

එවං යස්මා අවිජ්ජාභාවතොව සඞ්ඛාරභාවො, න අභාවතො; තස්මා ජානිතබ්බමෙතං – ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තීති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති. යතො ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා, විජ්ජා උප්පන්නා, සො අවිජ්ජාවිරාගා විජ්ජුප්පාදා නෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’ති.

එත්ථාහ – ගණ්හාම තාව එතං ‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො’ති. ඉදං පන වත්තබ්බං – ‘කතමෙසං සඞ්ඛාරානං කථං පච්චයො හොතී’ති? තත්රිදං වුච්චති –

පච්චයො ¶ හොති පුඤ්ඤානං, දුවිධානෙකධා පන;

පරෙසං පච්ඡිමානං සා, එකධා පච්චයො මතා.

තත්ථ ¶ ‘පුඤ්ඤානං දුවිධා’ති ආරම්මණපච්චයෙන ච උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්වෙධා පච්චයො හොති. සා හි අවිජ්ජං ඛයතො වයතො සම්මසනකාලෙ කාමාවචරානං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති, අභිඤ්ඤාචිත්තෙන සමොහචිත්තජානනකාලෙ රූපාවචරානං, අවිජ්ජාසමතික්කමනත්ථාය පන දානාදීනි චෙව කාමාවචරපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි පූරෙන්තස්ස රූපාවචරජ්ඣානානි ච උප්පාදෙන්තස්ස ද්වින්නම්පි තෙසං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති; තථා අවිජ්ජාසම්මූළ්හත්තා කාමභවරූපභවසම්පත්තියො පත්ථෙත්වා තානෙව පුඤ්ඤානි කරොන්තස්ස.

‘අනෙකධා පන පරෙස’න්ති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං අනෙකධා පච්චයො හොති. කථං? එසා හි අවිජ්ජං ආරබ්භ රාගාදීනං උප්පජ්ජනකාලෙ ආරම්මණපච්චයෙන, ගරුං කත්වා අස්සාදනකාලෙ ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයෙහි, අවිජ්ජාසම්මූළ්හස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන, දුතියජවනාදීනං අනන්තරසමනන්තරානන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයෙහි, යං කිඤ්චි අකුසලං කරොන්තස්ස හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහීති අනෙකධා පච්චයො හොති.

‘පච්ඡිමානං සා එකධා පච්චයො මතා’ති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං උපනිස්සයපච්චයෙනෙව එකධා පච්චයො මතා. සො පනස්සා උපනිස්සයභාවො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

එත්ථාහ – ‘කිං පනායමෙකාව අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො උදාහු අඤ්ඤෙපි පච්චයා හොන්තී’ති? කිඤ්චෙත්ථ යදි තාව එකාව එකකාරණවාදො ආපජ්ජති. අථ ‘අඤ්ඤෙපි සන්ති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’ති එකකාරණනිද්දෙසො නුපපජ්ජතීති? න නුපපජ්ජති. කස්මා? යස්මා –

එකං ¶ න එකතො ඉධ, නානෙකමනෙකතොපි නො එකං;

ඵලමත්ථි අත්ථි පන එක-හෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො.

එකතො ¶ හි කාරණතො න ඉධ කිඤ්චි එකං ඵලමත්ථි, න අනෙකං. නාපි අනෙකෙහි කාරණෙහි එකං. අනෙකෙහි පන කාරණෙහි අනෙකමෙව හොති. තථා හි අනෙකෙහි උතුපථවීබීජසලිලසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි අනෙකමෙව රූපගන්ධරසාදිඅඞ්කුරසඞ්ඛාතං ඵලමුප්පජ්ජමානං දිස්සති. යං පනෙතං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එකෙකහෙතුඵලදීපනං කතං, තත්ථ අත්ථො අත්ථි, පයොජනං විජ්ජති.

භගවා හි කත්ථචි පධානත්තා, කත්ථචි පාකටත්තා, කත්ථචි අසාධාරණත්තා, දෙසනාවිලාසස්ස ච වෙනෙය්යානඤ්ච අනුරූපතො එකමෙවහෙතුං වා ඵලං වා දීපෙති; ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති (දී. නි. 2.97) හි එකමෙව හෙතුං ඵලඤ්චාහ. ඵස්සො හි වෙදනාය පධානහෙතු යථාඵස්සං වෙදනාවවත්ථානතො. වෙදනා ච ඵස්සස්ස පධානඵලං යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානතො.

‘‘සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා’’ති (මහානි. 5) පාකටත්තා එකං හෙතුමාහ. පාකටො හෙත්ථ සෙම්හො, න කම්මාදයො. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අයොනිසොමනසිකාරමූලකා’’ති අසාධාරණත්තා එකං හෙතුමාහ; අසාධාරණො හි අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලානං, සාධාරණානි වත්ථාරම්මණාදීනීති.

තස්මා අයමිධ අවිජ්ජා විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු වත්ථාරම්මණසහජාතධම්මාදීසු සඞ්ඛාරකාරණෙසු ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) ච ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.104) ච වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි තණ්හාදීනං සඞ්ඛාරහෙතූනං හෙතූති පධානත්තා, ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොතී’’ති පාකටත්තා අසාධාරණත්තා ච සඞ්ඛාරානං හෙතුභාවෙන දීපිතාති වෙදිතබ්බා. එතෙනෙව ච එකෙකහෙතුඵලදීපනපරිහාරවචනෙන සබ්බත්ථ එකෙකහෙතුඵලදීපනෙ පයොජනං වෙදිතබ්බන්ති.

එත්ථාහ ¶ – එවං සන්තෙපි එකන්තානිට්ඨඵලාය සාවජ්ජාය අවිජ්ජාය කථං පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයත්තං යුජ්ජති? න හි නිම්බබීජතො උච්ඡු උප්පජ්ජතීති. කථං න යුජ්ජිස්සති? ලොකස්මිඤ්හි –

විරුද්ධො ¶ චාවිරුද්ධො ච, සදිසාසදිසො තථා;

ධම්මානං පච්චයො සිද්ධො, විපාකා එව තෙ ච න.

ධම්මානඤ්හි ඨානසභාවකිච්චාදිවිරුද්ධො ච අවිරුද්ධො ච පච්චයො ලොකෙ සිද්ධො. පුරිමචිත්තඤ්හි අපරචිත්තස්ස ඨානවිරුද්ධො පච්චයො, පුරිමසිප්පාදිසික්ඛා ච පච්ඡාපවත්තමානානං සිප්පාදිකිරියානං. කම්මං රූපස්ස සභාවවිරුද්ධො පච්චයො, ඛීරාදීනි ච දධිආදීනං. ආලොකො චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස කිච්චවිරුද්ධො, ගුළාදයො ච ආසවාදීනං. චක්ඛුරූපාදයො පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ඨානාවිරුද්ධා පච්චයා ¶ . පුරිමජවනාදයො පච්ඡිමජවනාදීනං සභාවාවිරුද්ධා කිච්චාවිරුද්ධා ච.

යථා ච විරුද්ධාවිරුද්ධා පච්චයා සිද්ධා, එවං සදිසාසදිසාපි. සදිසමෙව හි උතුආහාරසඞ්ඛාතං රූපං රූපස්ස පච්චයො හොති, සාලිබීජාදීනි ච සාලිඵලාදීනං. අසදිසම්පි රූපං අරූපස්ස, අරූපඤ්ච රූපස්ස පච්චයො හොති; ගොලොමාවිලොමවිසාණදධිතිලපිට්ඨාදීනි ච දබ්බභූතිණකාදීනං. යෙසඤ්ච ධම්මානං යෙ විරුද්ධාවිරුද්ධා සදිසාසදිසා පච්චයා, න තෙ ධම්මා තෙසං ධම්මානං විපාකායෙව. ඉති අයං අවිජ්ජා විපාකවසෙන එකන්තානිට්ඨඵලසභාවවසෙන ච සාවජ්ජාපි සමානා සබ්බෙසම්පි එතෙසං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං යථානුරූපං ඨානකිච්චසභාවවිරුද්ධාවිරුද්ධපච්චයවසෙන සදිසාසදිසපච්චයවසෙන ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා.

සො චස්සා පච්චයභාවො ‘‘යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්ස හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො එව.

චුතූපපාතෙ සංසාරෙ, සඞ්ඛාරානඤ්ච ලක්ඛණෙ;

යො පටිච්චසමුප්පන්න-ධම්මෙසු ච විමුය්හති.

අභිසඞ්ඛරොති ¶ සො එතෙ, සඞ්ඛාරෙ තිවිධෙ යතො;

අවිජ්ජා පච්චයො තෙසං, තිවිධානම්පි යං තතොති.

කථං ¶ පන යො එතෙසු විමුය්හති, සො තිවිධෙපෙතෙ සඞ්ඛාරෙ කරොතීති චෙ? චුතියා තාව විමූළ්හො සබ්බත්ථ ‘‘ඛන්ධානං භෙදො මරණ’’න්ති චුතිං අගණ්හන්තො ‘සත්තො මරති, සත්තස්ස දෙසන්තරසඞ්කමන’න්තිආදීනි විකප්පෙති. උපපාතෙ විමූළ්හො සබ්බත්ථ ‘‘ඛන්ධානං පාතුභාවො ජාතී’’ති උපපාතං අගණ්හන්තො ‘සත්තො උපපජ්ජති, සත්තස්ස නවසරීරපාතුභාවො’තිආදීනි විකප්පෙති. සංසාරෙ විමූළ්හො යො එස –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති.

එවං ¶ වණ්ණිතො සංසාරො. තං එවං අගණ්හන්තො ‘අයං සත්තො අස්මා ලොකා පරං ලොකං ගච්ඡති, පරස්මා ලොකා ඉමං ලොකං ආගච්ඡතී’තිආදීනි විකප්පෙති. සඞ්ඛාරානං ලක්ඛණෙ විමූළ්හො සඞ්ඛාරානං සභාවලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච අගණ්හන්තො සඞ්ඛාරෙ අත්තතො අත්තනියතො ධුවතො සුභතො සුඛතො ච විකප්පෙති. පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු විමූළ්හො අවිජ්ජාදීහි සඞ්ඛාරාදීනං පවත්තිං අගණ්හන්තො ‘‘අත්තා ජානාති වා න ජානාති වා, සො එව කරොති ච කාරෙති ච සො පටිසන්ධියං උපපජ්ජති, තස්ස අණුඉස්සරාදයො කලලාදිභාවෙන සරීරං සණ්ඨපෙත්වා ඉන්ද්රියානි සම්පාදෙන්ති, සො ඉන්ද්රියසම්පන්නො ඵුසති වෙදියති තණ්හියති උපාදියති ඝටියති, සො පුන භවන්තරෙ භවතී’’ති වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා’’ති (දී. නි. 1.168) වා විකප්පෙති. සො එවං අවිජ්ජාය අන්ධීකතො එවං විකප්පෙන්තො යථා නාම අන්ධො පථවියං විචරන්තො මග්ගම්පි අමග්ගම්පි ථලම්පි නින්නම්පි සමම්පි විසමම්පි පටිපජ්ජති, එවං පුඤ්ඤම්පි අපුඤ්ඤම්පි ආනෙඤ්ජම්පි සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

යථාපි නාම ජච්චන්ධො, නරො අපරිනායකො;

එකදා යාති මග්ගෙන, කුම්මග්ගෙනාපි එකදා.

සංසාරෙ ¶ සංසරං බාලො, තථා අපරිනායකො;

කරොති එකදා පුඤ්ඤං, අපුඤ්ඤමපි එකදා.

යදා ¶ ඤත්වා ච සො ධම්මං, සච්චානි අභිසමෙස්සති;

තදා අවිජ්ජූපසමා, උපසන්තො චරිස්සතීති.

අයං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති පදස්මිං විත්ථාරකථා.

අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරපදනිද්දෙසො.

227. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණපදනිද්දෙසෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්තිආදීසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණං කුසලවිපාකං අකුසලවිපාකන්ති දුවිධං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි. මනොවිඤ්ඤාණං පන කුසලාකුසලවිපාකා ද්වෙ මනොධාතුයො, තිස්සො අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ සහෙතුකානි කාමාවචරවිපාකචිත්තානි, පඤ්ච රූපාවචරානි, චත්තාරි අරූපාවචරානීති බාවීසතිවිධං ¶ හොති. ඉති ඉමෙහි ඡහි විඤ්ඤාණෙහි සබ්බානිපි බාත්තිංස ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානි සඞ්ගහිතානි හොන්ති. ලොකුත්තරානි පන වට්ටකථායං න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානි.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘ඉදං වුත්තප්පකාරං විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරපච්චයා හොතී’ති? උපචිතකම්මාභාවෙ විපාකාභාවතො. විපාකඤ්හෙතං, විපාකඤ්ච න උපචිතකම්මාභාවෙ උප්පජ්ජති. යදි උප්පජ්ජෙය්ය, සබ්බෙසං සබ්බවිපාකානි උප්පජ්ජෙය්යුං; න ච උප්පජ්ජන්තීති ජානිතබ්බමෙතං – ‘සඞ්ඛාරපච්චයා ඉදං විඤ්ඤාණං හොතී’ති.

කතරසඞ්ඛාරපච්චයා කතරවිඤ්ඤාණන්ති චෙ? කාමාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා තාව කුසලවිපාකානි ¶ පඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, මනොවිඤ්ඤාණෙ එකා මනොධාතු, ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ කාමාවචරමහාවිපාකානීති සොළස. යථාහ –

‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති, විපාකා මනොධාතු උප්පන්නා හොති, මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති සොමනස්සසහගතා, මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති උපෙක්ඛාසහගතා, මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති සොමනස්සසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා, සොමනස්සසහගතා ¶ ඤාණසම්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන, සොමනස්සසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා, සොමනස්සසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙනා’’ති (ධ. ස. 431, 498).

රූපාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන පඤ්ච රූපාවචරවිපාකානි. යථාහ –

‘‘තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 499).

එවං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා එකවීසතිවිධං විඤ්ඤාණං හොති.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන අකුසලවිපාකානි පඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, එකා මනොධාතු, එකා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති එවං සත්තවිධං විඤ්ඤාණං හොති. යථාහ –

‘‘අකුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණං ¶ , විපාකා මනොධාතු, විපාකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොතී’’ති (ධ. ස. 556).

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයා ¶ පන චත්තාරි අරූපවිපාකානීති එවං චතුබ්බිධං විඤ්ඤාණං හොතීති. යථාහ –

‘‘තස්සෙව අරූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 501).

එවං යං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං හොති, තං ඤත්වා ඉදානිස්ස එවං පවත්ති වෙදිතබ්බා – සබ්බමෙව හි ඉදං පවත්තිපටිසන්ධිවසෙන ද්විධා පවත්තති. තත්ථ ¶ ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි, ද්වෙ මනොධාතුයො, සොමනස්සසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඉමානි තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියංයෙව පවත්තන්ති. සෙසානි එකූනවීසති තීසු භවෙසු යථානුරූපං පවත්තියම්පි පටිසන්ධියම්පි පවත්තන්ති.

කථං? කුසලවිපාකානි තාව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච කුසලවිපාකෙන වා අකුසලවිපාකෙන වා නිබ්බත්තස්ස යථාක්කමං පරිපාකමුපගතින්ද්රියස්ස චක්ඛාදීනං ආපාථගතං ඉට්ඨං වා ඉට්ඨමජ්ඣත්තං වා රූපාදිආරම්මණං ආරබ්භ චක්ඛාදිපසාදං නිස්සාය දස්සනසවනඝායනසායනඵුසනකිච්චං සාධයමානානි පවත්තන්ති. තථා අකුසලවිපාකානි පඤ්ච. කෙවලඤ්හි තෙසං අනිට්ඨං අනිට්ඨමජ්ඣත්තං වා රූපාදිආරම්මණං හොති, අයමෙව විසෙසො. දසාපි චෙතානි නියතද්වාරාරම්මණවත්ථුට්ඨානානි නියතකිච්චානෙව ච භවන්ති.

තතො කුසලවිපාකානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරං කුසලවිපාකමනොධාතු තෙසඤ්ඤෙව ආරම්මණමාරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සාය සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා පවත්තති. තථා අකුසලවිපාකානං අනන්තරං අකුසලවිපාකා ¶ . ඉදඤ්ච පන ද්වයං අනියතද්වාරාරම්මණං නියතවත්ථුට්ඨානං නියතකිච්චඤ්ච හොති.

සොමනස්සසහගතා පන අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු කුසලවිපාකමනොධාතුයා අනන්තරං තස්සා එව ¶ ආරම්මණං ආරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සාය සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා ච ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ කාමාවචරසත්තානං යෙභුය්යෙන ලොභසම්පයුත්තජවනාවසානෙ භවඞ්ගවීථිං පච්ඡින්දිත්වා ජවනෙන ගහිතාරම්මණෙ තදාරම්මණවසෙන ච සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා පවත්තති. චිත්තප්පවත්තිගණනායං පන සබ්බද්වාරෙසු තදාරම්මණෙ ද්වෙ එව චිත්තවාරා ආගතා. ඉදං පන චිත්තං තදාරම්මණන්ති ච පිට්ඨිභවඞ්ගන්ති චාති ද්වෙ නාමානි ලභති, අනියතද්වාරාරම්මණං නියතවත්ථුකං අනියතට්ඨානකිච්චඤ්ච හොතීති. එවං තාව තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියංයෙව පවත්තන්තීති වෙදිතබ්බානි. සෙසෙසු එකූනවීසතියා චිත්තෙසු න කිඤ්චි අත්තනො අනුරූපාය පටිසන්ධියා න පවත්තති.

පවත්තියං පන කුසලාකුසලවිපාකා තාව ද්වෙ අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො පඤ්චද්වාරෙ කුසලාකුසලවිපාකමනොධාතූනං අනන්තරං සන්තීරණකිච්චං ¶ , ඡසු ද්වාරෙසු පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව තදාරම්මණකිච්චං, අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති චත්තාරි කිච්චානි සාධයමානා නියතවත්ථුකා අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චා හුත්වා පවත්තන්ති.

අට්ඨ කාමාවචරසහෙතුකචිත්තානි පවත්තියං වුත්තනයෙනෙව ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණකිච්චං, අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති තීණි කිච්චානි සාධයමානානි නියතවත්ථුකානි අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චානි හුත්වා පවත්තන්ති.

පඤ්ච රූපාවචරානි චත්තාරි ච අරූපාවචරානි අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති කිච්චද්වයං සාධයමානානි පවත්තන්ති. තෙසු රූපාවචරානි නියතවත්ථාරම්මණානි අනියතට්ඨානකිච්චානි, ඉතරානි අවත්ථුකානි නියතාරම්මණානි අනියතට්ඨානකිච්චානි ¶ හුත්වා පවත්තන්තීති. එවං තාව බාත්තිංසවිධම්පි විඤ්ඤාණං පවත්තියං සඞ්ඛාරපච්චයා පවත්තති. තත්රස්ස තෙ තෙ සඞ්ඛාරා කම්මපච්චයෙන ච උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයා හොන්ති.

තත්ථ යානෙතානි එකාදස තදාරම්මණචිත්තානි වුත්තානි, තෙසු එකම්පි රූපාරූපභවෙ තදාරම්මණං ¶ හුත්වා න පවත්තති. කස්මා? බීජාභාවා. තත්ථ හි කාමාවචරවිපාකසඞ්ඛාතං පටිසන්ධිබීජං නත්ථි, යං රූපාදීසු ආරම්මණෙසු පවත්තියං තස්ස ජනකං භවෙය්ය. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනම්පි රූපභවෙ අභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? න; ඉන්ද්රියප්පවත්තිආනුභාවතො ද්වාරවීථිභෙදෙ චිත්තනියමතො ච.

යථා චෙතං තදාරම්මණං එකන්තෙන රූපාරූපභවෙ නප්පවත්තති තථා සබ්බෙපි අකාමාවචරෙ ධම්මෙ නානුබන්ධති. කස්මා? අජනකත්තා චෙව ජනකස්ස ච අසදිසත්තා. තඤ්හි යථා නාම ගෙහා නික්ඛමිත්වා බහි ගන්තුකාමො තරුණදාරකො අත්තනො ජනකං පිතරං වා අඤ්ඤං වා පිතුසදිසං හිතකාමං ඤාතිං අඞ්ගුලියං ගහෙත්වා අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං රාජපුරිසාදිං, තථා එතම්පි භවඞ්ගාරම්මණතො බහි නික්ඛමිතුකාමං සභාගතාය අත්තනො ජනකං පිතරං වා පිතුසදිසං වා කාමාවචරජවනමෙව අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං මහග්ගතං අනුත්තරං වා.

යථා ¶ චෙතං මහග්ගතලොකුත්තරෙ ධම්මෙ නානුබන්ධති, තථා යදා එතෙ කාමාවචරධම්මාපි මහග්ගතාරම්මණා හුත්වා පවත්තන්ති තදා තෙපි නානුබන්ධති. කස්මා? අපරිචිතදෙසත්තා අච්චන්තපරිත්තාරම්මණත්තා ච. තඤ්හි යථා පිතරං වා පිතුසදිසං වා ඤාතිං අනුබන්ධන්තොපි තරුණදාරකො ඝරද්වාරඅන්තරවීථිචතුක්කාදිම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ අනුබන්ධති, න අරඤ්ඤං වා යුද්ධභූමිං වා ගච්ඡන්තං; එවං කාමාවචරධම්මෙ අනුබන්ධන්තම්පි අමහග්ගතාදිම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ පවත්තමානෙ ධම්මෙ අනුබන්ධති, න මහග්ගතලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තමානෙති.

යස්මා චස්ස ‘‘සබ්බො කාමාවචරවිපාකො කිරියමනොධාතු කිරියඅහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සොමනස්සසහගතා ඉමෙ ධම්මා පරිත්තාරම්මණා’’ති එවං අච්චන්තපරිත්තමෙව ආරම්මණං වුත්තං, තස්මාපෙතං මහග්ගතලොකුත්තරාරම්මණෙ ¶ කාමාවචරධම්මෙපි නානුබන්ධතීති වෙදිතබ්බං.

කිං වා ඉමාය යුත්තිකථාය? අට්ඨකථායඤ්හි එකන්තෙනෙව වුත්තං – එකාදස තදාරම්මණචිත්තානි නාමගොත්තං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ගණ්හන්ති. පණ්ණත්තිං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. තිලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය තදාරම්මණං න ලබ්භති. වුට්ඨානගාමිනියා බලවවිපස්සනාය තදාරම්මණං න ලබ්භති. රූපාරූපධම්මෙ ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. මිච්ඡත්තනියතධම්මෙසු තදාරම්මණං න ලබ්භති. සම්මත්තනියතධම්මෙසු ¶ තදාරම්මණං න ලබ්භති. ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. අභිඤ්ඤාඤාණං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. පටිසම්භිදාඤාණං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. කාමාවචරෙ දුබ්බලාරම්මණෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති, ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ ආපාථගතෙයෙව ලබ්භති, ලබ්භමානඤ්ච කාමාවචරෙයෙව ලබ්භති. රූපාරූපභවෙ තදාරම්මණං නාම නත්ථීති.

යං පන වුත්තං ‘‘සෙසෙසු එකූනවීසතියා චිත්තෙසු න කිඤ්චි අත්තනො අනුරූපාය පටිසන්ධියා න පවත්තතී’’ති, තං අතිසංඛිත්තත්තා දුබ්බිජානං. තෙනස්ස විත්ථාරනයදස්සනත්ථං වුච්චති – ‘‘කති පටිසන්ධියො? කති පටිසන්ධිචිත්තානි? කෙන කත්ථ පටිසන්ධි හොති? කිං පටිසන්ධියා ආරම්මණ’’න්ති?

අසඤ්ඤපටිසන්ධියා ¶ සද්ධිං වීසති පටිසන්ධියො. වුත්තප්පකාරානෙව එකූනවීසති පටිසන්ධිචිත්තානි. තත්ථ අකුසලවිපාකාය අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අපායෙසු පටිසන්ධි හොති, කුසලවිපාකාය මනුස්සලොකෙ ජච්චන්ධජාතිබධිරජාතිඋම්මත්තකඑළමූගනපුංසකාදීනං. අට්ඨහි සහෙතුකමහාවිපාකෙහි කාමාවචරදෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච පුඤ්ඤවන්තානං පටිසන්ධි හොති, පඤ්චහි රූපාවචරවිපාකෙහි රූපීබ්රහ්මලොකෙ, චතූහි අරූපාවචරවිපාකෙහි අරූපලොකෙති. යෙන ච යත්ථ පටිසන්ධි හොති, සා එව තස්සා අනුරූපපටිසන්ධි නාම.

සඞ්ඛෙපතො පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති – කම්මං, කම්මනිමිත්තං ¶ , ගතිනිමිත්තන්ති. තත්ථ කම්මං නාම ආයූහිතා කුසලාකුසලචෙතනා. කම්මනිමිත්තං නාම යං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා කම්මං ආයූහති. තත්ථ අතීතෙ කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකස්මිම්පි කම්මෙ කතෙ තස්මිං ඛණෙ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආගන්ත්වා උපට්ඨාති.

තත්රිදං කම්මනිමිත්තස්ස උපට්ඨානෙ වත්ථු – ගොපකසීවලී කිර නාම තාලපිට්ඨිකවිහාරෙ චෙතියං කාරෙසි. තස්ස මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස චෙතියං උපට්ඨාසි. සො තදෙව නිමිත්තං ගණ්හිත්වා කාලංකත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. අඤ්ඤා සම්මූළ්හකාලකිරියා නාම හොති. පරම්මුඛං ගච්ඡන්තස්ස හි පච්ඡතො තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දන්ති. නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තස්සාපි තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දන්ති. උදකෙ ඔසීදාපෙත්වා මාරෙන්ති. එවරූපෙපි කාලෙ අඤ්ඤතරං ¶ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා උපට්ඨාති. අඤ්ඤං ලහුකමරණං නාම අත්ථි. නිඛාදනදණ්ඩකමත්ථකස්මිඤ්හි නිලීනමක්ඛිකං මුග්ගරෙන පහරිත්වා පිසන්ති. එවරූපෙපි කාලෙ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා උපට්ඨාති. එවං පිසියමානාය පන මක්ඛිකාය පඨමං කායද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං නාවට්ටෙති, මනොද්වාරාවජ්ජනමෙව ආවට්ටෙති. අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ කායද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති. තතො කායවිඤ්ඤාණං, සම්පටිච්ඡනං, සන්තීරණං, වොට්ඨපනන්ති වීථිචිත්තානි පවත්තන්ති. ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. තතියවාරෙ මනොද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති. අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. එතස්මිං ඨානෙ කාලකිරියං කරොති. ඉදං කිමත්ථං ආභතං? අරූපධම්මානං විසයො නාම එවං ලහුකොති දීපනත්ථං.

ගතිනිමිත්තං ¶ නාම නිබ්බත්තනකඔකාසෙ එකො වණ්ණො උපට්ඨාති. තත්ථ නිරයෙ උපට්ඨහන්තෙ ලොහකුම්භිසදිසො හුත්වා උපට්ඨාති. මනුස්සලොකෙ උපට්ඨහන්තෙ මාතුකුච්ඡිකම්බලයානසදිසා හුත්වා උපට්ඨාති. දෙවලොකෙ උපට්ඨහන්තෙ කප්පරුක්ඛවිමානසයනාදීනි උපට්ඨහන්ති. එවං කම්මං, කම්මනිමිත්තං, ගතිනිමිත්තන්ති සඞ්ඛෙපතො පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති.

අපරො නයො – පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති? අතීතං, පච්චුප්පන්නං ¶ , නවත්තබ්බඤ්ච. අසඤ්ඤීපටිසන්ධි අනාරම්මණාති. තත්ථ විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනපටිසන්ධීනං අතීතමෙව ආරම්මණං. දසන්නං කාමාවචරානං අතීතං වා පච්චුප්පන්නං වා. සෙසානං නවත්තබ්බං. එවං තීසු ආරම්මණෙසු පවත්තමානා පන පටිසන්ධි යස්මා අතීතාරම්මණස්ස වා නවත්තබ්බාරම්මණස්ස වා චුතිචිත්තස්ස අනන්තරමෙව හොති. පච්චුප්පන්නාරම්මණං පන චුත්තිචිත්තං නාම නත්ථි. තස්මා ද්වීසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණාය චුතියා අනන්තරං තීසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණාය පටිසන්ධියා සුගතිදුග්ගතිවසෙන පවත්තනාකාරො වෙදිතබ්බො.

සෙය්යථිදං – කාමාවචරසුගතියං තාව ඨිතස්ස පාපකම්මිනො පුග්ගලස්ස ‘‘තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්තී’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 3.248) මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස යථූපචිතං පාපකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය සුද්ධාය වා ජවනවීථියා අනන්තරං භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තදෙව ආපාථගතං කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිතං ¶ දුග්ගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස මරණසමයෙ වුත්තප්පකාරකම්මවසෙන නරකාදීසු අග්ගිජාලවණ්ණාදිකං දුග්ගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ගෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ තං ආරම්මණං ආරබ්භ එකං ආවජ්ජනං, මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානීති තීණි වීථිචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා ¶ එකං චුතිචිත්තං. එත්තාවතා එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති. අථාවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස මරණසමයෙ පඤ්චන්නං ද්වාරානං අඤ්ඤතරස්මිං ද්වාරෙ ¶ රාගාදිහෙතුභූතං හීනාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි ද්වෙ තදාරම්මණානි ච උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයමාරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං. එත්තාවතා ද්වෙ භවඞ්ගානි, ආවජ්ජනං, දස්සනං, සම්පටිච්ඡනං, සන්තීරණං, වොට්ඨබ්බනං, පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානි, එකං චුතිචිත්තන්ති පඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති. අථාවසෙසඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිං යෙව ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයම්පි අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි. එස තාව අතීතාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය දුග්ගතිපටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.

දුග්ගතියං ඨිතස්ස පන උපචිතානවජ්ජකම්මස්ස වුත්තනයෙනෙව තං අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡතීති කණ්හපක්ඛෙ සුක්කපක්ඛං ඨපෙත්වා සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං අතීතාරම්මණාය දුග්ගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය සුගතිපටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.

සුගතියං ඨිතස්ස පන උපචිතානවජ්ජකම්මස්ස ‘‘තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්තී’’තිආදිවචනතො මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස යථූපචිතං අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තඤ්ච ඛො උපචිතකාමාවචරානවජ්ජකම්මස්සෙව. උපචිතමහග්ගතකම්මස්ස ¶ පන කම්මනිමිත්තමෙව ආපාථමාගච්ඡති. තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය සුද්ධාය වා ජවනවීථියා අනන්තරං භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා චුතිචිත්තමුප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තදෙව ආපාථගතං කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිතං සුගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තමුප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා නවත්තබ්බාරම්මණා වා පටිසන්ධි.

අපරස්ස ¶ මරණසමයෙ කාමාවචරානවජ්ජකම්මවසෙන මනුස්සලොකෙ මාතුකුච්ඡිවණ්ණසඞ්ඛාතං වා දෙවලොකෙ උය්යානකප්පරුක්ඛාදිවණ්ණසඞ්ඛාතං වා සුගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ¶ ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස දුග්ගතිනිමිත්තෙ දස්සිතානුක්කමෙනෙව චුතිචිත්තානන්තරං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස මරණසමයෙ ඤාතකා ‘අයං, තාත, තවත්ථාය බුද්ධපූජා කරීයති, චිත්තං පසාදෙහී’ති වත්වා පුප්ඵදාමධජපටාකාදිවසෙන රූපාරම්මණං වා ධම්මස්සවනතූරියපූජාදිවසෙන සද්දාරම්මණං වා ධූමවාසගන්ධාදිවසෙන ගන්ධාරම්මණං වා ‘ඉදං, තාත, සායස්සු, තවත්ථාය දාතබ්බං දෙය්යධම්ම’න්ති වත්වා මධුඵාණිතාදිවසෙන රසාරම්මණං වා ‘ඉදං, තාත, ඵුසස්සු, තවත්ථාය දාතබ්බං දෙය්යධම්ම’න්ති වත්වා චීනපටසොමාරපටාදිවසෙන ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං වා පඤ්චද්වාරෙ උපසංහරන්ති. තස්ස තස්මිං ආපාථගතෙ රූපාදිආරම්මණෙ යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨපනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි ද්වෙ තදාරම්මණානි ච උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං, තදවසානෙ තස්මිඤ්ඤෙව එකචිත්තක්ඛණට්ඨිතිකෙ ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයම්පි අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස පන පථවීකසිණජ්ඣානාදිවසෙන පටිලද්ධමහග්ගතස්ස සුගතියං ඨිතස්ස මරණසමයෙ කාමාවචරකුසලකම්ම-කම්මනිමිත්ත-ගතිනිමිත්තානං අඤ්ඤතරං පථවීකසිණාදිකං වා නිමිත්තං මහග්ගතචිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. චක්ඛුසොතානං වා අඤ්ඤතරස්මිං කුසලුප්පත්තිහෙතුභූතං පණීතමාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි උප්පජ්ජන්ති. මහග්ගතගතිකානං පන තදාරම්මණං නත්ථි. තස්මා ජවනානන්තරංයෙව භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති ¶ . තස්සාවසානෙ කාමාවචරමහග්ගතසුගතීනං අඤ්ඤතරසුගතිපරියාපන්නං යථූපට්ඨිතෙසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං ¶ උප්පජ්ජති. අයං නවත්තබ්බාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බානං අඤ්ඤතරාරම්මණා පටිසන්ධි.

එතෙනානුසාරෙන ආරුප්පචුතියාපි අනන්තරා පටිසන්ධි වෙදිතබ්බා. අයං අතීතනවත්තබ්බාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතනවත්තබ්බපච්චුප්පන්නාරම්මණාය පටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.

දුග්ගතියං ¶ ඨිතස්ස පන පාපකම්මිනො වුත්තනයෙනෙව තං කම්මං කම්මනිමිත්තං ගතිනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ, පඤ්චද්වාරෙ පන අකුසලුප්පත්තිහෙතුභූතං ආරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. අථස්ස යථාක්කමෙන චුතිචිත්තාවසානෙ දුග්ගතිපරියාපන්නං තෙසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය දුග්ගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය පටිසන්ධියා පවත්තනාකාරොති. එත්තාවතා එකූනවීසතිවිධස්සාපි විඤ්ඤාණස්ස පටිසන්ධිවසෙන පවත්ති දීපිතා හොති.

පවත්තමානං සන්ධිම්හි, ද්විධා කම්මෙන වත්තති;

මිස්සාදීහි ච භෙදෙහි, භෙදස්ස දුවිධාදිකො.

ඉදඤ්හි එකූනවීසතිවිධම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං පටිසන්ධිම්හි පවත්තමානං ද්විධා කම්මෙන වත්තති. යථාසකඤ්හි එතස්ස ජනකං කම්මං නානාක්ඛණිකකම්මප්පච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.423). එවං වත්තමානස්ස පනස්ස මිස්සාදීහි භෙදෙහි දුවිධාදිකොපි භෙදො වෙදිතබ්බො, සෙය්යථිදං – ඉදඤ්හි පටිසන්ධිවසෙන එකධා වත්තමානම්පි රූපෙන සහ මිස්සාමිස්සභෙදතො දුවිධං, කාමරූපාරූපභවභෙදතො තිවිධං, අණ්ඩජජලාබුජසංසෙදජඔපපාතිකයොනිවසෙන චතුබ්බිධං, ගතිවසෙන පඤ්චවිධං, විඤ්ඤාණට්ඨිතිවසෙන සත්තවිධං, සත්තාවාසවසෙන අට්ඨවිධං හොති. තත්ථ –

මිස්සං ¶ ද්විධා භාවභෙදා, සභාවං තත්ථ ච ද්විධා;

ද්වෙ වා තයො වා දසකා, ඔමතො ආදිනා සහ.

‘මිස්සං ¶ ද්විධා භාවභෙදා’ති යඤ්හෙතමෙත්ථ අඤ්ඤත්ර අරූපභවා රූපමිස්සං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං රූපභවෙ ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියසඞ්ඛාතෙන භාවෙන විනා උප්පත්තිතො කාමභවෙ අඤ්ඤත්ර ජාතිපණ්ඩකපටිසන්ධියා භාවෙන සහ උප්පත්තිතො සභාවං අභාවන්ති දුවිධං හොති.

‘සභාවං තත්ථ ච ද්විධා’ති තත්ථාපි ච යං සභාවං තං ඉත්ථිපුරිසභාවානං අඤ්ඤතරෙන සහ උප්පත්තිතො දුවිධමෙව හොති.

‘ද්වෙ ¶ වා තයො වා දසකා, ඔමතො ආදිනා සහා’ති යඤ්හෙතමෙත්ථ මිස්සං අමිස්සන්ති ද්වයෙ ආදිභූතං රූපමිස්සං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, තෙන සහ වත්ථුකායදසකවසෙන ද්වෙ වා වත්ථුකායභාවදසකවසෙන තයො වා දසකා ඔමතො උප්පජ්ජන්ති, නත්ථි ඉතො පරං රූපපරිහානීති. තං පනෙතං එවං ඔමකපරිමාණං උප්පජ්ජමානං අණ්ඩජජලාබුජනාමිකාසු ද්වීසු යොනීසු ජාතිඋණ්ණාය එකෙන අංසුනා උද්ධතතෙලසප්පිමණ්ඩප්පමාණං කලලන්ති ලද්ධසඞ්ඛං හුත්වා උප්පජ්ජති. තත්ථ යොනීනං ගතිවසෙන සම්භවභෙදො වෙදිතබ්බො. එතාසු හි –

නිරයෙ භුම්මවජ්ජෙසු, දෙවෙසු ච න යොනියො;

තිස්සො පුරිමිකා හොන්ති, චතස්සොපි ගතිත්තයෙ.

තත්ථ දෙවෙසු චාති චසද්දෙන යථා නිරයෙ ච භුම්මවජ්ජෙසු ච දෙවෙසු, එවං නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු ච පුරිමිකා තිස්සො යොනියො න සන්තීති වෙදිතබ්බා. ඔපපාතිකා එව හි තෙ හොන්ති. සෙසෙ පන තිරච්ඡානපෙත්තිවිසයමනුස්සසඞ්ඛාතෙ ගතිත්තයෙ පුබ්බෙ වජ්ජිතභුම්මදෙවෙසු ච චතස්සො යොනියො හොන්ති. තත්ථ –

තිංස නව චෙව රූපීසු, සත්තති උක්කංසතොව රූපානි;

සංසෙදජොපපාතීසු, අථ වා අවකංසතො තිංස.

රූපීබ්රහ්මෙසු ¶ තාව ඔපපාතිකයොනිකෙසු චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං ජීවිතනවකස්ස චාති චතුන්නං කලාපානං වසෙන තිංස ච නව ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සහ රූපානි උප්පජ්ජන්ති. රූපීබ්රහ්මෙ පන ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසු සංසෙදජඔපපාතිකෙසු උක්කංසතො චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායභාවවත්ථුදසකානං ¶ වසෙන සත්තති. තානි ච නිච්චං දෙවෙසු. තත්ථ වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා චතස්සො චාපි ධාතුයො චක්ඛුපසාදො ජීවිතින්ද්රියන්ති අයං දසරූපපරිමාණො රූපපුඤ්ජො චක්ඛුදසකො නාම. එවං සෙසා වෙදිතබ්බා. අවකංසතො පන ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්ති. උක්කංසාවකංසානං පන අන්තරෙ අනුරූපතො විකප්පො වෙදිතබ්බො.

ඛන්ධාරම්මණගතිහෙතු-වෙදනාපීතිවිතක්කවිචාරෙහි;

භෙදාභෙදවිසෙසො, චුතිසන්ධීනං පරිඤ්ඤෙය්යො.

යාහෙසා ¶ මිස්සාමිස්සතො දුවිධා පටිසන්ධි, යා චස්සා අතීතානන්තරා චුති, තාසං ඉමෙහි ඛන්ධාදීහි භෙදාභෙදවිසෙසො ඤාතබ්බොති අත්ථො.

කථං? කදාචි චතුක්ඛන්ධාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා චතුක්ඛන්ධාව ආරම්මණතොපි අභින්නා පටිසන්ධි හොති, කදාචි අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණා. අයං තාව අරූපභූමීසුයෙව නයො. කදාචි පන චතුක්ඛන්ධාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරා පටිසන්ධි. කදාචි පඤ්චක්ඛන්ධාය කාමාවචරචුතියා රූපාවචරචුතියා වා අනන්තරා චතුක්ඛන්ධා ආරුප්පපටිසන්ධි. එවං අතීතාරම්මණචුතියා අතීතනවත්තබ්බපච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි, එකච්චසුගතිචුතියා එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධි, අහෙතුකචුතියා සහෙතුකපටිසන්ධි, දුහෙතුකචුතියා තිහෙතුකපටිසන්ධි, උපෙක්ඛාසහගතචුතියා සොමනස්සසහගතපටිසන්ධි, අප්පීතිකචුතියා සප්පීතිකපටිසන්ධි, අවිතක්කචුතියා සවිතක්කපටිසන්ධි, අවිචාරචුතියා සවිචාරපටිසන්ධි, අවිතක්කඅවිචාරචුතියා සවිතක්කසවිචාරපටිසන්ධීති තස්ස තස්ස විපරීතතො ච යථායොගං යොජෙතබ්බං.

ලද්ධප්පච්චයමිතිධම්ම-මත්තමෙතං ¶ භවන්තරමුපෙති;

නාස්ස තතො සඞ්කන්ති, න තතො හෙතුං විනා හොති.

ඉති ¶ හෙතං ලද්ධපච්චයං රූපාරූපධම්මමත්තං උප්පජ්ජමානං භවන්තරං උපෙතීති වුච්චති, න සත්තො, න ජීවො. තස්ස නාපි අතීතභවතො ඉධ සඞ්කන්ති අත්ථි, නාපි තතො හෙතුං විනා ඉධ පාතුභාවො. තයිදං පාකටෙන මනුස්සචුතිපටිසන්ධික්කමෙන පකාසයිස්සාම –

අතීතභවස්මිඤ්හි සරසෙන උපක්කමෙන වා සමාසන්නමරණස්ස අසය්හානං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධිබන්ධනච්ඡෙදකානං මාරණන්තිකවෙදනාසත්තානං සන්නිපාතං අසහන්තස්ස ආතපෙ පක්ඛිත්තහරිතතාලපණ්ණමිව කමෙන උපසුස්සමානෙ සරීරෙ නිරුද්ධෙසු චක්ඛාදීසු ඉන්ද්රියෙසු හදයවත්ථුමත්තෙ පතිට්ඨිතෙසු කායින්ද්රියමනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියෙසු තඞ්ඛණාවසෙසං හදයවත්ථුසන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං ගරුසමාසෙවිතාසන්නපුබ්බකතානං අඤ්ඤතරං ලද්ධාවසෙසපච්චයසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතං කම්මං වා තදුපට්ඨාපිතං වා කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තසඞ්ඛාතං විසයමාරබ්භ පවත්තති. තදෙවං පවත්තමානං තණ්හාඅවිජ්ජානං අප්පහීනත්තා අවිජ්ජාපටිච්ඡාදිතාදීනවෙ තස්මිං විසයෙ තණ්හා නාමෙති ¶ , සහජාතසඞ්ඛාරා ඛිපන්ති. තං සන්තතිවසෙන තණ්හාය නාමියමානං සඞ්ඛාරෙහි ඛිප්පමානං ඔරිමතීරරුක්ඛවිනිබද්ධරජ්ජුමාලම්බිත්වා මාතිකාතික්කමකො විය පුරිමඤ්ච නිස්සයං ජහති, අපරඤ්ච කම්මසමුට්ඨාපිතං නිස්සයං අස්සාදයමානං වා අනස්සාදයමානං වා ආරම්මණාදීහියෙව පච්චයෙහි පවත්තති.

එත්ථ ච පුරිමං චවනතො චුති, පච්ඡිමං භවන්තරාදිපටිසන්ධානතො පටිසන්ධීති වුච්චති. තදෙතං නාපි පුරිමභවා ඉධ ආගතං, නාපි තතො කම්මසඞ්ඛාරනතිවිසයාදිහෙතුං විනා පාතුභූතන්ති වෙදිතබ්බං.

සියුං නිදස්සනානෙත්ථ, පටිඝොසාදිකා අථ;

සන්තානබන්ධතො නත්ථි, එකතා නාපි නානතා.

එත්ථ ¶ චෙතස්ස විඤ්ඤාණස්ස පුරිමභවතො ඉධ අනාගමනෙ අතීතභවපරියාපන්නහෙතූහි ච උප්පාදෙ පටිඝොසපදීපමුද්දාපටිබිම්බප්පකාරා ධම්මා නිදස්සනානි සියුං. යථා හි පටිඝොසපදීපමුද්දච්ඡායා ¶ සද්දාදිහෙතුකා අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා හොන්ති, එවමෙව ඉදං චිත්තං. එත්ථ ච ‘සන්තානබන්ධතො නත්ථි එකතා නාපි නානතා’. යදි හි සන්තානබන්ධෙ සති එකන්තමෙකතා භවෙය්ය, න ඛීරතො දධි සම්භූතං සියා. අථාපි එකන්තනානතා භවෙය්ය, න ඛීරස්සාධීනො දධි සියා. එස නයො සබ්බහෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු. එවඤ්ච සති සබ්බලොකවොහාරලොපො සියා. සො ච අනිට්ඨො. තස්මා එත්ථ න එකන්තමෙකතා වා නානතා වා උපගන්තබ්බාති.

එත්ථාහ – නනු එවං අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ සති යෙ ඉමස්මිං මනුස්සත්තභාවෙ ඛන්ධා, තෙසං නිරුද්ධත්තා ඵලපච්චයස්ස ච කම්මස්ස තත්ථ අගමනතො අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤතො ච තං ඵලං සියා? උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා? තස්මා න සුන්දරමිදං විධානන්ති. තත්රිදං වුච්චති –

සන්තානෙ යං ඵලං එතං, නාඤ්ඤස්ස න ච අඤ්ඤතො;

බීජානං අභිසඞ්ඛාරො, එතස්සත්ථස්ස සාධකො.

එකසන්තානස්මිඤ්හි ඵලමුප්පජ්ජමානං තත්ථ එකන්තං එකත්තනානත්තානං පටිසිද්ධත්තා අඤ්ඤස්සාති වා අඤ්ඤතොති වා න හොති. එතස්ස ච පනත්ථස්ස බීජානං අභිසඞ්ඛාරො සාධකො. අම්බබීජාදීනඤ්හි අභිසඞ්ඛාරෙසු කතෙසු තස්ස බීජස්ස සන්තානෙ ලද්ධපච්චයො කාලන්තරෙ ඵලවිසෙසො උප්පජ්ජමානො න අඤ්ඤබීජානං නාපි අඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා උප්පජ්ජති, න ච තානි බීජානි ¶ තෙ අභිසඞ්ඛාරා වා ඵලට්ඨානං පාපුණන්ති. එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. විජ්ජාසිප්පොසධාදීහි චාපි බාලසරීරෙ උපයුත්තෙහි කාලන්තරෙ වුඩ්ඪසරීරාදීසු ඵලදෙහි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

යම්පි වුත්තං ‘උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා’ති? තත්ථ –

ඵලස්සුප්පත්තියා එව, සිද්ධා භුඤ්ජකසම්මුති;

ඵලුප්පාදෙන රුක්ඛස්ස, යථා ඵලති සම්මුති.

යථා ¶ හි රුක්ඛසඞ්ඛාතානං ධම්මානං එකදෙසභූතස්ස රුක්ඛඵලස්ස උප්පත්තියා එව රුක්ඛො ඵලතීති ¶ වා ඵලිතොති වා වුච්චති, තථා දෙවමනුස්සසඞ්ඛාතානං ඛන්ධානං එකදෙසභූතස්ස උපභොගසඞ්ඛාතස්ස සුඛදුක්ඛඵලස්ස උප්පාදෙනෙව දෙවො වා මනුස්සො වා උපභුඤ්ජතීති වා සුඛිතොති වා දුක්ඛිතොති වා වුච්චති. තස්මා න එත්ථ අඤ්ඤෙන උපභුඤ්ජකෙන නාම කොචි අත්ථො අත්ථීති.

යොපි වදෙය්ය – ‘එවං සන්තෙපි එතෙ සඞ්ඛාරා විජ්ජමානා වා ඵලස්ස පච්චයා සියුං, අවිජ්ජමානා වා. යදි ච විජ්ජමානා පවත්තික්ඛණෙයෙව නෙසං විපාකෙන භවිතබ්බං. අථ අවිජ්ජමානා, පවත්තිතො පුබ්බෙ ච පච්ඡා ච නිච්චං ඵලාවහා සියු’න්ති. සො එවං වත්තබ්බො –

කතත්තා පච්චයා එතෙ, න ච නිච්චං ඵලාවහා;

පාටිභොගාදිකං තත්ථ, වෙදිතබ්බං නිදස්සනං.

කතත්තා එව හි සඞ්ඛාරා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, න විජ්ජමානත්තා වා අවිජ්ජමානත්තා වා. යථාහ ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’තිආදි (ධ. ස. 431). යථාරහස්ස අත්තනො ඵලස්ස ච පච්චයා හුත්වා න පුන ඵලාවහා හොන්ති විපක්කවිපාකත්තා. එතස්ස චත්ථස්ස විභාවනෙ ඉදං පාටිභොගාදිකං නිදස්සනං වෙදිතබ්බං.

යථා හි ලොකෙ යො කස්සචි අත්ථස්ස නිය්යාතනත්ථං පාටිභොගො හොති, භණ්ඩං වා කිණාති, ඉණං වා ගණ්හාති. තස්ස තං කිරියාකරණමත්තමෙව තදත්ථනිය්යාතනාදිම්හි පච්චයො හොති, න කිරියාය විජ්ජමානතා වා අවිජ්ජමානතා වා. න ච තදත්ථනිය්යාතනාදිතො පරම්පි ධාරකොව ¶ හොති. කස්මා? නිය්යාතනාදීනං කතත්තා. එවං කතත්තාව සඞ්ඛාරාපි අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, න ච යථාරහං ඵලදානතො පරම්පි ඵලාවහා හොන්තීති. එත්තාවතා මිස්සාමිස්සවසෙන ද්විධාපි පවත්තමානස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස සඞ්ඛාරපච්චයා පවත්ති දීපිතා හොති.

ඉදානි සබ්බෙස්වෙතෙසු බත්තිංසවිඤ්ඤාණෙසු සම්මොහවිඝාතත්ථං –

පටිසන්ධිප්පවත්තීනං ¶ , වසෙනෙතෙ භවාදිසු;

විජානිතබ්බා සඞ්ඛාරා, යථා යෙසඤ්ච පච්චයා.

තත්ථ ¶ තයො භවා, චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව සත්තාවාසාති එතෙ භවාදයො නාම. එතෙසු භවාදීසු පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච එතෙ යෙසං විපාකවිඤ්ඤාණානං පච්චයා යථා ච පච්චයා හොන්ති තථා විජානිතබ්බාති අත්ථො.

තත්ථ – පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ තාව කාමාවචරඅට්ඨචෙතනාභෙදො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අවිසෙසෙන කාමභවෙ සුගතියං නවන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධියං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො. රූපාවචරපඤ්චකුසලචෙතනාභෙදො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො රූපභවෙ පටිසන්ධියං එව පඤ්චන්නං. වුත්තප්පභෙදකාමාවචරො පන කාමභවෙ සුගතියං උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජානං සත්තන්නං පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව ද්විධා පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ස්වෙව රූපභවෙ පඤ්චන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. කාමභවෙ පන දුග්ගතියං අට්ඨන්නම්පි පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං.

තත්ථ නිරයෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස නරකචාරිකාදීසු ඉට්ඨාරම්මණසමායොගෙ සො පච්චයො හොති. තිරච්ඡානෙසු පන නාගසුපණ්ණපෙතමහිද්ධිකෙසු ච ඉට්ඨාරම්මණං ලබ්භතියෙව. ස්වෙව කාමභවෙ සුගතියං සොළසන්නම්පි කුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච. අවිසෙසෙන පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො රූපභවෙ දසන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.

ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො කාමභවෙ දුග්ගතියං එකස්ස විඤ්ඤාණස්ස තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ; ඡන්නං පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං; සත්තන්නම්පි අකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානං පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච ¶ . කාමභවෙ පන සුගතියං තෙසංයෙව සත්තන්නං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං; රූපභවෙ චතුන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. සො ච ඛො කාමාවචරෙ අනිට්ඨරූපදස්සනසද්දසවනවසෙන ¶ . බ්රහ්මලොකෙ පන අනිට්ඨා රූපාදයො නාම නත්ථි, තථා කාමාවචරදෙවලොකෙපි.

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ¶ අරූපභවෙ චතුන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.

කාමාවචරකුසලාකුසලතො පන සබ්බසඞ්ගාහිකනයෙන වීසතිචෙතනාභෙදොපි කායසඞ්ඛාරො කාමභවෙ දසන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධියං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො. ස්වෙව කාමභවෙ තෙරසන්නං, රූපභවෙ නවන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ස්වෙව කාමභවෙ තෙවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච. වචීසඞ්ඛාරෙපි එසෙව නයො.

අට්ඨවීසතිඑකූනතිංසචෙතනාභෙදොපි පන චිත්තසඞ්ඛාරො තීසු භවෙසු එකූනවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ. ස්වෙව ද්වීසු භවෙසු හෙට්ඨාවුත්තානං තෙරසන්නඤ්ච නවන්නඤ්චාති ද්වාවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. තීසු පන භවෙසු ද්වත්තිංසායපි විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ චෙව පටිසන්ධියඤ්ච. එවං තාව භවෙසු පටිසන්ධිපවත්තීනං වසෙන තෙ සඞ්ඛාරා යෙසං පච්චයා, යථා ච පච්චයා හොන්ති තථා විජානිතබ්බා. එතෙනෙව නයෙන යොනිආදීසුපි වෙදිතබ්බා.

තත්රිදං ආදිතො පට්ඨාය මුඛමත්තප්පකාසනං – ඉමෙසු හි සඞ්ඛාරෙසු යස්මා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො තාව ද්වීසු භවෙසු පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බං අත්තනො විපාකං ජනෙති, තථා අණ්ඩජාදීසු චතූසු යොනීසු, දෙවමනුස්සසඞ්ඛාතාසු ද්වීසු ගතීසු, නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීනානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීඑකත්තකායනානත්තසඤ්ඤීඑකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාසු මනුස්සානඤ්චෙව පඨමදුතියතතියජ්ඣානභූමීනඤ්ච වසෙන චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු. අසඤ්ඤසත්තාවාසෙ පනෙස රූපමත්තමෙවාභිසඞ්ඛරොතීති චතූසුයෙව සත්තාවාසෙසු ච පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බං අත්තනො විපාකං ජනෙති. තස්මා එස ¶ එතෙසු ද්වීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, ද්වීසු ගතීසු, චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, චතූසු ¶ සත්තාවාසෙසු ච එකවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති යථාසම්භවං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකස්මිඤ්ඤෙව කාමභවෙ, චතූසු යොනීසු, අවසෙසාසු තීසු ගතීසු, නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාය එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා, තාදිසෙයෙව ච එකස්මිං ¶ සත්තාවාසෙ පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, තස්මා එස එකස්මිං භවෙ චතූසු යොනීසු, තීසු ගතීසු, එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා, එකම්හි ච සත්තාවාසෙ සත්තන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකස්මිං අරූපභවෙ, එකිස්සා ඔපපාතිකයොනියා, එකිස්සා දෙවගතියා, ආකාසානඤ්චායතනාදීසු තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ආකාසානඤ්චායතනාදීසු ච චතූසු සත්තාවාසෙසු පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, තස්මා එස එකස්මිංයෙව භවෙ, එකිස්සා යොනියා, එකිස්සා දෙවගතියා, තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු චතූසු සත්තාවාසෙසු, චතුන්නං විඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.

කායසඞ්ඛාරොපි යස්මා එකස්මිං කාමභවෙ, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, ද්වීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ද්වීසු ච සත්තාවාසෙසු පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බං අත්තනො විපාකං ජනෙති, තස්මා එස එකස්මිං භවෙ, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, ද්වීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ද්වීසු ච සත්තාවාසෙසු තෙවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච. වචීසඞ්ඛාරෙපි එසෙව නයො.

චිත්තසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකං සත්තාවාසං ඨපෙත්වා න කත්ථචි න විපච්චති, තස්මා එස තීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, අට්ඨසු සත්තාවාසෙසු යථායොගං ද්වත්තිංසාය විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච. අවිඤ්ඤාණකෙ පන සත්තාවාසෙ සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං නත්ථි.

අපිච පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අසඤ්ඤසත්තෙසු කටත්තාරූපානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයොති. එවං –

පටිසන්ධිපවත්තීනං ¶ , වසෙනෙතෙ භවාදිසු;

විජානිතබ්බා සඞ්ඛාරා, යථා යෙසඤ්ච පච්චයාති.

සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණපදනිද්දෙසො.

228. විඤ්ඤාණපච්චයා ¶ ¶ නාමරූපනිද්දෙසෙ –

දෙසනාභෙදතො සබ්බ-භවාදීසු පවත්තිතො;

සඞ්ගහා පච්චයනයා, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘දෙසනාභෙදතො’ති ‘‘තත්ථ කතමං රූපං? චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූප’’න්ති (සං. නි. 2.2; ම. නි. 1.100) එවං තාව සුත්තන්තෙ ච ඉධ රූපපදස්ස අභෙදතො එකසදිසා දෙසනා කතා; නාමපදස්ස පන භෙදතො.

සුත්තන්තස්මිඤ්හි ‘‘තත්ථ කතමං නාමං? වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා ඵස්සො මනසිකාරො’’ති වුත්තං. ඉධ ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති. තත්ථ හි යම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමං උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස ඨිති අරූපීනං ධම්මානං ආයූති එවං අඤ්ඤධම්මසන්නිස්සයෙන අග්ගහෙතබ්බතො පාකටං, තං දස්සෙන්තො චෙතනාඵස්සමනසිකාරවසෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං තිධා භින්දිත්වා ද්වීහි ඛන්ධෙහි සද්ධිං දෙසෙසි. ඉධ පන තත්ථ වුත්තඤ්ච අවුත්තඤ්ච සබ්බං නාමං සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘තයො ඛන්ධා – වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති ආහ.

කිං පන ඉමෙ තයො ඛන්ධාව නාමං, විඤ්ඤාණං නාමං නාම න හොතීති? නො න හොති. තස්මිං පන විඤ්ඤාණෙ ගය්හමානෙ නාමවිඤ්ඤාණස්ස ච පච්චයවිඤ්ඤාණස්ස චාති ද්වින්නං විඤ්ඤාණානං සහභාවො ආපජ්ජති. තස්මා විඤ්ඤාණං පච්චයට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පච්චයනිබ්බත්තං නාමං දස්සෙතුං තයොව ඛන්ධා වුත්තාති. එවං තාව ‘දෙසනාභෙදතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සබ්බභවාදීසු පවත්තිතො’ති එත්ථ පන නාමං එකං සත්තාවාසං ඨපෙත්වා සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසෙසසත්තාවාසෙසු පවත්තති. රූපං ¶ ද්වීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, පුරිමාසු චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, පඤ්චසු ච සත්තාවාසෙසු පවත්තති. එවං පවත්තමානෙ චෙතස්මිං නාමරූපෙ යස්මා අභාවකගබ්භසෙය්යකානං අණ්ඩජානඤ්ච පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුකායවසෙන රූපතො ද්වෙ සන්තතිසීසානි තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන ¶ රූපරූපතො වීසති ධම්මා තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති ¶ එතෙ තෙවීසති ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන එකසන්තතිසීසතො නව රූපධම්මෙ අපනෙත්වා චුද්දස, සභාවකානං භාවදසකං පක්ඛිපිත්වා තෙත්තිංස. තෙසම්පි අගහිතග්ගහණෙන සන්තතිසීසද්වයතො අට්ඨාරස රූපධම්මෙ අපනෙත්වා පන්නරස.

යස්මා ච ඔපපාතිකසත්තෙසු බ්රහ්මකායිකාදීනං පටිසන්ධික්ඛණෙ චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං ජීවිතින්ද්රියනවකස්ස ච වසෙන රූපරූපතො චත්තාරි සන්තතිසීසානි තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො එකූනචත්තාලීස ධම්මා තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ ද්වාචත්තාලීස ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අගහිතග්ගහණෙන පන සන්තතිසීසත්තයතො සත්තවීසති ධම්මෙ අපනෙත්වා පන්නරස.

කාමභවෙ පන යස්මා සෙසඔපපාතිකානං වා සංසෙදජානං වා සභාවකපරිපුණ්ණායතනානං පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපරූපතො සත්ත සන්තතිසීසානි තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො සත්තති ධම්මා තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ තෙසත්තති ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන සන්තතිසීසඡක්කතො චතුපඤ්ඤාස ධම්මෙ අපනෙත්වා එකූනවීසති. එස උක්කංසතො. අවකංසෙන පන තංතංරූපසන්තතිසීසවිකලානං තස්ස තස්ස වසෙන හාපෙත්වා හාපෙත්වා සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරතො ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපසඞ්ඛාතා වෙදිතබ්බා. අරූපීනං පන තයොව අරූපිනො ඛන්ධා. අසඤ්ඤීනං රූපතො ජීවිතින්ද්රියනවකමෙවාති. එස තාව පටිසන්ධියං නයො.

පවත්තෙ පන සබ්බත්ථ රූපප්පවත්තිදෙසෙ පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ පවත්තඋතුතො උතුසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකං පාතුභවති. පටිසන්ධිචිත්තං පන රූපං න සමුට්ඨාපෙති. තඤ්හි යථා පපාතෙ පතිතපුරිසො පරස්ස ¶ පච්චයො හොතුං න සක්කොති, එවං වත්ථුදුබ්බලතාය දුබ්බලත්තා රූපං සමුට්ඨාපෙතුං න සක්කොති. පටිසන්ධිචිත්තතො පන උද්ධං පඨමභවඞ්ගතො පභුති චිත්තසමුට්ඨානකං ¶ සුද්ධට්ඨකං. සද්දපාතුභාවකාලෙ පටිසන්ධික්ඛණතො උද්ධං පවත්තඋතුතො චෙව චිත්තතො ච සද්දනවකං. යෙ පන කබළිකාරාහාරූපජීවිනො ගබ්භසෙය්යකසත්තා තෙසං –

‘‘යඤ්චස්ස ¶ භුඤ්ජතී මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො නරො’’ති. (සං. නි. 1.235);

වචනතො මාතරා අජ්ඣොහරිතාහාරෙන අනුගතෙ සරීරෙ, ඔපපාතිකානං සබ්බපඨමං අත්තනො මුඛගතං ඛෙළං අජ්ඣොහරණකාලෙ ආහාරසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකන්ති ඉදං ආහාරසමුට්ඨානස්ස සුද්ධට්ඨකස්ස උතුචිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච උක්කංසතො ද්වින්නං නවකානං වසෙන ඡබ්බීසතිවිධං, පුබ්බෙ එකෙකචිත්තක්ඛණෙ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජමානං වුත්තං කම්මසමුට්ඨානං සත්තතිවිධන්ති ඡන්නවුතිවිධං රූපං තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති සමාසතො නවනවුති ධම්මා. යස්මා වාසද්දො අනියතො කදාචිදෙව පාතුභාවතො, තස්මා දුවිධම්පි තං අපනෙත්වා ඉමෙ සත්තනවුති ධම්මා යථාසම්භවං සබ්බසත්තානං විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. තෙසඤ්හි සුත්තානම්පි පමත්තානම්පි චරන්තානම්පි ඛාදන්තානම්පි පිවන්තානම්පි දිවා ච රත්තිඤ්ච එතෙ විඤ්ඤාණපච්චයා පවත්තන්ති. තඤ්ච තෙසං විඤ්ඤාණපච්චයභාවං පරතො වණ්ණයිස්සාම.

යං පනෙතමෙත්ථ කම්මජරූපං තං භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සබ්බපඨමං පතිට්ඨහන්තම්පි තිසමුට්ඨානිකරූපෙන අනුපත්ථද්ධං න සක්කොති සණ්ඨාතුං, නාපි තිසමුට්ඨානිකං තෙන අනුපත්ථද්ධං. අථ ඛො වාතබ්භාහතාපි චතුද්දිසවවත්ථාපිතා නළකලාපියො විය, ඌමිවෙගබ්භාහතාපි මහාසමුද්දෙ කත්ථචි ලද්ධපතිට්ඨා භින්නවාහනිකා විය ච අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථද්ධානෙවෙතානි අපතමානානි සණ්ඨහිත්වා එකම්පි වස්සං ද්වෙපි වස්සානි…පෙ… වස්සසතම්පි යාව තෙසං සත්තානං ආයුක්ඛයො වා පුඤ්ඤක්ඛයො වා තාව පවත්තන්තීති. එවං ‘සබ්බභවාදීසු පවත්තිතො’පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සඞ්ගහා’ති ¶ ¶ එත්ථ ච යං ආරුප්පෙ පවත්තිපටිසන්ධීසු පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමමෙව, යඤ්ච අසඤ්ඤීසු සබ්බත්ථ පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියා විඤ්ඤාණපච්චයා රූපමෙව, යඤ්ච පඤ්චවොකාරභවෙ සබ්බත්ථ විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, තං සබ්බං නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති එවං එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන සඞ්ගහෙත්වා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බං. අසඤ්ඤීසු විඤ්ඤාණාභාවා අයුත්තන්ති චෙ නායුත්තං. ඉදඤ්හි –

නාමරූපස්ස ¶ යං හෙතු, විඤ්ඤාණං තං ද්විධා මතං;

විපාකමවිපාකඤ්ච, යුත්තමෙව යතො ඉදං.

යඤ්හි නාමරූපස්ස හෙතු විඤ්ඤාණං තං විපාකාවිපාකභෙදතො ද්විධා මතං. ඉදඤ්ච අසඤ්ඤසත්තෙසු කම්මසමුට්ඨානත්තා පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තඅභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා රූපං, තථා පඤ්චවොකාරෙ පවත්තියං කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානන්ති යුත්තමෙව ඉදං. එවං ‘සඞ්ගහතො’පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

නාමස්ස පාකවිඤ්ඤාණං, නවධා හොති පච්චයො;

වත්ථුරූපස්ස නවධා, සෙසරූපස්ස අට්ඨධා.

අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං, හොති රූපස්ස එකධා;

තදඤ්ඤං පන විඤ්ඤාණං, තස්ස තස්ස යථාරහං.

යඤ්හෙතං පටිසන්ධියං පවත්තියං වා විපාකසඞ්ඛාතං නාමං, තස්ස රූපමිස්සස්ස වා රූපඅමිස්සස්ස වා පටිසන්ධිකං වා අඤ්ඤං වා විපාකවිඤ්ඤාණං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකආහාරඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. වත්ථුරූපස්ස පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. ඨපෙත්වා පන වත්ථුරූපං සෙසරූපස්ස ඉමෙසු නවසු අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයං අපනෙත්වා සෙසෙහි අට්ඨහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පන අසඤ්ඤසත්තරූපස්ස වා පඤ්චවොකාරෙ වා කම්මජස්ස සුත්තන්තිකපරියායෙන උපනිස්සයවසෙන ¶ එකධාව පච්චයො හොති. අවසෙසං පඨමභවඞ්ගතො පභුති සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං තස්ස තස්ස නාමරූපස්ස යථාරහං ¶ පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. විත්ථාරතො පන තස්ස පච්චයනයෙ දස්සියමානෙ සබ්බාපි පට්ඨානකථා විත්ථාරෙතබ්බා හොතීති න තං ආරභාම.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතී’’ති? සුත්තතො ¶ යුත්තිතො ච. සුත්තෙ හි ‘‘චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. දුකමාතිකා 62) නයෙන බහුධා වෙදනාදීනං විඤ්ඤාණපච්චයතා සිද්ධා. යුත්තිතො පන –

චිත්තජෙන හි රූපෙන, ඉධ දිට්ඨෙන සිජ්ඣති;

අදිට්ඨස්සාපි රූපස්ස, විඤ්ඤාණං පච්චයො ඉති.

චිත්තෙ හි පසන්නෙ අප්පසන්නෙ වා තදනුරූපානි රූපානි උප්පජ්ජමානානි දිට්ඨානි. දිට්ඨෙන ච අදිට්ඨස්ස අනුමානං හොතීති ඉමිනා ඉධ දිට්ඨෙන චිත්තජරූපෙන අදිට්ඨස්සාපි පටිසන්ධිරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතීති ජානිතබ්බමෙතං. කම්මසමුට්ඨානස්සාපි හි තස්ස චිත්තසමුට්ඨානස්සෙව විඤ්ඤාණපච්චයතා පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.1.53, 419) ආගතාති. එවං පච්චයනයතො පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එත්ථ ච ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති භාසමානෙන භගවතා යස්මා උපපරික්ඛමානානං පණ්ඩිතානං පරමත්ථතො නාමරූපමත්තමෙව පවත්තමානං දිස්සති, න සත්තො, න පොසො; තස්මා අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං හොතීති.

විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපපදනිද්දෙසො.

229. නාමරූපපච්චයා සළායතනනිද්දෙසෙ –

නාමං ඛන්ධත්තයං රූපං, භූතවත්ථාදිකං මතං;

කතෙකසෙසං තං තස්ස, තාදිසස්සෙව පච්චයො.

යඤ්හෙතං ¶ ¶ සළායතනස්ස පච්චයභූතං නාමරූපං, තත්ථ නාමන්ති වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං, රූපං පන සකසන්තතිපරියාපන්නං නියමතො චත්තාරි භූතානි ඡ වත්ථූනි ¶ ජීවිතින්ද්රියන්ති එවං භූතවත්ථාදිකං මතන්ති වෙදිතබ්බං. තං පන ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූප’’න්ති එවං කතෙකසෙසං ‘‘ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතන’’න්ති එවං කතෙකසෙසස්සෙව සළායතනස්ස පච්චයොති වෙදිතබ්බං. කස්මා? යස්මා ආරුප්පෙ නාමමෙව පච්චයො. තඤ්ච ඡට්ඨායතනස්සෙව, න අඤ්ඤස්ස. ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති හි අබ්යාකතවාරෙ වක්ඛති. ඉධ සඞ්ගහිතමෙව හි තත්ථ විභත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘නාමරූපං සළායතනස්ස පච්චයො’’ති? නාමරූපභාවෙ භාවතො. තස්ස තස්ස හි නාමස්ස රූපස්ස ච භාවෙ තං තං ආයතනං හොති, න අඤ්ඤථා. සා පනස්ස තබ්භාවභාවීභාවතා පච්චයනයස්මිඤ්ඤෙව ආවිභවිස්සති. තස්මා –

පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා, හොති යං යස්ස පච්චයො;

යථා ච පච්චයො හොති, තථා නෙය්යං විභාවිනා.

නාමමෙව හි ආරුප්පෙ, පටිසන්ධිපවත්තිසු;

පච්චයො සත්තධා ඡට්ඨා, හොති තං අවකංසතො.

කථං? ‘පටිසන්ධියං’ තාව අවකංසතො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි සත්තධා නාමං ඡට්ඨායතනස්ස පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

‘පවත්තෙ’පි විපාකං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති. ඉතරං පන අවකංසතො වුත්තප්පකාරෙසු පච්චයෙසු විපාකපච්චයවජ්ජෙහි ඡහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

අඤ්ඤස්මිම්පි ¶ භවෙ නාමං, තථෙව පටිසන්ධියං;

ඡට්ඨස්ස ඉතරෙසං තං, ඡහාකාරෙහි පච්චයො.

ආරුප්පතො ¶ හි අඤ්ඤස්මිම්පි පඤ්චවොකාරභවෙ තං විපාකනාමං හදයවත්ථුනො සහායං හුත්වා ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස ¶ යථා ආරුප්පෙ වුත්තං තථෙව අවකංසතො සත්තධා පච්චයො හොති. ඉතරෙසං පනෙතං පඤ්චන්නං චක්ඛායතනාදීනං චතුමහාභූතසහායං හුත්වා සහජාත නිස්සයවිපාකවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡහාකාරෙහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

පවත්තෙපි තථා හොති, පාකං පාකස්ස පච්චයො;

අපාකං අවිපාකස්ස, ඡධා ඡට්ඨස්ස පච්චයො.

පවත්තෙපි හි පඤ්චවොකාරභවෙ යථා පටිසන්ධියං, තථෙව විපාකනාමං විපාකස්ස ඡට්ඨායතනස්ස අවකංසතො සත්තධා පච්චයො හොති. අවිපාකං පන අවිපාකස්ස ඡට්ඨස්ස අවකංසතොව තතො විපාකපච්චයං අපනෙත්වා ඡධාව පච්චයො හොති. වුත්තනයෙනෙව පනෙත්ථ උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

තත්ථෙව සෙසපඤ්චන්නං, විපාකං පච්චයො භවෙ;

චතුධා අවිපාකම්පි, එවමෙව පකාසිතං.

තත්ථෙව හි පවත්තෙ සෙසානං චක්ඛායතනාදීනං පඤ්චන්නං චක්ඛුප්පසාදාදිවත්ථුකම්පි ඉතරම්පි විපාකනාමං පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි චතුධා පච්චයො හොති. යථා ච විපාකං, අවිපාකම්පි එවමෙව පකාසිතං. තස්මා කුසලාදිභෙදම්පි තෙසං චතුධා පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. එවං තාව නාමමෙව පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා යස්ස යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති, යථා ච හොති, තථා වෙදිතබ්බං.

රූපං පනෙත්ථ ආරුප්ප-භවෙ භවති පච්චයො;

න එකායතනස්සාපි, පඤ්චක්ඛන්ධභවෙ පන.

රූපතො ¶ සන්ධියං වත්ථු, ඡධා ඡට්ඨස්ස පච්චයො;

භූතානි චතුධා හොන්ති, පඤ්චන්නං අවිසෙසතො.

රූපතො හි පටිසන්ධියං වත්ථුරූපං ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ඡධා පච්චයො හොති. චත්තාරි පන භූතානි අවිසෙසතො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච යං යං ආයතනං ¶ උප්පජ්ජති, තස්ස තස්ස වසෙන පඤ්චන්නම්පි චක්ඛායතනාදීනං සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ¶ චතුධා පච්චයා හොන්ති.

තිධා ජීවිතමෙතෙසං, ආහාරො ච පවත්තියං;

තානෙව ඡධා ඡට්ඨස්ස, වත්ථු තස්සෙව පඤ්චධා.

එතෙසං පන චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච අත්ථිඅවිගතඉන්ද්රියවසෙන රූපජීවිතං තිධා පච්චයො හොති.

‘ආහාරො චා’ති ආහාරො ච අත්ථිඅවිගතආහාරවසෙන තිධා පච්චයො හොති. සො ච ඛො යෙ සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තෙසං ආහාරානුගතෙ කායෙ පවත්තියංයෙව, නො පටිසන්ධියං. තානි පන පඤ්ච චක්ඛායතනාදීනි ඡට්ඨස්ස චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතස්ස මනායතනස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡහාකාරෙහි පච්චයා හොන්ති පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ඨපෙත්වා පන පඤ්ච විඤ්ඤාණානි තස්සෙව අවසෙසමනායතනස්ස වත්ථුරූපං නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පඤ්චධා පච්චයො හොති පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. එවං රූපමෙව පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා යස්ස යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති යථා ච හොති තථා වෙදිතබ්බං.

නාමරූපං පනුභයං, හොති යං යස්ස පච්චයො;

යථා ච තම්පි සබ්බත්ථ, විඤ්ඤාතබ්බං විභාවිනා.

සෙය්යථිදං – පටිසන්ධියං තාව පඤ්චවොකාරභවෙ ඛන්ධත්තයවත්ථුරූපසඞ්ඛාතං නාමරූපං ඡට්ඨායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයාදීහි පච්චයො ¶ හොතීති ඉදමෙත්ථ මුඛමත්තං. වුත්තනයානුසාරෙන පන සක්කා සබ්බං යොජෙතුන්ති න එත්ථ විත්ථාරො දස්සිතොති.

නාමරූපපච්චයා සළායතනපදනිද්දෙසො.

230. සළායතනපච්චයා ¶ ඵස්සනිද්දෙසෙ –

ඡළෙව ඵස්සා සඞ්ඛෙපා, චක්ඛුසම්ඵස්සආදයො;

විඤ්ඤාණමිව බත්තිංස, විත්ථාරෙන භවන්ති තෙ.

‘සඞ්ඛෙපතො’ ¶ හි පාළියං චක්ඛුසම්ඵස්සොති ආදයො ඡළෙව ඵස්සා ආගතා. විත්ථාරෙන පන චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො පඤ්ච කුසලවිපාකා පඤ්ච අකුසලවිපාකාති දස, සෙසා බාවීසති ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා ච බාවීසතීති එවං සබ්බෙපි සඞ්ඛාරපච්චයා වුත්තවිඤ්ඤාණමිව බාත්තිංස හොන්ති. යං පනෙතස්ස බාත්තිංසවිධස්සාපි ඵස්සස්ස පච්චයො සළායතනං. තත්ථ –

ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං, චක්ඛාදිං බාහිරෙහිපි;

සළායතනමිච්ඡන්ති, ඡහි සද්ධිං විචක්ඛණා.

තත්ථ යෙ තාව ‘‘උපාදින්නකපවත්තිකථා අය’’න්ති එකසන්තතිපරියාපන්නමෙව පච්චයං පච්චයුප්පන්නඤ්ච දීපෙන්ති, තෙ ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සොති පාළිඅනුසාරතො ආරුප්පෙ ඡට්ඨායතනඤ්ච අඤ්ඤත්ථ සබ්බසඞ්ගහතො සළායතනඤ්ච ඵස්සස්ස පච්චයොති එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං චක්ඛාදිං සළායතනන්ති ඉච්ඡන්ති. තඤ්හි ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ත්වෙව සඞ්ඝං ගච්ඡති. යෙ පන පච්චයුප්පන්නමෙව එකසන්තතිපරියාපන්නං දීපෙන්ති, පච්චයං පන භින්නසන්තානම්පි, තෙ යං යං ආයතනං ඵස්සස්ස පච්චයො හොති තං සබ්බං දීපෙන්තා ¶ බාහිරම්පි පරිග්ගහෙත්වා තදෙව ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං බාහිරෙහිපි රූපායතනාදීහි සද්ධිං සළායතනන්ති ඉච්ඡන්ති. තම්පි හි ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එතෙසං එකසෙසෙ කතෙ සළායතනන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.

එත්ථාහ – න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොති, නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා, අයඤ්ච සළායතනපච්චයා ඵස්සොති එකොව වුත්තො, සො කස්මාති? තත්රිදං විස්සජ්ජනං – සච්චමෙතං. සබ්බෙහි එකො එකම්හා වා සබ්බෙ න සම්භොන්ති, සම්භොති පන අනෙකෙහි එකො; යථා චක්ඛුසම්ඵස්සො චක්ඛායතනා රූපායතනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා මනායතනා අවසෙසා සම්පයුත්තධම්මායතනා චාති එවං සබ්බත්ථ යථානුරූපං යොජෙතබ්බං. තස්මා එව හි –

එකො ¶ පනෙකායතන-ප්පභවො ඉති දීපිතො;

ඵස්සොයං එකවචන-නිද්දෙසෙනිධ තාදිනා.

‘එකවචනනිද්දෙසෙනා’ති ¶ සළායතනපච්චයා ඵස්සොති ඉමිනා හි එකවචනනිද්දෙසෙන අනෙකෙහි ආයතනෙහි එකො ඵස්සො හොතීති තාදිනා දීපිතොති අත්ථො. ආයතනෙසු පන –

ඡධා පඤ්ච තතො එකං, නවධා බාහිරානි ඡ;

යථාසම්භවමෙතස්ස, පච්චයත්තෙ විභාවයෙ.

තත්රායං විභාවනා – චක්ඛායතනාදීනි තාව පඤ්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදිභෙදතො පඤ්චවිධස්ස ඵස්සස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයා හොන්ති. තතො පරං එකං විපාකමනායතනං අනෙකභෙදස්ස විපාකමනොසම්ඵස්සස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවධා පච්චයො හොති. බාහිරෙසු පන රූපායතනං චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන චතුධා පච්චයො හොති. තථා සද්දායතනාදීනි සොතසම්ඵස්සාදීනං. මනොසම්ඵස්සස්ස පන තානි ධම්මායතනඤ්ච තථා ච ආරම්මණපච්චයමත්තෙනෙව චාති එවං බාහිරානි ඡ යථාසම්භවමෙතස්ස පච්චයත්තෙ විභාවයෙති.

සළායතනපච්චයා ඵස්සපදනිද්දෙසො.

231. ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනානිද්දෙසෙ –

ද්වාරතො වෙදනා වුත්තා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා;

චක්ඛුසම්ඵස්සජාවෙදනාතිආදිනා හි නයෙන පාළියං ඉමා චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා ද්වාරතො ඡළෙව වෙදනා වුත්තා. තා පන පභෙදෙන එකූනනවුතියා චිත්තෙහි සම්පයුත්තත්තා එකූනනවුතීති මතා.

වෙදනාසු පනෙතාසු, ඉධ බාත්තිංස වෙදනා;

විපාකචිත්තයුත්තාව, අධිප්පෙතාති භාසිතා.

අට්ඨධා ¶ තත්ථ පඤ්චන්නං, පඤ්චද්වාරම්හි පච්චයො;

සෙසානං එකධා ඵස්සො, මනොද්වාරෙපි සො තථා.

තත්ථ හි පඤ්චද්වාරෙ චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකානං පඤ්චන්නං වෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ¶ අට්ඨධා පච්චයො හොති. සෙසානං පන එකෙකස්මිං ද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනසන්තීරණතදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති.

‘මනොද්වාරෙපි සො තථා’ති මනොද්වාරෙපි හි තදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං සො සහජාතමනොසම්ඵස්සසඞ්ඛාතො ඵස්සො තථෙව අට්ඨධා පච්චයො හොති, පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන ච පවත්තානං තෙභූමකවිපාකවෙදනානම්පි. යා පනෙතා මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන පවත්තා කාමාවචරවෙදනා, තාසං මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනසම්පයුත්තො මනොසම්ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධා පච්චයො හොතීති.

232. වෙදනාපච්චයා ¶ තණ්හානිද්දෙසෙ –

රූපතණ්හාදිභෙදෙන, ඡ තණ්හා ඉධ දීපිතා;

එකෙකා තිවිධා තත්ථ, පවත්තාකාරතො මතා.

ඉමස්මිඤ්හි වෙදනාපච්චයා තණ්හානිද්දෙසෙ ‘සෙට්ඨිපුත්තො බ්රාහ්මණපුත්තො’ති පිතිතො නාමවසෙන පුත්තො විය ඉමා රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති ආරම්මණතො නාමවසෙන ඡ තණ්හා දීපිතා පකාසිතා කථිතාති අත්ථො. තත්ථ රූපෙ තණ්හා රූපතණ්හාති ඉමිනා නයෙන පදත්ථො වෙදිතබ්බො.

තාසු ච පන තණ්හාසු එකෙකා තණ්හා පවත්තිආකාරතො කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හාති එවං තිවිධා මතා. රූපතණ්හා එව හි යදා චක්ඛුස්ස ආපාථගතං රූපාරම්මණං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයමානා ¶ පවත්තති, තදා කාමතණ්හා නාම හොති. යදා තදෙවාරම්මණං ධුවං සස්සතන්ති පවත්තාය සස්සතදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා භවතණ්හා නාම හොති. සස්සතදිට්ඨිසහගතො හි රාගො භවතණ්හාති වුච්චති. යදා පන තදෙවාරම්මණං ‘‘උච්ඡිජ්ජති විනස්සතී’’ති පවත්තාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා විභවතණ්හා නාම හොති. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො හි ¶ රාගො විභවතණ්හාති වුච්චති. එසෙව නයො සද්දතණ්හාදීසුපීති එතා අට්ඨාරස තණ්හා හොන්ති.

තා අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධා අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතා ඡත්තිංස, අනාගතා ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නා ඡත්තිංසාති අට්ඨසතං තණ්හා හොන්ති. තා පන සංඞ්ඛිප්පමානා රූපාදිආරම්මණවසෙන ඡ, කාමතණ්හාදිවසෙන වා තිස්සොව තණ්හා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. යස්මා පනිමෙ සත්තා පුත්තං අස්සාදෙත්වා පුත්තෙ මමත්තෙන ධාතියා විය රූපාදිආරම්මණවසෙන උප්පජ්ජමානං වෙදනං අස්සාදෙත්වා වෙදනාය මමත්තෙන රූපාදිආරම්මණදායකානං චිත්තකාරගන්ධබ්බගන්ධිකසූදතන්තවායරසායනවිධායකවෙජ්ජාදීනං මහාසක්කාරං කරොන්ති, තස්මා සබ්බාපෙසා වෙදනාපච්චයා තණ්හා හොතීති වෙදිතබ්බා.

යස්මා චෙත්ථ ¶ අධිප්පෙතා, විපාකසුඛවෙදනා;

එකාව එකධා චෙසා, තස්මා තණ්හාය පච්චයො.

‘එකධා’ති උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති. යස්මා වා –

දුක්ඛී සුඛං පත්ථයති, සුඛී භිය්යොපි ඉච්ඡති;

උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා.

තණ්හාය පච්චයා තස්මා, හොන්ති තිස්සොපි වෙදනා;

වෙදනාපච්චයා තණ්හා, ඉති වුත්තා මහෙසිනා.

වෙදනා පච්චයා චාපි, යස්මා නානුසයං විනා;

හොති තස්මා න සා හොති, බ්රාහ්මණස්ස වුසීමතොති.

වෙදනාපච්චයා තණ්හාපදනිද්දෙසො.

233. තණ්හාපච්චයා ¶ උපාදානනිද්දෙසෙ –

උපාදානානි චත්තාරි, තානි අත්ථවිභාගතො;

ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා, කමතො ච විභාවයෙ.

පාළියඤ්හි උපාදානන්ති කාමුපාදානං…පෙ… අත්තවාදුපාදානන්ති ඉමානි චත්තාරි උපාදානානි ආගතානි. තෙසං අයං අත්ථවිභාගො – වත්ථුසඞ්ඛාතං කාමං උපාදියතීති කාමුපාදානං. කාමො ච සො උපාදානඤ්චාතිපි කාමුපාදානං. උපාදානන්ති ¶ දළ්හග්ගහණං. දළ්හත්ථො හෙත්ථ උපසද්දො උපායාස-උපකට්ඨාදීසු විය. තථා දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං. දිට්ඨිං උපාදියතීති වා දිට්ඨුපාදානං ¶ . සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාතිආදීසු හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියති. තථා සීලබ්බතං උපාදියතීති සීලබ්බතුපාදානං. සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චාතිපි සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි හි එවං සුද්ධීති අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානීති. තථා වදන්ති එතෙනාති වාදො, උපාදියන්ති එතෙනාති උපාදානං. කිං වදන්ති උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං. අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තාති උපාදියන්ති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං. අයං තාව තෙසං අත්ථවිභාගො.

‘ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙ’ පන කාමුපාදානං තාව ‘‘තත්ථ කතමං කාමුපාදානං? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමතණ්හා කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං – ඉදං වුච්චති කාමුපාදාන’’න්ති ආගතත්තා සඞ්ඛෙපතො තණ්හාදළ්හත්තං වුත්තං. තණ්හාදළ්හත්තං නාම පුරිමතණ්හාඋපනිස්සයපච්චයෙන දළ්හසම්භූතා උත්තරතණ්හා එව. කෙචි පනාහු – අප්පත්තවිසයපත්ථනා තණ්හා, අන්ධකාරෙ චොරස්ස හත්ථප්පසාරණං විය. සම්පත්තවිසයග්ගහණං උපාදානං, තස්සෙව භණ්ඩග්ගහණං විය. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතාපටිපක්ඛා ච තෙ ධම්මා. තථා පරියෙසනාරක්ඛදුක්ඛමූලාති. සෙසුපාදානත්තයං පන සඞ්ඛෙපතො දිට්ඨිමත්තමෙව.

විත්ථාරතො පන පුබ්බෙ රූපාදීසු වුත්තාය අට්ඨසතප්පභෙදායපි තණ්හාය දළ්හභාවො කාමුපාදානං. දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං දිට්ඨුපාදානං? නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං…පෙ… සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති යා ¶ එවරූපා දිට්ඨි…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො – ඉදං වුච්චති දිට්ඨුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1221; විභ. 938) සීලවතෙහි සුද්ධිපරාමසනං පන සීලබ්බතුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ ¶ කතමං සීලබ්බතුපාදානං? ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධි, සීලබ්බතෙන සුද්ධීති යා එවරූපා දිට්ඨි…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො – ඉදං වුච්චති සීලබ්බතුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1222; විභ. 938). වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි අත්තවාදුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං අත්තවාදුපාදානං? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො – ඉදං වුච්චති අත්තවාදුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1223; විභ. 938). අයමෙත්ථ ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරො.

‘කමතො’ති ¶ එත්ථ පන තිවිධො කමො – උප්පත්තික්කමො, පහානක්කමො, දෙසනාක්කමො ච. තත්ථ අනමතග්ගෙ සංසාරෙ ඉමස්ස පඨමං උප්පත්තීති අභාවතො කිලෙසානං නිප්පරියායෙන උප්පත්තික්කමො න වුච්චති. පරියායෙන පන යෙභුය්යෙන එකස්මිං භවෙ අත්තග්ගාහපුබ්බඞ්ගමො සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසො. තතො ‘‘සස්සතො අයං අත්තා’’ති ගණ්හතො අත්තවිසුද්ධත්ථං සීලබ්බතුපාදානං, උච්ඡිජ්ජතීති ගණ්හතො පරලොකනිරපෙක්ඛස්ස කාමුපාදානන්ති එවං පඨමං අත්තවාදුපාදානං, තතො දිට්ඨිසීලබ්බතකාමුපාදානානීති අයමෙතෙසං එකස්මිං භවෙ උප්පත්තික්කමො.

දිට්ඨුපාදානාදීනි චෙත්ථ පඨමං පහීයන්ති සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣත්තා. කාමුපාදානං පච්ඡා අරහත්තමග්ගවජ්ඣත්තාති. අයමෙතෙසං පහානක්කමො.

මහාවිසයත්තා පන පාකටත්තා ච එතෙසු කාමුපාදානං පඨමං දෙසිතං. මහාවිසයඤ්හි තං අට්ඨචිත්තසම්පයොගා. අප්පවිසයානි ඉතරානි චතුචිත්තසම්පයොගා. යෙභුය්යෙන ච ආලයරාමතාය පජාය පාකටං කාමුපාදානං, න ඉතරානි. කාමුපාදානවා වත්ථුකාමානං සමධිගමත්ථං කොතූහලමඞ්ගලාදිබහුලො හොති, න සස්සතදිට්ඨීති තදනන්තරං දිට්ඨුපාදානං. තං පභිජ්ජමානං සීලබ්බතඅත්තවාදුපාදානවසෙන දුවිධං හොති. තස්මිං ද්වයෙ ගොකිරියං වා කුක්කුරකිරියං වා දිස්වාපි වෙදිතබ්බතො ඔළාරිකන්ති සීලබ්බතුපාදානං පඨමං දෙසිතං, සුඛුමත්තා අන්තෙ අත්තවාදුපාදානන්ති අයමෙතෙසං දෙසනාක්කමො.

තණ්හා ¶ ච පුරිමස්සෙත්ථ, එකධා හොති පච්චයො;

සත්තධා අට්ඨධා වාපි, හොති සෙසත්තයස්ස සා.

එත්ථ ¶ ච එවං දෙසිතෙ උපාදානචතුක්කෙ පුරිමස්ස කාමුපාදානස්ස කාමතණ්හා උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති තණ්හාභිනන්දිතෙසු විසයෙසු උප්පත්තිතො. සෙසත්තයස්ස පන සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුවසෙන සත්තධා වා උපනිස්සයෙන සහ අට්ඨධා වාපි පච්චයො හොති. යදා ච සා උපනිස්සයවසෙන පච්චයො හොති තදා අසහජාතාව හොතීති.

තණ්හාපච්චයා උපාදානපදනිද්දෙසො.

අත්ථතො ධම්මතො චෙව, සාත්ථතො භෙදසඞ්ගහා;

යං යස්ස පච්චයො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ භවතීති භවො. දුවිධෙනාති ද්වීහි ආකාරෙහි පවත්තිතොති අත්ථො. අථවා දුවිධෙනාති පච්චතෙ කරණවචනං, දුවිධොති වුත්තං හොති. අත්ථීති සංවිජ්ජති. කම්මමෙව භවො කම්මභවො. උපපත්තියෙව භවො උපපත්තිභවො. එත්ථ ච උපපත්ති භවතීති භවො. කම්මං පන යථා සුඛකාරණත්තා ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො’’ති (ධ. ප. 194) වුත්තො, එවං භවකාරණත්තා ඵලවොහාරෙන භවොති වෙදිතබ්බං. තත්ථ කතමො කම්මභවොති තෙසු ද්වීසු භවෙසු යො කම්මභවොති වුත්තො, සො කතමොති අත්ථො. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො වුත්තත්ථා එව. සබ්බන්ති අනවසෙසං. භවං ගච්ඡති ගමෙති චාති භවගාමි. ඉමිනා ලොකුත්තරං පටික්ඛිපති. අයඤ්හි වට්ටකථා, තඤ්ච විවට්ටනිස්සිතන්ති. කරීයතීති කම්මං.

කාමභවාදීසු කාමසඞ්ඛාතො භවො කාමභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. සඤ්ඤාවතං භවො, සඤ්ඤා වා එත්ථ භවෙ අත්ථීති සඤ්ඤාභවො. විපරියායෙන ¶ අසඤ්ඤාභවො. ඔළාරිකසඤ්ඤාය අභාවා ¶ සුඛුමාය ච භාවා නෙව සඤ්ඤා නාසඤ්ඤා අස්මිං භවෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන වොකිණ්ණො භවො එකවොකාරභවො. එකො වා වොකාරො අස්ස භවස්සාති එකවොකාරභවො. එසෙව නයො චතුවොකාරපඤ්චවොකාරභවෙසු. අයං වුච්චති උපපත්තිභවොති එස නවවිධොපි උපපත්තිභවො නාම වුච්චතීති. එවං තාවෙත්ථ ‘අත්ථතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ධම්මතො’ පන එත්ථ හි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ධම්මතො තෙරස චෙතනා, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ද්වාදස, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො චතස්සො. ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්ම’’න්ති එතෙන සබ්බෙපෙතෙ ධම්මා චෙතනා සම්පයුත්තා වා කම්මසඞ්ඛාතා ආචයගාමිනො ධම්මා සඞ්ගහිතා. කාමභවො පඤ්ච උපාදින්නක්ඛන්ධා, තථා රූපභවො, අරූපභවො චත්තාරො, සඤ්ඤාභවො චතුපඤ්ච, අසඤ්ඤාභවො එකො ¶ උපාදින්නක්ඛන්ධො, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො චත්තාරො. එකවොකාරභවාදයො එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධා උපාදින්නක්ඛන්ධෙහීති එවමෙත්ථ ‘ධම්මතො’පි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සාත්ථතො’ති යථා ච භවනිද්දෙසෙ තථෙව කාමඤ්ච සඞ්ඛාරනිද්දෙසෙපි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොව වුත්තා, එවං සන්තෙපි පුරිමා අතීතකම්මවසෙන ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයත්තා වුත්තා. ඉමෙ පච්චුප්පන්නකම්මවසෙන ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයත්තාති පුනවචනං සාත්ථකමෙව. පුබ්බෙ වා ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලචෙතනා කාමාවචරා’’ති එවමාදිනා නයෙන චෙතනාව සඞ්ඛාරාති වුත්තා. ඉධ පන ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්ම’’න්ති වචනතො චෙතනාසම්පයුත්තාපි. පුබ්බෙ ච විඤ්ඤාණපච්චයමෙව කම්මං සඞ්ඛාරාති වුත්තං, ඉදානි අසඤ්ඤාභවනිබ්බත්තකම්පි. කිං වා බහුනා? ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොව කුසලාකුසලධම්මා වුත්තා. ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති ඉධ පන උපපත්තිභවස්සාපි සඞ්ගහිතත්තා කුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා වුත්තා. තස්මා සබ්බථාපි ¶ සාත්ථකමෙවිදං පුනවචනන්ති. එවමෙත්ථ ‘සාත්ථතො’පි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘භෙදසඞ්ගහා’ති උපාදානපච්චයා භවස්ස භෙදතො චෙව සඞ්ගහතො ච. යඤ්හි කාමුපාදානපච්චයා කාමභවනිබ්බත්තකං කම්මං කරියති, සො කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. එවං කාමුපාදානපච්චයා ¶ ද්වෙ කාමභවා, තදන්තොගධාව සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා; ද්වෙ රූපභවා, තදන්තොගධාව සඤ්ඤාභවඅසඤ්ඤාභවඑකවොකාරභවපඤ්චවොකාරභවා; ද්වෙ අරූපභවා, තදන්තොගධාව සඤ්ඤාභවනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවචතුවොකාරභවාති සද්ධිං අන්තොගධෙහි ඡ භවා. යථා ච කාමුපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ඡ භවා තථා සෙසුපාදානපච්චයාපීති එවං උපාදානපච්චයා භෙදතො සද්ධිං අන්තොගධෙහි චතුවීසති භවා.

සඞ්ගහතො පන කම්මභවං උපපත්තිභවඤ්ච එකතො කත්වා කාමුපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි එකො කාමභවො, තථා රූපාරූපභවාති තයො භවා. තථා සෙසුපාදානපච්චයාපීති එවං උපාදානපච්චයා සඞ්ගහතො සද්ධිං අන්තොගධෙහි ද්වාදස භවා. අපිච අවිසෙසෙන උපාදානපච්චයා කාමභවූපගං කම්මං කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. එවං උපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ද්වෙ කාමභවා, ද්වෙ රූපභවා, ද්වෙ ¶ අරූපභවාති අපරෙනපි පරියායෙන සඞ්ගහතො ඡ භවා. කම්මභවඋපපත්තිභවභෙදං වා අනුපගම්ම සද්ධිං අන්තොගධෙහි කාමභවාදිවසෙන තයො භවා හොන්ති. කාමභවාදිභෙදඤ්චාපි අනුපගම්ම කම්මභවඋපපත්තිභවවසෙන ද්වෙ භවා හොන්ති. කම්මුපපත්තිභෙදඤ්ච අනුපගම්ම උපාදානපච්චයා භවොති භවවසෙන එකො භවො හොතීති. එවමෙත්ථ උපාදානපච්චයස්ස භවස්ස භෙදසඞ්ගහාපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘යං යස්ස පච්චයො චෙවා’ති යඤ්චෙත්ථ උපාදානං යස්ස පච්චයො හොති, තතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති අත්ථො. කිං පනෙත්ථ කස්ස පච්චයො හොති? යං කිඤ්චි යස්ස කස්සචි පච්චයො ¶ හොතියෙව. උම්මත්තකො විය හි පුථුජ්ජනො. සො ‘ඉදං යුත්තං, ඉදං අයුත්ත’න්ති අවිචාරෙත්වා යස්ස කස්සචි උපාදානස්ස වසෙන යං කිඤ්චි භවං පත්ථෙත්වා යං කිඤ්චි කම්මං කරොතියෙව. තස්මා යදෙකච්චෙ ‘‘සීලබ්බතුපාදානෙන රූපාරූපභවා න හොන්තී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. සබ්බෙන පන සබ්බො හොතීති ගහෙතබ්බං, සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො අනුස්සවවසෙන වා දිට්ඨානුසාරෙන වා ‘‘කාමා නාමෙතෙ මනුස්සලොකෙ චෙව ඛත්තියමහාසාලකුලාදීසු ඡකාමාවචරදෙවලොකෙ ච සමිද්ධා’’ති චින්තෙත්වා තෙසං අධිගමත්ථං අසද්ධම්මසවනාදීහි වඤ්චිතො ‘ඉමිනා කම්මෙන කාමා සම්පජ්ජන්තී’ති මඤ්ඤමානො ¶ කාමුපාදානවසෙන කායදුච්චරිතාදීනිපි කරොති. සො දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උප්පජ්ජති; සන්දිට්ඨිකෙ වා පන කාමෙ පත්ථයමානො පටිලද්ධෙ වා ගොපයමානො කාමුපාදානවසෙන කායදුච්චරිතාදීනිපි කරොති. සො දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උප්පජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව.

අපරො පන සද්ධම්මසවනාදීහි උපබ්රූහිතඤාණො ‘‘ඉමිනා කම්මෙන කාමා සම්පජ්ජන්තී’’ති මඤ්ඤමානො කාමුපාදානවසෙන කායසුචරිතාදීනි කරොති. සො සුචරිතපාරිපූරියා දෙවෙසු වා මනුස්සෙසු වා උප්පජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව. ඉති කාමුපාදානං සප්පභෙදස්ස සාන්තොගධස්ස කාමභවස්ස පච්චයො හොති.

අපරො ‘‘රූපාරූපභවෙසු තතො සමිද්ධතරා කාමා’’ති සුත්වා වා පරිකප්පෙත්වා වා කාමුපාදානවසෙනෙව ¶ රූපාරූපසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමාපත්තිබලෙන රූපාරූපබ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාඅසඤ්ඤා නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤාඑකවොකාරචතුවොකාරපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව. ඉති කාමුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං රූපාරූපභවානම්පි පච්චයො හොති ¶ .

අපරො ‘‘අයං අත්තා නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං උච්ඡින්නො සුඋච්ඡින්නො හොතී’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදාය තදුපගං කම්මං කරොති. තස්ස තං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති දිට්ඨුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණම්පි කාමරූපාරූපභවානං පච්චයො හොති.

අපරො ‘‘අයං අත්තා නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං සුඛී හොති, විගතපරිළාහො හොතී’’ති අත්තවාදුපාදානෙන තදුපගං කම්මං කරොති. තස්ස තං කම්මං කම්මභවො, තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව ¶ . ඉති අත්තවාදුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණං භවානං පච්චයො හොති.

අපරො ‘‘ඉදං සීලබ්බතං නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං පරිපූරෙන්තස්ස සුඛං පාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති සීලබ්බතුපාදානවසෙන තදුපගං කම්මං කරොති. තස්ස තං කම්මං කම්මභවො, තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති සීලබ්බතුපාදානම්පි සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණං භවානං පච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ යං යස්ස පච්චයො හොති තතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

කිං පනෙත්ථ කස්ස භවස්ස කථං පච්චයො හොතීති චෙ?

රූපාරූපභවානං, උපනිස්සයපච්චයො උපාදානං;

සහජාතාදීහිපි තං, කාමභවස්සාති විඤ්ඤෙය්යං.

රූපාරූපභවානඤ්හි කාමභවපරියාපන්නස්ස ච කාමභවෙ කුසලකම්මස්සෙව උපපත්තිභවස්ස චෙතං චතුබ්බිධම්පි උපාදානං උපනිස්සයපච්චයෙන එකධා පච්චයො හොති. කාමභවෙ අත්තනා සම්පයුත්තඅකුසලකම්මභවස්ස ¶ සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුපච්චයප්පභෙදෙහි සහජාතාදීහි පච්චයො හොති. විප්පයුත්තස්ස පන උපනිස්සයපච්චයෙනෙවාති.

235. භවපච්චයා ¶ ජාතිනිද්දෙසාදීසු ජාතිආදීනං විනිච්ඡයො සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. භවොති පනෙත්ථ කම්මභවොව අධිප්පෙතො. සො හි ජාතියා පච්චයො, න උපපත්තිභවො. සො පන කම්මපච්චයඋපනිස්සයපච්චයවසෙන ද්විධාව පච්චයො හොතීති.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති චෙ? බාහිරපච්චයසමත්තෙපි හීනපණීතතාදිවිසෙසදස්සනතො. බාහිරානඤ්හි ජනකජනෙත්තිසුක්කසොණිතාහාරාදීනං පච්චයානං සමත්තෙපි සත්තානං යමකානම්පි සතං හීනපණීතතාදිවිසෙසො දිස්සති. සො ච න අහෙතුකො ¶ , සබ්බදා ච සබ්බෙසඤ්ච අභාවතො; න කම්මභවතො අඤ්ඤහෙතුකො, තදභිනිබ්බත්තකසත්තානං අජ්ඣත්තසන්තානෙ අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස අභාවතොති කම්මභවහෙතුකොව. කම්මඤ්හි සත්තානං හීනපණීතාදිවිසෙසහෙතු. තෙනාහ භගවා – ‘‘කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනප්පණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289). තස්මා ජානිතබ්බමෙතං – ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති.

යස්මා ච අසති ජාතියා ජරාමරණං නාම න හොති, සොකාදයො ච ධම්මා න හොන්ති, ජාතියා පන සති ජරාමරණඤ්චෙව ජරාමරණසඞ්ඛාතදුක්ඛධම්මඵුට්ඨස්ස ච බාලස්ස ජරාමරණාභිසම්බන්ධා වා තෙන තෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස අනභිසම්බන්ධා වා සොකාදයො ච ධම්මා හොන්ති, තස්මා අයං ජාතිජරාමරණස්ස චෙව සොකාදීනඤ්ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා. සා පන උපනිස්සයකොටියා එකධාව පච්චයො හොතීති.

242. එවමෙතස්සාතිආදීනං ¶ අත්ථො උද්දෙසවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සඞ්ගතිආදීනි සමුදයවෙවචනානෙව.

යස්මා පනෙත්ථ සොකාදයො අවසානෙ වුත්තා, තස්මා යා සා අවිජ්ජා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ සඞ්ඛාරා’’ති එවමෙතස්ස භවචක්කස්ස ආදිම්හි වුත්තා, සා –

සොකාදීහි අවිජ්ජා, සිද්ධා භවචක්කමවිදිතාදිමිදං;

කාරකවෙදකරහිතං, ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤං.

සතතං සමිතං පවත්තතීති වෙදිතබ්බං. කථං පනෙත්ථ සොකාදීහි අවිජ්ජා සිද්ධා? කථමිදං භවචක්කං අවිදිතාදි? කථං කාරකවෙදකරහිතං? කථං ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤන්ති චෙ? එත්ථ හි සොකදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා අවිජ්ජාය අවියොගිනො, පරිදෙවො ච නාම මූළ්හස්සාති තෙසු තාව සිද්ධෙසු සිද්ධාව හොති අවිජ්ජා. අපිච ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති හි වුත්තං. ආසවසමුදයා චෙතෙ සොකාදයො හොන්ති. කථං? වත්ථුකාමවියොගෙ තාව සොකො කාමාසවසමුදයො හොති? යථාහ –

‘‘තස්ස ¶ චෙ කාමයානස්ස, ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො;

තෙ කාමා පරිහායන්ති, සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති. (සු. නි. 773);

යථා චාහ – ‘‘කාමතො ජායතී සොකො’’ති (ධ. ප. 215). සබ්බෙපි චෙතෙ දිට්ඨාසවසමුදයා හොන්ති, යථාහ – ‘‘තස්ස අහං රූපං, මම රූපන්ති පරියුට්ඨට්ඨායිනො තං රූපං විපරිණමති අඤ්ඤථා හොති. තස්ස රූපවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා උප්පජ්ජන්ති සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා’’ති (සං. නි. 3.1). යථා ච දිට්ඨාසවසමුදයා එවං භවාසවසමුදයාපි, යථාහ – ‘‘යෙපි තෙ දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා උච්චෙසු විමානෙසු චිරට්ඨිතිකා තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා යෙභුය්යෙන භයං සංවෙගං සන්තාසං ආපජ්ජ’’න්ති (සං. නි. 3.78; අ. නි. 4.33) පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා මරණභයෙන සන්තජ්ජිතානං දෙවානං වියාති. යථා ච භවාසවසමුදයා එවං අවිජ්ජාසවසමුදයාපි ¶ , යථාහ – ‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, බාලො දිට්ඨෙව ධම්මෙ තිවිධං දුක්ඛදොමනස්සං පටිසංවෙදෙතී’’ති (ම. නි. 3.246).

ඉති යස්මා ආසවසමුදයා එතෙ හොන්ති, තස්මා එතෙ සිජ්ඣමානා අවිජ්ජාය හෙතුභූතෙ ආසවෙ සාධෙන්ති. ආසවෙසු ච සිද්ධෙසු පච්චයභාවෙ භාවතො අවිජ්ජාපි සිද්ධාව හොතීති. එවං තාවෙත්ථ ‘සොකාදීහි අවිජ්ජා සිද්ධා’ හොතීති වෙදිතබ්බා.

යස්මා පන එවං පච්චයභාවෙ භාවතො අවිජ්ජාය සිද්ධාය පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං හෙතුඵලපරම්පරාය ¶ පරියොසානං නත්ථි, තස්මා තං හෙතුඵලසම්බන්ධවසෙන පවත්තං ද්වාදසඞ්ගං ‘භවචක්කං අවිදිතාදී’ති සිද්ධං හොති.

එවං සති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ඉදං ආදිමත්තකථනං විරුජ්ඣතීති චෙ? නයිදං ආදිමත්තකථනං, පධානධම්මකථනං පනෙතං. තිණ්ණඤ්හි වට්ටානං අවිජ්ජා පධානා. අවිජ්ජාග්ගහණෙන හි අවසෙසං කිලෙසවට්ටඤ්ච කම්මාදීනි ච බාලං පලිවෙඨෙන්ති, සප්පසිරග්ගහණෙන සෙසං සප්පසරීරං විය බාහං. අවිජ්ජාසමුච්ඡෙදෙ පන කතෙ තෙහි විමොක්ඛො හොති, සප්පසිරච්ඡෙදෙ කතෙ පලිවෙඨිතබාහාවිමොක්ඛො විය. යථාහ – ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා ¶ සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදි (සං. නි. 2.1; මහාව. 1). ඉති යං ගණ්හතො බන්ධො මුඤ්චතො ච මොක්ඛො හොති, තස්ස පධානධම්මස්ස කථනමිදං, න ආදිමත්තකථනන්ති එවමිදං භවචක්කං අවිදිතාදීති වෙදිතබ්බං. තයිදං යස්මා අවිජ්ජාදීහි කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනං පවත්ති, තස්මා තතො අඤ්ඤෙන ‘‘බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා සෙට්ඨො සජිතා’’ති එවං පරිකප්පිතෙන බ්රහ්මාදිනා වා සංසාරස්ස කාරකෙන ‘‘සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා වදො වෙදෙය්යො’’ති එවං පරිකප්පිතෙන අත්තනා වා සුඛදුක්ඛානං වෙදකෙන රහිතං. ඉති ‘කාරකවෙදකරහිත’න්ති වෙදිතබ්බං.

යස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා උදයබ්බයධම්මකත්තා ධුවභාවෙන, සංකිලිට්ඨත්තා සංකිලෙසිකත්තා ච සුභභාවෙන, උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා සුඛභාවෙන, පච්චයායත්තවුත්තිත්තා වසවත්තනභූතෙන අත්තභාවෙන ච සුඤ්ඤා, තථා සඞ්ඛාරාදීනිපි අඞ්ගානි; යස්මා වා අවිජ්ජා න අත්තා, න අත්තනො ¶ , න අත්තනි, න අත්තවතී, තථා සඞ්ඛාරාදීනිපි අඞ්ගානි; තස්මා ‘ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤමිදං’ භවචක්කන්ති වෙදිතබ්බං.

තස්ස අවිජ්ජාතණ්හා, මූලමතීතාදයො තයො කාලා;

ද්වෙ අට්ඨ ද්වෙ එව ච, සරූපතො තෙසු අඞ්ගානි.

තස්ස ¶ ඛො පනෙතස්ස භවචක්කස්ස අවිජ්ජා තණ්හා චාති ද්වෙ ධම්මා මූලන්ති වෙදිතබ්බා. තදෙතං පුබ්බන්තාහරණතො අවිජ්ජාමූලං වෙදනාවසානං, අපරන්තසන්තානතො තණ්හාමූලං ජරාමරණාවසානන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ පුරිමං දිට්ඨිචරිතවසෙන වුත්තං, පච්ඡිමං තණ්හාචරිතවසෙන. දිට්ඨිචරිතානඤ්හි අවිජ්ජා, තණ්හාචරිතානං තණ්හා සංසාරනායිකා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසමුග්ඝාතාය වා පඨමං, ඵලුප්පත්තියා හෙතූනං අනුපච්ඡෙදපකාසනතො; සස්සතදිට්ඨිසමුග්ඝාතාය දුතියං, උප්පන්නානං ජරාමරණපකාසනතො; ගබ්භසෙය්යකවසෙන වා පුරිමං, අනුපුබ්බපවත්තිදීපනතො; ඔපපාතිකවසෙන පච්ඡිමං සහුප්පත්තිදීපනතො.

අතීතපච්චුප්පන්නානාගතා චස්ස තයො කාලා. තෙසු පාළියං සරූපතො ආගතවසෙන අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා චාති ද්වෙ අඞ්ගානි අතීතකාලානි ¶ , විඤ්ඤාණාදීනි භවාවසානානි අට්ඨ පච්චුප්පන්නකාලානි, ජාති චෙව ජරාමරණඤ්ච ද්වෙ අනාගතකාලානීති වෙදිතබ්බානි. පුන –

හෙතුඵලහෙතුපුබ්බක-තිසන්ධිචතුභෙදසඞ්ගහඤ්චෙතං;

වීසතිආකාරාරං, තිවට්ටමනවට්ඨිතං භමති.

ඉතිපි වෙදිතබ්බං. තත්ථ සඞ්ඛාරානඤ්ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධි නාම. වෙදනාය ච තණ්හාය ච අන්තරා එකො ඵලහෙතුසන්ධි නාම. භවස්ස ච ජාතියා ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධීති. එවමිදං හෙතුඵලහෙතුපුබ්බකතිසන්ධීති වෙදිතබ්බං. සන්ධීනං ආදිපරියොසානවවත්ථිතා පනස්ස චත්තාරො සඞ්ගහා හොන්ති, සෙය්යථිදං – අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා එකො ¶ සඞ්ගහො, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා දුතියො, තණ්හුපාදානභවා තතියො, ජාතිජරාමරණං චතුත්ථොති. එවමිදං චතුභෙදසඞ්ගහන්ති වෙදිතබ්බං.

අතීතෙ හෙතවො පඤ්ච, ඉදානි ඵලපඤ්චකං;

ඉදානි හෙතවො පඤ්ච, ආයතිං ඵලපඤ්චකන්ති.

එතෙහි පන වීසතියා ආකාරෙහි අරෙහි වීසතිආකාරාරන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ‘අතීතෙ හෙතවො පඤ්චා’ති අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා චාති ඉමෙ තාව ද්වෙ වුත්තා ¶ එව. යස්මා පන අවිද්වා පරිතස්සති, පරිතසිතො උපාදියති, තස්ස උපාදානපච්චයා භවො, තස්මා තණ්හුපාදානභවාපි ගහිතා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො, ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47).

තත්ථ පුරිමකම්මභවස්මින්ති පුරිමෙ කම්මභවෙ, අතීතජාතියං කම්මභවෙ කරියමානෙති අත්ථො. මොහො අවිජ්ජාති යො තදා දුක්ඛාදීසු මොහො, යෙන මූළ්හො කම්මං කරොති, සා අවිජ්ජා. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති තං කම්මං කරොතො පුරිමචෙතනායො, යථා ‘දානං දස්සාමී’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා මාසම්පි සංවච්ඡරම්පි දානූපකරණානි සජ්ජෙන්තස්ස උප්පන්නා පුරිමචෙතනායො. පටිග්ගාහකානං පන හත්ථෙ දක්ඛිණං පතිට්ඨාපයතො චෙතනා භවොති වුච්චති. එකාවජ්ජනෙසු වා ඡසු ජවනෙසු චෙතනා ආයූහනසඞ්ඛාරා නාම. සත්තමා චෙතනා භවො. යා කාචි වා පන චෙතනා ¶ භවො, තංසම්පයුත්තා ආයූහනසඞ්ඛාරා නාම. නිකන්ති තණ්හාති යා කම්මං කරොන්තස්ස තස්ස ඵලෙ උප්පත්තිභවෙ නිකාමනා පත්ථනා සා තණ්හා නාම. උපගමනං උපාදානන්ති යං කම්මං භවස්ස පච්චයභූතං; ‘ඉදං කත්වා අසුකස්මිං නාම ඨානෙ කාමෙ සෙවිස්සාමි උච්ඡිජ්ජිස්සාමී’තිආදිනා නයෙන පවත්තං උපගමනං ගහණං පරාමසනං – ඉදං උපාදානං නාම. චෙතනා භවොති ආයූහනාවසානෙ වුත්තචෙතනා භවොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘ඉදානි ඵලපඤ්චක’න්ති විඤ්ඤාණාදි වෙදනාවසානං පාළියං ආගතමෙව. යථාහ ‘‘ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධූපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). තත්ථ ¶ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණන්ති යං භවන්තරපටිසන්ධානවසෙන උප්පන්නත්තා පටිසන්ධීති වුච්චති, තං විඤ්ඤාණං. ඔක්කන්ති නාමරූපන්ති යා ගබ්භෙ රූපාරූපධම්මානං ඔක්කන්ති, ආගන්ත්වා පවිසනං විය – ඉදං නාමරූපං. පසාදො ආයතනන්ති ඉදං චක්ඛාදිපඤ්චායතනවසෙන ¶ වුත්තං. ඵුට්ඨො ඵස්සොති යො ආරම්මණං ඵුට්ඨො ඵුසන්තො උප්පන්නො – අයං ඵස්සො. වෙදයිතං වෙදනාති යං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන වා සළායතනපච්චයෙන වා ඵස්සෙන සහුප්පන්නං විපාකවෙදයිතං, සා වෙදනාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘ඉදානි හෙතවො පඤ්චා’ති තණ්හාදයො පාළියං ආගතාව තණ්හුපාදානභවා. භවෙ පන ගහිතෙ තස්ස පුබ්බභාගා තංසම්පයුත්තා වා සඞ්ඛාරා ගහිතාව හොන්ති, තණ්හුපාදානග්ගහණෙන ච තංසම්පයුත්තා, යාය වා මූළ්හො කම්මං කරොති සා අවිජ්ජා ගහිතාව හොතීති එවං පඤ්ච. තෙනාහ ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). තත්ථ ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානන්ති පරිපක්කායතනස්ස කම්මකරණකාලෙ සම්මොහො දස්සිතො. සෙසං උත්තානමෙව.

‘ආයතිං ඵලපඤ්චක’න්ති විඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච. තානි ජාතිග්ගහණෙන වුත්තානි. ජරාමරණං පන තෙසංයෙව ජරාමරණං. තෙනාහ ‘‘ආයතිං පටිසන්ධි ¶ විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). එවමිදං වීසතිආකාරාරං හොති.

තත්ථ පුරිමභවස්මිං පඤ්ච කම්මසම්භාරා, එතරහි පඤ්ච විපාකසම්භාරා, එතරහි පඤ්ච කම්මසම්භාරා, අනාගතෙ පඤ්ච විපාකධම්මාති දස ධම්මා කම්මං, දස විපාකොති. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මං නාම, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකො නාමාති සබ්බම්පෙතං භවචක්කං පච්චයාකාරවට්ටං කම්මඤ්චෙව කම්මවිපාකො ච. තථා ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මසඞ්ඛෙපො, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකසඞ්ඛෙපොති සබ්බම්පෙතං කම්මසඞ්ඛෙපො චෙව විපාකසඞ්ඛෙපො ච. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මවට්ටං, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකවට්ටන්ති සබ්බම්පෙතං කම්මවට්ටඤ්චෙව විපාකවට්ටඤ්ච. තථා ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මභවො, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකභවොති සබ්බම්පෙතං ¶ කම්මභවො චෙව විපාකභවො ච. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මපවත්තං ¶ , ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකපවත්තන්ති සබ්බම්පෙතං කම්මපවත්තඤ්චෙව විපාකපවත්තඤ්ච. තථා ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මසන්තති, ද්වීසු විපාකො විපාකසන්තතීති සබ්බම්පෙතං කම්මසන්තති චෙව විපාකසන්තති ච. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කිරියා නාම, ද්වීසු විපාකො කිරියාඵලං නාමාති සබ්බම්පෙතං කිරියා චෙව කිරියාඵලඤ්චාති.

දුක්ඛං අනිච්චං චලමිත්තරද්ධුවං;

ධම්මා ධම්මෙ සඤ්ජනෙන්ති, හෙතුසම්භාරපච්චයා;

හෙතූනඤ්ච නිරොධාය, ධම්මො බුද්ධෙන දෙසිතො;

හෙතූසු උපරුද්ධෙසු, ඡින්නං වට්ටං න වට්ටති.

එවං දුක්ඛන්තකිරියාය, බ්රහ්මචරියීධ විජ්ජති;

සත්තෙ ච නූපලබ්භන්තෙ, නෙවුච්ඡෙදො න සස්සතං.

තිවට්ටමනවට්ඨිතං භමතීති එත්ථ පන සඞ්ඛාරභවා කම්මවට්ටං, අවිජ්ජාතණ්හූපාදානානි කිලෙසවට්ටං, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා විපාකවට්ටන්ති ඉමෙහි තීහි වට්ටෙහි තිවට්ටමිදං භවචක්කං යාව කිලෙසවට්ටං න උපච්ඡිජ්ජති ¶ තාව අනුපච්ඡින්නපච්චයත්තා අනවට්ඨිතං පුනප්පුනං පරිවට්ටනතො භමතියෙවාති වෙදිතබ්බං.

සච්චප්පභවතො කිච්චා, වාරණා උපමාහි ච;

ගම්භීරනයභෙදා ච, විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

තත්ථ ¶ යස්මා කුසලාකුසලකම්මං අවිසෙසෙන සමුදයසච්චන්ති සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තං, තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරා දුතියසච්චප්පභවං දුතියසච්චං, සඞ්ඛාරෙහි විඤ්ඤාණං දුතියසච්චප්පභවං පඨමසච්චං, විඤ්ඤාණාදීහි නාමරූපාදීනි විපාකවෙදනාපරියොසානානි පඨමසච්චප්පභවං පඨමසච්චං, වෙදනාය තණ්හා පඨමසච්චප්පභවං දුතියසච්චං, තණ්හාය උපාදානං දුතියසච්චප්පභවං දුතියසච්චං, උපාදානතො භවො දුතියසච්චප්පභවං පඨමදුතියසච්චද්වයං, භවතො ජාති ¶ දුතියසච්චප්පභවං පඨමසච්චං, ජාතියා ජරාමරණං පඨමසච්චප්පභවං පඨමසච්චන්ති. එවං තාවිදං ‘සච්චප්පභවතො’ විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා වත්ථූසු ච සත්තෙ සම්මොහෙති පච්චයො ච හොති සඞ්ඛාරානං පාතුභාවාය, තථා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛතඤ්ච අභිසඞ්ඛරොන්ති පච්චයා ච හොන්ති විඤ්ඤාණස්ස, විඤ්ඤාණම්පි වත්ථුඤ්ච පටිජානාති පච්චයො ච හොති නාමරූපස්ස, නාමරූපම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච උපත්ථම්භෙති පච්චයො ච හොති සළායතනස්ස, සළායතනම්පි සවිසයෙ ච වත්තති පච්චයො ච හොති ඵස්සස්ස, ඵස්සොපි ආරම්මණඤ්ච ඵුසති පච්චයො ච හොති වෙදනාය, වෙදනාපි ආරම්මණරසඤ්ච අනුභවති පච්චයො ච හොති තණ්හාය, තණ්හාපි රජ්ජනීයෙ ච ධම්මෙ රජ්ජති පච්චයො ච හොති උපාදානස්ස, උපාදානම්පි උපාදානීයෙ ච ධම්මෙ උපාදියති පච්චයො ච හොති භවස්ස, භවොපි නානාගතීසු ච වික්ඛිපති පච්චයො ච හොති ජාතියා, ජාතිපි ඛන්ධෙ ච ජනෙති තෙසං අභිනිබ්බත්තිභාවෙන පවත්තතා පච්චයො ච හොති ජරාමරණස්ස, ජරාමරණම්පි ඛන්ධානං පාකභෙදභාවඤ්ච අධිතිට්ඨති පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවාය සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තා, තස්මා සබ්බපදෙසු ද්විධා පවත්ත‘කිච්චතො’පි ඉදං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා ¶ චෙත්ථ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ඉදං කාරකදස්සනනිවාරණං, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති අත්තසඞ්කන්තිදස්සනනිවාරණං, ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති අත්තාතිපරිකප්පිතවත්ථුභෙදදස්සනතො ඝනසඤ්ඤානිවාරණං, ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්තිආදීසු ‘‘අත්තා පස්සති…පෙ… විජානාති ඵුසති වෙදයති තණ්හියති උපාදියති භවති ජායති ජීයති මීයතී’’ති එවමාදිදස්සනනිවාරණං, තස්මා මිච්ඡාදස්සනනිවාරණතොපෙතං භවචක්කං ‘නිවාරණතො’ විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා පනෙත්ථ සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ධම්මානං අදස්සනතො අන්ධො විය අවිජ්ජා ¶ , අන්ධස්ස උපක්ඛලනං විය අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, උපක්ඛලිතස්ස පතනං ¶ විය සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, පතිතස්ස ගණ්ඩපාතුභාවො විය විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, ගණ්ඩභෙදපීළකා විය නාමරූපපච්චයා සළායතනං, ගණ්ඩපීළකාඝට්ටනං විය සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඝට්ටනදුක්ඛං විය ඵස්සපච්චයා වෙදනා, දුක්ඛස්ස පටිකාරාභිලාසො විය වෙදනාපච්චයා තණ්හා, පටිකාරාභිලාසෙන අසප්පායග්ගහණං විය තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදින්නඅසප්පායාලෙපනං විය උපාදානපච්චයා භවො, අසප්පායාලෙපනෙන ගණ්ඩවිකාරපාතුභාවො විය භවපච්චයා ජාති, ගණ්ඩවිකාරතො ගණ්ඩභෙදො විය ජාතිපච්චයා ජරාමරණං.

යස්මා වා පනෙත්ථ අවිජ්ජා අප්පටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිභාවෙන සත්තෙ අභිභවති පටලං විය අක්ඛීනි, තදභිභූතො ච බාලො පොනොබ්භවිකෙහි සඞ්ඛාරෙහි අත්තානං වෙඨෙති කොසකාරකිමි විය කොසප්පදෙසෙහි, සඞ්ඛාරපරිග්ගහිතං විඤ්ඤාණං ගතීසු පතිට්ඨං ලභති පරිණායකපරිග්ගහිතො විය රාජකුමාරො රජ්ජෙ, උපපත්තිනිමිත්තං පරිකප්පනතො විඤ්ඤාණං පටිසන්ධියං අනෙකප්පකාරං නාමරූපං අභිනිබ්බත්තෙති මායාකාරො විය මායං, නාමරූපෙ පතිට්ඨිතං සළායතනං වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති සුභූමියං පතිට්ඨිතො වනප්පගුම්බො විය, ආයතනඝට්ටනතො ඵස්සො ජායති අරණීසහිතාභිමද්දනතො අග්ගි විය, ඵස්සෙන ඵුට්ඨස්ස වෙදනා පාතුභවති අග්ගිනා ඵුට්ඨස්ස ඩාහො විය, වෙදයමානස්ස තණ්හා වඩ්ඪති ලොණූදකං පිවතො පිපාසා විය, තසිතො භවෙසු අභිලාසං කරොති පිපාසිතො විය පානීයෙ, තදස්සුපාදානං උපාදානෙන භවං උපාදියති ආමිසලොභෙන මච්ඡො බළිසං විය, භවෙ සති ජාති හොති බීජෙ සති අඞ්කුරො විය, ජාතස්ස අවස්සං ජරාමරණං උප්පන්නස්ස ¶ රුක්ඛස්ස පතනං විය, තස්මා එවං ‘උපමාහි’ පෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා ච භගවතා අත්ථතොපි ධම්මතොපි දෙසනාතොපි පටිවෙධතොපි ගම්භීරභාවං සන්ධාය ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො චා’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60) වුත්තං, තස්මා ¶ ‘ගම්භීරභෙදතො’පෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

තත්ථ යස්මා න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොති, ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති එවං ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨස්ස දුරවබොධනීයතො ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො, තථා ජාතියා භවපච්චය…පෙ… සඞ්ඛාරානං ¶ අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං අත්ථගම්භීරන්ති. අයං තාවෙත්ථ ‘අත්ථගම්භීරතා’ හෙතුඵලඤ්හි අත්ථොති වුච්චති, යථාහ ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720).

යස්මා පන යෙනාකාරෙන යදවත්ථා ච අවිජ්ජා තෙසං තෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, තස්ස දුරවබොධනීයතො අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො ගම්භීරො, තථා සඞ්ඛාරානං…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං ධම්මගම්භීරන්ති අයමෙත්ථ ‘ධම්මගම්භීරතා’ හෙතුනො හි ධම්මොති නාමං, යථාහ ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති.

යස්මා චස්ස තෙන තෙන කාරණෙන තථා තථා පවත්තෙතබ්බත්තා දෙසනාපි ගම්භීරා, න තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤාණතො අඤ්ඤං ඤාණං පතිට්ඨං ලභති, තථා හෙතං කත්ථචි සුත්තෙ අනුලොමතො, කත්ථචි පටිලොමතො; කත්ථචි අනුලොමපටිලොමතො, කත්ථචි වෙමජ්ඣතො පට්ඨාය අනුලොමතො වා පටිලොමතො වා, කත්ථචි තිසන්ධිචතුසඞ්ඛෙපං, කත්ථචි ද්විසන්ධිතිසඞ්ඛෙපං, කත්ථචි එකසන්ධිද්විසඞ්ඛෙපං දෙසිතං, තස්මා ඉදං භවචක්කං දෙසනාගම්භීරන්ති අයං දෙසනාගම්භීරතා.

යස්මා පනෙත්ථ යො අවිජ්ජාදීනං සභාවො, යෙන පටිවිද්ධෙන අවිජ්ජාදයො ධම්මා සලක්ඛණතො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො දුප්පරියොගාහත්තා ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං පටිවෙධගම්භීරං. තථා හෙත්ථ අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණාදස්සනසච්චාසම්පටිවෙධට්ඨො ¶ ගම්භීරො, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණායූහනසරාගවිරාගට්ඨො, විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතඅබ්යාපාරඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨො ¶ , නාමරූපස්ස එකුප්පාදවිනිබ්භොගාවිනිබ්භොගනමනරුප්පනට්ඨො, සළායතනස්ස අධිපතිලොකද්වාරඛෙත්තවිසයවිසයීභාවට්ඨො, ඵස්සස්ස ඵුසනසඞ්ඝට්ටනසඞ්ගතිසන්නිපාතට්ඨො, වෙදනාය ආරම්මණරසානුභවනසුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවනිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො, තණ්හාය අභිනන්දිතජ්ඣොසානසරිතාලතානදීතණ්හාසමුද්දදුප්පූරණට්ඨො, උපාදානස්ස ආදානග්ගහණාභිනිවෙසපරාමාසදුරතික්කමනට්ඨො, භවස්ස ආයූහනාභිසඞ්ඛරණයොනිගතිඨිතිනිවාසෙසු ඛිපනට්ඨො, ජාතියා ජාතිසඤ්ජාතිඔක්කන්තිනිබ්බත්තිපාතුභාවට්ඨො, ජරාමරණස්ස ඛයවයභෙදවිපරිණාමට්ඨො ගම්භීරොති අයමෙත්ථ පටිවෙධගම්භීරතා.

යස්මා පනෙත්ථ එකත්තනයො, නානත්තනයො, අබ්යාපාරනයො, එවංධම්මතානයොති චත්තාරො අත්ථනයා හොන්ති ¶ , තස්මා ‘නයභෙදතො’පෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං. තත්ථ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං බීජස්ස අඞ්කුරාදිභාවෙන රුක්ඛභාවප්පත්ති විය සන්තානානුපච්ඡෙදො ‘එකත්තනයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන පවත්තමානස්ස සන්තානස්ස අනුපච්ඡෙදාවබොධතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන පවත්තමානස්ස සන්තානානුපච්ඡෙදස්ස එකත්තග්ගහණතො සස්සතදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාදීනං පන යථාසකලක්ඛණවවත්ථානං ‘නානත්තනයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො නවනවානං උප්පාදදස්සනතො සස්සතදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො එකසන්තානපතිතස්ස භින්නසන්තානස්සෙව නානත්තග්ගහණතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාය ‘සඞ්ඛාරා මයා උප්පාදෙතබ්බා’, සඞ්ඛාරානං වා ‘විඤ්ඤාණං අම්හෙහී’ති එවමාදිබ්යාපාරාභාවො ‘අබ්යාපාරනයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො කාරකස්ස අභාවාවබොධතො අත්තදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො යො අසතිපි බ්යාපාරෙ අවිජ්ජාදීනං සභාවනියමසිද්ධො හෙතුභාවො තස්ස අග්ගහණතො අකිරියදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාදීහි පන කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනංයෙව සම්භවො ඛීරාදීහි ¶ දධිආදීනං විය, න අඤ්ඤෙසන්ති අයං ‘එවංධම්මතානයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො ¶ පච්චයානුරූපතො ඵලාවබොධතො අහෙතුකදිට්ඨිඤ්ච අකිරියදිට්ඨිඤ්ච පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො පච්චයානුරූපං ඵලප්පවත්තිං අග්ගහෙත්වා යතො කුතොචි යස්ස කස්සචි අසම්භවග්ගහණතො අහෙතුකදිට්ඨිඤ්චෙව නියතවාදඤ්ච උපාදියතීති එවමිදං භවචක්කං –

සච්චප්පභවතො කිච්චා, වාරණා උපමාහි ච;

ගම්භීරනයභෙදා ච, විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

ඉදඤ්හි ගම්භීරතො අගාධං නානානයග්ගහණතො දුරභියානං ඤාණාසිනා සමාධිපවරසිලායං සුනිසිතෙන –

අසනිවිචක්කමිව නිච්චනිම්මථනං;

වුත්තම්පි චෙතං භගවතා – ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො ච. එතස්ස, ආනන්ද, ධම්මස්ස අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමයං පජා තන්තාකුලකජාතා කුලගණ්ඨිකජාතා මුඤ්ජපබ්බජභූතා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60). තස්මා අත්තනො වා පරෙසං වා හිතාය සුඛාය පටිපන්නො අවසෙසකිච්චානි පහාය –

ගම්භීරෙ පච්චයාකාර-ප්පභෙදෙ ඉධ පණ්ඩිතො;

යථා ගාධං ලභෙථෙව-මනුයුඤ්ජෙ සදා සතොති.

243. එවං මහාපථවිං පත්ථරන්තො විය ආකාසං විත්ථාරයන්තො විය ච සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණො සත්ථා සුත්තන්තභාජනීයෙ නිග්ගණ්ඨිං නිජ්ජටං පච්චයාකාරං නානාචිත්තවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා න කෙවලං අයං පච්චයාකාරො නානාචිත්තෙසුයෙව ¶ හොති, එකචිත්තෙපි හොතියෙව, තස්මා අභිධම්මභාජනීයවසෙන එකචිත්තක්ඛණිකං පච්චයාකාරං නානප්පකාරතො ¶ දස්සෙතුං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරොතිආදිනා නයෙන මාතිකං තාව ඨපෙසි. එවං ඨපිතාය පන මාතිකාය –

අවිජ්ජාදීහි ¶ මූලෙහි, නව මූලපදා නව;

නයා තත්ථ චතුක්කානි, වාරභෙදඤ්ච දීපයෙ.

තත්රායං දීපනා – එත්ථ හි අවිජ්ජාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනාමඡට්ඨායතනඵස්සවෙදනාතණ්හාඋපාදානප්පභෙදෙහි අවිජ්ජාදීහි නවහි මූලපදෙහි අවිජ්ජාදිකො, සඞ්ඛාරාදිකො, විඤ්ඤාණාදිකො, නාමාදිකො, ඡට්ඨායතනාදිකො, ඵස්සාදිකො, වෙදනාදිකො, තණ්හාදිකො, උපාදානාදිකොති ඉමෙ නව මූලපදා නව නයා හොන්ති.

තෙසු යො තාව අයං අවිජ්ජාදිකො නයො, තත්ථ පච්චයචතුක්කං, හෙතුචතුක්කං, සම්පයුත්තචතුක්කං, අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කන්ති චත්තාරි චතුක්කානි හොන්ති. යථා චෙත්ථ එවං සෙසෙසුපීති එකෙකස්මිං නයෙ චතුන්නං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන ඡත්තිංස චතුක්කානි. තත්ථ එකෙකෙන චතුක්කෙන චතුන්නං චතුන්නං වාරානං සඞ්ගහිතත්තා චතුන්නම්පි චතුක්කානං වසෙන එකෙකස්මිං නයෙ සොළස සොළස වාරාති චතුචත්තාලීසාධිකං වාරසතං හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යදෙතං සබ්බපඨමෙ අවිජ්ජාමූලකෙ නයෙ පච්චයචතුක්කං, තස්මිං පඨමො නාමරූපට්ඨානෙ නාමස්ස, සළායතනට්ඨානෙ ඡට්ඨායතනස්ස ච වුත්තත්තා අපරිපුණ්ණඅඞ්ගද්වයයුත්තො ද්වාදසඞ්ගිකවාරො නාම. දුතියො නාමරූපට්ඨානෙ නාමස්සෙව, සළායතනට්ඨානෙ ච න කස්සචි වුත්තත්තා අපරිපුණ්ණඑකඞ්ගයුත්තො එකාදසඞ්ගිකවාරො නාම. තතියො සළායතනට්ඨානෙ ඡට්ඨායතනස්ස වුත්තත්තා පරිපුණ්ණඑකඞ්ගයුත්තො ද්වාදසඞ්ගිකවාරො නාම. චතුත්ථො පන පරිපුණ්ණද්වාදසඞ්ගිකොයෙව.

තත්ථ සියා – අයම්පි ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සොති වුත්තත්තා අපරිපුණ්ණෙකඞ්ගයුත්තොයෙවාති? න, තස්ස අනඞ්ගත්තා. ඵස්සොයෙව හෙත්ථ අඞ්ගං, න ඡට්ඨායතනං. තස්මා තස්ස අනඞ්ගත්තා නායං අපරිපුණ්ණෙකඞ්ගයුත්තොති. අට්ඨකථායං පන වුත්තං – ‘‘පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙන ¶ , දුතියො පච්චයවිසෙසට්ඨෙන, තතියො ගබ්භසෙය්යකසත්තානං වසෙන, චතුත්ථො ඔපපාතිකසත්තානං ¶ වසෙන ගහිතො. තථා පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙන, දුතියො පච්චයවිසෙසට්ඨෙන, තතියො අපරිපුණ්ණායතනවසෙන, චතුත්ථො පරිපුණ්ණායතනවසෙන ගහිතො. තථා පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙන, දුතියො ¶ මහානිදානසුත්තන්තවසෙන (දී. නි. 2.95 ආදයො), තතියො රූපභවවසෙන, චතුත්ථො කාමභවවසෙන ගහිතො’’ති.

තත්ථ පඨමො ඉමෙසු දුතියාදීසු තීසු වාරෙසු න කත්ථචි න පවිසතීති සබ්බසඞ්ගාහිකොති වුත්තො. සෙසානං විසෙසො පරතො ආවිභවිස්සති. තස්සාවිභාවත්ථං –

යං යත්ථ අඤ්ඤථා වුත්තං, අවුත්තඤ්චාපි යං යහිං;

යං යථා පච්චයො යස්ස, තං සබ්බමුපලක්ඛයෙ.

තත්රායං නයො – අවිසෙසෙන තාව චතූසුපි එතෙසු සුත්තන්තභාජනියෙ විය සඞ්ඛාරාති අවත්වා සඞ්ඛාරොති වුත්තං, තං කස්මාති? එකචිත්තක්ඛණිකත්තා. තත්ර හි නානාචිත්තක්ඛණිකො පච්චයාකාරො විභත්තො. ඉධ එකචිත්තක්ඛණිකො ආරද්ධො. එකචිත්තක්ඛණෙ ච බහූ චෙතනා න සන්තීති සඞ්ඛාරාති අවත්වා සඞ්ඛාරොති වුත්තං.

පඨමවාරෙ පනෙත්ථ එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නධම්මසඞ්ගහණතො සබ්බට්ඨානසාධාරණතො ච රූපං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාම’’න්ත්වෙව වුත්තං. තඤ්හි එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නං සබ්බට්ඨානසාධාරණඤ්ච, න කත්ථචි විඤ්ඤාණප්පවත්තිට්ඨානෙ න පවත්තති. යස්මා ච එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නො එකොවෙත්ථ ඵස්සො, තස්මා තස්සානුරූපං පච්චයභූතං ආයතනං ගණ්හන්තො සළායතනට්ඨානෙ ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති එකං මනායතනංයෙව ආහ. තඤ්හි එකස්ස අකුසලඵස්සස්ස අනුරූපං පච්චයභූතං. කාමඤ්චෙතං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති එත්ථාපි වුත්තං, හෙතුඵලවිසෙසදස්සනත්ථං පන අඞ්ගපුණ්ණත්ථඤ්ච පුන ඉධ ගහිතං. තත්ර හි එතස්ස විසෙසෙන සඞ්ඛාරො හෙතු, අවිසෙසෙන නාමං ඵලං. ඉධ පනස්ස අවිසෙසෙන නාමං හෙතු, විසෙසෙන ඵස්සො ඵලන්ති. සොකාදයො පන යස්මා සබ්බෙ එකචිත්තක්ඛණෙ න සම්භවන්ති, සබ්බස්මිඤ්ච චිත්තප්පවත්තිට්ඨානෙ චෙව චිත්තෙ ච න පවත්තන්ති, තස්මා න ගහිතා. ජාතිජරාමරණානි ¶ පන අචිත්තක්ඛණමත්තානිපි සමානානි චිත්තක්ඛණෙ අන්තොගධත්තා අඞ්ගපරිපූරණත්ථං ¶ ගහිතානි. එවං තාවෙත්ථ ‘යං අඤ්ඤථා වුත්තං. යඤ්ච අවුත්තං’ තං වෙදිතබ්බං.

යං ¶ පනෙත්ථ ඉතො පරෙසු වාරෙසු වුත්තං, තස්සත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යස්මිං යස්මිං පන වාරෙ යො යො විසෙසො ආගතො, තං තං තත්ථ තත්ථෙව පකාසයිස්සාම.

‘යං යථා පච්චයො යස්සා’ති එත්ථ පන සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජා සම්පයුත්තධම්මසාධාරණෙහි සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ඡහි හෙතුපච්චයෙන චාති සත්තධා පච්චයො. තත්ථ යස්මා පරතො හෙතුචතුක්කාදීනි තීණි චතුක්කානි අවිගතසම්පයුත්තඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවසෙන වුත්තානි, තස්මා ඉධ තානි අපනෙත්වා අවසෙසානං වසෙන අවිජ්ජා සඞ්ඛාරස්ස චතුධා පච්චයොති වෙදිතබ්බො.

සඞ්ඛාරො විඤ්ඤාණස්ස සාධාරණෙහි ඡහි, කම්මාහාරපච්චයෙහි චාති අට්ඨධා පච්චයො. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා පඤ්චධා. විඤ්ඤාණං නාමස්ස සාධාරණෙහි ඡහි, ඉන්ද්රියාහාරාධිපතීහි චාති නවධා. ඉධ පන තයො අපනෙත්වා ඡධා. නාමං ඡට්ඨායතනස්ස සාධාරණෙහි ඡහි. කිඤ්චි පනෙත්ථ අධිපතිපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයාදීහීති අනෙකධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා තිධා චතුධා පඤ්චධා වා. ඡට්ඨායතනං ඵස්සස්ස යථා විඤ්ඤාණං නාමස්ස. එවං ඵස්සො වෙදනාය සාධාරණෙහි ඡහි ආහාරපච්චයෙන චාති සත්තධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා චතුධා. වෙදනා තණ්හාය සාධාරණෙහි ඡහි ඣානින්ද්රියපච්චයෙහි චාති අට්ඨධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා පඤ්චධා. තණ්හා උපාදානස්ස, යථා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරස්ස. එවං උපාදානං භවස්ස සාධාරණෙහි ඡහි මග්ගපච්චයෙන චාති සත්තධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා චතුධා. භවො ජාතියා, යස්මා ජාතීති ඉධ සඞ්ඛතලක්ඛණං අධිප්පෙතං, තස්මා පරියායෙන උපනිස්සයපච්චයෙනෙව පච්චයො. තථා ජාති ජරාමරණස්සාති.

යෙ පන එවං වදන්ති – ‘‘ඉමස්මිං චතුක්කෙ සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජාදයො සහජාතපච්චයෙන පච්චයා හොන්ති. සහජාතපච්චයවසෙනෙව හි පඨමවාරො ආරද්ධො’’ති, තෙ භවාදීනං තථා අභාවං සෙසපච්චයානඤ්ච සම්භවං ¶ දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. න හි භවො ජාතියා සහජාතපච්චයො ¶ හොති, න ජාති ජරාමරණස්ස. යෙ චෙතෙසං සඞ්ඛරාදීනං අවසෙසා පච්චයා වුත්තා, තෙපි සම්භවන්තියෙව. තස්මා න සක්කා ඡඩ්ඩෙතුන්ති. එවං තාව පඨමවාරෙ යං යත්ථ අඤ්ඤථා වුත්තං, අවුත්තඤ්චාපි යං යහිං, යඤ්ච යථා යස්ස පච්චයො හොති, තං වෙදිතබ්බං. දුතියවාරාදීසුපි එසෙව නයො.

අයං ¶ පන විසෙසො – දුතියවාරෙ ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති වත්වා සළායතනට්ඨානෙ න කිඤ්චි වුත්තං, තං කිමත්ථන්ති? පච්චයවිසෙසදස්සනත්ථඤ්චෙව මහානිදානදෙසනාසඞ්ගහත්ථඤ්ච. ඵස්සස්ස හි න කෙවලඤ්ච ඡට්ඨායතනමෙව පච්චයො, වෙදනාක්ඛන්ධාදයො පන තයො ඛන්ධාපි පච්චයායෙව. මහානිදානසුත්තන්තෙ චස්ස ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ඵස්සොති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං. කිං පච්චයා ඵස්සොති? ඉති චෙ වදෙය්ය, නාමපච්චයා ඵස්සොති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්ති (දී. නි. 2.96). එවං සළායතනං ඡඩ්ඩෙත්වා එකාදසඞ්ගිකො පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තො. තස්මා ඉමස්ස පච්චයවිසෙසස්ස දස්සනත්ථං ඉමිස්සා ච මහානිදානසුත්තන්තදෙසනාය පරිග්ගහත්ථං දුතියවාරෙ ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති වත්වා සළායතනට්ඨානෙ න කිඤ්චි වුත්තන්ති. එස තාව දුතියවාරෙ විසෙසො.

තතියවාරෙ පන ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති සුත්තන්තභාජනීයෙ ආගතමෙව චතුත්ථමඞ්ගං වුත්තං, තං එකචිත්තක්ඛණිකත්තා පච්චයාකාරස්ස ඉධ අයුත්තන්ති චෙ? තං නායුත්තං. කස්මා? සකක්ඛණෙ පච්චයභාවතො. සචෙපි හි තත්ථ රූපං චිත්තක්ඛණතො උද්ධං තිට්ඨති, තථාපිස්ස තං විඤ්ඤාණං සකක්ඛණෙ පච්චයො හොති. කථං? පුරෙජාතස්ස තාව චිත්තසමුට්ඨානස්ස අඤ්ඤස්ස වා පච්ඡාජාතපච්චයෙන. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.11). සහජාතස්ස පන චිත්තසමුට්ඨානස්ස නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. යථාහ ‘‘චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.8).

යදි ¶ එවං, පුරිමවාරෙසු කස්මා එවං න වුත්තන්ති ¶ ? රූපප්පවත්තිදෙසං සන්ධාය දෙසිතත්තා. අයඤ්හි පච්චයාකාරො රූපප්පවත්තිදෙසෙ කාමභවෙ ගබ්භසෙය්යකානඤ්චෙව අපරිපුණ්ණායතනඔපපාතිකානඤ්ච රූපාවචරදෙවානඤ්ච වසෙන දෙසිතො. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති අවත්වා ඡට්ඨායතනන්ති වුත්තං. තත්ථ නාමං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. රූපං පන හදයරූපං වෙදිතබ්බං. තං පනෙතස්ස ඡට්ඨායතනස්ස නිස්සයපච්චයෙන චෙව පුරෙජාතපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො හොතීති එස තතියවාරෙ විසෙසො.

චතුත්ථවාරො පන යොනිවසෙන ඔපපාතිකානං, ආයතනවසෙන පරිපුණ්ණායතනානං, භවවසෙන කාමාවචරසත්තානං වසෙන වුත්තො. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ නාමං ඡට්ඨායතනස්ස ¶ සහජාතාදීහි, චක්ඛායතනාදීනං පච්ඡාජාතපච්චයෙන. රූපෙ හදයරූපං ඡට්ඨායතනස්ස නිස්සයපච්චයපුරෙජාතපච්චයෙහි, චත්තාරි මහාභූතානි චක්ඛායතනාදීනං සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතෙහි. යස්මා පනෙස එකචිත්තක්ඛණිකො පච්චයාකාරො, තස්මා එත්ථ සළායතනපච්චයාති අවත්වා ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තොති අයං චතුත්ථවාරෙ විසෙසො.

එවමෙතෙසං නානාකරණං ඤත්වා පුන සබ්බෙස්වෙව තෙසු විසෙසෙන පඨමකා ද්වෙ වාරා අරූපභවෙ පච්චයාකාරදස්සනත්ථං වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අරූපභවස්මිඤ්හි රූපෙන අසම්මිස්සානි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි පවත්තන්ති. තතියො රූපභවෙ පච්චයාකාරදස්සනත්ථං වුත්තො. රූපභවස්මිඤ්හි සතිපි රූපසම්මිස්සත්තෙ සළායතනං න පවත්තති. චතුත්ථො කාමභවෙ පච්චයාකාරදස්සනත්ථං වුත්තො. කාමභවස්මිඤ්හි සකලං සළායතනං පවත්තති. තතියො වා රූපභවෙ චෙව කාමභවෙ ච අපරිපුණ්ණායතනානං අකුසලප්පවත්තික්ඛණං සන්ධාය වුත්තො. චතුත්ථො වා කාමභවෙ පරිපුණ්ණායතනානං. පඨමො වා සබ්බත්ථගාමිතං සන්ධාය වුත්තො. සො හි න කත්ථචි චිත්තප්පවත්තිදෙසෙ න පවත්තති. දුතියො පච්චයවිසෙසං සන්ධාය වුත්තො. එකාදසඞ්ගිකත්තඤ්හෙත්ථ ඵස්සස්ස ච නාමපච්චයත්තං පච්චයවිසෙසො. තතියො පුරිමයොනිද්වයං සන්ධාය වුත්තො. පුරිමාසු හි ද්වීසු යොනීසු ¶ සො සම්භවති, තත්ථ සදා සළායතනස්ස අසම්භවතො. චතුත්ථො පච්ඡිමයොනිද්වයං සන්ධාය වුත්තො. පච්ඡිමාසු හි සො ද්වීසු යොනීසු සම්භවති, තත්ථ සදා සළායතනස්ස සම්භවතොති.

එත්තාවතා ¶ ච යං වුත්තං චතූසුපි වාරෙසු –

යං යත්ථ අඤ්ඤථා වුත්තං, අවුත්තඤ්චාපි යං යහිං;

යං යථා පච්චයො යස්ස, තං සබ්බමුපලක්ඛයෙති.

එතෙනෙවානුසාරෙන, සබ්බමෙතං නයං ඉතො;

විසෙසො යො ච තං ජඤ්ඤා, චතුක්කෙසු පරෙසුපි.

244. තත්ථ ¶ යො තාව ඉධ වුත්තො නයො, සො සබ්බත්ථ පාකටොයෙව. විසෙසො පන එවං වෙදිතබ්බො – හෙතුචතුක්කෙ තාව අවිජ්ජා හෙතු අස්සාති අවිජ්ජාහෙතුකො. අවිජ්ජා අස්ස සහවත්තනතො යාවභඞ්ගා පවත්තිකා ගමිකාති වුත්තං හොති. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’ති ච එත්තාවතා සහජාතාදිපච්චයවසෙන සාධාරණතො සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජා පච්චයොති දස්සෙත්වා, පුන ‘‘අවිජ්ජාහෙතුකො’’ති එතෙනෙව විසෙසතො අවිගතපච්චයතා දස්සිතා. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරහෙතුකන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

කස්මා පන භවාදීසු හෙතුකග්ගහණං න කතන්ති? අවිගතපච්චයනියමාභාවතො අභාවතො ච අවිගතපච්චයස්ස. ‘‘තත්ථ කතමො උපාදානපච්චයා භවො? ඨපෙත්වා උපාදානං වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො – අයං වුච්චති උපාදානපච්චයා භවො’’ති වචනතො උපාදානපච්චයා චතුන්නං ඛන්ධානං ඉධ භවොති නාමං. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ ච ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’තිආදිවචනතො (ධාතු. 71) ජාතිජරාමරණානි අන්තොගධානි.

තත්ථ යාව උපාදානං තාව ජාතිජරාමරණානං අනුපලබ්භනතො උපාදානං භවස්ස න නියමතො අවිගතපච්චයො හොති. ‘‘යා තෙසං තෙසං ධම්මානං ජාතී’’ති ආදිවචනතො සඞ්ඛතලක්ඛණෙසු ජාතියා ජරාමරණසඞ්ඛාතස්ස භවස්ස ජාතික්ඛණමත්තෙයෙව අභාවතො අවිගතපච්චයභාවො න සම්භවති. තථා ජාතියා ජරාමරණක්ඛණෙ අභාවතො ¶ . උපනිස්සයපච්චයෙනෙව පන භවො ජාතියා. ජාති ජරාමරණස්ස පච්චයොති සබ්බථාපි අවිගතපච්චයනියමාභාවතො අභාවතො ච අවිගතපච්චයස්ස භවාදීසු හෙතුකග්ගහණං න කතන්ති වෙදිතබ්බං.

කෙචි ¶ පනාහු – ‘‘භවො දුවිධෙනා’’ති වචනතො උපපත්තිමිස්සකො භවො, න ච උපපත්තිභවස්ස උපාදානං අවිගතපච්චයො හොතීති ‘‘උපාදානපච්චයා භවො උපාදානහෙතුකො’’ති අවත්වා ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති වුත්තො. ඉධ පච්ඡින්නත්තා පරතොපි න වුත්තන්ති. තං ඉධ උපපත්තිමිස්සකස්ස භවස්ස අනධිප්පෙතත්තා අයුත්තං. අරූපක්ඛන්ධා හි ඉධ භවොති ආගතා.

භවපච්චයා ¶ ජාතීති එත්ථ ච ඨපෙත්වා ජාතිජරාමරණානි අවසෙසො භවො ජාතියා පච්චයොති වෙදිතබ්බො. කස්මා? ජාතිආදීනං ජාතියා අප්පච්චයත්තා. යදි එවං, ඨපෙත්වා ජාතිජරාමරණානි භවො ජාතියා පච්චයොති වත්තබ්බොති? ආම වත්තබ්බො, වත්තබ්බපදෙසාභාවතො පන න වුත්තො. දසමඞ්ගනිද්දෙසෙ හි උපාදානපච්චයසම්භූතො භවො වත්තබ්බො. එකාදසමඞ්ගනිද්දෙසෙ ජාති වත්තබ්බා. යො පන භවො ජාතියා පච්චයො, තස්ස වත්තබ්බපදෙසො නත්ථීති වත්තබ්බපදෙසාභාවතො න වුත්තො. අවුත්තොපි පන යුත්තිතො ගහෙතබ්බොති. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්තිආදීසු ච විඤ්ඤාණාදීනං අවිගතපච්චයභාවසම්භවතො විඤ්ඤාණහෙතුකාදිවචනං කතන්ති එස හෙතුචතුක්කෙ විසෙසො.

245. සම්පයුත්තචතුක්කෙපි අවිජ්ජාපච්චයාති එත්තාවතා සහජාතාදිපච්චයවසෙන සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජාපච්චයතං දස්සෙත්වා පුන ‘‘අවිජ්ජාසම්පයුත්තො’’ති සම්පයුත්තපච්චයතා දස්සිතා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යස්මා පන අරූපීනං ධම්මානං රූපධම්මෙහි සම්පයොගො නත්ථි, තස්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්තිආදීසු තතියචතුත්ථවාරපදෙසු ‘‘විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං නාම’’න්තිආදිනා නයෙන යං ලබ්භති, තදෙව ගහිතන්ති එස සම්පයුත්තචතුක්කෙ විසෙසො.

246. අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කෙපි ¶ අවිජ්ජාපච්චයාති සහජාතාදිපච්චයවසෙන සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජාපච්චයතං දස්සෙත්වා ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයාපි අවිජ්ජා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා දස්සිතා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යස්මා පන භවො නිප්පදෙසො, උපාදානං සප්පදෙසං, සප්පදෙසධම්මො ච නිප්පදෙසධම්මස්ස පච්චයො හොති, න නිප්පදෙසධම්මො සප්පදෙසධම්මස්ස, තස්මා එත්ථ ‘‘භවපච්චයාපි උපාදාන’’න්ති න වුත්තං; හෙට්ඨා වා දෙසනාය පච්ඡින්නත්තා එවං න වුත්තං ¶ . යස්මා ච නාමරූපපච්චයා සළායතනං අත්ථි, සළායතනපච්චයා එකචිත්තක්ඛණෙ නාමරූපං නත්ථි, යස්ස සළායතනං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො භවෙය්ය, තස්මා චතුත්ථවාරෙ ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති යං ලබ්භති තදෙව ගහිතන්ති එස අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කෙ විසෙසො.

247. ඉදානි ¶ සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජාති සඞ්ඛාරමූලකනයො ආරද්ධො. තත්ථාපි යථා අවිජ්ජාමූලකෙ එවං චත්තාරි චතුක්කානි සොළස ච වාරා වෙදිතබ්බා. පඨමචතුක්කෙ පන පඨමවාරමෙව දස්සෙත්වා දෙසනා සංඛිත්තා. යථා චෙත්ථ එවං විඤ්ඤාණමූලකාදීසුපි. තත්ථ සබ්බෙස්වෙව තෙසු සඞ්ඛාරමූලකාදීසු අට්ඨසු නයෙසු ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජා’’තිආදිනා නයෙන සහජාතාදිපච්චයවසෙන අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරාදිපච්චයතං දස්සෙත්වා පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන එකචිත්තක්ඛණෙපි පච්චයාකාරචක්කස්ස පවත්ති දස්සිතා.

කස්මා පන භවමූලකා ජාතිජරාමරණමූලකා වා නයා න වුත්තා? කිං භවපච්චයා අවිජ්ජා න හොතීති? නො න හොති. ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජා’’ති එවමාදීසු පන වුච්චමානෙසු න කොචි භවපරියාපන්නො ධම්මො අවිජ්ජාය පච්චයො න වුත්තො. තස්මා අපුබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අවිජ්ජාපච්චයස්ස වත්තබ්බස්ස අභාවතො භවමූලකො නයො න වුත්තො. භවග්ගහණෙන ච අවිජ්ජාපි සඞ්ගහං ගච්ඡති. තස්මා ‘‘භවපච්චයා අවිජ්ජා’’ති වුච්චමානෙ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා අවිජ්ජා’’තිපි වුත්තං සියා. න ච එකචිත්තක්ඛණෙ අවිජ්ජා අවිජ්ජාය ¶ පච්චයො නාම හොති. තත්ථ පච්ඡින්නත්තාව ජාතිජරාමරණමූලකාපි නයා න ගහිතා. අපිච භවෙ ජාතිජරාමරණානිපි අන්තොගධානි. න චෙතානි එකචිත්තක්ඛණෙ අවිජ්ජාය පච්චයා හොන්තීති භවමූලකා ජාතිජරාමරණමූලකා වා නයා න වුත්තාති.

248-249. ඉදානි යථා හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ කුසලත්තිකං ආදිං කත්වා නික්ඛිත්තමාතිකාය පටිපාටියා පඨමං කුසලං භාජිතං, තථා ඉධ මාතිකාය අනික්ඛිත්තත්තා පඨමං කුසලං අනාමසිත්වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති අකුසලධම්මවසෙන මාතිකාය නික්ඛිත්තත්තා නික්ඛෙපපටිපාටියාව අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ¶ භාජෙත්වා දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා ¶ අකුසලාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 365) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යස්මා පන එකචිත්තක්ඛණෙ තණ්හාය ච කාමුපාදානස්ස ච සම්භවො නත්ථි, තස්මා යං එත්ථ තණ්හාපච්චයා උපාදානං ලබ්භති, තදෙව දස්සෙතුං දිට්ඨි දිට්ඨිගතන්තිආදි වුත්තං.

භවනිද්දෙසෙ ච යස්මා උපාදානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා ‘‘ඨපෙත්වා උපාදානං වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. එවඤ්හි වුච්චමානෙ උපාදානස්ස උපාදානපච්චයත්තං ආපජ්ජෙය්ය. න ච තදෙව තස්ස පච්චයො හොති. ජාතිආදිනිද්දෙසෙසු යස්මා එතෙ අරූපධම්මානං ජාතිආදයො, තස්මා ‘‘ඛණ්ඩිච්චං, පාලිච්චං, වලිත්තචතා, චුති, චවනතා’’ති න වුත්තං.

250. එවං පඨමවාරං නිට්ඨපෙත්වා පුන දුතියවාරෙ යස්මිං සමයෙ පඨමවාරෙන පච්චයාකාරො දස්සිතො, තස්මිංයෙව සමයෙ අපරෙනපි නයෙන පච්චයාකාරං දස්සෙතුං විසුං සමයවවත්ථානවාරං අවත්වා තස්මිං සමයෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරොතිආදිනාව නයෙන දෙසනා කතා. තත්ථ ඨපෙත්වා ඵස්සන්ති ඉදං යස්මා ඵස්සොපි නාමපරියාපන්නො, තස්මා ඵස්සස්ස නාමතො නීහරණත්ථං වුත්තං.

252. තතියවාරෙ ¶ යස්ස චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො, තස්මිං පවත්තමානෙ යස්මා තෙනුපත්ථද්ධානං චක්ඛායතනාදීනං උපචිතත්තං පඤ්ඤායති, තස්මා චක්ඛායතනස්ස උපචයොතිආදි වුත්තං. යස්මා ච කම්මජරූපස්සපි තස්මිං සමයෙ වත්තමානස්ස විඤ්ඤාණං පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො හොති, තස්මාපි එවං වුත්තං. තත්ථ කිඤ්චාපි කම්මජං චිත්තසමුට්ඨානන්ති ද්වෙව සන්තතියො ගහිතා, ඉතරාපි පන ද්වෙ සන්තතියො ගහෙතබ්බා. තාසම්පි හි විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතියෙව.

254. චතුත්ථවාරෙ පන යස්මා එකචිත්තක්ඛණෙපි මහාභූතරූපපච්චයා චක්ඛායතනාදීනි, හදයරූපපච්චයා ඡට්ඨායතනං, නාමපච්චයා ච පච්ඡාජාතසහජාතාදිවසෙන යථානුරූපං සබ්බානිපි පවත්තන්ති, තස්මා තත්ථ කතමං නාමරූපපච්චයා සළායතනං? චක්ඛායතනන්තිආදි වුත්තං.

256. දුතියචතුක්කෙ ¶ ¶ සබ්බං උත්තානමෙව.

264. තතියචතුක්කෙ යස්ස සම්පයුත්තපච්චයභාවො න හොති, යස්ස ච හොති, තං විසුං විසුං දස්සෙතුං ඉදං වුච්චති විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං නාමන්තිආදි වුත්තං.

272. චතුත්ථචතුක්කෙ ඵස්සපච්චයා නාමනිද්දෙසෙ කිඤ්චාපි ‘‘ඨපෙත්වා ඵස්සං වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො – ඉදං වුච්චති ඵස්සපච්චයා නාම’’න්ති න වුත්තං, තථාපි අනන්තරාතීතපදනිද්දෙසෙ ‘‘ඨපෙත්වා ඵස්සං වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තත්තා අවුත්තම්පි තං වුත්තමෙව හොති. යදෙව හි නාමං ඵස්සස්ස පච්චයො, ඵස්සොපි තස්සෙව පච්චයොති.

යථා චායං චතුචතුක්කො සොළසවාරප්පභෙදො අවිජ්ජාමූලකො පඨමනයො එතස්මිං පඨමාකුසලචිත්තෙ පකාසිතො, එවං සඞ්ඛාරමූලකාදයො අට්ඨ නයාපි වෙදිතබ්බා. පාළි පන සංඛිත්තා. එවමෙව තස්මිං පඨමාකුසලචිත්තෙයෙව නව නයා, ඡත්තිංස චතුක්කානි, චතුචත්තාලීසාධිකඤ්ච වාරසතං හොතීති වෙදිතබ්බං.

280. ඉදානි ඉමිනාව නයෙන සෙසාකුසලචිත්තෙසුපි පච්චයාකාරං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අකුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යස්මා දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු තණ්හාපච්චයා උපාදානං නත්ථි, තස්මා උපාදානට්ඨානෙ උපාදානං විය ¶ දළ්හනිපාතිනා අධිමොක්ඛෙන පදං පූරිතං. දොමනස්සසහගතෙසු ච යස්මා වෙදනාපච්චයා තණ්හාපි නත්ථි, තස්මා තණ්හාට්ඨානෙ තණ්හා විය බලවකිලෙසෙන පටිඝෙන පදං පූරිතං. උපාදානට්ඨානෙ අධිමොක්ඛෙනෙව. විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ පන යස්මා සන්නිට්ඨානාභාවතො අධිමොක්ඛොපි නත්ථි, තස්මා තණ්හාට්ඨානෙ බලවකිලෙසභූතාය විචිකිච්ඡාය පදං පූරිතං. උපාදානට්ඨානං පරිහීනමෙව. උද්ධච්චසම්පයුත්තෙ පන යස්මා අධිමොක්ඛො අත්ථි, තස්මා තණ්හාට්ඨානෙ බලවකිලෙසෙන උද්ධච්චෙන පදං පූරිතං. උපාදානට්ඨානෙ අධිමොක්ඛෙනෙව. සබ්බත්ථෙව ච විසෙසමත්තං දස්සෙත්වා පාළි සංඛිත්තා. යො ¶ චායං විසෙසො දස්සිතො, තත්ථ කෙවලං අධිමොක්ඛනිද්දෙසොව අපුබ්බො. සෙසං හෙට්ඨා ආගතමෙව.

අධිමොක්ඛනිද්දෙසෙ පන අධිමුච්චනවසෙන අධිමොක්ඛො. අධිමුච්චති වා තෙන ආරම්මණෙ චිත්තං ¶ නිබ්බිචිකිච්ඡතාය සන්නිට්ඨානං ගච්ඡතීති අධිමොක්ඛො. අධිමුච්චනාකාරො අධිමුච්චනා. තස්ස චිත්තස්ස, තස්මිං වා ආරම්මණෙ අධිමුත්තත්තාති තදධිමුත්තතා. සබ්බචිත්තෙසු ච පඨමචිත්තෙ වුත්තනයෙනෙව නයචතුක්කවාරප්පභෙදො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ උපාදානමූලකස්ස නයස්ස අභාවා අට්ඨ නයා, ද්වත්තිංස චතුක්කානි, අට්ඨවීසාධිකඤ්ච වාරසතං හොතීති.

292. ඉදානි ඉමිනාව නයෙන කුසලචිත්තාදීසුපි පච්චයාකාරං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. යථා පන අකුසලෙ පඨමං මාතිකං නික්ඛිපිත්වා පච්ඡා නිද්දෙසො කතො, න තථා ඉධ. කස්මා? අප්පනාවාරෙ නානත්තසම්භවතො. ලොකියකුසලාදීසු හි තෙසං ධම්මානං දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තා ‘‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්සා’’ති අප්පනා හොති, ලොකුත්තරකුසලාදීසු ‘‘එවමෙතෙසං ධම්මාන’’න්ති. තස්මා එත්ථ සාධාරණතො මාතිකං ඨපෙතුං න සක්කාති පාටියෙක්කං තෙසං තෙසං කුසලාදීනං මාතිකං උද්දිසිත්වාව නිද්දෙසො කතොති.

තත්ථ යස්මා එකචිත්තක්ඛණෙ කුසලසඞ්ඛාරෙන සද්ධිං අවිජ්ජා නත්ථි, තස්මා තං අවත්වා, අවිජ්ජා විය අකුසලානං, කුසලානං මූලතො කුසලමූලං, තණ්හුපාදානානඤ්ච ¶ අභාවතො තණ්හාට්ඨානෙ තණ්හා විය ආරම්මණෙ අජ්ඣොගාළ්හො පසාදො, උපාදානට්ඨානෙ උපාදානං විය දළ්හනිපාතී නාම අධිමොක්ඛො වුත්තො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

306. අබ්යාකතං ¶ හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ ආගතපටිපාටියාව විභත්තං. සබ්බවාරෙසු ච අවිජ්ජාමූලකා නයා පරිහීනා. කස්මා? අවිජ්ජාට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බස්ස අභාවතො. කුසලචිත්තෙසු ¶ හි අවිජ්ජාට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බං කුසලමූලං අත්ථි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු නත්ථි. සහෙතුකෙසු පන කිඤ්චාපි අත්ථි, එවං සන්තෙපි ඉධ පච්ඡින්නත්තා තත්ථ න ගහිතං. පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ සොතපතිතාව හුත්වා දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු තණ්හාට්ඨානං උපාදානට්ඨානඤ්ච පරිහීනං. කස්මා? තණ්හාට්ඨානාරහස්ස බලවධම්මස්ස අභාවා අධිමොක්ඛරහිතත්තා ච. සෙසාහෙතුකෙසු තණ්හාට්ඨානමෙව පරිහීනං. සහෙතුකෙසු පසාදසබ්භාවතො තණ්හාට්ඨානෙ පසාදෙන පදං පූරිතං. එවමෙත්ථ කුසලාකුසලවිපාකෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනාමඡට්ඨායතනඵස්සවෙදනාමූලකා ඡ ඡ, සෙසාහෙතුකෙසු අධිමොක්ඛමූලකෙන සද්ධිං සත්ත සත්ත, සහෙතුකෙසු පසාදමූලකෙන සද්ධිං අට්ඨ අට්ඨ නයා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසුපි චතුන්නම්පි චතුක්කානං ආදිවාරොව වුත්තො. දුතියවාරො පච්චයවිසෙසට්ඨෙන ලබ්භමානොපි න වුත්තො. තතියචතුත්ථවාරා අසම්භවතොයෙව. රූපමිස්සකා හි තෙ, න ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති. යථා ච පඨමචතුක්කෙ ද්වෙ වාරා ලබ්භන්ති, එවං සෙසචතුක්කෙසුපි. තස්මා පඨමචතුක්කෙ දුතියවාරො, සෙසචතුක්කෙසු ච ද්වෙ ද්වෙ වාරා අවුත්තාපි වුත්තාව හොන්තීති වෙදිතබ්බා. සෙසාහෙතුකාබ්යාකතෙ සබ්බචතුක්කෙසු සබ්බෙපි වාරා ලබ්භන්ති. ඉධ පච්ඡින්නත්තා පන පරතො න ගහිතා. සොතපතිතාව හුත්වා දෙසනා කතාති. සෙසසහෙතුකවිපාකෙසුපි ¶ එසෙව නයො අඤ්ඤත්ර අරූපාවචරවිපාකා. අරූපාවචරවිපාකස්මිඤ්හි වාරද්වයමෙව ලබ්භතීති.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා

334. ඉදානි අපරෙන පරියායෙන එකචිත්තක්ඛණෙ පච්චයාකාරං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා ¶ කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අවිජ්ජාපච්චයාති උපනිස්සයපච්චයතං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙව නිද්දෙසවාරෙ ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා’’ති අවිභජිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති විභත්තං. කුසලචෙතනාසඞ්ඛාතො ¶ හි සඞ්ඛාරොයෙව තස්මිං සමයෙ චිත්තෙන සහජාතො හොති, න අවිජ්ජා.

තත්ථ ලොකියකුසලස්ස හෙට්ඨා සුත්තන්තභාජනීයෙ වුත්තනයෙනෙව අවිජ්ජා පච්චයො හොති. යස්මා පන අප්පහීනාවිජ්ජො අවිජ්ජාය පහානත්ථං ලොකුත්තරං භාවෙති, තස්මා තස්සාපි සමතික්කමවසෙන පච්චයො හොති. අවිජ්ජාවතොයෙව හි කුසලායූහනං හොති, න ඉතරස්ස. තත්ථ තෙභූමකකුසලෙ සම්මොහවසෙනපි සමතික්කමභාවනාවසෙනපි ආයූහනං ලබ්භති; ලොකුත්තරෙ සමුච්ඡෙදභාවනාවසෙනාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අයං පන විසෙසො – යථා හෙට්ඨා එකෙකකුසලෙ චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන නව සොළසකා ලද්ධා, තථා ඉධ න ලබ්භන්ති. කස්මා? අවිජ්ජාය අවිගතසම්පයුත්තඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාභාවතො. උපනිස්සයවසෙන පනෙත්ථ පඨමචතුක්කමෙව ලබ්භති. තම්පි පඨමවාරමෙව දස්සෙත්වා සංඛිත්තං. නීහරිත්වා පන දස්සෙතබ්බන්ති.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා.

343. ඉදානි අබ්යාකතෙසුපි අපරෙනෙව නයෙන පච්චයාකාරං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කුසලමූලපච්චයාති ඉදම්පි උපනිස්සයපච්චයතං සන්ධාය වුත්තං. කුසලවිපාකස්ස හි කුසලමූලං ¶ , අකුසලවිපාකස්ස ච අකුසලමූලං උපනිස්සයපච්චයො හොති; නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා එස උපනිස්සයපච්චයෙන චෙව නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන ච පච්චයො හොති. තෙනෙව නිද්දෙසවාරෙ ‘‘තත්ථ ¶ කතමං කුසලමූල’’න්ති අවිභජිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො කුසලමූලපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති විභත්තං. අකුසලවිපාකෙපි එසෙව නයො.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසෙ විය ච ඉමස්මිම්පි විපාකනිද්දෙසෙ පඨමං පච්චයචතුක්කමෙව ලබ්භති. තම්පි පඨමවාරං දස්සෙත්වා සංඛිත්තං. තස්මා එකෙකස්මිං විපාකචිත්තෙ එකමෙකස්සෙව චතුක්කස්ස වසෙන කුසලමූලමූලකෙ අකුසලමූලමූලකෙ ච නයෙ වාරප්පභෙදො වෙදිතබ්බො. කිරියාධම්මානං පන යස්මා නෙව අවිජ්ජා න කුසලාකුසලමූලානි උපනිස්සයපච්චයතං ලභන්ති, තස්මා කිරියවසෙන පච්චයාකාරො න වුත්තොති.

අකුසලකුසලාබ්යාකත-ධම්මෙසු අනෙකභෙදතො වත්වා;

කුසලාකුසලානං පන, විපාකෙ ච උපනිස්සයවසෙන.

පුන එකධාව වුත්තො, වාදිප්පවරෙන පච්චයාකාරො;

ධම්මප්පච්චයභෙදෙ, ඤාණස්ස පභෙදජනනත්ථං.

පරියත්තිසවනචින්තන-පටිපත්තික්කමවිවජ්ජිතානඤ්ච;

යස්මා ඤාණපභෙදො, න කදාචිපි හොති එතස්මිං.

පරියත්තිසවනචින්තන-පටිපත්තික්කමතො සදා ධීරො;

තත්ථ කයිරා න හඤ්ඤං, කරණීයතරං තතො අත්ථීති.

අයං පන පච්චයාකාරො සුත්තන්තඅභිධම්මභාජනීයවසෙන ද්වෙපරිවට්ටමෙව නීහරිත්වා භාජෙත්වා දස්සිතො හොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.