📜

7. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං උද්දෙසවාරවණ්ණනා

355. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙන න තතො හෙට්ඨා න උද්ධන්ති සතිපට්ඨානපරිච්ඡෙදං දීපෙති. සතිපට්ඨානාති තයො සතිපට්ඨානා – සතිගොචරොපි, තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිධානුනයවීතිවත්තතාපි, සතිපි. ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ…පෙ… කො ච, භික්ඛවෙ, කායස්ස සමුදයො? ආහාරසමුදයා කායස්ස සමුදයො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.408) හි සතිගොචරො සතිපට්ඨානන්ති වුච්චති. තථා ‘‘කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති චා’’තිආදීසු (පටි. ම. 3.35). තස්සත්ථො – පතිට්ඨාති අස්මින්ති පට්ඨානං. කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, පධානං ඨානන්ති වා පට්ඨානං; සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං හත්ථිට්ඨානඅස්සට්ඨානාදීනි විය.

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණං අනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.304, 311) එත්ථ තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා සතිපට්ඨානන්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පට්ඨපෙතබ්බතො පට්ඨානං, පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො. කෙන පට්ඨපෙතබ්බතොති? සතියා; සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.147) පන සතියෙව සතිපට්ඨානන්ති වුච්චති. තස්සත්ථො – පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො; සතියෙව පට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානං; අථවා සරණට්ඨෙන සති, උපට්ඨානට්ඨෙන ¶ පට්ඨානං. ඉති සති ච සා පට්ඨානඤ්චාතිපි සතිපට්ඨානං. ඉදමිධ ¶ අධිප්පෙතං. යදි එවං, කස්මා සතිපට්ඨානාති බහුවචනං කතන්ති? සතියා බහුත්තා; ආරම්මණභෙදෙන හි බහුකා තා සතියොති.

කස්මා ¶ පන භගවතා චත්තාරොව සතිපට්ඨානා වුත්තා, අනූනා අනධිකාති? වෙනෙය්යහිතත්තා. තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතසමථයානිකවිපස්සනායානිකෙසු හි මන්දතික්ඛවසෙන ද්විධා පවත්තෙසු මන්දස්ස තණ්හාචරිතස්ස ඔළාරිකං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස සුඛුමං වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. දිට්ඨිචරිතස්සපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතං චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතං ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. සමථයානිකස්ස ච මන්දස්ස අකිච්ඡෙන අධිගන්තබ්බනිමිත්තං පඨමං සතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස ඔළාරිකාරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො දුතියං. විපස්සනායානිකස්සාපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතාරම්මණං තතියං, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතාරම්මණං චතුත්ථං. ඉති චත්තාරොව වුත්තා, අනූනා අනධිකාති.

සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසප්පහානත්ථං වා. කායො හි අසුභො. තත්ථ සුභවිපල්ලාසවිපල්ලත්ථා සත්තා. තෙසං තත්ථ අසුභභාවදස්සනෙන තස්ස විපල්ලාසස්ස පහානත්ථං පඨමං සතිපට්ඨානං වුත්තං. සුඛං, නිච්චං, අත්තාති ගහිතෙසුපි ච වෙදනාදීසු වෙදනා දුක්ඛා, චිත්තං අනිච්චං, ධම්මා අනත්තා. එතෙසු ච සුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසවිපල්ලත්ථා සත්තා. තෙසං තත්ථ දුක්ඛාදිභාවදස්සනෙන තෙසං විපල්ලාසානං පහානත්ථං සෙසානි තීණි වුත්තානීති. එවං සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසප්පහානත්ථං වා චත්තාරොව වුත්තා අනූනා අනධිකාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්ච විපල්ලාසපහානත්ථමෙව, අථ ඛො චතුරොඝයොගාසවගන්ථඋපාදානඅගතිප්පහානත්ථම්පි චතුබ්බිධාහාරපරිඤ්ඤත්ථඤ්ච චත්තාරොව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අයං තාව පකරණනයො.

අට්ඨකථායං පන ‘‘සරණවසෙන චෙව එකත්තසමොසරණවසෙන ච එකමෙව සතිපට්ඨානං ආරම්මණවසෙන චත්තාරොති එතදෙව වුත්තං. යථා ¶ හි චතුද්වාරෙ නගරෙ පාචීනතො ආගච්ඡන්තා පාචීනදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, දක්ඛිණතො, පච්ඡිමතො, උත්තරතො ආගච්ඡන්තා උත්තරදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා උත්තරද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. නගරං විය හි නිබ්බානමහානගරං, ද්වාරං විය අට්ඨඞ්ගිකො ලොකුත්තරමග්ගො. පාචීනදිසාදයො විය කායාදයො.

යථා ¶ පාචීනතො ආගච්ඡන්තා පාචීනදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං කායානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා ¶ චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං භාවෙත්වා කායානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති. යථා දක්ඛිණතො ආගච්ඡන්තා දක්ඛිණදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං වෙදනානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං භාවෙත්වා වෙදනානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති. යථා පච්ඡිමතො ආගච්ඡන්තා පච්ඡිමදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පච්ඡිමද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං චිත්තානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං භාවෙත්වා චිත්තානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති. යථා උත්තරතො ආගච්ඡන්තා උත්තරදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා උත්තරද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං ධම්මානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං භාවෙත්වා ධම්මානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්තීති. එවං සරණවසෙන චෙව එකත්තසමොසරණවසෙන ච එකමෙව සතිපට්ඨානං ආරම්මණවසෙන චත්තාරොති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

ඉධ භික්ඛූති එත්ථ කිඤ්චාපි භගවතා දෙවලොකෙ නිසීදිත්වා අයං සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො කථිතො, එකභික්ඛුපි තත්ථ භගවතො සන්තිකෙ නිසින්නකො නාම නත්ථි. එවං සන්තෙපි යස්මා ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භික්ඛූ භාවෙන්ති, භික්ඛුගොචරා හි එතෙ, තස්මා ඉධ භික්ඛූති ආලපති. කිං පනෙතෙ සතිපට්ඨානෙ භික්ඛූයෙව භාවෙන්ති, න භික්ඛුනීආදයොති? භික්ඛුනීආදයොපි ¶ භාවෙන්ති. භික්ඛූ පන අග්ගපරිසා. ඉති අග්ගපරිසත්තා ඉධ භික්ඛූති ආලපති. පටිපත්තියා වා භික්ඛුභාවදස්සනතො එවමාහ. යො හි ඉමං පටිපත්තිං පටිපජ්ජති, සො භික්ඛු නාම හොති. පටිපන්නකො හි දෙවො වා හොතු මනුස්සො වා, භික්ඛූති සඞ්ඛං ගච්ඡතියෙව. යථාහ –

‘‘අලඞ්කතො චෙපි සමඤ්චරෙය්ය,

සන්තො දන්තො නියතො බ්රහ්මචාරී;

සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං,

සො බ්රාහ්මණො සො සමණො ස භික්ඛූ’’ති. (ධ. ප. 142);

කායානුපස්සනාඋද්දෙසවණ්ණනා

අජ්ඣත්තන්ති ¶ ¶ නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං. තස්මා අජ්ඣත්තං කායෙති අත්තනො කායෙති අත්ථො. තත්ථ කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන, හත්ථිකායඅස්සකායරථකායාදයො විය, කායොති අධිප්පෙතො. යථා ච සමූහට්ඨෙන එවං කුච්ඡිතානං ආයට්ඨෙන. කුච්ඡිතානඤ්හි පරමජෙගුච්ඡානං සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. තත්රායං වචනත්ථො – ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්ති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං ආයොති කායො.

කායානුපස්සීති කායං අනුපස්සනසීලො, කායං වා අනුපස්සමානො කායෙති ච වත්වාපි පුන කායානුපස්සීති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්සී චිත්තධම්මානුපස්සී වා; අථ ඛො කායෙ කායානුපස්සී යෙවාති කායසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති. තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සී. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො, තත්ථාපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී; අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකො විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සී, නගරාවයවානුපස්සකො විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සී, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිභුඤ්ජකො විය රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකො ¶ විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සීයෙවාති නානප්පකාරතො සමූහවසෙන කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො දස්සනෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති. යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යං පස්සති න තං දිට්ඨං, යං දිට්ඨං තං න පස්සති;

අපස්සං බජ්ඣතෙ මූළ්හො, බජ්ඣමානො න මුච්චතී’’ති.

ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථන්ති ¶ වුත්තං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො – අයඤ්හි එතස්මිං කායෙ කායානුපස්සීයෙව, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සී. කිං වුත්තං හොති? යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්සිනො හොන්ති, න එවං අනිච්චදුක්ඛානත්තඅසුභභූතෙයෙව ඉමස්මිං ¶ කායෙ නිච්චසුඛඅත්තසුභභාවානුපස්සී; අථ ඛො කායානුපස්සී අනිච්චදුක්ඛානත්තඅසුභාකාරසමූහානුපස්සීයෙවාති වුත්තං හොති. අථ වා ය්වායං මහාසතිපට්ඨානෙ ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) නයෙන අස්සාසපස්සාසාදිචුණ්ණකජාතඅට්ඨිකපරියොසානො කායො වුත්තො, යො ච ‘‘ඉධෙකච්චො පථවීකායං අනිච්චතො අනුපස්සති, තථා ආපොකායං, තෙජොකායං, වායොකායං, කෙසකායං, ලොමකායං, ඡවිකායං, චම්මකායං, මංසකායං, රුධිරකායං, න්හාරුකායං, අට්ඨිකායං, අට්ඨිමිඤ්ජකාය’’න්ති පටිසම්භිදායං කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො කායෙ කායානුපස්සීති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථ වා කායෙ අහන්ති වා මමන්ති වා එවං ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අනනුපස්සනතො, තස්ස තස්සෙව පන කෙසලොමාදිකස්ස නානාධම්මසමූහස්ස අනුපස්සනතො කායෙ කෙසාදිධම්මසමූහසඞ්ඛාතෙ කායානුපස්සීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අපිච ‘‘ඉමස්මිං කායෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.35) අනුක්කමෙන පටිසම්භිදායං ආගතනයස්ස සබ්බස්සෙව අනිච්චලක්ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස ¶ අනුපස්සනතොපි කායෙ කායානුපස්සීති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තථා හි අයං කායෙ කායානුපස්සනාපටිපදං පටිපන්නො භික්ඛු ඉමං කායං අනිච්චානුපස්සනාදීනං සත්තන්නං අනුපස්සනානං වසෙන අනිච්චතො අනුපස්සති නො නිච්චතො, දුක්ඛතො අනුපස්සති නො සුඛතො, අනත්තතො අනුපස්සති නො අත්තතො, නිබ්බින්දති නො නන්දති, විරජ්ජති නො රජ්ජති, නිරොධෙති නො සමුදෙති, පටිනිස්සජ්ජති නො ආදියති. සො තං අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති ¶ , නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති (පටි. ම. 3.35) වෙදිතබ්බො.

විහරතීති චතූසු ඉරියාපථවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමායොගපරිදීපනමෙතං, එකං ඉරියාපථබාධනං අපරෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපතමානං අත්තභාවං හරති පවත්තෙතීති අත්ථො.

බහිද්ධා ¶ කායෙති පරස්ස කායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙති කාලෙන අත්තනො කායෙ, කාලෙන පරස්ස කායෙ. පඨමනයෙන හි අත්තනො කායෙ කායපරිග්ගහො වුත්තො, දුතියනයෙන පරස්ස කායෙ, තතියනයෙන කාලෙන අත්තනො කාලෙන පරස්ස කායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා පන ඝටිතාරම්මණං නාම නත්ථි. පගුණකම්මට්ඨානස්ස පන අපරාපරං සඤ්චරණකාලො එත්ථ කථිතො. ආතාපීති කායපරිග්ගාහකවීරියසමායොගපරිදීපනමෙතං. සො හි යස්මා තස්මිං සමයෙ යං තං වීරියං තීසු භවෙසු කිලෙසානං ආතාපනතො ආතාපොති වුච්චති, තෙන සමන්නාගතො හොති, තස්මා ආතාපීති වුච්චති.

සම්පජානොති කායපරිග්ගාහකෙන සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො. සතිමාති කායපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. අයං පන යස්මා සතියා ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා පඤ්ඤාය අනුපස්සති, න හි සතිවිරහිතස්ස අනුපස්සනා නාම අත්ථි, තෙනෙවාහ – ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234), තස්මා එත්ථ ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති එත්තාවතා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානකම්මට්ඨානං ¶ වුත්තං හොති. අථ වා යස්මා අනාතාපිනො අන්තොසඞ්ඛෙපො අන්තරායකරො හොති, අසම්පජානො උපායපරිග්ගහෙ අනුපායපරිවජ්ජනෙ ච සම්මුය්හති, මුට්ඨස්සතී උපායාපරිච්චාගෙ අනුපායාපරිග්ගහෙ ච අසමත්ථොව හොති, තෙනස්ස තං කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජති; තස්මා යෙසං ධම්මානං ආනුභාවෙන තං සම්පජ්ජති තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ආතාපී සම්පජානො සතිමා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති ¶ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං සම්පයොගඞ්ගඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි පහානඞ්ගං දස්සෙතුං විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති වුත්තං. තත්ථ විනෙය්යාති තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා විනයිත්වා. ලොකෙති එත්ථ ය්වායං අජ්ඣත්තාදිභෙදො කායො පරිග්ගහිතො ස්වෙව ඉධ ලොකො නාම. තස්මිං ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං විනයිත්වාති අත්ථො. යස්මා පනෙත්ථ අභිජ්ඣාගහණෙන කාමච්ඡන්දො, දොමනස්සග්ගහණෙන බ්යාපාදො සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා නීවරණපරියාපන්නබලවධම්මද්වයදස්සනෙන නීවරණප්පහානං වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

විසෙසෙන චෙත්ථ අභිජ්ඣාවිනයෙන කායසම්පත්තිමූලකස්ස අනුරොධස්ස, දොමනස්සවිනයෙන කායවිපත්තිමූලකස්ස විරොධස්ස, අභිජ්ඣාවිනයෙන ච කායෙ අභිරතියා, දොමනස්සවිනයෙන කායභාවනාය අනභිරතියා, අභිජ්ඣාවිනයෙන කායෙ අභූතානං සුභසුඛභාවාදීනං පක්ඛෙපස්ස, දොමනස්සවිනයෙන ¶ කායෙ භූතානං අසුභාසුඛභාවාදීනං අපනයනස්ස ච පහානං වුත්තං. තෙන යොගාවචරස්ස යොගානුභාවො යොගසමත්ථතා ච දීපිතා හොති. යොගානුභාවො හි එස යදිදං අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො, අරතිරතිසහො, අභූතපක්ඛෙපභූතාපනයනවිරහිතො ච හොති. අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො චෙස අරතිරතිසහො අභූතං අපක්ඛිපන්තො භූතඤ්ච අනපනෙන්තො යොගසමත්ථො හොතීති.

අපරො නයො – ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එත්ථ අනුපස්සනාය කම්මට්ඨානං වුත්තං. විහරතීති එත්ථ වුත්තවිහාරෙන කම්මට්ඨානිකස්ස කායපරිහරණං. ආතාපීතිආදීසු ආතාපෙන සම්මප්පධානං, සතිසම්පජඤ්ඤෙන සබ්බත්ථිකකම්මට්ඨානං, කම්මට්ඨානපරිහරණූපායො වා; සතියා වා කායානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධසමථො, සම්පජඤ්ඤෙන විපස්සනා ¶ , අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයෙන භාවනාඵලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයං තාව කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානුද්දෙසස්ස අත්ථවණ්ණනා.

වෙදනානුපස්සනාදිඋද්දෙසවණ්ණනා

වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානුද්දෙසාදීසුපි අජ්ඣත්තාදීනි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එතෙසුපි හි අත්තනො වෙදනාදීසු, පරස්ස වෙදනාදීසු, කාලෙන අත්තනො කාලෙන පරස්ස වෙදනාදීසූති තිවිධො පරිග්ගහො ¶ වුත්තො. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සීතිආදීසු ච වෙදනාදීනං පුනවචනෙ පයොජනං කායානුපස්සනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති එත්ථ පන වෙදනාති තිස්සො වෙදනා. තා ච ලොකියා එව; චිත්තම්පි ලොකියං, තථා ධම්මා. තෙසං විභාගො නිද්දෙසවාරෙ පාකටො භවිස්සති. කෙවලං පනිධ යථා වෙදනා අනුපස්සිතබ්බා තථා අනුපස්සන්තො ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී’’ති වෙදිතබ්බො. එස නයො චිත්තධම්මෙසු. කථඤ්ච වෙදනා අනුපස්සිතබ්බාති? සුඛා තාව වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා අනිච්චතො. යථාහ –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මදසො භික්ඛු, උපසන්තො චරිස්සතී’’ති. (සං. නි. 4.253);

සබ්බා ¶ එව චෙතා දුක්ඛාතිපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා, යථාහ – ‘‘සුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිසුඛා, විපරිණාමදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. අපිච අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනාවසෙනපි (පටි. ම. 3.35) අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං නිද්දෙසවාරෙයෙව පාකටං භවිස්සති.

චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිනුපස්සනානං නිද්දෙසවාරෙ ආගතසරාගාදිභෙදානඤ්ච වසෙන ¶ අනුපස්සිතබ්බං. ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතාධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං නිද්දෙසවාරෙ ආගතසන්තාසන්තාදිභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව. කාමඤ්චෙත්ථ යස්ස කායසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීනං, තස්ස වෙදනාදිලොකෙසුපි තං පහීනමෙව. නානාපුග්ගලවසෙන පන නානාචිත්තක්ඛණිකසතිපට්ඨානභාවනාවසෙන ච සබ්බත්ථ වුත්තං. යතො වා එකත්ථ පහීනං, සෙසෙසුපි පහීනං හොති. තෙනෙවස්ස තත්ථ පහානදස්සනත්ථම්පි එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

උද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කායානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා

356. ඉදානි ¶ සෙය්යථාපි නාම ඡෙකො විලීවකාරකො ථූලකිලඤ්ජසණ්හකිලඤ්ජචඞ්කොටකපෙළාපුටාදීනි උපකරණානි කත්තුකාමො එකං මහාවෙළුං ලභිත්වා චතුධා ඡින්දිත්වා තතො එකෙකං වෙළුඛණ්ඩං ගහෙත්වා ඵාලෙත්වා තං තං උපකරණං කරෙය්ය, යථා වා පන ඡෙකො සුවණ්ණකාරො නානාවිහිතං පිළන්ධනවිකතිං කත්තුකාමො සුපරිසුද්ධං සුවණ්ණඝටිකං ලභිත්වා චතුධා භින්දිත්වා තතො එකෙකං කොට්ඨාසං ගහෙත්වා තං තං පිළන්ධනං කරෙය්ය, එවමෙව භගවා සතිපට්ඨානදෙසනාය සත්තානං අනෙකප්පකාරං විසෙසාධිගමං කත්තුකාමො එකමෙව සම්මාසතිං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා – ඉධ භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’තිආදිනා නයෙන ආරම්මණවසෙන ¶ චතුධා භින්දිත්වා තතො එකෙකං සතිපට්ඨානං ගහෙත්වා විභජන්තො කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙතිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරං වත්තුමාරද්ධො.

තත්ථ කථඤ්චාතිආදි විත්ථාරෙතුං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – කෙන ච ආකාරෙන කෙන පකාරෙන භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරතීති? සෙසපුච්ඡාවාරෙසුපි එසෙව නයො. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. අයඤ්හෙත්ථ ඉධ-සද්දො අජ්ඣත්තාදිවසෙන සබ්බප්පකාරකායානුපස්සනානිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි ¶ අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241). තෙන වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛූ’’ති.

අජ්ඣත්තං කායන්ති අත්තනො කායං. උද්ධං පාදතලාති පාදතලතො උපරි. අධො කෙසමත්ථකාති කෙසග්ගතො හෙට්ඨා. තචපරියන්තන්ති තිරියං තචපරිච්ඡින්නං. පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛතීති නානප්පකාරකෙසාදිඅසුචිභරිතො අයං කායොති පස්සති. කථං? අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා…පෙ… මුත්තන්ති. තත්ථ අත්ථීති සංවිජ්ජන්ති. ඉමස්මින්ති ය්වායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තිරියං තචපරියන්තො පූරො නානප්පකාරස්ස අසුචිනොති වුච්චති තස්මිං. කායෙති සරීරෙ. සරීරඤ්හි ¶ අසුචිසඤ්චයතො කුච්ඡිතානං කෙසාදීනඤ්චෙව චක්ඛුරොගාදීනඤ්ච රොගසතානං ආයභූතතො කායොති වුච්චති.

කෙසා ලොමාති එතෙ කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා. තත්ථ අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා, අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ ලොමාති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිඤ්හි පාදතලතො පට්ඨාය උපරි, කෙසමත්ථකා පට්ඨාය හෙට්ඨා, තචතො පට්ඨාය තිරියන්තතොති එත්තකෙ බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සබ්බාකාරෙනපි විචිනන්තො න කොචි කිඤ්චි මුත්තං වා මණිං වා වෙළුරියං වා අගරුං වා කුඞ්කුමං වා කප්පූරං වා වාසචුණ්ණාදිං වා අණුමත්තම්පි සුචිභාවං පස්සති, අථ ඛො පරමදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡං අස්සිරීකදස්සනං නානප්පකාරං කෙසලොමාදිභෙදං අසුචිංයෙව පස්සති. තෙන වුත්තං – අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා…පෙ… මුත්තන්ති. අයමෙත්ථ පදසම්බන්ධතො වණ්ණනා.

ඉමං පන කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන කුලපුත්තෙන ආදිතොව චතුබ්බිධං සීලං ¶ සොධෙත්වා සුපරිසුද්ධසීලෙ පතිට්ඨිතෙන, ය්වායං දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි තං උපච්ඡින්දිත්වා, පටික්කූලමනසිකාරකම්මට්ඨානභාවනාය පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා, ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා, අරහත්තං අනාගාමිඵලාදීසු වා අඤ්ඤතරං පත්තස්ස සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන සාට්ඨකථාය පාළියා කතපරිචයස්ස තන්තිආචරියස්සාපි කල්යාණමිත්තස්ස සන්තිකෙ උග්ගහෙතබ්බං. විසුද්ධං තථාරූපං ¶ කල්යාණමිත්තං එකවිහාරෙ අලභන්තෙන තස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා උග්ගහෙතබ්බං. තත්ථ චතුබ්බිධසීලවිසොධනඤ්චෙව (විසුද්ධි. 1.19) පලිබොධො (විසුද්ධි. 1.41) ච පලිබොධුපච්ඡෙදො ච ආචරියස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමනවිධානඤ්ච සබ්බම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරතො කථිතං. තස්මා තං තත්ථ කථිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ආචරියෙන පන කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන තිවිධෙන කථෙතබ්බං. එකො භික්ඛු පකතියා උග්ගහිතකම්මට්ඨානො හොති. තස්ස එකං ද්වෙ නිසජ්ජවාරෙ සජ්ඣායං කාරෙත්වා කථෙතබ්බං. එකො සන්තිකෙ වසිත්වා උග්ගණ්හිතුකාමො හොති. තස්ස ආගතාගතවෙලාය කථෙතබ්බං. එකො උග්ගණ්හිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තුකාමො හොති. තස්ස නාතිපපඤ්චං නාතිසඞ්ඛෙපං කත්වා ¶ නිජ්ජටං නිග්ගණ්ඨිකං කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං. කථෙන්තෙන කිං ආචික්ඛිතබ්බන්ති? සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං දසධා ච මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං.

තත්ථ වචසා මනසා වණ්ණතො සණ්ඨානතො දිසතො ඔකාසතො පරිච්ඡෙදතොති එවං සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. ඉමස්මිඤ්හි පටික්කූලමනසිකාරකම්මට්ඨානෙ යොපි තිපිටකො හොති, තෙනපි මනසිකාරකාලෙ පඨමං වාචාය සජ්ඣායො කාතබ්බො. එකච්චස්ස හි සජ්ඣායං කරොන්තස්සෙව කම්මට්ඨානං පාකටං හොති, මලයවාසීමහාදෙවත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතකම්මට්ඨානානං ද්වින්නං ථෙරානං විය. ථෙරො කිර තෙහි කම්මට්ඨානං යාචිතො ‘චත්තාරො මාසෙ ඉමං එවං සජ්ඣායං කරොථා’ති ද්වත්තිසාකාරපාළිං අදාසි. තෙ, කිඤ්චාපි තෙසං ද්වෙ තයො නිකායා පගුණා, පදක්ඛිණග්ගාහිතාය පන චත්තාරො මාසෙ ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්තාව සොතාපන්නා අහෙසුං.

තස්මා කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන ආචරියෙන අන්තෙවාසිකො වත්තබ්බො – ‘පඨමං තාව වාචාය සජ්ඣායං කරොහී’ති. කරොන්තෙන ච තචපඤ්චකාදීනි පරිච්ඡින්දිත්වා අනුලොමපටිලොමවසෙන සජ්ඣායො කාතබ්බො. ‘‘කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො’’ති හි වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං. තදනන්තරං වක්කපඤ්චකෙ ‘‘මංසං න්හාරු අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං ¶ වක්ක’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘වක්කං ¶ අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං. තතො පප්ඵාසපඤ්චකෙ ‘‘හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාස’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං.

තතො ඉමං තන්තිං අනාරුළ්හම්පි පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.4) ආගතං මත්ථලුඞ්ගං කරීසාවසානෙ තන්තිං ආරොපෙත්වා ඉමස්මිං මත්ථලුඞ්ගපඤ්චකෙ ‘‘අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං මත්ථලුඞ්ග’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං.

තතො ¶ මෙදඡක්කෙ ‘‘පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො’’ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘මෙදො සෙදො ලොහිතං පුබ්බො සෙම්හං පිත්තං මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං.

තතො මුත්තඡක්කෙ ‘‘අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්ත’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘මුත්තං ලසිකා සිඞ්ඝාණිකා ඛෙළො වසා අස්සු මෙදො සෙදො ලොහිතං පුබ්බො සෙම්හං පිත්තං මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති එවං කාලසතම්පි කාලසහස්සම්පි කාලසතසහස්සම්පි වාචාය සජ්ඣායො කාතබ්බො. වචසා සජ්ඣායෙන හි කම්මට්ඨානතන්ති පගුණා හොති; න ඉතො චිතො ච චිත්තං විධාවති; කොට්ඨාසා පාකටා හොන්ති, හත්ථසඞ්ඛලිකා විය ඛායන්ති, වතිපාදපන්ති විය ච ඛායන්ති. යථා ච පන වචසා, තථෙව මනසාපි සජ්ඣායො කාතබ්බො. වචසා සජ්ඣායො හි මනසා සජ්ඣායස්ස පච්චයො හොති. මනසා සජ්ඣායො ලක්ඛණපටිවෙධස්ස පච්චයො හොති. ලක්ඛණපටිවෙධො මග්ගඵලපටිවෙධස්ස පච්චයො හොති.

‘වණ්ණතො’ති කෙසාදීනං වණ්ණො වවත්ථපෙතබ්බො. ‘සණ්ඨානතො’ති තෙසංයෙව සණ්ඨානං වවත්ථපෙතබ්බං ¶ . ‘දිසතො’ති ¶ ඉමස්මිං සරීරෙ නාභිතො උද්ධං උපරිමා දිසා, අධො හෙට්ඨිමා දිසා. තස්මා ‘‘අයං කොට්ඨාසො ඉමිස්සා නාම දිසායා’’ති දිසා වවත්ථපෙතබ්බා. ‘ඔකාසතො’ති ‘‘අයං කොට්ඨාසො ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ පතිට්ඨිතො’’ති එවං තස්ස තස්ස ඔකාසො වවත්ථපෙතබ්බො. ‘පරිච්ඡෙදතො’ති සභාගපරිච්ඡෙදො විසභාගපරිච්ඡෙදොති ද්වෙ පරිච්ඡෙදා. තත්ථ ‘‘අයං කොට්ඨාසො හෙට්ඨා ච උපරි ච තිරියඤ්ච ඉමිනා නාම පරිච්ඡින්නො’’ති එවං සභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. ‘‘කෙසා න ලොමා, ලොමාපි න කෙසා’’ති එවං අමිස්සීකතවසෙන විසභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛන්තෙන පන ‘‘ඉදං කම්මට්ඨානං අසුකස්මිං සුත්තෙ පටික්කූලවසෙන කථිතං, අසුකස්මිං ධාතුවසෙනා’’ති ඤත්වා ආචික්ඛිතබ්බං. ඉදඤ්හි මහාසතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.372; ම. නි. 1.105 ආදයො) පටික්කූලවසෙනෙව කථිතං, මහාහත්ථිපදොපම (ම. නි. 1.300 ආදයො) -මහාරාහුලොවාද (ම. නි. 2.113 ආදයො) -ධාතුවිභඞ්ගෙසු (ම. නි. 3.342 ආදයො) ධාතුවසෙන කථිතං. කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153 ආදයො) පන යස්ස වණ්ණතො උපට්ඨාති, තං සන්ධාය චත්තාරි ඣානානි විභත්තානි. තත්ථ ධාතුවසෙන කථිතං විපස්සනාකම්මට්ඨානං හොති, පටික්කූලවසෙන කථිතං සමථකම්මට්ඨානං. තදෙතං ඉධ සමථකම්මට්ඨානං අවිසෙසතො සබ්බසාධාරණවසෙන කථිතන්ති වදන්තියෙවාති.

එවං සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛිත්වා ‘‘අනුපුබ්බතො, නාතිසීඝතො, නාතිසණිකතො, වික්ඛෙපපටිබාහනතො, පණ්ණත්තිසමතික්කමනතො, අනුපුබ්බමුඤ්චනතො, අප්පනාතො, තයො ච සුත්තන්තා’’ති එවං දසධා මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. තත්ථ ‘අනුපුබ්බතො’ති ඉදඤ්හි සජ්ඣායකරණතො පට්ඨාය අනුපටිපාටියා මනසිකාතබ්බං, න එකන්තරිකාය. එකන්තරිකාය හි මනසිකරොන්තො යථා නාම අකුසලො පුරිසො ද්වත්තිංසපදං නිස්සෙණිං එකන්තරිකාය ආරොහන්තො කිලන්තකායො පතති, න ආරොහනං සම්පාදෙති; එවමෙව භාවනාසම්පත්තිවසෙන අධිගන්තබ්බස්ස අස්සාදස්ස අනධිගමා කිලන්තචිත්තො පතති, න භාවනං සම්පාදෙති.

අනුපුබ්බතො මනසිකරොන්තෙනාපි ච ‘නාතිසීඝතො’ මනසිකාතබ්බං. අතිසීඝතො මනසිකරොතො හි ¶ යථා නාම තියොජනං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා ඔක්කමනවිස්සජ්ජනං අසල්ලක්ඛෙත්වා ¶ සීඝෙන ජවෙන සත්තක්ඛත්තුම්පි ගමනාගමනං කරොතො පුරිසස්ස කිඤ්චාපි අද්ධානං පරික්ඛයං ගච්ඡති, අථ ඛො පුච්ඡිත්වාව ගන්තබ්බං හොති; එවමෙව කෙවලං කම්මට්ඨානං පරියොසානං පාපුණාති, අවිභූතං පන හොති, න විසෙසං ආවහති. තස්මා නාතිසීඝතො මනසිකාතබ්බං.

යථා ච නාතිසීඝතො එවං ‘නාතිසණිකතො’පි. අතිසණිකතො මනසිකරොතො හි යථා නාම තදහෙව තියොජනං මග්ගං ගන්තුකාමස්ස පුරිසස්ස ¶ අන්තරාමග්ගෙ රුක්ඛපබ්බතගහනාදීසු විලම්බමානස්ස මග්ගො පරික්ඛයං න ගච්ඡති, ද්වීහතීහෙන පරියොසාපෙතබ්බො හොති; එවමෙව කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡති, විසෙසාධිගමස්ස පච්චයො න හොති.

‘වික්ඛෙපපටිබාහනතො’ති කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චෙතසො වික්ඛෙපො පටිබාහිතබ්බො. අප්පටිබාහතො හි යථා නාම එකපදිකං පපාතමග්ගං පටිපන්නස්ස පුරිසස්ස අක්කමනපදං අසල්ලක්ඛෙත්වා ඉතො චිතො ච විලොකයතො පදවාරො විරජ්ඣති, තතො සතපොරිසෙ පපාතෙ පතිතබ්බං හොති; එවමෙව බහිද්ධා වික්ඛෙපෙ සති කම්මට්ඨානං පරිහායති, පරිධංසති. තස්මා වික්ඛෙපපටිබාහනතො මනසිකාතබ්බං.

‘පණ්ණත්තිසමතික්කමනතො’ති යා අයං ‘‘කෙසා ලොමා’’ති ආදිකා පණ්ණත්ති තං අතික්කමිත්වා පටික්කූලන්ති චිත්තං ඨපෙතබ්බං. යථා හි උදකදුල්ලභකාලෙ මනුස්සා අරඤ්ඤෙ උදපානං දිස්වා තත්ථ තාලපණ්ණාදිකං කිඤ්චිදෙව සඤ්ඤාණං බන්ධිත්වා තෙන සඤ්ඤාණෙන ආගන්ත්වා න්හායන්ති චෙව පිවන්ති ච, යදා පන තෙසං අභිණ්හසඤ්චාරෙන ආගතාගතපදං පාකටං හොති, තදා සඤ්ඤාණෙන කිච්චං න හොති, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ගන්ත්වා න්හායන්ති චෙව පිවන්ති ච; එවමෙව පුබ්බභාගෙ ‘කෙසා ලොමා’ති පණ්ණත්තිවසෙන මනසිකරොතො පටික්කූලභාවො පාකටො හොති. අථ ‘කෙසා ලොමා’ති පණ්ණත්තිං සමතික්කමිත්වා පටික්කූලභාවෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බං.

‘අනුපුබ්බමුඤ්චනතො’ති යො යො කොට්ඨාසො න උපට්ඨාති, තං තං මුඤ්චන්තෙන අනුපුබ්බමුඤ්චනතො මනසිකාතබ්බං. ආදිකම්මිකස්ස හි ‘කෙසා’ති මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා ‘මුත්ත’න්ති ¶ ඉමං පරියොසානකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. ‘මුත්ත’න්ති ච මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා ‘කෙසා’ති ඉමං ආදිකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. අථස්ස මනසිකරොතො කෙචි ¶ කොට්ඨාසා උපට්ඨහන්ති, කෙචි න උපට්ඨහන්ති. තෙන යෙ යෙ උපට්ඨහන්ති තෙසු තෙසු තාව කම්මං කාතබ්බං, යාව ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු තෙසම්පි එකො සුට්ඨුතරං උපට්ඨහති. එවං උපට්ඨිතං පන තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරොන්තෙන අප්පනා උප්පාදෙතබ්බා.

තත්රායං උපමා – යථා හි ද්වත්තිංසතාලකෙ තාලවනෙ වසන්තං මක්කටං ගහෙතුකාමො ලුද්දො ආදිම්හි ඨිතතාලස්ස පණ්ණං සරෙන විජ්ඣිත්වා උක්කුට්ඨිං කරෙය්ය; අථ සො මක්කටො පටිපාටියා තස්මිං තස්මිං තාලෙ ¶ පතිත්වා පරියන්තතාලමෙව ගච්ඡෙය්ය; තත්ථපි ගන්ත්වා ලුද්දෙන තථෙව කතෙ පුන තෙනෙව නයෙන ආදිතාලං ආගච්ඡෙය්ය; සො එවං පුනප්පුනං පටිපාටියා ගච්ඡන්තො උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙයෙව උට්ඨහිත්වා පුන අනුක්කමෙන එකස්මිං තාලෙ නිපතිත්වා තස්ස වෙමජ්ඣෙ මකුළතාලපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා විජ්ඣියමානොපි න උට්ඨහෙය්ය, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – යථා හි තාලවනෙ ද්වත්තිංසතාලා, එවං ඉමස්මිං කායෙ ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා; මක්කටො විය චිත්තං; ලුද්දො විය යොගාවචරො; මක්කටස්ස ද්වත්තිංසතාලකෙ තාලවනෙ නිවාසො විය යොගිනො චිත්තස්ස ද්වත්තිංසකොට්ඨාසකෙ කායෙ ආරම්මණවසෙන අනුසංචරණං; ලුද්දෙන ආදිම්හි ඨිතතාලස්ස පණ්ණං සරෙන විජ්ඣිත්වා උක්කුට්ඨියා කතාය මක්කටස්ස තස්මිං තස්මිං තාලෙ පතිත්වා පරියන්තතාලගමනං විය යොගිනො ‘කෙසා’ති මනසිකාරෙ ආරද්ධෙ පටිපාටියා ගන්ත්වා පරියොසානකොට්ඨාසෙ එව චිත්තස්ස සණ්ඨානං; පුන පච්චාගමනෙපි එසෙව නයො; පුනප්පුනං පටිපාටියා ගච්ඡමානස්ස මක්කටස්ස උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙ උට්ඨානං විය පුනප්පුනං මනසිකරොතො කෙසුචි කෙසුචි උපට්ඨිතෙසු අනුපට්ඨහන්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා උපට්ඨිතෙසු පරිකම්මකරණං; අනුක්කමෙන එකස්මිං තාලෙ නිපතිත්වා තස්ස වෙමජ්ඣෙ මකුළතාලපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා විජ්ඣියමානස්සාපි ¶ අනුට්ඨානං විය අවසානෙ ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු යො සුට්ඨුතරං උපට්ඨාති තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරිත්වා අප්පනාය උප්පාදනං.

අපරාපි උපමා – යථා නාම පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු ද්වත්තිංසකුලං ගාමං උපනිස්සාය වසන්තො පඨමගෙහෙ එව ද්වෙ භික්ඛා ලභිත්වා පරතො එකං විස්සජ්ජෙය්ය; පුනදිවසෙ තිස්සො ලභිත්වා පරතො ද්වෙ විස්සජ්ජෙය්ය; තතියදිවසෙ ආදිම්හියෙව පත්තපූරං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජෙය්ය, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ද්වත්තිංසකුලගාමො විය හි ද්වත්තිංසාකාරො; පිණ්ඩපාතිකො විය යොගාවචරො; තස්ස තං ගාමං උපනිස්සාය වාසො විය යොගිනො ද්වත්තිංසාකාරෙ පරිකම්මකරණං; පඨමගෙහෙ ¶ ද්වෙ භික්ඛා ලභිත්වා පරතො එකිස්සා විස්සජ්ජනං විය දුතියදිවසෙ තිස්සො ලභිත්වා පරතො ද්වින්නං විස්සජ්ජනං විය ච මනසිකරොතො මනසිකරොතො අනුපට්ඨහන්තෙ අනුපට්ඨහන්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා උපට්ඨිතෙසු උපට්ඨිතෙසු ¶ යාව කොට්ඨාසද්වයෙ පරිකම්මකරණං; තතියදිවසෙ ආදිම්හියෙව පත්තපූරං ලභිත්වා ආසනසාලායං නිසීදිත්වා පරිභොගො විය ද්වීසු යො සුට්ඨුතරං උපට්ඨහති තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරිත්වා අප්පනාය උප්පාදනං.

‘අප්පනාතො’ති අප්පනාකොට්ඨාසතො. කෙසාදීසු එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ අප්පනා හොතීති වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

‘තයො ච සුත්තන්තා’ති අධිචිත්තං, සීතිභාවො, බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලන්ති ඉමෙ තයො සුත්තන්තා වීරියසමාධියොජනත්ථං වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තත්ථ –

‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා තීණි නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසිකාතබ්බානි…කාලෙන කාලං සමාධිනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං, කාලෙන කාලං පග්ගහනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං, කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං සමාධිනිමිත්තංයෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං පග්ගහනිමිත්තංයෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං උපෙක්ඛානිමිත්තංයෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං න සම්මාසමාධියෙය්ය ¶ ආසවානං ඛයාය. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු කාලෙන කාලං සමාධිනිමිත්තං, පග්ගහනිමිත්තං, උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකරොති, තං හොති චිත්තං මුදු ච කම්මනියඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා උක්කං බන්ධති, උක්කං බන්ධිත්වා උක්කාමුඛං ආලිම්පෙති, උක්කාමුඛං ආලිම්පෙත්වා සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපෙය්ය, උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපිත්වා කාලෙන කාලං අභිධමති, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති ¶ . සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො ¶ වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අභිධමෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං ඩහෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං උදකෙන පරිප්ඵොසෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං නිබ්බායෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං න සම්මා පරිපාකං ගච්ඡෙය්ය.

‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං කාලෙන කාලං අභිධමති, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තං හොති ජාතරූපං මුදු ච කම්මනියඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා උපෙති කම්මාය; යස්සා යස්සා ච පිළන්ධනවිකතියා ආකඞ්ඛති – යදි පට්ටිකාය යදි කුණ්ඩලාය යදි ගීවෙය්යකාය යදි සුවණ්ණමාලාය, තඤ්චස්ස අත්ථං අනුභොති.

‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තෙන…පෙ… සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය; යස්ස යස්ස ච අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයස්ස ධම්මස්ස චිත්තං අභිනින්නාමෙති අභිඤ්ඤා සච්ඡිකිරියාය, තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’ති (අ. නි. 3.103) ඉදං සුත්තං අධිචිත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘ඡහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අනුත්තරං සීතිභාවං සච්ඡිකාතුං. කතමෙහි ඡහි? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගහෙතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගණ්හාති, යස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගහෙතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගණ්හාති, යස්මිං සමයෙ ¶ චිත්තං සම්පහංසිතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙති, යස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, පණීතාධිමුත්තිකො ච හොති නිබ්බානාභිරතො ච. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අනුත්තරං සීතිභාවං සච්ඡිකාතු’’න්ති (අ. නි. 6.85) ඉදං සුත්තං සීතිභාවොති වෙදිතබ්බං.

බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලං ¶ පන ‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යස්මිං සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, අකාලො ¶ තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234) සංයුත්තමහාවග්ගෙ බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තෙ ආගතමෙව.

ඉති ඉදං සත්තවිධං උග්ගහකොසල්ලං සුග්ගහිතං කත්වා ඉමඤ්ච දසවිධං මනසිකාරකොසල්ලං සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා තෙන යොගිනා උභයකොසල්ලවසෙන කම්මට්ඨානං සාධුකං උග්ගහෙතබ්බං. සචෙ පනස්ස ආචරියෙන සද්ධිං එකවිහාරෙයෙව ඵාසු හොති, එවං විත්ථාරෙන අකථාපෙත්වා කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජන්තෙන විසෙසං ලභිත්වා උපරූපරි කථාපෙතබ්බං. අඤ්ඤත්ථ වසිතුකාමෙන යථාවුත්තෙන විධිනා විත්ථාරතො කථාපෙත්වා පුනප්පුනං පරිවත්තෙත්වා සබ්බං ගණ්ඨිට්ඨානං ඡින්දිත්වා කම්මට්ඨානභාවනාය අනනුරූපං සෙනාසනං පහාය මහාවාසතාදිඅට්ඨාරසදොසවජ්ජිතෙ අනුරූපෙ විහාරෙ විහරන්තෙන ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදං කත්වා යො තාව රාගචරිතො හොති, තෙන යස්මා රාගො පහාතබ්බො, තස්මා පටික්කූලමනසිකාරෙ පරිකම්මං කාතබ්බං.

කරොන්තෙන පන කෙසෙසු තාව නිමිත්තං ගහෙතබ්බං. කථං? එකං වා ද්වෙ වා කෙසෙ ලුඤ්චිත්වා හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා වණ්ණො තාව වවත්ථපෙතබ්බො. ඡින්නට්ඨානෙපි කෙසෙ ඔලොකෙතුං වට්ටති; උදකපත්තෙ වා යාගුපත්තෙ වා ඔලොකෙතුම්පි වට්ටතියෙව. කාළකකාලෙ දිස්වා කාළකාති මනසිකාතබ්බා; සෙතකාලෙ සෙතාති. මිස්සකකාලෙ පන උස්සදවසෙන මනසිකාතබ්බා හොන්ති. යථා ච කෙසෙසු, එවං සකලෙපි තචපඤ්චකෙ දිස්වාව නිමිත්තං ගහෙතබ්බං. එවං නිමිත්තං ගහෙත්වා සබ්බකොට්ඨාසෙසු වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන වවත්ථපෙත්වා වණ්ණසණ්ඨානගන්ධආසයොකාසවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලතො වවත්ථපෙතබ්බා.

තත්රායං ¶ සබ්බකොට්ඨාසෙසු අනුපුබ්බකථා – කෙසා තාව පකතිවණ්ණෙන කාළකා අද්දාරිට්ඨකවණ්ණා, සණ්ඨානතො දීඝවට්ටලිකා තුලාදණ්ඩසණ්ඨානා, දිසතො උපරිමදිසාය ජාතා, ඔකාසතො උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි, පුරතො නලාටන්තෙන, පච්ඡතො ගලවාටකෙන ¶ පරිච්ඡින්නා. සීසකටාහවෙඨනං අල්ලචම්මං කෙසානං ඔකාසො. පරිච්ඡෙදතො කෙසා සීසවෙඨනචම්මෙ වීහග්ගමත්තං පවිසිත්වා පතිට්ඨිතෙන හෙට්ඨා අත්තනො මූලතලෙන, උපරි ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා. ද්වෙ කෙසා එකතො නත්ථීති අයං සභාගපරිච්ඡෙදො.

‘කෙසා න ලොමා, ලොමා න කෙසා’ති එවං අවසෙසෙහි එකතිංසකොට්ඨාසෙහි අමිස්සීකතා ¶ කෙසා නාම පාටියෙක්කො කොට්ඨාසොති අයං විසභාගපරිච්ඡෙදො. ඉදං කෙසානං වණ්ණාදිතො වවත්ථාපනං.

ඉදං පන තෙසං වණ්ණාදිවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලතො වවත්ථාපනං – කෙසා ච නාමෙතෙ වණ්ණතොපි පටික්කූලා, සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපි පටික්කූලා. මනුඤ්ඤෙපි හි යාගුපත්තෙ වා භත්තපත්තෙ වා කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා ‘කෙසමිස්සකමිදං, හරථ න’න්ති ජිගුච්ඡන්ති. එවං කෙසා වණ්ණතො පටික්කූලා. රත්තිං භුඤ්ජන්තාපි කෙසසණ්ඨානං අක්කවාකං වා මකචිවාකං වා ඡුපිත්වාපි තථෙව ජිගුච්ඡන්ති. එවං සණ්ඨානතො පටික්කූලා.

තෙලමක්ඛනපුප්ඵධූමාදිසඞ්ඛාරවිරහිතානඤ්ච කෙසානං ගන්ධො පරමජෙගුච්ඡො හොති, තතො ජෙගුච්ඡතරො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානං. කෙසා හි වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටික්කූලාපි සියුං, ගන්ධෙන පන පටික්කූලායෙව. යථා හි දහරස්ස කුමාරස්ස වච්චං වණ්ණතො හළිද්දිවණ්ණං, සණ්ඨානතොපි හලිද්දිපිණ්ඩසණ්ඨානං; සඞ්ඛාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතඤ්ච උද්ධුමාතකකාළසුනඛසරීරං වණ්ණතො තාලපක්කවණ්ණං, සණ්ඨානතො වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමුදිඞ්ගසණ්ඨානං, දාඨාපිස්ස සුමනමකුළසදිසාති ¶ උභයම්පි වණ්ණසණ්ඨානතො සියා අප්පටික්කූලං, ගන්ධෙන පන පටික්කූලමෙව; එවං කෙසාපි සියුං වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටික්කූලා, ගන්ධෙන පන පටික්කූලා එවාති.

යථා පන අසුචිට්ඨානෙ ගාමනිස්සන්දෙන ජාතානි සූපෙය්යපණ්ණානි නාගරිකමනුස්සානං ජෙගුච්ඡානි හොන්ති අපරිභොගානි, එවං කෙසාපි පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා අතිජෙගුච්ඡාති ඉදං නෙසං ‘ආසයතො’ පාටිකුල්යං. ඉමෙ ච කෙසා නාම ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණිකං ¶ විය එකත්තිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතා. තෙ සුසානසඞ්කාරට්ඨානාදීසු ජාතසාකං විය, පරිඛාදීසු ජාතකමලකුවලයාදිපුප්ඵං විය ච අසුචිට්ඨානෙ ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති ඉදං තෙසං ‘ඔකාසතො’ පාටික්කූල්යං.

යථා ච කෙසානං, එවං සබ්බකොට්ඨාසානං වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලතා වවත්ථපෙතබ්බා. වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන පන සබ්බෙපි විසුං විසුං වවත්ථපෙතබ්බා.

තත්ථ ¶ ලොමා තාව පකතිවණ්ණතො න කෙසා විය අසම්භින්නකාළකා, කාළපිඞ්ගලා පන හොන්ති; සණ්ඨානතො ඔනතග්ගතාලමූලසණ්ඨානා; දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා; ඔකාසතො ඨපෙත්වා කෙසානං පතිට්ඨිතොකාසඤ්ච හත්ථපාදතලානි ච යෙභුය්යෙන අවසෙසසරීරවෙඨනචම්මෙ ජාතා; පරිච්ඡෙදතො සරීරවෙඨනචම්මෙ ලික්ඛාමත්තං පවිසිත්වා පතිට්ඨිතෙන හෙට්ඨා අත්තනො මූලතලෙන, උපරි ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා. ද්වෙ ලොමා එකතො නත්ථි. අයං තෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

නඛාති වීසතියා නඛපට්ටානං නාමං. තෙ සබ්බෙපි වණ්ණතො සෙතා; සණ්ඨානතො මච්ඡසකලිකසණ්ඨානා; දිසතො පාදනඛා හෙට්ඨිමදිසාය ජාතා, හත්ථනඛා උපරිමදිසායාති ද්වීසු දිසාසු ජාතා; ඔකාසතො අඞ්ගුලීනං අග්ගපිට්ඨෙසු පතිට්ඨිතා; පරිච්ඡෙදතො ද්වීසු දිසාසු අඞ්ගුලිකොටිමංසෙහි, අන්තො අඞ්ගුලිපිට්ඨිමංසෙන, බහි චෙව අග්ගෙ ච ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා. ද්වෙ නඛා එකතො නත්ථි. අයං ¶ නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

දන්තාති පරිපුණ්ණදන්තස්ස ද්වත්තිංස දන්තට්ඨිකානි. තෙපි වණ්ණතො සෙතා; සණ්ඨානතො අනෙකසණ්ඨානා. තෙසඤ්හි හෙට්ඨිමාය තාව දන්තපාළියා මජ්ඣෙ චත්තාරො දන්තා මත්තිකාපිණ්ඩෙ පටිපාටියා ඨපිතඅලාබුබීජසණ්ඨානා. තෙසං උභොසු පස්සෙසු එකෙකො එකමූලකො එකකොටිකො මල්ලිකමකුළසණ්ඨානො. තතො එකෙකො ද්විමූලකො ද්විකොටිකො යානකඋපත්ථම්භනිකසණ්ඨානො. තතො ද්වෙ ද්වෙ තිමූලා තිකොටිකා. තතො ද්වෙ ද්වෙ චතුමූලා චතුකොටිකාති. උපරිමපාළියාපි එසෙව නයො ¶ . දිසතො උපරිමදිසාය ජාතා. ඔකාසතො ද්වීසු හනුකට්ඨිකෙසු පතිට්ඨිතා. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා හනුකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතෙන අත්තනො මූලතලෙන, උපරි ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා. ද්වෙ දන්තා එකතො නත්ථි. අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

තචොති සකලසරීරං වෙඨෙත්වා ඨිතචම්මං. තස්ස උපරි කාළසාමපීතාදිවණ්ණා ඡවි නාම, යා සකලසරීරතොපි සඞ්කඩ්ඪියමානා බදරට්ඨිමත්තා හොති. තචො පන වණ්ණතො සෙතොයෙව. සො චස්ස සෙතභාවො අග්ගිජාලාභිඝාතපහරණපහාරාදීහි විද්ධංසිතාය ඡවියා පාකටො හොති. සණ්ඨානතො සරීරසණ්ඨානොව හොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.

විත්ථාරතො ¶ පන පාදඞ්ගුලිත්තචො කොසකාරකකොසසණ්ඨානො. පිට්ඨිපාදත්තචො පුටබන්ධඋපාහනසණ්ඨානො. ජඞ්ඝත්තචො භත්තපුටකතාලපණ්ණසණ්ඨානො. ඌරුත්තචො තණ්ඩුලභරිතදීඝත්ථවිකසණ්ඨානො. ආනිසදත්තචො උදකපූරිතපටපරිස්සාවනසණ්ඨානො. පිට්ඨිත්තචො ඵලකොනද්ධචම්මසණ්ඨානො. කුච්ඡිත්තචො වීණාදොණිකොනද්ධචම්මසණ්ඨානො. උරත්තචො යෙභුය්යෙන චතුරස්සසණ්ඨානො. උභයබාහුත්තචො තූණීරොනද්ධචම්මසණ්ඨානො. පිට්ඨිහත්ථත්තචො ඛුරකොසකසණ්ඨානො, ඵණකත්ථවිකසණ්ඨානො වා. හත්ථඞ්ගුලිත්තචො කුඤ්චිකාකොසකසණ්ඨානො. ගීවත්තචො ගලකඤ්චුකසණ්ඨානො. මුඛත්තචො ඡිද්දාවච්ඡිද්දො කීටකුලාවකසණ්ඨානො. සීසත්තචො පත්තත්ථවිකසණ්ඨානොති.

තචපරිග්ගණ්හකෙන ච යොගාවචරෙන උත්තරොට්ඨතො පට්ඨාය ¶ උපරි මුඛං ඤාණං පෙසෙත්වා පඨමං තාව මුඛං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතචම්මං වවත්ථපෙතබ්බං. තතො නලාටට්ඨිචම්මං. තතො ථවිකාය පක්ඛිත්තපත්තස්ස ච ථවිකාය ච අන්තරෙන හත්ථමිව සීසට්ඨිකස්ස ච සීසචම්මස්ස ච අන්තරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අට්ඨිකෙන සද්ධිං චම්මස්ස එකාබද්ධභාවං වියොජෙන්තෙන සීසචම්මං වවත්ථපෙතබ්බං. තතො ඛන්ධචම්මං. තතො අනුලොමෙන පටිලොමෙන ච දක්ඛිණහත්ථචම්මං. අථ තෙනෙව නයෙන වාමහත්ථචම්මං. තතො පිට්ඨිචම්මං. තං තං වවත්ථපෙත්වා අනුලොමෙන ච පටිලොමෙන ච දක්ඛිණපාදචම්මං. අථ තෙනෙව ¶ නයෙන වාමපාදචම්මං. තතො අනුක්කමෙනෙව වත්ථිඋදරහදයගීවචම්මානි වවත්ථපෙතබ්බානි. අථ ගීවාචම්මානන්තරං හෙට්ඨිමහනුචම්මං වවත්ථපෙත්වා අධරොට්ඨපරියොසානං පාපෙත්වා නිට්ඨපෙතබ්බං. එවං ඔළාරිකොළාරිකං පරිග්ගණ්හන්තස්ස සුඛුමම්පි පාකටං හොති.

දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො සකලසරීරං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතො. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා පතිට්ඨිතතලෙන, උපරි ආකාසෙන පරිච්ඡින්නො. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

මංසන්ති නව මංසපෙසිසතානි. තං සබ්බම්පි වණ්ණතො රත්තං කිංසුකපුප්ඵසදිසං; සණ්ඨානතො ජඞ්ඝපිණ්ඩිකමංසං තාලපණ්ණපුටභත්තසණ්ඨානං, ඌරුමංසං නිසදපොතකසණ්ඨානං, ආනිසදමංසං උද්ධනකොටිසණ්ඨානං, පිට්ඨිමංසං තාලගුළපටලසණ්ඨානං, ඵාසුකද්වයමංසං පොත්ථලිකාය කුච්ඡියං තනුමත්තිකාලෙපනසණ්ඨානං, ථනමංසං වට්ටෙත්වා අවක්ඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩසණ්ඨානං, බාහුද්වයමංසං ¶ දිගුණං කත්වා ඨපිතනිච්චම්මමහාමූසිකසණ්ඨානං. එවං ඔළාරිකොළාරිකං මංසං පරිග්ගණ්හන්තස්ස සුඛුමම්පි පාකටං හොති. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො සාධිකානි තීණි අට්ඨිසතානි අනුලිම්පෙත්වා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා අට්ඨිසඞ්ඝාතෙ පතිට්ඨිතතලෙන, උපරි තචෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ¶ පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

‘න්හාරූ’ති නව න්හාරුසතානි. වණ්ණතො සබ්බෙපි න්හාරූ සෙතා; සණ්ඨානතො නානාසණ්ඨානා. එතෙසු හි ගීවාය උපරිභාගතො පට්ඨාය පඤ්ච මහාන්හාරූ සරීරං විනද්ධමානා හදයස්ස පුරිමපස්සෙන ඔතිණ්ණා, පඤ්ච පච්ඡිමපස්සෙන, පඤ්ච දක්ඛිණපස්සෙන, පඤ්ච වාමපස්සෙන, දක්ඛිණහත්ථං විනද්ධමානාපි හත්ථස්ස පුරිමපස්සෙන පඤ්ච, පච්ඡිමපස්සෙන පඤ්ච, තථා වාමහත්ථං විනද්ධමානාපි. දක්ඛිණපාදං විනද්ධමානාපි පාදස්ස පුරිමපස්සෙන පඤ්ච, පච්ඡිමපස්සෙන පඤ්ච, තථා වාමපාදං විනද්ධමානාපීති. එවං සරීරධාරකා නාම සට්ඨි මහාන්හාරූ කායං විනද්ධමානා ඔතිණ්ණා, යෙ කණ්ඩරාතිපි වුච්චන්ති. තෙ සබ්බෙපි කන්දලමකුළසණ්ඨානා.

අඤ්ඤෙ ¶ පන තං තං පදෙසං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතා තතො සුඛුමතරා සුත්තරජ්ජුකසණ්ඨානා. අඤ්ඤෙ තතො සුඛුමතරා පූතිලතාසණ්ඨානා. අඤ්ඤෙ තතො සුඛුමතරා මහාවීණාතන්තිසණ්ඨානා. අඤ්ඤෙ ථූලසුත්තකසණ්ඨානා. හත්ථපාදපිට්ඨියං න්හාරූ සකුණපාදසණ්ඨානා. සීසන්හාරූ දාරකානං සීසජාලකසණ්ඨානා. පිට්ඨින්හාරූ ආතපෙ පසාරිතඅල්ලජාලසණ්ඨානා. අවසෙසා තංතංඅඞ්ගපච්චඞ්ගානුගතා න්හාරූ සරීරෙ පටිමුක්කජාලකඤ්චුකසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො සකලසරීරෙ අට්ඨීනි ආබන්ධිත්වා ඨිතා. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා තිණ්ණං අට්ඨිසතානං උපරි පතිට්ඨිතතලෙහි, උපරි මංසචම්මානි ආහච්ච ඨිතපදෙසෙහි, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා. අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

අට්ඨීති ඨපෙත්වා ද්වත්තිංස දන්තට්ඨීනි අවසෙසානි චතුසට්ඨි හත්ථට්ඨීනි, චතුසට්ඨි පාදට්ඨීනි, චතුසට්ඨි මංසනිස්සිතානි මුදුඅට්ඨීනි, ද්වෙ පණ්හිකට්ඨීනි, එකෙකස්මිං පාදෙ ද්වෙ ගොප්ඵකට්ඨීනි, ද්වෙ ජඞ්ඝට්ඨීනි, ද්වෙ ජණ්ණුකට්ඨීනි, ද්වෙ ¶ ඌරුට්ඨීනි, ද්වෙ කටිට්ඨීනි, අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීනි, චතුවීසති ¶ ඵාසුකට්ඨීනි, චුද්දස උරට්ඨීනි, එකං හදයට්ඨි, ද්වෙ අක්ඛකට්ඨීනි, ද්වෙ කොට්ඨට්ඨීනි, ද්වෙ බාහට්ඨීනි, ද්වෙ ද්වෙ අග්ගබාහට්ඨීනි, සත්ත ගීවට්ඨීනි, ද්වෙ හනුකට්ඨීනි, එකං නාසිකට්ඨි, ද්වෙ අක්ඛිට්ඨීනි, ද්වෙ කණ්ණට්ඨීනි, එකං නලාටට්ඨි, එකං මුද්ධට්ඨි, නව සීසකපාලට්ඨීනීති එවං තිමත්තානි අට්ඨිසතානි.

තානි සබ්බානිපි වණ්ණතො සෙතානි, සණ්ඨානතො නානාසණ්ඨානානි. තත්ථ හි අග්ගපාදඞ්ගුලිට්ඨීනි කතකබීජසණ්ඨානානි. තදනන්තරානි මජ්ඣපබ්බට්ඨීනි පනසට්ඨිසණ්ඨානානි. මූලපබ්බට්ඨීනි පණවසණ්ඨානානි. පිට්ඨිපාදට්ඨීනි කොට්ඨිතකන්දලකන්දරාසිසණ්ඨානානි. පණ්හිකට්ඨි එකට්ඨිතාලඵලබීජසණ්ඨානං. ගොප්ඵකට්ඨීනි බන්ධකීළාගොළකසණ්ඨානානි. ජඞ්ඝට්ඨීනං ගොප්ඵකට්ඨීසු පතිට්ඨිතට්ඨානං අනපනීතතචසින්දිකළීරසණ්ඨානං. ඛුද්දකජඞ්ඝට්ඨිකං ධනුකදණ්ඩසණ්ඨානං, මහන්තං මිලාතසප්පපිට්ඨිසණ්ඨානං. ජණ්ණුකට්ඨි එකතො පරික්ඛීණඵෙණකසණ්ඨානං.

තත්ථ ජඞ්ඝට්ඨිකස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානං අතිඛිණග්ගගොසිඞ්ගසණ්ඨානං. ඌරුට්ඨි දුත්තච්ඡිතවාසිඵරසුදණ්ඩකසණ්ඨානං. තස්ස කටිට්ඨිම්හි පතිට්ඨිතට්ඨානං කීළාගොළකසණ්ඨානං. තෙන කටිට්ඨිනො පතිට්ඨිතට්ඨානං අග්ගච්ඡින්නමහාපුන්නාගඵලසණ්ඨානං. කටිට්ඨීනි ද්වෙපි එකාබද්ධානි හුත්වා කුම්භකාරකඋද්ධනසණ්ඨානානි, පාටියෙක්කං කම්මාරකූටයොත්තකසණ්ඨානානි. කොටියං ඨිතආනිසදට්ඨි ¶ අධොමුඛං කත්වා ගහිතසප්පඵණසණ්ඨානං සත්තසු ඨානෙසු ඡිද්දාවඡිද්දං. පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීනි ¶ අබ්භන්තරතො උපරූපරි ඨපිතසීසකපට්ටවෙඨකසණ්ඨානානි, බාහිරතො වට්ටනාවළිසණ්ඨානානි. තෙසං අන්තරන්තරා කකචදන්තසදිසා ද්වෙ තයො කණ්ටකා හොන්ති. චතුවීසතියා ඵාසුකට්ඨීසු අපරිපුණ්ණානි අපරිපුණ්ණාසිතසණ්ඨානානි, පරිපුණ්ණානි පරිපුණ්ණාසිතසණ්ඨානානි. සබ්බානිපි ඔදාතකුක්කුටස්ස පසාරිතපක්ඛසණ්ඨානානි.

චුද්දස උරට්ඨීනි ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරසණ්ඨානානි. හදයට්ඨි දබ්බිඵණසණ්ඨානං. අක්ඛකට්ඨීනි ඛුද්දකලොහවාසිදණ්ඩසණ්ඨානානි. කොට්ඨට්ඨීනි එකතො පරික්ඛීණසීහළකුදාලසණ්ඨානානි. බාහුට්ඨීනි ආදාසදණ්ඩකසණ්ඨානානි. අග්ගබාහුට්ඨීනි යමකතාලකන්දසණ්ඨානානි. මණිබන්ධට්ඨීනි එකතො අල්ලීයාපෙත්වා ඨපිතසීසකපට්ටවෙඨකසණ්ඨානානි. පිට්ඨිහත්ථට්ඨීනි කොට්ටිතකන්දලකන්දරාසිසණ්ඨානානි. හත්ථඞ්ගුලීසු මූලපබ්බට්ඨීනි පණවසණ්ඨානානි; මජ්ඣපබ්බට්ඨීනි අපරිපුණ්ණපනසට්ඨිසණ්ඨානානි; අග්ගපබ්බට්ඨීනි කතකබීජසණ්ඨානානි. සත්ත ගීවට්ඨීනි ¶ දණ්ඩෙන විජ්ඣිත්වා පටිපාටියා ඨපිතවංසකළීරචක්කලිකසණ්ඨානානි. හෙට්ඨිමහනුකට්ඨි කම්මාරානං අයොකූටයොත්තකසණ්ඨානං, උපරිමං අවලෙඛනසත්ථකසණ්ඨානං.

අක්ඛිකූපනාසාකූපට්ඨීනි අපනීතමිඤ්ජතරුණතාලට්ඨිසණ්ඨානානි. නලාටට්ඨි අධොමුඛඨපිතසඞ්ඛථාලකකපාලසණ්ඨානං. කණ්ණචූළිකට්ඨීනි න්හාපිතඛුරකොසකසණ්ඨානානි. නලාටකණ්ණචූළිකානං උපරි පට්ටබන්ධනොකාසෙ අට්ඨි සඞ්කුටිතඝටපුණ්ණපටලඛණ්ඩසණ්ඨානං. මුද්ධට්ඨි මුඛච්ඡින්නවඞ්කනාළිකෙරසණ්ඨානං. සීසට්ඨීනි සිබ්බෙත්වා ඨපිතජජ්ජරලාබුකටාහසණ්ඨානානි.

දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතානි. ඔකාසතො අවිසෙසෙන සකලසරීරෙ ¶ ඨිතානි. විසෙසෙන පනෙත්ථ සීසට්ඨීනි ගීවට්ඨීසු පතිට්ඨිතානි, ගීවට්ඨීනි පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීසු, පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීනි කටිට්ඨීසු, කටිට්ඨීනි ඌරුට්ඨීසු, ඌරුට්ඨීනි ජණ්ණුකට්ඨීසු, ජණ්ණුකට්ඨීනි ජඞ්ඝට්ඨීසු, ජඞ්ඝට්ඨීනි ගොප්ඵකට්ඨීසු, ගොප්ඵකට්ඨීනි පිට්ඨිපාදට්ඨීසු පතිට්ඨිතානි. පරිච්ඡෙදතො අන්තො අට්ඨිමිඤ්ජෙන, උපරි මංසෙන, අග්ගෙ මූලෙ ච අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නානි. අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

අට්ඨිමිඤ්ජන්ති ¶ තෙසං තෙසං අට්ඨීනං අබ්භන්තරගතං මිඤ්ජං. තං වණ්ණතො සෙතං. සණ්ඨානතො මහන්තමහන්තානං අට්ඨීනං අබ්භන්තරගතං වෙළුනාළියං පක්ඛිත්තසෙදිතමහාවෙත්තග්ගසණ්ඨානං, ඛුද්දානුඛුද්දකානං අබ්භන්තරගතං වෙළුයට්ඨිපබ්බෙසු පක්ඛිත්තසෙදිතතනුවෙත්තග්ගසණ්ඨානං. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො අට්ඨීනං අබ්භන්තරෙ පතිට්ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො අට්ඨීනං අබ්භන්තරතලෙහි පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

වක්කන්ති එකබන්ධනා ද්වෙ මංසපිණ්ඩා. තං වණ්ණතො මන්දරත්තං පාළිභද්දකට්ඨිවණ්ණං. සණ්ඨානතො දාරකානං යමකකීළාගොළකසණ්ඨානං, එකවණ්ටපටිබද්ධඅම්බඵලද්වයසණ්ඨානං වා. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො ගලවාටකා නික්ඛන්තෙන එකමූලෙන ථොකං ගන්ත්වා ද්විධා භින්නෙන ථූලන්හාරුනා විනිබද්ධං හුත්වා හදයමංසං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො වක්කං වක්කභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

හදයන්ති හදයමංසං. තං වණ්ණතො රත්තං පදුමපත්තපිට්ඨිවණ්ණං. සණ්ඨානතො බාහිරපත්තානි අපනෙත්වා ¶ අධොමුඛඨපිතපදුමමකුළසණ්ඨානං. බහි මට්ඨං; අන්තො කොසාතකීඵලස්ස අබ්භන්තරසදිසං. පඤ්ඤවන්තානං ථොකං විකසිතං, මන්දපඤ්ඤානං මකුළිතමෙව. අන්තො චස්ස පුන්නාගට්ඨිපතිට්ඨානමත්තො ආවාටකො හොති, යත්ථ අඩ්ඪපසතමත්තං ලොහිතං සණ්ඨාති; යං නිස්සාය මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති. තං පනෙතං රාගචරිතස්ස ¶ රත්තං හොති, දොසචරිතස්ස කාළකං, මොහචරිතස්ස මංසධොවනුදකසදිසං, විතක්කචරිතස්ස කුලත්ථයූසවණ්ණං, සද්ධාචරිතස්ස කණිකාරපුප්ඵවණ්ණං, පඤ්ඤාචරිතස්ස අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිලං පණ්ඩරං පරිසුද්ධං නිද්ධොතජාතිමණි විය ජුතිමන්තං ඛායති. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං මජ්ඣෙ පතිට්ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො හදයං හදයභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

යකනන්ති යමකමංසපටලං. තං වණ්ණතො රත්තපණ්ඩුකධාතුකං, නාතිරත්තකුමුදස්ස පත්තපිට්ඨිවණ්ණං. සණ්ඨානතො මූලෙ එකං, අග්ගෙ යමකං කොවිළාරපත්තසණ්ඨානං ¶ . තඤ්ච දන්ධානං එකමෙව හොති මහන්තං, පඤ්ඤවන්තානං ද්වෙ වා තීණි වා ඛුද්දකානි. දිසතො උපරිමදිසාය ජාතං. ඔකාසතො ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො යකනං යකනභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

කිලොමකන්ති පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නභෙදතො දුවිධං පරියොනහනමංසං. තං දුවිධම්පි වණ්ණතො සෙතං, දුකූලපිලොතිකවණ්ණං. සණ්ඨානතො අත්තනො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො පටිච්ඡන්නකිලොමකං උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඉතරං ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො පටිච්ඡන්නකිලොමකං හදයඤ්ච වක්කඤ්ච පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතං. අපටිච්ඡන්නකිලොමකං සකලසරීරෙ චම්මස්ස හෙට්ඨතො මංසං පරියොනද්ධිත්වා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා මංසෙන, උපරි චම්මෙන, තිරියං කිලොමකභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

පිහකන්ති උදරජිව්හාමංසං. තං වණ්ණතො නීලං නිග්ගුණ්ඩිකපුප්ඵවණ්ණං. සණ්ඨානතො සත්තඞ්ගුලප්පමාණං අබන්ධනං කාළවච්ඡකජිව්හාසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො හදයස්ස වාමපස්සෙ උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතං, යස්මිං පහරණප්පහාරෙන බහි නික්ඛන්තෙ සත්තානං ජීවිතක්ඛයො හොති. පරිච්ඡෙදතො ¶ පිහකභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

පප්ඵාසන්ති ¶ ද්වත්තිංසමංසඛණ්ඩප්පභෙදං පප්ඵාසමංසං. තං වණ්ණතො රත්තං නාතිපක්කඋදුම්බරඵලවණ්ණං. සණ්ඨානතො විසමච්ඡින්නබහලපූවඛණ්ඩසණ්ඨානං. අබ්භන්තරෙ අසිතපීතානං අභාවෙ උග්ගතෙන කම්මජතෙජුස්මනා අබ්භාහතත්තා සඞ්ඛාදිතපලාලපිණ්ඩමිව නිරසං නිරොජං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානමන්තරෙ හදයඤ්ච යකනඤ්ච පටිච්ඡාදෙත්වා ඔලම්බන්තං ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො ඵප්ඵාසභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

අන්තන්ති පුරිසස්ස ද්වත්තිංස හත්ථා, ඉත්ථියා අට්ඨවීසතිහත්ථා එකවීසතියා ඨානෙසු ඔභග්ගා අන්තවට්ටි. තදෙතං වණ්ණතො සෙතං සක්ඛරසුධාවණ්ණං ¶ . සණ්ඨානතො ලොහිතදොණියං ආභුජිත්වා ඨපිතසීසච්ඡින්නසප්පසණ්ඨානං. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො උපරි ගලවාටකෙ හෙට්ඨා ච කරීසමග්ගෙ විනිබන්ධත්තා ගලවාටකකරීසමග්ගපරියන්තෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො අන්තභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

අන්තගුණන්ති අන්තභොගට්ඨානෙසු බන්ධනං. තං වණ්ණතො සෙතං දකසීතලිකමූලවණ්ණං. සණ්ඨානතො දකසීතලිකමූලසණ්ඨානමෙව. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො කුදාළඵරසුකම්මාදීනි කරොන්තානං යන්තාකඩ්ඪනකාලෙ යන්තසුත්තමිව, යන්තඵලකානි අන්තභොගෙ එකතො අගළන්තෙ ආබන්ධිත්වා පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකස්ස අන්තරා තං සිබ්බෙත්වා ඨිතරජ්ජුකා විය එකවීසතියා ඨානෙසු අන්තභොගානං අන්තරා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො අන්තගුණභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

උදරියන්ති උදරෙ භවං අසිතපිතඛායිතසායිතං. තං වණ්ණතො අජ්ඣොහටාහාරවණ්ණං. සණ්ඨානතො පරිස්සාවනෙ සිථිලබන්ධතණ්ඩුලසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො උදරෙ ඨිතං. උදරං නාම උභතො නිප්පීළියමානස්ස ¶ අල්ලසාටකස්ස මජ්ඣෙ සඤ්ජාතඵොටකසදිසං අන්තපටලං; බහි මට්ඨං, අන්තො මංසකසම්බුකපලිවෙඨනකිලිට්ඨපාවාරකපුප්ඵකසදිසං, කුථිතපනසතචස්ස අබ්භන්තරසදිසන්තිපි වත්තුං වට්ටති; යත්ථ තක්කොටකා, ගණ්ඩුප්පාදකා, තාලහීරකා, සූචිමුඛකා, පටතන්තසුත්තකා ඉච්චෙවමාදිද්වත්තිංසකුලප්පභෙදා කිමයො ආකුලබ්යාකුලා සණ්ඩසණ්ඩචාරිනො හුත්වා නිවසන්ති; යෙ පානභොජනාදිම්හි අවිජ්ජමානෙ උල්ලඞ්ඝිත්වා විරවන්තා හදයමංසං අභිහනන්ති, පානභොජනාදිඅජ්ඣොහරණවෙලාය ච උද්ධංමුඛා හුත්වා පඨමජ්ඣොහටෙ ද්වෙ තයො ¶ ආලොපෙ තුරිතතුරිතා විලුම්පන්ති; යං තෙසං කිමීනං සූතිඝරං, වච්චකුටි, ගිලානසාලා, සුසානඤ්ච හොති.

යත්ථ සෙය්යථාපි නාම චණ්ඩාලගාමද්වාරෙ චන්දනිකාය නිදාඝසමයෙ ථූලඵුසිතකෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකෙන වුය්හමානං මුත්තකරීසචම්මඅට්ඨින්හාරුඛණ්ඩඛෙළසිඞ්ඝාණිකලොහිතප්පභුති නානාකුණපජාතං නිපතිත්වා කද්දමොදකාලුළිතං ¶ ද්වීහතීහච්චයෙන සඤ්ජාතකිමිකුලං සූරියාතපවෙගසන්තාපකුථිතං උපරි ඵෙණපුබ්බුලකෙ මුඤ්චන්තං අභිනීලවණ්ණං පරමදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡං නෙව උපගන්තුං න දට්ඨුං අරහරූපතං ආපජ්ජිත්වා තිට්ඨති, පගෙව ඝායිතුං වා සායිතුං වා; එවමෙව නානප්පකාරපානභොජනාදිදන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං ජිව්හාහත්ථපරිවත්තිතඛෙළලාලාපලිබුද්ධං තඞ්ඛණවිගතවණ්ණගන්ධරසාදිසම්පදං තන්තවායඛලිසුවානවමථුසදිසං නිපතිත්වා පිත්තසෙම්හවාතපලිවෙඨිතං හුත්වා උදරග්ගිසන්තාපවෙගකුථිතං කිමිකුලාකුලං උපරූපරි ඵෙණපුබ්බුලකානි මුඤ්චන්තං පරමකසම්බුදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡභාවං ආපජ්ජිත්වා තිට්ඨති; යං සුත්වාපි පානභොජනාදීසු අමනුඤ්ඤතා සණ්ඨාති, පගෙව පඤ්ඤාචක්ඛුනා අවලොකෙත්වා, යත්ථ ච පතිතං පානභොජනාදි පඤ්චධා විභාගං ගච්ඡති – එකං භාගං පාණකා ඛාදන්ති, එකං භාගං උදරග්ගි ඣාපෙති, එකො භාගො මුත්තං හොති, එකො කරීසං, එකො රසභාවං ආපජ්ජිත්වා සොණිතමංසාදීනි උපබ්රූහයති. පරිච්ඡෙදතො උදරපටලෙන ¶ චෙව උදරියභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

කරීසන්ති වච්චං. තං වණ්ණතො යෙභුය්යෙන අජ්ඣොහටාහාරවණ්ණමෙව හොති. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො හෙට්ඨිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො පක්කාසයෙ ඨිතං. පක්කාසයො නාම හෙට්ඨා නාභිපිට්ඨිකණ්ටකමූලානමන්තරෙ අන්තාවසානෙ උබ්බෙධෙන අට්ඨඞ්ගුලමත්තො වෙළුනාළිකසදිසො, යත්ථ සෙය්යථාපි නාම උපරූපරි භූමිභාගෙ පතිතං වස්සොදකං ඔගළිත්වා හෙට්ඨා භූමිභාගං පූරෙත්වා තිට්ඨති; එවමෙව යං කිඤ්චි ආමාසයෙ පතිතං පානභොජනාදිකං උදරග්ගිනා ඵෙණුද්දෙහකං පක්කං පක්කං නිසදාය පිසිතමිව සණ්හභාවං ආපජ්ජිත්වා අන්තබිලෙන ඔගළිත්වා ඔගළිත්වා මද්දිත්වා වෙළුපබ්බෙ පක්ඛිපමානපණ්ඩුමත්තිකා විය සන්නිචිතං හුත්වා තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො පක්කාසයපටලෙන චෙව කරීසභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

මත්ථලුඞ්ගන්ති ¶ සීසකටාහබ්භන්තරෙ ඨිතමිඤ්ජරාසි. තං වණ්ණතො සෙතං අහිච්ඡත්තකපිණ්ඩිකවණ්ණං, දධිභාවං අසම්පත්තදුට්ඨඛීරවණ්ණන්තිපි වත්තුං වට්ටති. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො ¶ සීසකටාහබ්භන්තරෙ චත්තාරො සිබ්බිනිමග්ගෙ නිස්සාය සමොධානෙත්වා ඨපිතා චත්තාරො පිට්ඨපිණ්ඩා විය සමොහිතං තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො සීසකටාහස්ස අබ්භන්තරතලෙහි චෙව මත්ථලුඞ්ගභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

පිත්තන්ති ද්වෙ පිත්තානි – බද්ධපිත්තඤ්ච අබද්ධපිත්තඤ්ච. තත්ථ බද්ධපිත්තං වණ්ණතො බහලමධුකතෙලවණ්ණං, අබද්ධපිත්තං මිලාතආකුලිතපුප්ඵවණ්ණං. තං සණ්ඨානතො උභයම්පි ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො බද්ධපිත්තං උපරිමාය දිසාය ජාතං, ඉතරං ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො අබද්ධපිත්තං ඨපෙත්වා කෙසලොමදන්තනඛානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච උදකමිව තෙලබින්දුං අවසෙසසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං, යම්හි කුපිතෙ අක්ඛීනි පීතකානි හොන්ති භමන්ති, ගත්තං කම්පති කණ්ඩුයති. බද්ධපිත්තං හදයපප්ඵාසානමන්තරෙ යකනමංසං ¶ නිස්සාය පතිට්ඨිතෙ මහාකොසාතකීකොසකසදිසෙ පිත්තකොසකෙ ඨිතං, යම්හි කුපිතෙ සත්තා උම්මත්තකා හොන්ති, විපල්ලත්ථචිත්තා හිරොත්තප්පං ඡඩ්ඩෙත්වා අකත්තබ්බං කරොන්ති, අභාසිතබ්බං භාසන්ති, අචින්තෙතබ්බං චින්තෙන්ති. පරිච්ඡෙදතො පිත්තභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

සෙම්හන්ති සරීරබ්භන්තරෙ එකපත්තපූරප්පමාණං සෙම්හං. තං වණ්ණතො සෙතං නාගබලපණ්ණරසවණ්ණං. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො උදරපටලෙ ඨිතං, යං පානභොජනාදීනි අජ්ඣොහරණකාලෙ සෙය්යථාපි නාම උදකෙ සෙවාලපණකං කට්ඨෙ වා කපාලෙ වා පතන්තෙ ඡිජ්ජිත්වා ද්විධා හුත්වා පුන අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති, එවමෙව පානභොජනාදිම්හි නිපතන්තෙ ඡිජ්ජිත්වා ද්විධා හුත්වා පුන අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති; යම්හි ච මන්දීභූතෙ පක්කගණ්ඩො විය පූතිකුක්කුටණ්ඩමිව ච උදරං පරමජෙගුච්ඡං කුණපගන්ධං හොති; තතො උග්ගතෙන ච ගන්ධෙන උද්දෙකොපි මුඛම්පි දුග්ගන්ධං පූතිකුණපසදිසං හොති; සො ච පුරිසො ‘අපෙහි, දුග්ගන්ධං වායසී’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති; යඤ්ච වඩ්ඪිත්වා බහලත්තමාපන්නං පිධානඵලකමිව වච්චකුටියා උදරපටලස්ස අබ්භන්තරෙයෙව කුණපගන්ධං සන්නිරුජ්ඣිත්වා තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො ¶ සෙම්හභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

පුබ්බොති ¶ පූතිලොහිතවසෙන පවත්තපුබ්බො. සො වණ්ණතො පණ්ඩුපලාසවණ්ණො, මතකසරීරෙ පන පූතිබහලාචාමවණ්ණො හොති. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානො. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො පන පුබ්බස්ස ඔකාසො නාම නිබද්ධො නත්ථි යත්ථ සො සන්නිචිතො තිට්ඨෙය්ය; යත්ර යත්ර පන ඛාණුකණ්ටකප්පහරණග්ගිජාලාදීහි අභිහතෙ සරීරප්පදෙසෙ ලොහිතං සණ්ඨහිත්වා පච්චති, ගණ්ඩපිළකාදයො වා උප්පජ්ජන්ති, තත්ර තත්රෙව තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්නො ¶ . අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

ලොහිතන්ති ද්වෙ ලොහිතානි – සන්නිචිතලොහිතඤ්ච සංසරණලොහිතඤ්ච. තත්ථ සන්නිචිතලොහිතං වණ්ණතො නිපක්කබහලලාඛාරසවණ්ණං, සංසරණලොහිතං අච්ඡලාඛාරසවණ්ණං. සණ්ඨානතො උභයම්පි ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො සන්නිචිතලොහිතං උපරිමාය දිසාය ජාතං, ඉතරං ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො සංසරණලොහිතං, ඨපෙත්වා කෙසලොමදන්තනඛානං මංසවිනිම්මුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච, ධමනිජාලානුසාරෙන සබ්බං උපාදින්නකසරීරං ඵරිත්වා ඨිතං; සන්නිචිතලොහිතං යකනට්ඨානස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා එකපත්තපූරමත්තං හදයවක්කපප්ඵාසානං උපරි ථොකං ථොකං පග්ඝරන්තං වක්කහදයයකනපප්ඵාසෙ තෙමයමානං ඨිතං. තස්මිඤ්හි වක්කහදයාදීනි අතෙමෙන්තෙ සත්තා පිපාසිතා හොන්ති. පරිච්ඡෙදතො ලොහිතභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

සෙදොති ලොමකූපාදීහි පග්ඝරණකආපොධාතු. සො වණ්ණතො විප්පසන්නතිලතෙලවණ්ණො. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානො. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො සෙදස්සොකාසො නාම නිබද්ධො නත්ථි, යත්ථ සො ලොහිතං විය සදා තිට්ඨෙය්ය; යදා පන අග්ගිසන්තාපසූරියසන්තාපඋතුවිකාරාදීහි සරීරං සන්තප්පති තදා උදකතො අබ්බුළ්හමත්තවිසමච්ඡින්නභිසමූළාලකුමුදනාළකලාපො විය සබ්බකෙසලොමකූපවිවරෙහි පග්ඝරති. තස්මා තස්ස සණ්ඨානම්පි කෙසලොමකූපවිවරානංයෙව වසෙන වෙදිතබ්බං. සෙදපරිග්ගණ්හකෙන ච යොගිනා කෙසලොමකූපවිවරෙ පූරෙත්වා ඨිතවසෙනෙව සෙදො මනසිකාතබ්බො. පරිච්ඡෙදතො සෙදභාගෙන පරිච්ඡින්නො. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

මෙදොති ¶ ¶ ථිනසිනෙහො. සො වණ්ණතො ඵාලිතහලිද්දිවණ්ණො. සණ්ඨානතො ථූලසරීරස්ස තාව චම්මමංසන්තරෙ ඨපිතහලිද්දිවණ්ණදුකූලපිලොතිකසණ්ඨානො හොති, කිසසරීරස්ස ජඞ්ඝමංසං ඌරුමංසං පිට්ඨිකණ්ටකනිස්සිතං පිට්ඨමංසං උදරවට්ටිමංසන්ති එතානි නිස්සාය දිගුණං තිගුණං කත්වා ඨපිතහලිද්දිවණ්ණදුකූලපිලොතිකසණ්ඨානො. දිසතො ද්වීසු ¶ දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො ථූලස්ස සකලසරීරං ඵරිත්වා, කිසස්ස ජඞ්ඝමංසාදීනි නිස්සාය ඨිතො, යං සිනෙහසඞ්ඛං ගතම්පි පරමජෙගුච්ඡත්තා නෙව මුද්ධනි තෙලත්ථාය, න නාසාතෙලාදීනං අත්ථාය ගණ්හන්ති. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා මංසෙන, උපරි චම්මෙන, තිරියං මෙදභාගෙන පරිච්ඡින්නො. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

අස්සූති අක්ඛීහි පග්ධරණකආපොධාතු. තං වණ්ණතො විප්පසන්නතිලතෙලවණ්ණං. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො අක්ඛිකූපකෙසු ඨිතං. න චෙතං පිත්තකොසකෙ පිත්තමිව අක්ඛිකූපකෙසු සදා සන්නිචිතං තිට්ඨති; යදා පන සත්තා සොමනස්සජාතා මහාහසිතං හසන්ති, දොමනස්සජාතා රොදන්ති පරිදෙවන්ති තථාරූපං විසභාගාහාරං ආහරන්ති, යදා ච නෙසං අක්ඛීනි ධූමරජපංසුකාදීහි අභිහඤ්ඤන්ති, තදා එතෙහි සොමනස්සදොමනස්සවිසභාගාහාරඋතූහි සමුට්ඨහිත්වා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. අස්සුපරිග්ගණ්හකෙන පන යොගිනා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා ඨිතවසෙනෙව පරිග්ගණ්හිතබ්බං. පරිච්ඡෙදතො අස්සුභාගෙන පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

වසාති විලීනස්නෙහො. සා වණ්ණතො නාළිකෙරතෙලවණ්ණා, ආචාමෙ ආසිත්තතෙලවණ්ණාතිපි වත්තුං වට්ටති. සණ්ඨානතො න්හානකාලෙ පසන්නඋදකස්ස උපරි පරිබ්භමන්තසිනෙහබින්දුවිසටසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො යෙභුය්යෙන හත්ථතලහත්ථපිට්ඨිපාදතලපාදපිට්ඨිනාසාපුටනලාටඅංසකූටෙසු ඨිතා. න චෙසා එතෙසු ඔකාසෙසු සදා විලීනාව හුත්වා තිට්ඨති; යදා පන අග්ගිසන්තාපසූරියසන්තාපඋතුවිසභාගධාතුවිසභාගෙහි තෙ පදෙසා උස්මා ජාතා හොන්ති, තදා තත්ථ න්හානකාලෙ පසන්නඋදකූපරි සිනෙහබින්දුවිසටො විය ඉතො චිතො ච සංසරති. පරිච්ඡෙදතො වසාභාගෙන පරිච්ඡින්නා ¶ . අයමස්සා සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

ඛෙළොති ¶ අන්තොමුඛෙ ඵෙණමිස්සා ආපොධාතු. සො වණ්ණතො සෙතො ඵෙණවණ්ණො. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානො, ඵෙණසණ්ඨානතොතිපි ¶ වත්තුං වට්ටති. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතො. ඔකාසතො උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරුය්හ ජිව්හාය ඨිතො. න චෙස එත්ථ සදා සන්නිචිතො හුත්වා තිට්ඨති. යදා පන සත්තා තථාරූපං ආහාරං පස්සන්ති වා සරන්ති වා උණ්හතිත්තකටුකලොණම්බිලානං වා කිඤ්චි මුඛෙ ඨපෙන්ති, යදා වා නෙසං හදයං ආකිලායති, කිස්මිඤ්චිදෙව වා ජිගුච්ඡා උප්පජ්ජති, තදා ඛෙළො උප්පජ්ජිත්වා උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරුය්හ ජිව්හාය සණ්ඨාති. අග්ගජිව්හාය චෙස තනුකො හොති, මූලජිව්හාය බහලො; මුඛෙ පක්ඛිත්තඤ්ච පුථුකං වා තණ්ඩුලං වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චි ඛාදනීයං, නදීපුළිනෙ ඛතකූපකසලිලං විය, පරික්ඛයං අගච්ඡන්තොව තෙමෙතුං සමත්ථො හොති. පරිච්ඡෙදතො ඛෙළභාගෙන පරිච්ඡින්නො. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

සිඞ්ඝාණිකාති මත්ථලුඞ්ගතො පග්ඝරණකඅසුචි. සා වණ්ණතො තරුණතාලට්ඨිමිඤ්ජවණ්ණා. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානා. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතා. ඔකාසතො නාසාපුටෙ පූරෙත්වා ඨිතා. න චෙසා එත්ථ සදා සන්නිචිතා හුත්වා තිට්ඨති; අථ ඛො යථා නාම පුරිසො පදුමිනීපත්තෙන දධිං බන්ධිත්වා හෙට්ඨා කණ්ටකෙන විජ්ඣෙය්ය, අථ තෙන ඡිද්දෙන දධිමත්ථු ගළිත්වා බහි පතෙය්ය, එවමෙව යදා සත්තා රොදන්ති වා විසභාගාහාරඋතුවසෙන වා සඤ්ජාතධාතුක්ඛොභා හොන්ති, තදා අන්තොසීසතො පූතිසෙම්හභාවං ආපන්නං මත්ථලුඞ්ගං ගළිත්වා තාලුමත්ථකවිවරෙන ඔතරිත්වා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. සිඞ්ඝාණිකා පරිග්ගණ්හකෙන පන යොගිනා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා ඨිතවසෙනෙව පරිග්ගණ්හිතබ්බා. පරිච්ඡෙදතො සිඞ්ඝාණිකාභාගෙන පරිච්ඡින්නා. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

ලසිකාති සරීරසන්ධීනං අබ්භන්තරෙ පිච්ඡිලකුණපං. සා වණ්ණතො කණිකාරනිය්යාසවණ්ණා. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො අට්ඨිසන්ධීනං අබ්භඤ්ජනකිච්චං සාධයමානා අසීතිසතසන්ධීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතා. යස්ස චෙසා මන්දා හොති, තස්ස උට්ඨහන්තස්ස ¶ නිසීදන්තස්ස අභික්කමන්තස්ස පටික්කමන්තස්ස සම්මිඤ්ජන්තස්ස පසාරෙන්තස්ස අට්ඨිකානි කටකටායන්ති, අච්ඡරාසද්දං කරොන්තො විය විචරති, එකයොජනද්වියොජනමත්තම්පි අද්ධානං ගතස්ස ¶ වායොධාතු කුප්පති, ගත්තානි දුක්ඛන්ති. යස්ස පන බහුකා හොති තස්ස උට්ඨානනිසජ්ජාදීසු න අට්ඨීනි කටකටායන්ති, දීඝම්පි අද්ධානං ගතස්ස ¶ න වායොධාතු කුප්පති, න ගත්තානි දුක්ඛන්ති. පරිච්ඡෙදතො ලසිකාභාගෙන පරිච්ඡින්නා. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

මුත්තන්ති වණ්ණතො මාසඛාරොදකවණ්ණං. සණ්ඨානතො අධොමුඛඨපිතඋදකකුම්භන්තරගතඋදකසණ්ඨානං. දිසතො හෙට්ඨිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො වත්ථිස්ස අබ්භන්තරෙ ඨිතං. වත්ථි නාම වත්ථිපුටො වුච්චති, යත්ථ සෙය්යථාපි නාම චන්දනිකාය පක්ඛිත්තෙ අමුඛෙ රවණඝටෙ චන්දනිකරසො පවිසති, න චස්ස පවිසනමග්ගො පඤ්ඤායති; එවමෙව සරීරතො මුත්තං පවිසති, න චස්ස පවිසනමග්ගො පඤ්ඤායති, නික්ඛමනමග්ගො පන පාකටො හොති; යම්හි ච මුත්තස්ස භරිතෙ ‘පස්සාවං කරොමා’ති සත්තානං ආයූහනං හොති. පරිච්ඡෙදතො වත්ථිඅබ්භන්තරෙන චෙව මුත්තභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

එවඤ්හි කෙසාදිකෙ කොට්ඨාසෙ වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන වවත්ථපෙත්වා අනුපුබ්බතො නාතිසීඝතො නාතිසණිකතොතිආදිනා නයෙන වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන පඤ්චධා ‘පටික්කූලා පටික්කූලා’ති මනසිකරොතො පණ්ණත්තිසමතික්කමවසෙන, සෙය්යථාපි චක්ඛුමතො පුරිසස්ස ද්වත්තිංසවණ්ණානං කුසුමානං එකසුත්තගණ්ඨිතං මාලං ඔලොකෙන්තස්ස සබ්බපුප්ඵානි අපුබ්බාපරියමිව පාකටානි හොන්ති, එවමෙව ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා’’ති ඉමං කායං ඔලොකෙන්තස්ස සබ්බෙ තෙ ධම්මා අපුබ්බාපරියමිව පාකටා හොන්ති. තෙන වුත්තං මනසිකාරකොසල්ලකථායං ‘‘ආදිකම්මිකස්ස හි ‘කෙසා’ති මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා ‘මුත්ත’න්ති ඉමං පරියොසානකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති.

සචෙ පන බහිද්ධාපි මනසිකාරං උපසංහරති, අථස්ස එවං සබ්බකොට්ඨාසෙසු පාකටීභූතෙසු ආහිණ්ඩන්තා මනුස්සතිරච්ඡානාදයො සත්තාකාරං විජහිත්වා කොට්ඨාසරාසිවසෙනෙව උපට්ඨහන්ති; තෙහි ච අජ්ඣොහරියමානං පානභොජනාදි කොට්ඨාසරාසිම්හි පක්ඛිපියමානමිව උපට්ඨාති. අථස්ස අනුපුබ්බමුඤ්චනාදිවසෙන ¶ ¶ ‘පටිකූලා පටිකූලා’ති පුනප්පුනං මනසිකරොතො අනුක්කමෙන අප්පනා උප්පජ්ජති.

තත්ථ කෙසාදීනං වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන උපට්ඨානං උග්ගහනිමිත්තං, සබ්බාකාරතො පටිකූලවසෙන උපට්ඨානං පටිභාගනිමිත්තං. තං පුනප්පුනං ආවජ්ජෙන්තස්ස මනසිකරොන්තස්ස ¶ තක්කාහතං විතක්කාහතං කරොන්තස්ස චත්තාරො ඛන්ධා පටිකූලාරම්මණා හොන්ති, පඨමජ්ඣානවසෙන අප්පනා පවත්තති. පුබ්බභාගෙ පරිකම්මඋපචාරචිත්තානි සවිතක්කසවිචාරානි සප්පීතිකානි සොමනස්සසහගතානි පටිකූලනිමිත්තාරම්මණානි; අප්පනාපි සවිතක්කසවිචාරා සප්පීතිකා සොමනස්සසහගතාව. භූමන්තරෙන පන මහග්ගතා රූපාවචරා හොන්ති. පටික්කූලෙපි ච එතස්මිං ආරම්මණෙ ආනිසංසදස්සාවිතාය සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එකත්තාරම්මණබලෙනෙව වා තං උප්පජ්ජති. දුතියජ්ඣානාදීනි පනෙත්ථ න නිබ්බත්තන්ති. කස්මා? ඔළාරිකත්තා. ඉදඤ්හි ආරම්මණං ඔළාරිකං. විතක්කබලෙනෙවෙත්ථ චිත්තෙකග්ගතා ජායති, න විතක්කසමතික්කමෙනාති. අයං තාව සමථවසෙන කම්මට්ඨානකථා.

අවිසෙසතො පන සාධාරණවසෙන එවං වෙදිතබ්බං – ඉදඤ්හි කම්මට්ඨානං භාවෙතුකාමෙන කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා සජ්ඣායකාලෙ එව කෙසාදීනං වණ්ණනිමිත්තසණ්ඨානනිමිත්තදිසානිමිත්තඔකාසනිමිත්තපරිච්ඡෙදනිමිත්තානි වාචාය පොථෙත්වා පොථෙත්වා එකෙකකොට්ඨාසෙ ‘අයං එතංසරික්ඛකො’ති තිවිධෙන සජ්ඣායො කාතබ්බො. කථං? තචපඤ්චකෙ තාව හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අනුලොමතො පඤ්චාහං, පටිලොමතො පඤ්චාහං, අනුලොමපටිලොමතො පඤ්චාහන්ති අද්ධමාසං සජ්ඣායො කාතබ්බො. තතො ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වක්කපඤ්චකං උග්ගණ්හිත්වා තථෙව අද්ධමාසං සජ්ඣායො කාතබ්බො. තතො තෙ දසපි කොට්ඨාසෙ එකතො කත්වා අද්ධමාසං. පුන පප්ඵාසපඤ්චකාදීසුපි එකෙකං උග්ගණ්හිත්වා අද්ධමාසං. තතො තෙ පඤ්චදසපි කොට්ඨාසෙ අද්ධමාසං. මත්ථලුඞ්ගපඤ්චකං අද්ධමාසං. තතො තෙවීසති කොට්ඨාසෙ අද්ධමාසං. මෙදඡක්කං අද්ධමාසං. තතො තෙ ඡබ්බීසතිපි කොට්ඨාසෙ එකතො කත්වා අද්ධමාසං. මුත්තඡක්කං අද්ධමාසං. තතො සබ්බෙපි ¶ ද්වත්තිංස කොට්ඨාසෙ එකතො කත්වා අද්ධමාසන්ති එවං ඡ මාසෙ සජ්ඣායො කාතබ්බො.

තත්ථ – උපනිස්සයසම්පන්නස්ස සප්පඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හන්තස්සෙව කොට්ඨාසා උපට්ඨහන්ති, එකච්චස්ස න උපට්ඨහන්ති. තෙන ‘න උපට්ඨහන්තී’ති වීරියං ¶ න විස්සජ්ජෙතබ්බං. යත්තකා කොට්ඨාසා උපට්ඨහන්ති තත්තකෙ ගහෙත්වා සජ්ඣායො කාතබ්බො. එවං කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන පන නෙව පඤ්ඤවතො න මන්දපඤ්ඤස්ස වසෙන කථෙතබ්බං, මජ්ඣිමපඤ්ඤස්ස වසෙන කථෙතබ්බං. මජ්ඣිමපඤ්ඤස්ස හි වසෙන ආචරියා ඡහි මාසෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා තන්තිං ඨපයිංසු. යස්ස පන එත්තාවතාපි කොට්ඨාසා පාකටා න හොන්ති, තෙන තතො පරම්පි සජ්ඣායො කාතබ්බො එව; නො ච ඛො අපරිච්ඡින්දිත්වා, ඡ ඡ මාසෙ පරිච්ඡින්දිත්වාව කාතබ්බො.

සජ්ඣායං ¶ කරොන්තෙන වණ්ණො න පච්චවෙක්ඛිතබ්බො, න ලක්ඛණං මනසිකාතබ්බං, කොට්ඨාසවසෙනෙව සජ්ඣායො කාතබ්බො. ආචරියෙනාපි ‘වණ්ණවසෙන සජ්ඣායං කරොහී’ති නියමෙත්වා න කථෙතබ්බං. නියමෙත්වා කථිතෙ කො දොසොති? සම්පත්තියම්පි විපත්තිසඤ්ඤාආපජ්ජනං. සචෙ හි ආචරියෙන ‘වණ්ණවසෙන සජ්ඣායං කරොහී’ති වුත්තෙ ඉමස්ස භික්ඛුනො තථා කරොන්තස්ස කම්මට්ඨානං වණ්ණතො න උපට්ඨාති, පටිකූලවසෙන වා ධාතුවසෙන වා උපට්ඨාති, අථෙස ‘න ඉදං කම්මට්ඨානං විලක්ඛණ’න්ති සඤ්ඤී හොති, ආචරියෙන කථිතමෙව කප්පෙත්වා ගණ්හාති. ‘පටිකූලවසෙන සජ්ඣායං කරොහී’ති වුත්තෙපි සචෙ තස්ස තථා කරොන්තස්ස පටික්කූලතො න උපට්ඨාති, වණ්ණවසෙන වා ධාතුවසෙන වා උපට්ඨාති, අථෙස ‘නයිදං කම්මට්ඨානං විලක්ඛණ’න්ති සඤ්ඤී හොති, ආචරියෙන කථිතමෙව කප්පෙත්වා ගණ්හාති. ‘ධාතුවසෙන තං සජ්ඣායං කරොහී’ති වුත්තෙපි සචෙ තස්ස තථා කරොන්තස්ස ධාතුතො න උපට්ඨාති, වණ්ණවසෙන වා පටිකූලවසෙන වා උපට්ඨාති, අථෙස ‘නයිදං කම්මට්ඨානං විලක්ඛණ’න්ති සඤ්ඤී හොති, ආචරියෙන කථිතමෙව කප්පෙත්වා ගණ්හාති. අයං ආචරියෙන නියමෙත්වා කථිතෙ දොසො.

කින්ති පන වත්තබ්බො හොතීති? ‘කොට්ඨාසවසෙන සජ්ඣායං කරොහී’ති වත්තබ්බො. කථං? ‘කෙසකොට්ඨාසො ලොමකොට්ඨාසොති සජ්ඣායං කරොහී’ති වත්තබ්බො. සචෙ පනස්ස එවං කොට්ඨාසවසෙන සජ්ඣායං කරොන්තස්ස වණ්ණතො ¶ උපට්ඨාති, අථානෙන ඔවාදාචරියස්ස ආචික්ඛිතබ්බං – ‘අහං ද්වත්තිංසාකාරං කොට්ඨාසවසෙන සජ්ඣායං කරොමි; මය්හං පන වණ්ණතො උපට්ඨාතී’ති. ආචරියෙන ‘කම්මට්ඨානං විය අකම්මට්ඨානං, විලක්ඛණං එත’න්ති න විසංවාදෙතබ්බං. ‘සාධු, සප්පුරිස, පුබ්බෙ තයා වණ්ණකසිණෙ පරිකම්මං කතපුබ්බං භවිස්සති. එතදෙව කම්මට්ඨානං තුය්හං සප්පායං. වණ්ණවසෙනෙව ¶ සජ්ඣායං කරොහී’ති වත්තබ්බො. තෙනපි වණ්ණවසෙනෙව සජ්ඣායො කාතබ්බො.

සො එවං කරොන්තො අජ්ඣත්තං නීලකං පීතකං ලොහිතකං ඔදාතකන්ති චත්තාරි වණ්ණකසිණානි ලභති. කථං? තස්ස හි කෙසලොමපිත්තෙසු චෙව අක්ඛීනඤ්ච කාළකට්ඨානෙ වණ්ණං ‘නීලං නීල’න්ති මනසිකරොන්තස්ස චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්ති; ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. මෙදස්මිං පන අක්ඛීනඤ්ච පීතකට්ඨානෙ වණ්ණං ‘පීතකං පීතක’න්ති මනසිකරොන්තස්ස චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්ති; ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. මංසලොහිතෙසු පන අක්ඛීනඤ්ච රත්තට්ඨානෙ වණ්ණං ‘ලොහිතකං ලොහිතක’න්ති මනසිකරොන්තස්ස චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්ති; ඣානං පාදකං කත්වා ¶ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. නඛදන්තචම්මඅට්ඨීසු පන අක්ඛීනඤ්ච පණ්ඩරට්ඨානෙ වණ්ණං ‘ඔදාතං ඔදාත’න්ති මනසිකරොන්තස්ස චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්ති, ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. ඉදං වණ්ණවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිගමනං.

අපරස්ස කොට්ඨාසවසෙන සජ්ඣායං කරොන්තස්ස පටිකූලතො උපට්ඨාති. අථානෙන ඔවාදාචරියස්ස ආචික්ඛිතබ්බං. ආචරියෙන ‘කම්මට්ඨානං විය අකම්මට්ඨානං, විලක්ඛණං එත’න්ති න විසංවාදෙතබ්බං. ‘සාධු, සප්පුරිස, පුබ්බෙ තයා පටිකූලමනසිකාරෙ යොගො කතො භවිස්සති. එතදෙව කම්මට්ඨානං තුය්හං සප්පායං. පටිකූලවසෙනෙව සජ්ඣායං කරොහී’ති වත්තබ්බො. තෙනපි පටිකූලවසෙන සජ්ඣායො කාතබ්බො. තස්ස කෙසා නාම ‘අජඤ්ඤා දුග්ගන්ධා ජෙගුච්ඡා පටිකූලා’ති එවං පටිකූලවසෙන සජ්ඣායං කරොන්තස්ස පටිකූලාරම්මණෙ පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තති. සො ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. ඉදං ¶ පටිකූලවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිගමනං.

අපරස්ස කොට්ඨාසවසෙන සජ්ඣායං කරොන්තස්ස ධාතුතො උපට්ඨාති. ධාතුතො උපට්ඨහන්තං කීදිසං හුත්වා උපට්ඨාතීති? කෙසා තාව වම්මිකමත්ථකෙ ජාතකුන්ථතිණකානි විය හුත්වා උපට්ඨහන්ති. ලොමා පුරාණගාමට්ඨානෙ ජාතදබ්බතිණකානි විය. නඛා දණ්ඩකෙසු ඨපිතමධුකඵලට්ඨිකොසකා විය. දන්තා මත්තිකාපිණ්ඩෙ පවෙසෙත්වා ඨපිතඅලාබුබීජානි විය. තචො වීණාපබ්බකෙ පරියොනද්ධඅල්ලගොචම්මං විය, මංසං භිත්තියං අනුලිත්තමත්තිකා ¶ විය. න්හාරු දබ්බසම්භාරබද්ධවල්ලී විය. අට්ඨි උස්සාපෙත්වා ඨපිතභිත්තිදබ්බසම්භාරො විය. අට්ඨිමිඤ්ජං මහාවෙළුම්හි පක්ඛිත්තසෙදිතවෙත්තග්ගං විය. වක්කං, හදයං, යකනං, කිලොමකං, පිහකං, පප්ඵාසන්ති ඉමෙ ඡ කොට්ඨාසා සූනකාරඝරං විය හුත්වා උපට්ඨහන්ති. ද්වත්තිංසහත්ථං අන්තං ලොහිතදොණියං සංවෙල්ලිත්වා ඨපිතඝරසප්පො විය. අන්තගුණං පාදපුඤ්ඡනකෙ සිබ්බිතරජ්ජුකා විය. උදරියං පරිස්සාවනෙ සිථිලබන්ධතණ්ඩුලං විය. කරීසං වෙණුපබ්බෙ පක්ඛිත්තපණ්ඩුමත්තිකා විය. මත්ථලුඞ්ගං ඔමද්දිත්වා ඨපිතා චත්තාරො තණ්ඩුලපිට්ඨපිණ්ඩා විය. ද්වාදසවිධා ආපොධාතු පටිපාටියා ඨපිතෙසු ද්වාදසසු උදකසරාවකෙසු පූරිතඋදකං විය හුත්වා උපට්ඨාති.

අථානෙන ඔවාදාචරියස්ස ආචික්ඛිතබ්බං. ආචරියෙන ‘කම්මට්ඨානං විය අකම්මට්ඨානං, විලක්ඛණං ¶ එත’න්ති න විසංවාදෙතබ්බං. ‘සාධු, සප්පුරිස, පුබ්බෙ තයා ධාතුමනසිකාරෙ යොගො කතො භවිස්සති. එතදෙව කම්මට්ඨානං තුය්හං සප්පායං. ධාතුවසෙනෙව සජ්ඣායං කරොහී’ති වත්තබ්බො. තෙනපි ධාතුවසෙන සජ්ඣායො කාතබ්බො.

තත්රිදං මනසිකාරමුඛෙනෙව සජ්ඣායවිධානං – ඉධ භික්ඛු ‘කෙසා සීසං පරියොනද්ධිත්වා ඨිතචම්මෙ ජාතා. තෙ න ජානන්ති ‘මයං සීසං පරියොනද්ධිත්වා ඨිතචම්මෙ ජාතා’ති; සීසං පරියොනද්ධිත්වා ඨිතචම්මම්පි න ජානාති ‘කෙසා මයි ජාතා’ති; අචෙතනා එතෙ අබ්යාකතා සුඤ්ඤා ථද්ධා පත්ථින්නා පථවීධාතු එසා’ති මනසිකරොති. ‘ලොමා සරීරං පරියොනහනචම්මෙ ජාතා. තෙ න ජානන්ති ‘මයං සරීරං පරියොනහනචම්මෙ ¶ ජාතා’ති. සරීරං පරියොනහනචම්මම්පි න ජානාති ‘ලොමා මයි ජාතා’ති එතෙපි අචෙතනා. නඛා අඞ්ගුලීනං අග්ගෙසු ජාතා. තෙ න ජානන්ති ‘මයං අඞ්ගුලීනං අග්ගෙසු ජාතා’ති. අඞ්ගුලීනං අග්ගානිපි න ජානන්ති ‘නඛා අම්හෙසු ජාතා’ති. එතෙපි අචෙතනා. දන්තා හනුකට්ඨිකෙ ජාතා. තෙ න ජානන්ති ‘මයං හනුකට්ඨිකෙ ජාතා’ති. හනුකට්ඨිකම්පි න ජානාති ‘දන්තා මයි ජාතා’ති. එතෙපි අචෙතනා. තචො න ජානාති ‘සරීරං මයා පරියොනද්ධ’න්ති. සරීරම්පි න ජානාති ‘අහං තචෙන පරියොනද්ධ’න්ති. අයම්පි අචෙතනො. මංසං න ජානාති ‘මයා සරීරං අනුලිත්ත’න්ති. සරීරම්පි න ජානාති ‘අහං මංසෙන අනුලිත්ත’න්ති. ඉදම්පි අචෙතනං. න්හාරු න ජානාති ‘අහං ¶ අට්ඨිපුඤ්ජං ආබන්ධිත්වා ඨිත’න්ති. අට්ඨිපුඤ්ජොපි න ජානාති ‘න්හාරුජාලෙනාහං ආබද්ධො’ති. ඉදම්පි අචෙතනං.

සීසට්ඨි න ජානාති ‘අහං ගීවට්ඨිකෙ පතිට්ඨිත’න්ති. ගීවට්ඨිකම්පි න ජානාති ‘මයි සීසට්ඨිකං පතිට්ඨිත’න්ති. ගීවට්ඨි න ජානාති ‘අහං පිට්ඨිකණ්ටකෙ ඨිත’න්ති. පිට්ඨිකණ්ටට්ඨිකොපි කටිට්ඨිකං ඌරුට්ඨිකං ජඞ්ඝට්ඨිකං ගොප්ඵකට්ඨිකං න ජානාති ‘අහං පණ්හිකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිත’න්ති. පණ්හිකට්ඨිකම්පි න ජානාති ‘අහං ගොප්ඵකට්ඨිකං උක්ඛිපිත්වා ඨිතන්ති…පෙ… ගීවට්ඨිකං න ජානාති ‘අහං සීසට්ඨිකං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති.

පටිපාටියා අට්ඨීනි ඨිතානි කොටියා,

අනෙකසන්ධියමිතො න කෙහිචි;

බද්ධො ¶ නහාරූහි ජරාය චොදිතො,

අචෙතනො කට්ඨකලිඞ්ගරූපමො.

‘ඉදම්පි අචෙතනං. අට්ඨිමිඤ්ජං; වක්කං…පෙ… මත්ථලුඞ්ගං අචෙතනං අබ්යාකතං සුඤ්ඤං ථද්ධං පත්ථින්නං පථවීධාතූ’ති මනසිකරොති. ‘පිත්තං සෙම්හං…පෙ… මුත්තං අචෙතනං අබ්යාකතං සුඤ්ඤං යූසගතං ආපොධාතූ’ති මනසිකරොති.

ඉමෙ ද්වෙ මහාභූතෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උදරෙ උස්සදා තෙජොධාතු පාකටා හොති, නාසාය උස්සදා වායොධාතු පාකටා හොති. ඉමෙ චත්තාරො මහාභූතෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උපාදාරූපං පාකටං හොති. මහාභූතං නාම උපාදාරූපෙන පරිච්ඡින්නං, උපාදාරූපං මහාභූතෙන. යථා ආතපො නාම ඡායාය පරිච්ඡින්නො, ඡායා ආතපෙන; එවමෙව මහාභූතං උපාදාරූපෙන පරිච්ඡින්නං ¶ , උපාදාරූපං මහාභූතෙන. අථස්ස එවං ‘‘චත්තාරි මහාභූතානි තෙවීසති උපාදාරූපානි රූපක්ඛන්ධො’’ති රූපක්ඛන්ධං පරිග්ගණ්හන්තස්ස ආයතනද්වාරවසෙන අරූපිනො ඛන්ධා පාකටා හොන්ති. ඉති රූපාරූපපරිග්ගහො පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති, පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි හොන්ති, ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො හොන්තීති ඛන්ධායතනධාතුවසෙන යමකතාලකන්ධං ඵාලෙන්තො විය ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙති.

සො ‘‘ඉදං නාමරූපං න අහෙතු න අප්පච්චයා නිබ්බත්තං, සහෙතු සප්පච්චයා නිබ්බත්තං. කො පනස්ස හෙතු? කො පන පච්චයො’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ තණ්හාපච්චයා කම්මපච්චයා ආහාරපච්චයා චා’’ති තස්ස පච්චයං වවත්ථපෙත්වා ‘‘අතීතෙපි පච්චයා චෙව පච්චයසමුප්පන්නධම්මා ච අනාගතෙපි එතරහිපි පච්චයා චෙව පච්චයසමුප්පන්නධම්මා ච, තතො උද්ධං සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථි, සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජො එවා’’ති – එවං තීසු අද්ධාසු කඞ්ඛං විතරති. අයං පන විපස්සනාසඞ්ඛාරසල්ලක්ඛණා ඤාතපරිඤ්ඤා නාම.

එවං සඞ්ඛාරෙ සල්ලක්ඛෙත්වා ඨිතස්ස පන භික්ඛුස්ස දසබලස්ස සාසනෙ මූලං ඔතිණ්ණං නාම හොති, පතිට්ඨා ලද්ධා නාම, චූළසොතාපන්නො නාම හොති නියතගතිකො. තථාරූපං පන උතුසප්පායං, පුග්ගලසප්පායං, භොජනසප්පායං, ධම්මසවණසප්පායං ලභිත්වා එකාසනෙ එකපල්ලඞ්කවරගතො ¶ තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො අරහත්තං ගණ්හාතීති ඉදං ධාතුවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිගමනං.

යස්ස පන නෙව වණ්ණතො උපට්ඨාති න පටිකූලතො න සුඤ්ඤතො තෙන ‘න මෙ උපට්ඨාතී’ති න කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා නිසීදිතබ්බං, කොට්ඨාසමනසිකාරෙයෙව පන යොගො කාතබ්බො. පොරාණකත්ථෙරා කිර ‘කොට්ඨාසමනසිකාරොව පමාණ’න්ති ආහංසු. ඉච්චස්ස පුනප්පුනං කොට්ඨාසවසෙන සජ්ඣායං කරොන්තස්ස කොට්ඨාසා පගුණා හොන්ති. කදා පන පගුණා නාම හොන්තීති? යදා ‘කෙසා’ති ආවජ්ජිතමත්තෙ මනසිකාරො ගන්ත්වා ‘මත්ථලුඞ්ග’න්ති අන්තිමකොට්ඨාසෙ පතිට්ඨාති, ‘මත්ථලුඞ්ග’න්ති ආවජ්ජිතමත්තෙ මනසිකාරො ආගන්ත්වා ‘කෙසා’ති ආදිකොට්ඨාසෙ පතිට්ඨාති.

අථස්ස යථා නාම චක්ඛුමතො පුරිසස්ස ද්වත්තිංසවණ්ණානං ¶ පුප්ඵානං එකසුත්තගන්ථිතං මාලං ඔලොකෙන්තස්ස පටිපාටියා වා පන නිඛාතෙ ද්වත්තිංසවතිපාදෙ පටික්කමිත්වා ඔලොකෙන්තස්ස පටිපාටියාව ද්වත්තිංසවණ්ණානි පුප්ඵානි වතිපාදා වා පාකටා හොන්ති, එවමෙව ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා උපට්ඨහන්ති, විචරන්තා තිරච්ඡානගතාපි මනුස්සාපි සත්තාති න උපට්ඨහන්ති, කොට්ඨාසාති උපට්ඨහන්ති, ඛාදනීයභොජනීයං කොට්ඨාසන්තරෙ පක්ඛිප්පමානං විය හොති.

කොට්ඨාසානං පගුණකාලතො පට්ඨාය තීසු මුඛෙසු එකෙන මුඛෙන විමුච්චිස්සති. කම්මට්ඨානං වණ්ණතො වා පටිකූලතො වා සුඤ්ඤතො වා උපට්ඨාති ¶ . යථා නාම පූවෙ පචිතුකාමා ඉත්ථී මද්දිත්වා ඨපිතපිට්ඨතො යං යං ඉච්ඡති තං තං පචති, යථා වා පන සමෙ භූමිප්පදෙසෙ ඨපිතං උදකපූරං කුම්භං යතො යතො ආවිජ්ඣන්ති තතො තතොව උදකං නික්ඛමති; එවමෙව කොට්ඨාසානං පගුණකාලතො පට්ඨාය තීසු මුඛෙසු එකෙන මුඛෙන විමුච්චිස්සති. ආකඞ්ඛමානස්ස වණ්ණතො, ආකඞ්ඛමානස්ස පටිකූලතො, ආකඞ්ඛමානස්ස සුඤ්ඤතො කම්මට්ඨානං උපට්ඨහිස්සතියෙව. අයං එත්තකො උග්ගහසන්ධි නාම. ඉමස්මිං උග්ගහසන්ධිස්මිං ඨත්වා අරහත්තං පත්තා භික්ඛු ගණනපථං වීතිවත්තා.

යස්ස පන උග්ගහසන්ධිස්මිං කම්මට්ඨානං න උපට්ඨාති, තෙන කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා, සචෙ යත්ථ ආචරියො වසති, සො ආවාසො සප්පායො හොති, ඉච්චෙතං කුසලං; නො චෙ, සප්පායට්ඨානෙ වසිතබ්බං. වසන්තෙන අට්ඨාරස විහාරදොසෙ (විසුද්ධි. 1.52) වජ්ජෙත්වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සෙනාසනෙ ¶ වසිතබ්බං, සයම්පි පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙන භවිතබ්බං. තතො පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙන රත්තිට්ඨානං වා දිවාට්ඨානං වා පවිසිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකාතබ්බං.

කථං? ආදිතො තාව හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අනුපුබ්බතො මනසිකාතබ්බං, න එකන්තරිකා. අනුපුබ්බතො මනසිකරොන්තො හි ද්වත්තිංසපදං නිස්සෙණිං පදපටිපාටියා අක්කමන්තො පාසාදං ආරුය්හ පාසාදානිසංසං අනුභවනකපුරිසො විය ‘කෙසා ලොමා’ති පටිපාටියා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො කම්මට්ඨානතො ච න පරිහායති, පාසාදානිසංසසදිසෙ ච නව ලොකුත්තරධම්මෙ අනුභවති. අනුපුබ්බතො මනසිකරොන්තෙනාපි ච නාතිසීඝතො නාතිසණිකතො ¶ මනසිකාතබ්බං. අතිසීඝතො මනසිකරොන්තස්ස හි කිඤ්චාපි කම්මට්ඨානං පගුණං හොති, අවිභූතං පන හොති. තත්ථ ඔපම්මං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

අතිසණිකතො මනසිකරොන්තස්ස කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡති, අන්තරාව ඔසක්කිතබ්බං හොති. යථා හි පුරිසො තියොජනං මග්ගං සායං කච්ඡං බන්ධිත්වා පටිපන්නො නික්ඛන්තට්ඨානතො පට්ඨාය සීතලච්ඡායං දිස්වා විස්සමති, රමණීයං වාලිකතලං දිස්වා පිට්ඨිං පසාරෙති, වනපොක්ඛරණිං දිස්වා පානීයං පිවති න්හායති, පබ්බතං දිස්වා ආරුය්හ පබ්බතරාමණෙය්යකං පස්සති, තං අන්තරායෙව සීහො වා බ්යග්ඝො වා දීපි වා හනති, චොරා වා පන ¶ විලුප්පන්ති චෙව හනන්ති ච; එවමෙව අතිසණිකං මනසිකරොන්තස්ස කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡති, අන්තරාව ඔසක්කිතබ්බං හොති.

තස්මා නාතිසීඝං නාතිසණිකං එකදිවසං තිංසවාරෙ මනසිකාතබ්බං; පාතොව දස වාරෙ, මජ්ඣන්හිකෙ දසවාරෙ, සායන්හෙ දස වාරෙ සජ්ඣායො කාතබ්බො, නො කාතුං න වට්ටති. යථා හි පාතොව උට්ඨාය මුඛං නො ධොවිතුං න වට්ටති, ඛාදනීයං භොජනීයං නො ඛාදිතුං නො භුඤ්ජිතුං න වට්ටති; එතං පන වට්ටෙය්ය; ඉදමෙව එකන්තෙන නො කාතුං න වට්ටති; කරොන්තො මහන්තං අත්ථං ගහෙත්වා තිට්ඨති. යථා හි එකස්ස පුරිසස්ස තීණි ඛෙත්තානි; එකං ඛෙත්තං අට්ඨකුම්භං දෙති, එකං සොළස, එකං ද්වත්තිංස; තෙන තීණිපි ඛෙත්තානි පටිජග්ගිතුං අසක්කොන්තෙන ද්වෙ ඡඩ්ඩෙත්වා එකං ද්වත්තිංසකුම්භදායකමෙව පටිජග්ගිතබ්බං; තත්ථෙව කසනවපනනිද්දානාදීනි කාතබ්බානි; තදෙවස්ස ඉතරෙසු ද්වීසු උට්ඨානකදායං දස්සති; එවමෙව සෙසං මුඛධොවනාදිකම්මං ඡඩ්ඩෙත්වාපි එත්ථෙව ¶ කම්මං කාතබ්බං, නො කාතුං න වට්ටති. කරොන්තො මහන්තං අත්ථං ගණ්හිත්වා තිට්ඨතීති එත්තාවතා මජ්ඣිමා පටිපදා නාම කථිතා.

එවං පටිපන්නෙනාපි වික්ඛෙපො පටිබාහිතබ්බො. කම්මට්ඨානඤ්හි විස්සජ්ජෙත්වා චිත්තෙ බහිද්ධා වික්ඛෙපං ගච්ඡන්තෙ කම්මට්ඨානතො පරිහායති, වට්ටභයං සමතික්කමිතුං න සක්කොති. යථා හි එකො පුරිසො සහස්සුද්ධාරං සාධෙත්වා වඩ්ඪිං ලභිත්වා අද්ධානං පටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ කුම්භීලමකරගාහරක්ඛසසමුට්ඨිතාය ¶ ගම්භීරගිරිකන්දරාය උපරි අත්ථතං එකපදිකං දණ්ඩකසෙතුං ආරුය්හ ගච්ඡන්තො අක්කමනපදං විස්සජ්ජෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො පරිපතිත්වා කුම්භීලාදිභත්තං හොති, එවමෙව අයම්පි කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා සචිත්තෙ බහිද්ධා වික්ඛෙපං ගච්ඡන්තෙ කම්මට්ඨානතො පරිහායති, වට්ටභයං සමතික්කමිතුං න සක්කොති.

තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – පුරිසස්ස සහස්සුද්ධාරං සාධෙත්වා වඩ්ඪිං ලද්ධකාලො විය හි ඉමස්ස භික්ඛුනො ආචරියසන්තිකෙ කම්මට්ඨානස්ස උග්ගහිතකාලො; අන්තරා ගම්භීරගිරිකන්දරා විය සංසාරො; තස්ස කුම්භීලාදීහි දට්ඨකාලො විය වට්ටමූලකානි මහාදුක්ඛානි; එකපදිකදණ්ඩකසෙතු විය ඉමස්ස භික්ඛුනො සජ්ඣායවීථි; තස්ස පුරිසස්ස එකපදිකං ¶ දණ්ඩකසෙතුං ආරුය්හ අක්කමනපදං විස්සජ්ජෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තස්ස පරිපතිත්වා කුම්භීලාදීනං භත්තභාවං ආපන්නකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා බහිද්ධා වික්ඛිත්තචිත්තස්ස කම්මට්ඨානතො පරිහායිත්වා වට්ටභයං සමතික්කමිතුං අසමත්ථභාවො වෙදිතබ්බො.

තස්මා කෙසා මනසිකාතබ්බා. කෙසෙ මනසිකරිත්වා චිත්තුප්පාදස්ස බහිද්ධා වික්ඛෙපං පටිබාහිත්වා සුද්ධචිත්තෙනෙව ‘ලොමා නඛා දන්තා තචො’ති මනසිකාතබ්බං. එවං මනසිකරොන්තො කම්මට්ඨානතො න පරිහායති, වට්ටභයං සමතික්කමති. ඔපම්මං පනෙත්ථ තදෙව පරිවත්තෙත්වා වෙදිතබ්බං. සහස්සුද්ධාරං සාධෙත්වා වඩ්ඪිං ලභිත්වා ඡෙකස්ස පුරිසස්ස දණ්ඩකසෙතුං ආරුය්හ නිවාසනපාරුපනං සංවිධාය ධාතුපත්ථද්ධකායං කත්වා සොත්ථිනා පරතීරගමනං විය ඡෙකස්ස භික්ඛුනො කෙසෙ මනසිකරිත්වා චිත්තුප්පාදස්ස බහිද්ධා වික්ඛෙපං පටිබාහිත්වා සුද්ධචිත්තෙනෙව ‘ලොමා නඛා දන්තා තචො’ති මනසිකරොන්තස්ස කම්මට්ඨානතො අපරිහායිත්වා වට්ටභයං සමතික්කමනං වෙදිතබ්බං.

එවං ¶ බහිද්ධා වික්ඛෙපං පටිබාහන්තෙනාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පණ්ණත්තිං සමතික්කමනතො මනසිකාතබ්බං. ‘කෙසා ලොමා’ති පණ්ණත්තිං විස්සජ්ජෙත්වා ‘පටිකූලං පටිකූල’න්ති සති ඨපෙතබ්බා. පඨමංයෙව පන පටිකූලතො න උපට්ඨාති ¶ . යාව න උපට්ඨාති තාව පණ්ණත්ති න විස්සජ්ජෙතබ්බා. යදා උපට්ඨාති තදා පණ්ණත්තිං විස්සජ්ජෙත්වා ‘පටිකූල’න්ති මනසිකාතබ්බං. කරොන්තෙන ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පඤ්චහාකාරෙහි පටිකූලතො මනසිකාතබ්බා. තචපඤ්චකස්මිඤ්හි වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙනෙව පඤ්චවිධම්පි පාටිකූල්යං ලබ්භති. සෙසෙසුපි යං යං ලබ්භති, තස්ස තස්ස වසෙන මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො.

තත්ථ කෙසාදයො පඤ්ච කොට්ඨාසා සුභනිමිත්තං රාගට්ඨානියං ඉට්ඨාරම්මණන්ති සඞ්ඛං ගතා. යෙ කෙචි රජ්ජනකසත්තා නාම, සබ්බෙ තෙ ඉමෙසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු රජ්ජන්ති. අයං පන භික්ඛු මහාජනස්ස රජ්ජනට්ඨානෙ ‘පටිකූල’න්ති අප්පනං පාපෙති. තත්ථ අප්පනාප්පත්තිතො පට්ඨාය පරතො අකිලමන්තොව අප්පනං පාපුණාති.

තත්රිදං ඔපම්මං – යථා හි ඡෙකො ධනුග්ගහො රාජානං ආරාධෙත්වා සතසහස්සුට්ඨානකං ගාමවරං ලභිත්වා සන්නද්ධපඤ්චාවුධො තත්ථ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ¶ ද්වත්තිංස චොරෙ දිස්වා තෙසු පඤ්චචොරජෙට්ඨකෙ ඝාතෙය්ය; තෙසං ඝාතිතකාලතො පට්ඨාය තෙසු ද්වෙ එකමග්ගං පටිපජ්ජමානා නාම න හොන්ති; එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ධනුග්ගහස්ස රාජානං ආරාධෙත්වා ගාමවරං ලද්ධකාලො විය හි ඉමස්ස භික්ඛුනො ආචරියසන්තිකෙ කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා ඨිතකාලො; ද්වත්තිංස චොරා විය ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා; පඤ්ච චොරජෙට්ඨකා විය කෙසාදයො පඤ්ච; චොරජෙට්ඨකානං ඝාතිතකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො සබ්බසත්තානං රජ්ජනට්ඨානෙ තචපඤ්චකෙ ‘පටිකූල’න්ති අප්පනාය පාපිතකාලො; සෙසචොරානං පාණිප්පහාරෙනෙව පලායිතකාලො විය සෙසකොට්ඨාසෙසු අකිලමන්තස්සෙව අප්පනාප්පත්ති වෙදිතබ්බා.

එවං පණ්ණත්තිං සමතික්කමන්තෙන ච අනුපුබ්බමුඤ්චනතො මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො – කෙසෙ මනසිකරොන්තෙන මනසිකරොන්තෙනෙව කෙසෙසු සාපෙක්ඛෙන හුත්වා ලොමෙසු සති පෙසෙතබ්බා. යාව ලොමා න උපට්ඨහන්ති තාව ‘කෙසා කෙසා’ති මනසිකාතබ්බා. යදා පන ලොමා උපට්ඨහන්ති තදා කෙසෙ විස්සජ්ජෙත්වා ලොමෙසු සති උපට්ඨපෙතබ්බා. එවං නඛාදීසුපි මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො.

තත්රිදං ¶ ඔපම්මං – යථා හි ජලූකා ගච්ඡමානා යාව පුරතො ¶ පතිට්ඨං න ලභති තාව පච්ඡතො නඞ්ගුට්ඨෙන ගහිතට්ඨානං න මුඤ්චති; යදා පන පුරතො පතිට්ඨං ලභති තදා නඞ්ගුට්ඨං උක්ඛිපිත්වා මුඛෙන ගහිතට්ඨානෙ ඨපෙති; එවමෙව කෙසෙ මනසිකරොන්තෙන මනසිකරොන්තෙනෙව කෙසෙසු සාපෙක්ඛෙන හුත්වා ලොමෙසු සති පෙසෙතබ්බා. යාව ලොමා න උපට්ඨහන්ති තාව ‘කෙසා කෙසා’ති මනසිකාතබ්බා. යදා ලොමා උපට්ඨහන්ති තදා කෙසෙ විස්සජ්ජෙත්වා ලොමෙසු සති උපට්ඨපෙතබ්බා. එවං නඛාදීසුපි මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො.

එවං පවත්තෙන්තෙන අප්පනා හොතීති වුත්තමනසිකාරකොසල්ලං සම්පාදෙතබ්බං. කථං? ඉදඤ්හි අප්පනාකම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තස්ස අප්පනං පාපුණාති; පඨමංයෙව තාව න උපට්ඨාති; අනමතග්ගස්මිඤ්හි සංසාරවට්ටෙ ච නානාරම්මණෙසු වඩ්ඪිතං චිත්තං ‘කෙසා’ති ආවජ්ජිතමත්තෙ සජ්ඣායසොතානුසාරෙන ගන්ත්වා මත්ථලුඞ්ගෙ පතිට්ඨාති. ‘මත්ථලුඞ්ග’න්ති ආවජ්ජිතමත්තෙ සජ්ඣායසොතානුසාරෙන ආගන්ත්වා කෙසෙසු පතිට්ඨාති. මනසිකරොන්තස්ස මනසිකරොන්තස්ස පන සො සො කොට්ඨාසො උපට්ඨාති. සති ¶ සමාධිනාපි තිට්ඨමානා පවත්තති. තෙන යො යො කොට්ඨාසො අධිකතරං උපට්ඨාති තත්ථ තත්ථ ද්විගුණෙන යොගං කත්වා අප්පනා පාපෙතබ්බා. එවං අප්පනාය පාපිතකාලතො පට්ඨාය සෙසකොට්ඨාසෙසු අකිලමන්තො අප්පනං පාපෙති. තත්ථ තාලවනමක්කටොව ඔපම්මං.

අපිචෙත්ථ එවම්පි යොජනා වෙදිතබ්බා – ද්වත්තිංසතාලකස්මිඤ්හි තාලවනෙ මක්කටො පටිවසති. තං ගහෙතුකාමො ලුද්දො කොටියං ඨිතතාලමූලෙ ඨත්වා උක්කුට්ඨිමකාසි. මානජාතිකො මක්කටො තං තං තාලං ලඞ්ඝිත්වා පරියන්තතාලෙ අට්ඨාසි. ලුද්දො තත්ථපි ගන්ත්වා උක්කුට්ඨිමකාසි. මක්කටො පුන තථෙව පුරිමතාලෙ පතිට්ඨාසි. සො අපරාපරං අනුබන්ධියමානො කිලමන්තො තස්ස තස්සෙව තාලස්ස මූලෙ ඨත්වා උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිකාලෙ උට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො අතිකිලමන්තො එකස්ස තාලස්ස මකුළපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා ධනුකොටියා විජ්ඣිත්වා ගණ්හන්තොපි න පලායති.

තත්ථ ද්වත්තිංස තාලා විය ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා; මක්කටො විය චිත්තං; ලුද්දො විය යොගාවචරො; ලුද්දෙන තාලමූලෙ ඨත්වා ¶ උක්කුට්ඨිකාලෙ මානජාතිකස්ස මක්කටස්ස පලායිත්වා පරියන්තකොටියං ඨිතකාලො විය අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ ච නානාරම්මණෙසු වඩ්ඪිතචිත්තස්ස ‘කෙසා’ති ආවජ්ජිතමත්තෙ සජ්ඣායසොතානුසාරෙන ගන්ත්වා මත්ථලුඞ්ගෙ පතිට්ඨානං; පරියන්තකොටියං ඨත්වා ¶ උක්කුට්ඨෙ ඔරිමකොටිං ආගමනකාලො විය ‘මත්ථලුඞ්ග’න්ති ආවජ්ජිතමත්තෙ සජ්ඣායසොතානුසාරෙන ගන්ත්වා කෙසෙසු පතිට්ඨානං; අපරාපරං අනුබන්ධියමානස්ස කිලමන්තස්ස උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙ උට්ඨානකාලො විය මනසිකරොන්තස්ස මනසිකරොන්තස්ස තස්මිං තස්මිං කොට්ඨාසෙ උපට්ඨහන්තෙ සතියා පතිට්ඨාය පතිට්ඨාය ගමනං; ධනුකොටියා විජ්ඣිත්වා ගණ්හන්තස්සාපි අපලායනකාලො විය යො කොට්ඨාසො අධිකතරං උපට්ඨාති, තස්මිං ද්විගුණං මනසිකාරං කත්වා අප්පනාය පාපනං.

තත්ථ අප්පනාය පාපිතකාලතො පට්ඨාය සෙසකොට්ඨාසෙසු අකිලමන්තොව අප්පනං පාපෙස්සති. තස්මා ‘පටිකූලං පටිකූල’න්ති පුනප්පුනං ආවජ්ජිතබ්බං සමන්නාහරිතබ්බං, තක්කාහතං විතක්කාහතං කාතබ්බං. එවං කරොන්තස්ස චත්තාරො ඛන්ධා පටිකූලාරම්මණා හොන්ති, අප්පනං පාපුණාති. පුබ්බභාගචිත්තානි පරිකම්මඋපචාරසඞ්ඛාතානි සවිතක්කසවිචාරානීති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව. එකං පන කොට්ඨාසං මනසිකරොන්තස්ස එකමෙව ¶ පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තති. පාටියෙක්කං මනසිකරොන්තස්ස ද්වත්තිංස පඨමජ්ඣානානි නිබ්බත්තන්ති. හත්ථෙ ගහිතපඤ්හාවත්ථු පාකතිකමෙව.

සො තං නිමිත්තන්ති සො භික්ඛු තං කම්මට්ඨානනිමිත්තං. ආසෙවතීති සෙවති භජති. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. බහුලීකරොතීති පුනප්පුනං කරොති. ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙතීති සුවවත්ථිතං කරොති. බහිද්ධා කායෙ චිත්තං උපසංහරතීති එවං කත්වා බහිද්ධා පරස්ස කායෙ අත්තනො චිත්තං උපසංහරති ඨපෙති පෙසෙති.

අත්ථිස්ස කායෙති අත්ථි අස්ස කායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධාකායෙ චිත්තං උපසංහරතීති කාලෙන අත්තනො කාලෙන පරෙසං කායෙ චිත්තං උපනාමෙති. අත්ථි ¶ කායෙති ඉදං යස්මා න එකන්තෙන අත්තනො කායො නාපි පරස්සෙව කායො අධිප්පෙතො, තස්මා වුත්තං. එත්ථ පන අත්තනො ජීවමානකසරීරෙ ‘පටිකූල’න්ති පරිකම්මං කරොන්තස්ස අප්පනාපි උපචාරම්පි ජායති. පරස්ස ජීවමානකසරීරෙ ‘පටිකූල’න්ති මනසිකරොන්තස්ස නෙව අප්පනා ජායති, න උපචාරං. නනු ච දසසු අසුභෙසු උභයම්පෙතං ජායතීති? ආම, ජායති. තානි හි අනුපාදින්නකපක්ඛෙ ඨිතානි. තස්මා තත්ථ අප්පනාපි උපචාරම්පි ජායති. ඉදං පන උපාදින්නකපක්ඛෙ ඨිතං. තෙනෙවෙත්ථ උභයම්පෙතං න ජායති. අසුභානුපස්සනාසඞ්ඛාතා පන විපස්සනාභාවනා හොතීති වෙදිතබ්බා. ඉමස්මිං පබ්බෙ කිං කථිතන්ති? සමථවිපස්සනා කථිතා.

ඉදානෙත්ථ ¶ එවං සබ්බං මනසිකාරසාධාරණං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං. එතෙසඤ්හි –

නිමිත්තතො ලක්ඛණතො, ධාතුතො අථ සුඤ්ඤතො;

ඛන්ධාදිතො ච විඤ්ඤෙය්යො, කෙසාදීනං විනිච්ඡයො.

තත්ථ ‘නිමිත්තතො’ති ද්වත්තිංසාකාරෙ සට්ඨිසතං නිමිත්තානි, යෙසං වසෙන යොගාවචරො ද්වත්තිංසාකාරං කොට්ඨාසතො පරිග්ගණ්හාති, සෙය්යථිදං – කෙසස්ස වණ්ණනිමිත්තං, සණ්ඨානනිමිත්තං, දිසානිමිත්තං, ඔකාසනිමිත්තං, පරිච්ඡෙදනිමිත්තන්ති පඤ්ච නිමිත්තානි හොන්ති. ලොමාදීසුපි එසෙව නයො.

‘ලක්ඛණතො’ති ද්වත්තිංසාකාරෙ අට්ඨවීසතිසතං ලක්ඛණානි හොන්ති, යෙසං වසෙන යොගාවචරො ද්වත්තිංසාකාරං ලක්ඛණතො මනසිකරොති, සෙය්යථිදං ¶ – කෙසෙ ථද්ධත්තලක්ඛණං, ආබන්ධත්තලක්ඛණං, උණ්හත්තලක්ඛණං, විත්ථම්භනලක්ඛණන්ති චත්තාරි ලක්ඛණානි හොන්ති. ලොමාදීසුපි එසෙව නයො.

‘ධාතුතො’ති ද්වත්තිංසාකාරෙ ‘‘චතුධාතුරො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’’ති වුත්තාසු ධාතූසු අට්ඨවීසතිසතං ධාතුයො හොන්ති, යාසං වසෙන යොගාවචරො ද්වත්තිංසාකාරං ධාතුතො පරිග්ගණ්හාති, සෙය්යථිදං – කෙසෙ කක්ඛළතා පථවීධාතු, ආබන්ධනතා ආපොධාතු, උණ්හතා තෙජොධාතු, විත්ථම්භනතා වායොධාතූති චතස්සො ධාතුයො හොන්ති. ලොමාදීසුපි එසෙව නයො.

‘සුඤ්ඤතො’ති ද්වත්තිංසාකාරෙ ඡන්නවුති සුඤ්ඤතා හොන්ති, යාසං වසෙන ¶ යොගාවචරො ද්වත්තිංසාකාරං සුඤ්ඤතො විපස්සති, සෙය්යථිදං – කෙසා සුඤ්ඤා අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වාති. කෙසෙ තාව අත්තසුඤ්ඤතා, අත්තනියසුඤ්ඤතා, නිච්චභාවසුඤ්ඤතාති තිස්සො සුඤ්ඤතා හොන්ති. ලොමාදීසුපි එසෙව නයො.

‘ඛන්ධාදිතො’ති ද්වත්තිංසාකාරෙ කෙසාදීසු ඛන්ධාදිවසෙන පරිග්ගය්හමානෙසු කෙසා කති ඛන්ධා හොන්ති, කති ආයතනානි, කති ධාතුයො, කති සච්චානි, කති සතිපට්ඨානානීතිආදිනා නයෙන පෙත්ථ විනිච්ඡයො විඤ්ඤාතබ්බො.

357. එවං ¶ අජ්ඣත්තාදිභෙදතො තිවිධෙන කායානුපස්සනං විත්ථාරතො දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො’’තිආදීනි පදානි භාජෙත්වා දස්සෙතුං අනුපස්සීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යාය අනුපස්සනාය කායානුපස්සී නාම හොති, තං දස්සෙතුං තත්ථ කතමා අනුපස්සනා? යා පඤ්ඤා පජානනාතිආදි වුත්තං. ආතාපීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පඤ්ඤා පජානනාතිආදීනි හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 16) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. උපෙතොතිආදීනි සබ්බානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. අපිච ආසෙවනවසෙන උපෙතො, භාවනාවසෙන සුට්ඨු උපෙතොති සමුපෙතො ¶ . උපාගතො සමුපාගතො, උපපන්නො සම්පන්නොති ඉමෙසුපි ද්වීසු දුකෙසු අයමෙව නයො. බහුලීකාරවසෙන පන සමන්නාගතොති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිනා ආතාපෙන උපෙතොති ආදීසුපි එසෙව නයො.

විහරතීති පදෙ ‘තත්ථ කතමො විහාරො’ති පුච්ඡං අකත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය දෙසෙන්තො ඉරියතීතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – චතුන්නං ඉරියාපථානං අඤ්ඤතරසමඞ්ගීභාවතො ඉරියති. තෙහි ඉරියාපථචතුක්කෙහි කායසකටවත්තනෙන වත්තති. එකං ඉරියාපථදුක්ඛං අපරෙන ඉරියාපථෙන බාධිත්වා චිරට්ඨිතිකභාවෙන සරීරක්ඛනතො පාලෙති. එකස්මිං ඉරියාපථෙ අසණ්ඨහිත්වා සබ්බිරියාපථවතනතො යපෙති. තෙන තෙන ඉරියාපථෙන තථා තථා කායස්ස යාපනතො යාපෙති. චිරකාලවත්තාපනතො චරති. ඉරියාපථෙන ඉරියාපථං විච්ඡින්දිත්වා ජීවිතහරණතො විහරති.

362. ස්වෙව කායො ලොකොති යස්මිං කායෙ කායානුපස්සී විහරති, ස්වෙව කායො ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො. යස්මා පනස්ස කායෙ පහීයමානං අභිජ්ඣාදොමනස්සං වෙදනාදීසුපි පහීයති එව, තස්මා පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකොති වුත්තං.

සන්තාතිආදීසුපි ¶ නිරොධවසෙන සන්තතාය සන්තා. භාවනාය සමිතත්තා සමිතා. වත්ථුපරිඤ්ඤාය අප්පවත්තිවූපසමවසෙන වූපසන්තා. නිරොධසඞ්ඛාතං අත්ථං ගතාති අත්ථඞ්ගතා. පුනප්පුනං නිබ්බත්තියා පටිබාහිතත්තා අතිවිය අත්ථං ගතාති අබ්භත්ථඞ්ගතා. අප්පිතාති විනාසිතා, අප්පවත්තියං ඨපිතාතිපි අත්ථො. බ්යප්පිතාති සුවිනාසිතා, අතිවිය අප්පවත්තියං ඨපිතාතිපි අත්ථො. යථා පුන න අන්වස්සවන්ති එවං සොසිතත්තා සොසිතා. සුට්ඨු සොසිතාති විසොසිතා ¶ , සුක්ඛාපිතාති අත්ථො. විගතන්තා කතාති බ්යන්තී කතා. එත්ථ ච අනුපස්සනාය කම්මට්ඨානවිහාරෙන කම්මට්ඨානිකස්ස කායපරිහරණං, ආතාපෙන සම්මප්පධානං, සතිසම්පජඤ්ඤෙන කම්මට්ඨානපරිහරණූපායො; සතියා වා කායානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධො සමථො, සම්පජඤ්ඤෙන විපස්සනා, අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයෙන භාවනාඵලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

කායානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා

363. වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසෙපි ¶ හෙට්ඨා වුත්තසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සුඛං වෙදනං වෙදයමානොතිආදීසු පන සුඛං වෙදනන්ති කායිකං වා චෙතසිකං වා සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘අහං සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාතීති අත්ථො. තත්ථ කාමං උත්තානසෙය්යකාපි දාරකා ථඤ්ඤපිවනාදිකාලෙ සුඛං වෙදයමානා ‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමා’ති පජානන්ති, න පනෙතං එවරූපං ජානනං සන්ධාය වුත්තං. එවරූපඤ්හි ජානනං සත්තූපලද්ධිං නප්පජහති, සත්තසඤ්ඤං න උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානං වා සතිපට්ඨානභාවනා වා න හොති. ඉමස්ස පන භික්ඛුනො ජානනං සත්තූපලද්ධිං පජහති, සත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානඤ්චෙව සතිපට්ඨානභාවනා ච හොති. ‘ඉදඤ්හි කො වෙදයති, කස්ස වෙදනා, කිං කාරණා වෙදනා’ති එවං සම්පජානවෙදියනං සන්ධාය වුත්තං.

තත්ථ කො වෙදයතීති? න කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා වෙදයති. කස්ස වෙදනාති? න කස්සචි සත්තස්ස වා පුග්ගලස්ස වා වෙදනා. කිං කාරණා වෙදනාති? වත්ථුආරම්මණා ච පනෙසා වෙදනා. තස්මා එස එවං පජානාති – ‘තං තං සුඛාදීනං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයති; තං පන වෙදනාපවත්තිං ¶ උපාදාය ‘අහං වෙදයාමී’ති වොහාරමත්තං හොතී’ති. එවං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයතීති සල්ලක්ඛෙන්තො ‘එස සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාතීති වෙදිතබ්බො, චිත්තලපබ්බතෙ අඤ්ඤතරො ථෙරො විය.

ථෙරො කිර අඵාසුකකාලෙ බලවවෙදනාය නිත්ථුනන්තො අපරාපරං පරිවත්තති. තමෙකො දහරො ආහ ¶ – ‘‘කතරං වො, භන්තෙ, ඨානං රුජතී’’ති? ‘‘ආවුසො, පාටියෙක්කං රුජනට්ඨානං නාම නත්ථි; වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයතී’’ති. ‘‘එවං ජානනකාලතො පට්ඨාය අධිවාසෙතුං වට්ටති නො, භන්තෙ’’ති. ‘‘අධිවාසෙමි, ආවුසො’’ති. ‘‘අධිවාසනා, භන්තෙ, සෙය්යො’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි. වාතො යාව හදයා ඵාලෙසි. මඤ්චකෙ අන්තානි රාසීකතානි අහෙසුං. ථෙරො දහරස්ස දස්සෙසි – ‘‘වට්ටතාවුසො, එත්තකා අධිවාසනා’’ති? දහරො තුණ්හී අහොසි. ථෙරො වීරියසමාධිං යොජෙත්වා සහපටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිත්වා සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායි.

යථා ¶ ච සුඛං, එවං දුක්ඛං…පෙ… නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති. ඉති භගවා රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාවසෙන කථෙසි. දුවිධඤ්හි කම්මට්ඨානං – රූපකම්මට්ඨානං අරූපකම්මට්ඨානඤ්ච; රූපපරිග්ගහො අරූපපරිග්ගහොතිපි එතදෙව වුච්චති. තත්ථ භගවා රූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො සඞ්ඛෙපමනසිකාරවසෙන වා විත්ථාරමනසිකාරවසෙන වා චතුධාතුවවත්ථානං කථෙසි. තදුභයම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ සබ්බාකාරතො දස්සිතමෙව.

අරූපකම්මට්ඨානං පන කථෙන්තො යෙභුය්යෙන වෙදනාවසෙන කථෙසි. තිවිධො හි අරූපකම්මට්ඨානෙ අභිනිවෙසො – ඵස්සවසෙන, වෙදනාවසෙන, චිත්තවසෙනාති. කථං? එකච්චස්ස හි සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පරිග්ගහිතෙ රූපකම්මට්ඨානෙ තස්මිං ආරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකානං පඨමාභිනිපාතො තං ආරම්මණං ඵුසන්තො උප්පජ්ජමානො ඵස්සො පාකටො හොති. එකච්චස්ස තං ආරම්මණං අනුභවන්තී උප්පජ්ජමානා වෙදනා පාකටා හොති. එකච්චස්ස තං ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා විජානන්තං උප්පජ්ජමානං විඤ්ඤාණං පාකටං හොති.

තත්ථ ¶ යස්ස ඵස්සො පාකටො හොති, සොපි ‘න කෙවලං ඵස්සොව උප්පජ්ජති; තෙන සද්ධිං තදෙවාරම්මණං අනුභවමානා වෙදනාපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානනමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස වෙදනා පාකටා හොති, සොපි ‘න කෙවලං වෙදනාව උප්පජ්ජති; තාය සද්ධිං තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානනමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානනමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස විඤ්ඤාණං පාකටං හොති, සොපි ‘න කෙවලං විඤ්ඤාණමෙව උප්පජ්ජති; තෙන සද්ධිං තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි ¶ උප්පජ්ජති, අනුභවමානා වෙදනාපි, සඤ්ජානනමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි උප්පජ්ජතී’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති.

සො ‘ඉමෙ ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා කිංනිස්සිතා’ති උපධාරෙන්තො ‘වත්ථුනිස්සිතා’ති පජානාති. වත්ථු නාම කරජකායො; යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉදඤ්ච පන මෙ විඤ්ඤාණං එත්ථසිතං, එත්ථපටිබද්ධ’’න්ති (දී. නි. 1.235). සො අත්ථතො භූතානි ¶ චෙව උපාදාරූපානි ච. එවමෙත්ථ වත්ථු රූපං, ඵස්සපඤ්චමකා නාමන්ති නාමරූපමෙව පස්සති. රූපඤ්චෙත්ථ රූපක්ඛන්ධො, නාමං චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධාති පඤ්චක්ඛන්ධමත්තං හොති. නාමරූපවිනිමුත්තා හි පඤ්චක්ඛන්ධා පඤ්චක්ඛන්ධවිනිමුත්තං වා නාමරූපං නත්ථි.

සො ‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා කිංහෙතුකා’ති උපපරික්ඛන්තො ‘අවිජ්ජාදිහෙතුකා’ති පස්සති; තතො පච්චයො චෙව පච්චයුප්පන්නඤ්ච ඉදං; අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථි; සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තමෙවාති සප්පච්චයනාමරූපවසෙනව තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති සම්මසන්තො විචරති. සො ‘අජ්ජ අජ්ජා’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛමානො තථාරූපෙ දිවසෙ උතුසප්පායං, පුග්ගලසප්පායං, භොජනසප්පායං, ධම්මසවනසප්පායං වා ලභිත්වා එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නොව විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එවං ඉමෙසං තිණ්ණම්පි ජනානං යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථිතං හොති.

ඉධ පන භගවා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාවසෙන ¶ කථෙසි. ඵස්සවසෙන වා හි විඤ්ඤාණවසෙන වා කථියමානං න පාකටං හොති, අන්ධකාරං විය ඛායති. වෙදනාවසෙන පන පාකටං හොති. කස්මා? වෙදනානං උප්පත්තිපාකටතාය. සුඛදුක්ඛවෙදනානඤ්හි උප්පත්ති පාකටා. යදා සුඛං උප්පජ්ජති, සකලසරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං අභිසන්දයමානං සතධොතසප්පිං ඛාදාපයන්තං විය, සතපාකතෙලං මක්ඛාපයමානං විය, උදකඝටසහස්සෙන පරිළාහං නිබ්බාපයමානං විය, ‘අහො සුඛං! අහො සුඛන්ති’! වාචං නිච්ඡාරයමානමෙව උප්පජ්ජති. යදා දුක්ඛං උප්පජ්ජති, සකලසරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං අභිසන්දයමානං තත්තඵාලං පවෙසෙන්තං විය, විලීනතම්බලොහෙන ආසිඤ්චන්තං විය, සුක්ඛතිණවනප්පතිම්හි අරඤ්ඤෙ දාරුඋක්කාකලාපං පක්ඛිපමානං විය ‘අහො දුක්ඛං! අහො දුක්ඛන්ති!’ විප්පලාපයමානමෙව උප්පජ්ජති. ඉති සුඛදුක්ඛවෙදනානං උප්පත්ති පාකටා හොති.

අදුක්ඛමසුඛා ¶ පන දුද්දීපනා අන්ධකාරා අවිභූතා. සා සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතපටික්ඛෙපවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනාති නයතො ගණ්හන්තස්ස පාකටා හොති. යථා කිං? අන්තරා පිට්ඨිපාසාණං ආරුහිත්වා පලායන්තස්ස මිගස්ස අනුපථං ගච්ඡන්තො මිගලුද්දකො පිට්ඨිපාසාණස්ස ඔරභාගෙ අපරභාගෙපි පදං දිස්වා මජ්ඣෙ අපස්සන්තොපි ¶ ‘ඉතො ආරුළ්හො, ඉතො ඔරුළ්හො, මජ්ඣෙ පිට්ඨිපාසාණෙ ඉමිනා පදෙසෙන ගතො භවිස්සතී’ති නයතො ජානාති. එවං ආරුළ්හට්ඨානෙ පදං විය හි සුඛාය වෙදනාය උප්පත්ති පාකටා හොති; ඔරුළ්හට්ඨානෙ පදං විය දුක්ඛාය වෙදනාය උප්පත්ති පාකටා හොති. ‘ඉතො ආරුළ්හො, ඉතො ඔරුළ්හො, මජ්ඣෙ එවං ගතො’ති නයතො ගහණං විය සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතපටික්ඛෙපවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනාති නයතො ගණ්හන්තස්ස පාකටා හොති.

එවං භගවා පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාවසෙන විනිවත්තෙත්වා දස්සෙසි; න කෙවලඤ්ච ඉධෙව එවං දස්සෙති, දීඝනිකායම්හි මහානිදානෙ, සක්කපඤ්හෙ, මහාසතිපට්ඨානෙ ¶ , මජ්ඣිමනිකායම්හි සතිපට්ඨානෙ ච චූළතණ්හාසඞ්ඛයෙ, මහාතණ්හාසඞ්ඛයෙ, චූළවෙදල්ලෙ, මහාවෙදල්ලෙ, රට්ඨපාලසුත්තෙ, මාගණ්ඩියසුත්තෙ, ධාතුවිභඞ්ගෙ, ආනෙඤ්ජසප්පායෙ, සංයුත්තනිකායම්හි චූළනිදානසුත්තෙ, රුක්ඛොපමෙ, පරිවීමංසනසුත්තෙ, සකලෙ වෙදනාසංයුත්තෙති එවං අනෙකෙසු සුත්තෙසු පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන විනිවත්තෙත්වා දස්සෙසි. යථා ච තෙසු තෙසු, එවං ඉමස්මිම්පි සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන විනිවත්තෙත්වා දස්සෙසි.

තත්ථ සුඛං වෙදනන්තිආදීසු අයං අපරොපි පජානනපරියායො – සුඛං වෙදනං වෙදයාමීති පජානාතීති සුඛවෙදනාක්ඛණෙ දුක්ඛාය වෙදනාය අභාවතො සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති. තෙන යා පුබ්බෙ භූතපුබ්බා දුක්ඛා වෙදනා, තස්සා ඉදානි අභාවතො ඉමිස්සා ච සුඛාය ඉතො පඨමං අභාවතො වෙදනා නාම අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මාති ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිං, අග්ගිවෙස්සන, සමයෙ සුඛං වෙදනං වෙදෙති, නෙව තස්මිං සමයෙ දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙති, න අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදෙති, සුඛංයෙව තස්මිං සමයෙ වෙදනං වෙදෙති. යස්මිං ¶ , අග්ගිවෙස්සන, සමයෙ දුක්ඛං…පෙ… අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදෙති, නෙව තස්මිං සමයෙ සුඛං වෙදනං වෙදෙති, න දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙති, අදුක්ඛමසුඛංයෙව තස්මිං සමයෙ වෙදනං වෙදෙති. සුඛාපි ඛො, අග්ගිවෙස්සන ¶ , වෙදනා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා. දුක්ඛාපි ඛො…පෙ… අදුක්ඛමසුඛාපි ඛො, අග්ගිවෙස්සන, වෙදනා අනිච්චා සඞ්ඛතා…පෙ… නිරොධධම්මා. එවං පස්සං, අග්ගිවෙස්සන, සුතවා අරියසාවකො සුඛායපි වෙදනාය නිබ්බින්දති, දුක්ඛායපි වෙදනාය නිබ්බින්දති, අදුක්ඛමසුඛායපි වෙදනාය නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති, විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොති; ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාතී’’ති (ම. නි. 2.205).

සාමිසං ¶ වා සුඛන්තිආදීසු සාමිසා සුඛා නාම පඤ්චකාමගුණාමිසනිස්සිතා ඡ ගෙහස්සිතසොමනස්සවෙදනා; නිරාමිසා සුඛා නාම ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතසොමනස්සවෙදනා; සාමිසා දුක්ඛා නාම ඡ ගෙහස්සිතදොමනස්සවෙදනා; නිරාමිසා දුක්ඛා නාම ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතදොමනස්සවෙදනා; සාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම ඡ ගෙහසිතඋපෙක්ඛාවෙදනා; නිරාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතඋපෙක්ඛාවෙදනා. තාසං විභාගො උපරිපණ්ණාසෙ පාළියං (ම. නි. 3.304 ආදයො) ආගතොයෙව. සො තං නිමිත්තන්ති සො තං වෙදනානිමිත්තං. බහිද්ධා වෙදනාසූති පරපුග්ගලස්ස වෙදනාසු. සුඛං වෙදනං වෙදයමානන්ති පරපුග්ගලං සුඛවෙදනං වෙදයමානං. අජ්ඣත්තබහිද්ධාති කාලෙන අත්තනො කාලෙන පරස්ස වෙදනාසු චිත්තං උපසංහරති. ඉමස්මිං වාරෙ යස්මා නෙව අත්තා, න පරො නියමිතො; තස්මා වෙදනාපරිග්ගහමත්තමෙව දස්සෙතුං ‘‘ඉධ භික්ඛු සුඛං වෙදනං සුඛා වෙදනා’’තිආදි වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ඉමස්මිං පන පබ්බෙ සුද්ධවිපස්සනාව කථිතාති.

වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා

365. චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසෙපි ¶ හෙට්ඨා වුත්තසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සරාගං වා චිත්තන්තිආදීසු පන සරාගන්ති අට්ඨවිධං ලොභසහගතං. වීතරාගන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. ඉදං පන යස්මා සම්මසනං න ¶ ධම්මසමොධානං, තස්මා ඉධ එකපදෙපි ලොකුත්තරං න ලබ්භති. යස්මා පහානෙකට්ඨවසෙන රාගාදීහි සහ වත්තන්ති පහීයන්ති, තස්මා ද්වීසු පදෙසු නිප්පරියායෙන න ලබ්භන්තීති න ගහිතානි. සෙසානි චත්තාරි අකුසලචිත්තානි නෙව පුරිමපදං, න පච්ඡිමපදං භජන්ති. සදොසන්ති දුවිධං දොමනස්සසහගතං. වීතදොසන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. සෙසානි දස අකුසලචිත්තානි නෙව පුරිමපදං, න පච්ඡිමපදං භජන්ති. සමොහන්ති විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චෙව උද්ධච්චසහගතඤ්චාති දුවිධං. යස්මා පන මොහො සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජති, තස්මා ¶ සෙසානිපි ඉධ වට්ටන්ති එව. ඉමස්මිං යෙව හි දුකෙ ද්වාදසාකුසලචිත්තානි පරියාදිණ්ණානීති. වීතමොහන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. සංඛිත්තන්ති ථිනමිද්ධානුපතිතං. එතඤ්හි සඞ්කුටිතචිත්තං නාම. වික්ඛිත්තන්ති උද්ධච්චසහගතං. එතඤ්හි පසටචිත්තං නාම.

මහග්ගතන්ති රූපාවචරං අරූපාවචරඤ්ච. අමහග්ගතන්ති කාමාවචරං. සඋත්තරන්ති කාමාවචරං. අනුත්තරන්ති රූපාවචරඤ්ච අරූපාවචරඤ්ච. තත්රාපි සඋත්තරං රූපාවචරං, අනුත්තරං අරූපාවචරමෙව. සමාහිතන්ති යස්ස අප්පනාසමාධි උපචාරසමාධි වා අත්ථි. අසමාහිතන්ති උභයසමාධිවිරහිතං. විමුත්තන්ති තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිමුත්තීහි විනිමුත්තං. අවිමුත්තන්ති උභයවිමුත්තිරහිතං; සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීනං පන ඉධ ඔකාසොව නත්ථි. සරාගමස්ස චිත්තන්ති සරාගං අස්ස චිත්තං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව. ඉමස්මිම්පි පබ්බෙ සුද්ධවිපස්සනාව කථිතාති.

චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා

නීවරණපබ්බවණ්ණනා

367. එත්තාවතා ¶ යස්මා කායානුපස්සනාය රූපක්ඛන්ධපරිග්ගහොව කථිතො, වෙදනානුපස්සනාය වෙදනාක්ඛන්ධපරිග්ගහොව චිත්තානුපස්සනාය විඤ්ඤාණක්ඛන්ධපරිග්ගහොව තස්මා ඉදානි සම්පයුත්තධම්මසීසෙන සඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරිග්ගහම්පි කථෙතුං ධම්මානුපස්සනං දස්සෙන්තො කථඤ්ච භික්ඛූතිආදිමාහ. තත්ථ සන්තන්ති අභිණ්හසමුදාචාරවසෙන සංවිජ්ජමානං. අසන්තන්ති අසමුදාචාරවසෙන ¶ වා පහීනත්තා වා අවිජ්ජමානං. යථා චාති යෙන කාරණෙන කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති. තඤ්ච පජානාතීති තඤ්ච කාරණං පජානාති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සුභනිමිත්තෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන ¶ කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති. සුභනිමිත්තං නාම සුභම්පි සුභනිමිත්තං, සුභාරම්මණම්පි සුභනිමිත්තං. අයොනිසොමනසිකාරො නාම අනුපායමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො, අනිච්චෙ නිච්චන්ති වා දුක්ඛෙ සුඛන්ති වා අනත්තනි අත්තාති වා අසුභෙ සුභන්ති වා මනසිකාරො. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සුභනිමිත්තං. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අසුභනිමිත්තෙ පන යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. අසුභනිමිත්තං නාම අසුභම්පි අසුභනිමිත්තං, අසුභාරම්මණම්පි අසුභනිමිත්තං. යොනිසොමනසිකාරො නාම උපායමනසිකාරො පථමනසිකාරො, අනිච්චෙ අනිච්චන්ති වා දුක්ඛෙ දුක්ඛන්ති වා අනත්තනි අනත්තාති වා අසුභෙ අසුභන්ති වා මනසිකාරො. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො කාමච්ඡන්දො පහීයති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අසුභනිමිත්තං. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමනාහාරො ¶ අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස භිය්යොභාවාය, වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, භාවෙන්තස්සාපි; ඉන්ද්රියෙසු පිහිතද්වාරස්සාපි ¶ ; චතුන්නං පඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙන වුත්තං –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරසදිසෙ අසුභභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති; ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන ¶ වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස කාමච්ඡන්දස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

පටිඝනිමිත්තෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන පන බ්යාපාදස්ස උප්පාදො හොති. තත්ථ පටිඝම්පි පටිඝනිමිත්තං නාම; පටිඝාරම්මණම්පි පටිඝනිමිත්තං. අයොනිසොමනසිකාරො සබ්බත්ථ එකලක්ඛණොව. තං තස්මිං නිමිත්තෙ බහුලං පවත්තයතො බ්යාපාදො උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, පටිඝනිමිත්තං. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

මෙත්තාය පන චෙතොවිමුත්තියා යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. තත්ථ මෙත්තාති වුත්තෙ අප්පනාපි උපචාරොපි වට්ටති; චෙතොවිමුත්තීති අප්පනාව. යොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොව. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො බ්යාපාදො පහීයති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි ¶ , භික්ඛවෙ, මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස භිය්යොභාවාය, වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232 ථොකං විසදිසං).

අපිච ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, මෙත්තාභාවනානුයොගො, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණා, පටිසඞ්ඛානබහුලීකතා ¶ , කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ඔදිස්සකානොදිස්සකදිසාඵරණානඤ්හි අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති. ඔධිසො අනොධිසො දිසාඵරණවසෙන මෙත්තං භාවෙන්තස්සාපි. ‘ත්වං එතස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි, කිමස්ස සීලාදීනි විනාසෙතුං සක්ඛිස්සසි? නනු ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සසි? පරස්ස කුජ්ඣනං නාම වීතච්චිතඞ්ගාරතත්තඅයොසලාකගූථාදීනි ගහෙත්වා පරස්ස පහරිතුකාමතාසදිසං හොති. එසොපි තව කුද්ධො කිං කරිස්සති? කිං තෙ සීලාදීනි විනාසෙතුං සක්ඛිස්සති? එස අත්තනො කම්මෙනාගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සති; අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං විය පටිවාතඛිත්තරජොමුට්ඨි විය ¶ ච එතස්සෙවෙස කොධො මත්ථකෙ පතිස්සතී’ති. එවං අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛතොපි, උභයකම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සාපි, අස්සගුත්තත්ථෙරසදිසෙ මෙත්තාභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති; ඨානනිසජ්ජාදීසු මෙත්තානිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස බ්යාපාදස්ස අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

අරතීතිආදීසු අයොනිසොමනසිකාරෙන ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදො හොති. අරති නාම උක්කණ්ඨිතතා. තන්දී නාම කායාලසියතා. විජම්භිකා නාම කායවිනාමනා. භත්තසම්මදො නාම භත්තමුච්ඡා භත්තපරිළාහො. චෙතසො ලීනත්තං නාම චිත්තස්ස ලීනාකාරො. ඉමෙසු අරතිආදීසු අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අරති තන්දී විජම්භිකා භත්තසම්මදො චෙතසො ච ලීනත්තං. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදාය ¶ , උප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

ආරම්භධාතුආදීසු පන යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. ආරම්භධාතු නාම පඨමාරම්භවීරියං. නික්කමධාතු නාම කොසජ්ජතො ¶ නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතරං. පරක්කමධාතු නාම පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං. ඉමස්මිං තිප්පභෙදෙ වීරියෙ යොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො ථිනමිද්ධං පහීයති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආරම්භධාතු, නික්කමධාතු, පරක්කමධාතු. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමනාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස භිය්යොභාවාය, වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අතිභොජනෙ ¶ නිමිත්තග්ගාහො, ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො, අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ආහරහත්ථක භුත්තවමිතක තත්රවට්ටක අලංසාටක කාකමාසකභොජනං භුඤ්ජිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස හි සමණධම්මං කරොතො ථිනමිද්ධං මහාහත්ථී විය ඔත්ථරන්තං ආගච්ඡති. චතුපඤ්චආලොපඔකාසං පන ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා යාපනසීලස්ස භික්ඛුනො තං න හොතීති අතිභොජනෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති. යස්මිං ඉරියාපථෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමති තතො අඤ්ඤං පරිවත්තෙන්තස්සාපි, රත්තිං චන්දාලොකදීපාලොකඋක්කාලොකෙ දිවා සූරියාලොකං මනසිකරොන්තස්සාපි, අබ්භොකාසෙ වසන්තස්සාපි, මහාකස්සපත්ථෙරසදිසෙ පහීනථිනමිද්ධෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති; ඨානනිසජ්ජාදීසු ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස ථිනමිද්ධස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

චෙතසො අවූපසමෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උප්පාදො හොති. අවූපසමො නාම අවූපසන්තාකාරො; උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙවෙතං අත්ථතො. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො උද්ධච්චකුක්කුච්චං උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි ¶ , භික්ඛවෙ, චෙතසො අවූපසමො. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස ¶ උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

සමාධිසඞ්ඛාතෙ පන චෙතසො වූපසමෙ යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, චෙතසො වූපසමො. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමනාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස භිය්යොභාවාය, වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, වුඩ්ඪසෙවිතා ¶ , කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති. කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයපඤ්ඤත්තියං චිණ්ණවසීභාවතාය පකතඤ්ඤුනොපි, වුඩ්ඪෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තස්සාපි, උපාලිත්ථෙරසදිසෙ විනයධරෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති; ඨානනිසජ්ජාදීසු කප්පියාකප්පියනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චෙ උද්ධච්චස්ස අරහත්තමග්ගෙන කුක්කුච්චස්ස අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

විචිකිච්ඡාඨානීයෙසු ධම්මෙසු අයොනිසොමනසිකාරෙන විචිකිච්ඡාය උප්පාදො හොති. විචිකිච්ඡාඨානීයා ධම්මා නාම පුනප්පුනං විචිකිච්ඡාය කාරණත්තා විචිකිච්ඡාව. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, විචිකිච්ඡාඨානීයා ධම්මා. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො ¶ – අයමාහාරො අනුප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය උප්පාදාය, උප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

කුසලාදිධම්මෙසු ¶ යොනිසොමනසිකාරෙන පනස්සා පහානං හොති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා, සාවජ්ජානවජ්ජා ධම්මා, හීනප්පණීතා ධම්මා, කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමනාහාරො අනුප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය උප්පාදාය, උප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය භිය්යොභාවාය, වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, අධිමොක්ඛබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා…පෙ… පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති. තීණි රතනානි ආරබ්භ පරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සාපි, තීසු රතනෙසු ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාපි ¶ , සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති. ඨානනිස්සජ්ජාදීසු තිණ්ණං රතනානං ගුණනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනාය විචිකිච්ඡාය සොතාපත්තිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

නීවරණපබ්බවණ්ණනා.

බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා

බොජ්ඣඞ්ගපබ්බෙ සන්තන්ති පටිලාභවසෙන විජ්ජමානං. අසන්තන්ති අප්පටිලාභවසෙන අවිජ්ජමානං. යථා ච අනුප්පන්නස්සාතිආදීසු පන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස තාව –

‘‘අත්ථි ¶ , භික්ඛවෙ, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.183) – එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ සතියෙව සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා. යොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොයෙව. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති.

අපිච චත්තාරො ධම්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – සතිසම්පජඤ්ඤං, මුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති. අභික්කන්තාදීසු හි සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤෙන, භත්තනික්ඛිත්තකාකසදිසෙ මුට්ඨස්සතිපුග්ගලෙ පරිවජ්ජනෙන, තිස්සදත්තත්ථෙරඅභයත්ථෙරසදිසෙ උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලෙ සෙවනෙන, ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතාය ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. එවං චතූහි කාරණෙහි උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති.

ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පන –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා…පෙ… කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) –

එවං උප්පාදො හොති.

අපිච ¶ සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පරිපුච්ඡකතා, වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා, ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා, තදධිමුත්තතාති. තත්ථ පරිපුච්ඡකතාති ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානසමථවිපස්සනානං අත්ථසන්නිස්සිතපරිපුච්ඡාබහුලතා. වත්ථුවිසදකිරියාති අජ්ඣත්තිකබාහිරානං වත්ථූනං විසදභාවකරණං. යදා හිස්ස කෙසනඛලොමානි දීඝානි හොන්ති, සරීරං ¶ වා උස්සන්නදොසඤ්චෙව සෙදමලමක්ඛිතඤ්ච, තදා අජ්ඣත්තිකං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. යදා ¶ පන චීවරං ජිණ්ණං කිලිට්ඨං දුග්ගන්ධං හොති, සෙනාසනං වා උක්ලාපං, තදා බාහිරං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. තස්මා කෙසාදිඡෙදනෙන උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි සරීරසල්ලහුකභාවකරණෙන, උච්ඡාදනන්හාපනෙන ච අජ්ඣත්තිකවත්ථු විසදං කාතබ්බං. සූචිකම්මධොවනරජනපරිභණ්ඩකරණාදීහි බාහිරවත්ථු විසදං කාතබ්බං. එතස්මිඤ්හි අජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථුම්හි අවිසදෙ උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං; අපරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. විසදෙ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථුම්හි උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි විසදං හොති පරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. තෙන වුත්තං ‘‘වත්ථුවිසදකිරියා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තතී’’ති.

ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා නාම සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං සමභාවකරණං. සචෙ හිස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, ඉතරානි මන්දානි, තතො වීරියින්ද්රියං පග්ගහකිච්චං, සතින්ද්රියං උපට්ඨානකිච්චං, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපකිච්චං, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති. තස්මා තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන වා යථා වා මනසිකරොතො බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන හාපෙතබ්බං. වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සනං. සචෙ පන වීරියින්ද්රියං ¶ බලවං හොති, අථ නෙව සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛකිච්චං කාතුං සක්කොති, න ඉතරානි ඉතරකිච්චභෙදං. තස්මා තං පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බං. තත්රාපි සොණත්ථෙරවත්ථු දස්සෙතබ්බං. එවං සෙසෙසුපි එකස්ස බලවභාවෙ සති ඉතරෙසං අත්තනො කිච්චෙසු අසමත්ථතා වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමතං පසංසන්ති. බලවසද්ධො හි මන්දපඤ්ඤො මුද්ධප්පසන්නො හොති, අවත්ථුස්මිං පසීදති. බලවපඤ්ඤො මන්දසද්ධො කෙරාටිකපක්ඛං භජති, භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොති ‘චිත්තුප්පාදමත්තෙනෙව කුසලං හොතී’ති අතිධාවිත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි අකරොන්තො නිරයෙ උප්පජ්ජති. උභින්නං පන සමතාය වත්ථුස්මිංයෙව පසීදති. බලවසමාධිං පන මන්දවීරියං, සමාධිස්ස කොසජ්ජපක්ඛත්තා, කොසජ්ජං අධිභවති. බලවවීරියං මන්දසමාධිං, වීරියස්ස උද්ධච්චපක්ඛත්තා, උද්ධච්චං අධිභවති. සමාධි පන වීරියෙන සංයොජිතො කොසජ්ජෙ පතිතුං න ලභති. වීරියං සමාධිනා සංයොජිතං උද්ධච්චෙ පතිතුං න ලභති. තස්මා තදුභයම්පි සමං කාතබ්බං. උභයසමතාය හි අප්පනා හොති ¶ ¶ . අපිච සමාධිකම්මිකස්ස බලවතීපි සද්ධා වට්ටති. එවං සො සද්දහන්තො ඔකප්පෙන්තො අප්පනං පාපුණිස්සති.

සමාධිපඤ්ඤාසු පන සමාධිකම්මිකස්ස එකග්ගතා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො අප්පනං පාපුණාති. විපස්සනාකම්මිකස්ස පඤ්ඤා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො ලක්ඛණපටිවෙධං පාපුණාති. උභින්නං පන සමතාය අප්පනා හොතියෙව. සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටති. සති හි චිත්තං උද්ධච්චපක්ඛිකානං සද්ධාවීරියපඤ්ඤානං වසෙන උද්ධච්චපාතතො, කොසජ්ජපක්ඛිකෙන ච සමාධිනා කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. තස්මා සා, ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු, සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච සබ්බරාජකිච්චෙසු, සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘සති ච පන සබ්බත්ථිකා වුත්තා භගවතා. කිං කාරණා? චිත්තඤ්හි සතිපටිසරණං, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා ¶ ච සති; න විනා සතියා චිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහො හොතී’’ති.

දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා නාම ඛන්ධාදිභෙදෙ අනොගාළ්හපඤ්ඤානං දුම්මෙධපුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා නාම සමපඤ්ඤාසලක්ඛණපරිග්ගාහිකාය උදයබ්බයපඤ්ඤාය සමන්නාගතපුග්ගලසෙවනා. ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා නාම ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති.

වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආරම්භධාතු නික්කමධාතු පරක්කමධාතු. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) –

එවං උප්පාදො හොති.

අපිච ¶ එකාදස ධම්මා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – අපායභයපච්චවෙක්ඛණතා, ආනිසංසදස්සාවිතා, ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණතා, පිණ්ඩපාතාපචායනතා ¶ , දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

තත්ථ නිරයෙසු පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණතො පට්ඨාය මහාදුක්ඛං අනුභවනකාලෙපි, තිරච්ඡානයොනියං ජාලක්ඛිපකුමීනාදීහි ගහිතකාලෙපි, පාචනකණ්ටකාදිප්පහාරාවිතුන්නස්ස පන සකටවහනාදිකාලෙපි, පෙත්තිවිසයෙ අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි එකං බුද්ධන්තරම්පි ඛුප්පිපාසාහි ආතුරීභූතකාලෙපි, කාලකඤ්ජිකඅසුරෙසු සට්ඨිහත්ථඅසීතිහත්ථප්පමාණෙන ¶ අට්ඨිචම්මමත්තෙනෙව අත්තභාවෙන වාතාතපාදිදුක්ඛානුභවනකාලෙපි න සක්කා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං උප්පාදෙතුං. ‘අයමෙව තෙ, භික්ඛු, කාලො වීරියකරණායා’ති එවං අපායභයං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. ‘න සක්කා කුසීතෙන නව ලොකුත්තරධම්මා ලද්ධුං; ආරද්ධවීරියෙනෙව සක්කා; අයමානිසංසො වීරියස්සා’ති එවං ආනිසංසදස්සාවිනොපි උප්පජ්ජති. ‘සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධමහාසාවකෙහෙව තෙ ගතමග්ගො ගන්තබ්බො; සො ච න සක්කා කුසීතෙන ගන්තු’න්ති එවං ගමනවීථිං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති. ‘යෙ තං පිණ්ඩපාතාදීහි උපට්ඨහන්ති, ඉමෙ තෙ මනුස්සා නෙව ඤාතකා, න දාසකම්මකරා, නාපි තං නිස්සාය ‘ජීවිස්සාමා’ති තෙ පණීතානි පිණ්ඩපාතාදීනි දෙන්ති; අථ ඛො අත්තනො කාරානං මහප්ඵලතං පච්චාසිංසමානා දෙන්ති. සත්ථාරාපි ‘අයං ඉමෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිත්වා කායදළ්හීබහුලො සුඛං විහරිස්සතී’ති න එවඤ්ච සම්පස්සතා තුය්හං පච්චයා අනුඤ්ඤතා; අථ ඛො ‘අයං ඉමෙ පරිභුඤ්ජමානො සමණධම්මං කත්වා වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිස්සතී’ති තෙ පච්චයා අනුඤ්ඤාතා. සො දානි ත්වං කුසීතො විහරන්තො න තං පිණ්ඩපාතං අපචායිස්සසි. ආරද්ධවීරියස්සෙව හි පිණ්ඩපාතාපචායනං නාම හොතී’ති එවං පිණ්ඩපාතාපචායනං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති, මහාමිත්තත්ථෙරස්ස විය.

ථෙරො කිර කස්සකලෙණෙ නාම පටිවසති. තස්ස ච ගොචරගාමෙ එකා මහාඋපාසිකා ථෙරං පුත්තං කත්වා පටිජග්ගති. සා එකදිවසං අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තී ධීතරං ආහ – ‘‘අම්ම, අසුකස්මිං ඨානෙ පුරාණතණ්ඩුලා, අසුකස්මිං ඛීරං, අසුකස්මිං සප්පි, අසුකස්මිං ඵාණිතං. තව ¶ භාතිකස්ස අය්යමිත්තස්ස ආගතකාලෙ භත්තං පචිත්වා ඛීරසප්පිඵාණිතෙහි සද්ධිං දෙහි ¶ , ත්වඤ්ච භුඤ්ජෙය්යාසී’’ති. ‘‘ත්වං පන කිං භුඤ්ජිස්සසි, අම්මා’’ති? ‘‘අහං පන හිය්යො පක්කං පාරිවාසිකභත්තං කඤ්ජියෙන භුත්තම්හී’’ති. ‘‘දිවා කිං භුඤ්ජිස්සසි, අම්මා’’ති? ‘‘සාකපණ්ණං පක්ඛිපිත්වා කණතණ්ඩුලෙහි අම්බිලයාගුං පචිත්වා ඨපෙහි, අම්මා’’ති.

ථෙරො චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං නීහරන්තොව තං සද්දං සුත්වා අත්තානං ඔවදි – ‘මහාඋපාසිකා කිර කඤ්ජියෙන ¶ පාරිවාසිකභත්තං භුඤ්ජි; දිවාපි කණපණ්ණම්බිලයාගුං භුඤ්ජිස්සති; තුය්හං අත්ථාය පන පුරාණතණ්ඩුලාදීනි ආචික්ඛති. තං නිස්සාය ඛො පනෙසා නෙව ඛෙත්තං, න වත්ථුං, න භත්තං, න වත්ථං පච්චාසීසති; තිස්සො පන සම්පත්තියො පත්ථයමානා දෙති. ත්වං එතිස්සා තා සම්පත්තියො දාතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසීති? අයං ඛො පන පිණ්ඩපාතො තයා සරාගෙන සදොසෙන සමොහෙන න සක්කා භුඤ්ජිතු’න්ති පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගණ්ඨිකං මුඤ්චිත්වා නිවත්තිත්වා කස්සකලෙණමෙව ගන්ත්වා පත්තං හෙට්ඨාමඤ්චෙ චීවරං චීවරවංසෙ ඨපෙත්වා ‘අරහත්තං අපාපුණිත්වා න නික්ඛමිස්සාමී’ති වීරියං අධිට්ඨහිත්වා නිසීදි. දීඝරත්තං අප්පමත්තො හුත්වා නිවුත්ථභික්ඛු විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පුරෙභත්තමෙව අරහත්තං පත්වා විකසමානමිව පදුමං මහාඛීණාසවො සිතං කරොන්තොව නිසීදි. ලෙණද්වාරෙ රුක්ඛම්හි අධිවත්ථා දෙවතා –

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ ආසවා ඛීණා, දක්ඛිණෙය්යොසි මාරිසා’’ති.

උදානං උදානෙත්වා – ‘භන්තෙ, පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං තුම්හාදිසානං අරහන්තානං භික්ඛං දත්වා මහල්ලකිත්ථියො දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’ති ආහ.

ථෙරො උට්ඨහිත්වා ද්වාරං විවරිත්වා කාලං ඔලොකෙන්තො ‘පාතොයෙවා’ති ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය ගාමං පාවිසි. දාරිකාපි භත්තං සම්පාදෙත්වා ‘ඉදානි මෙ භාතා ආගමිස්සති, ඉදානි මෙ භාතා ආගමිස්සතීති ද්වාරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා නිසීදි. සා, ථෙරෙ ඝරද්වාරං සම්පත්තෙ, පත්තං ගහෙත්වා සප්පිඵාණිතයොජිතස්ස ඛීරපිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා හත්ථෙ ඨපෙසි. ථෙරො ‘සුඛං හොතූ’ති අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සාපි තං ඔලොකයමානා අට්ඨාසි.

ථෙරස්ස ¶ ¶ හි තදා අතිවිය පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො අහොසි, විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, මුඛං බන්ධනා මුත්තතාලපක්කං විය අතිවිය විරොචිත්ථ. මහාඋපාසිකා අරඤ්ඤා ආගන්ත්වා – ‘‘කිං, අම්ම, භාතිකො තෙ ආගතො’’ති පුච්ඡි. සා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. උපාසිකා ‘අජ්ජ මෙ පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’න්ති ඤත්වා ‘‘අභිරමති තෙ, අම්ම, භාතා බුද්ධසාසනෙ, න උක්කණ්ඨතී’’ති ආහ.

මහන්තං ඛො පනෙතං සත්ථු දායජ්ජං යදිදං සත්ත අරියධනානි නාම. තං න සක්කා කුසීතෙන ගහෙතුං. යථා හි ¶ විප්පටිපන්නං පුත්තං මාතාපිතරො ‘අයං අම්හාකං අපුත්තො’ති පරිබාහිරං කරොන්ති; සො තෙසං අච්චයෙන දායජ්ජං න ලභති; එවං කුසීතොපි ඉදං අරියධනදායජ්ජං න ලභති, ආරද්ධවීරියොව ලභතීති දායජ්ජමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති. ‘මහා ඛො පන තෙ සත්ථා. සත්ථුනො හි තෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිගණ්හනකාලෙපි අභිනික්ඛමනෙපි අභිසම්බොධියම්පි ධම්මචක්කපවත්තනයමකපාටිහාරියදෙවොරොහනආයුසඞ්ඛාරවොස්සජ්ජනෙසුපි පරිනිබ්බානකාලෙපි දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. යුත්තං නු තෙ එවරූපස්ස සත්ථුනො සාසනෙ පබ්බජිත්වා කුසීතෙන භවිතු’න්ති එවං සත්ථුමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘ජාතියාපි ත්වං ඉදානි න ලාමකජාතිකොසි; අසම්භින්නාය මහාසම්මතපවෙණියා ආගතෙ ඔක්කාකරාජවංසෙ ජාතො; සිරිසුද්ධොදනමහාරාජස්ස ච මහාමායාදෙවියා ච නත්තා; රාහුලභද්දස්ස කනිට්ඨො. තයා නාම එවරූපෙන ජිනපුත්තෙන හුත්වා න යුත්තං කුසීතෙන විහරිතු’න්ති එවං ජාතිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති. ‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා චෙව අසීතිමහාසාවකා ච වීරියෙනෙව ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣිංසු. ත්වං එතෙසං සබ්රහ්මචාරීනං මග්ගං පටිපජ්ජසි, නප්පටිපජ්ජසී’ති එවං සබ්රහ්මචාරිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

කුච්ඡිං පූරෙත්වා ඨිතඅජගරසදිසෙ විස්සට්ඨකායිකචෙතසිකවීරියෙ කුසීතපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ පුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි ඨානනිසජ්ජාදීසු විරියුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති.

පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ –

‘‘අත්ථි ¶ , භික්ඛවෙ, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) –

එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ පීතියෙව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා නාම. තස්සා උප්පාදකමනසිකාරො ¶ යොනිසොමනසිකාරො නාම.

අපිච එකාදස ධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – බුද්ධානුස්සති, ධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතානුස්සති, උපසමානුස්සති, ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා, පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති.

බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි හි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති; ධම්මසඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි, දීඝරත්තං අක්ඛණ්ඩං කත්වා රක්ඛිතං චතුපාරිසුද්ධිසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනො දසසීලං පඤ්චසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, දුබ්භික්ඛභයාදීසු පණීතං භොජනං සබ්රහ්මචාරීනං දත්වා ‘එවං නාම අදම්හා’ති චාගං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනොපි එවරූපෙ කාලෙ සීලවන්තානං දින්නදානං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, යෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා දෙවතා දෙවත්තං පත්තා තථාරූපානං ගුණානං අත්තනි අත්ථිතං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතෙ කිලෙසෙ සට්ඨිපි සත්තතිපි වස්සානි න සමුදාචරන්තීති පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, චෙතියදස්සනබොධිදස්සනථෙරදස්සනෙසු අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ගද්රභපිට්ඨෙ රජසදිසෙ ලූඛපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, බුද්ධාදීසු පසාදබහුලෙ මුදුචිත්තෙ සිනිද්ධපුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, රතනත්තයගුණපරිදීපකෙ පසාදනීයසුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පීතිඋප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති.

පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ –

‘‘අත්ථි ¶ , භික්ඛවෙ, කායපස්සද්ධි චිත්තපස්සද්ධි. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) –

එවං උප්පාදො හොති. අපිච සත්ත ධම්මා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පණීතභොජනසෙවනතා, උතුසුඛසෙවනතා ¶ , ඉරියාපථසුඛසෙවනතා, මජ්ඣත්තපයොගතා, සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, පස්සද්ධිකායපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති. පණීතඤ්හි සිනිද්ධං සප්පායභොජනං භුඤ්ජන්තස්සාපි, සීතුණ්හෙසු උතූසු ඨානාදීසු ච ඉරියාපථෙසු සප්පායං උතුඤ්ච ඉරියාපථඤ්ච සෙවන්තස්සාපි පස්සද්ධි උප්පජ්ජති. යො පන මහාපුරිසජාතිකො සබ්බඋතුඉරියාපථක්ඛමොව හොති, න තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යස්ස සභාගවිසභාගතා අත්ථි, තස්සෙව විසභාගෙ උතුඉරියාපථෙ වජ්ජෙත්වා සභාගෙ සෙවන්තස්සාපි උප්පජ්ජති. මජ්ඣත්තපයොගො වුච්චති අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතපච්චවෙක්ඛණා; ඉමිනා මජ්ඣත්තපයොගෙන උප්පජ්ජති. යො ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පරං විහෙඨයමානොව විචරති, එවරූපං සාරද්ධකායං පුග්ගලං පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, සංයතපාදපාණිං පස්සද්ධකායං පුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පස්සද්ධිඋප්පාදනත්ථාය නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති.

සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සමථනිමිත්තං අබ්යග්ගනිමිත්තං. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) –

එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ සමථොව සමථනිමිත්තං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන ච අබ්යග්ගනිමිත්තන්ති.

අපිච ¶ එකාදස ධම්මා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – වත්ථුවිසදකිරියතා ¶ , ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා, නිමිත්තකුසලතා, සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගණ්හනතා, සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණනතා, සමයෙ සම්පහංසනතා, සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛණතා, අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා, ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති. තත්ථ වත්ථුවිසදකිරියතා ච ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

නිමිත්තකුසලතා නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහණකුසලතා. සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහණනතාති යස්මිං සමයෙ අතිසිථිලවීරියතාදීහි ¶ ලීනං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස පග්ගණ්හනං. සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණනතාති යස්මිං සමයෙ අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධටං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස නිග්ගණ්හනං. සමයෙ සම්පහංසනතාති යස්මිං සමයෙ චිත්තං පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානධිගමෙන වා නිරස්සාදං හොති, තස්මිං සමයෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙජෙති. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන ච පසාදං ජනෙති. අයං වුච්චති සමයෙ සම්පහංසනතාති.

සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා නාම යස්මිං සමයෙ සම්මාපටිපත්තිං ආගම්ම අලීනං අනුද්ධටං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නං චිත්තං හොති, තදායං පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු න බ්යාපාරං ආපජ්ජති සාරථී විය සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු. අයං වුච්චති සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතාති. අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා නාම උපචාරං වා අප්පනං වා අප්පත්තානං වික්ඛිත්තචිත්තානං පුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා නාම උපචාරෙන වා අප්පනාය වා සමාහිතචිත්තානං සෙවනා භජනා පයිරුපාසනා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු සමාධිඋප්පාදනත්ථංයෙව නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවඤ්හි පටිපජ්ජතො එස උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති.

උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො ¶ – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස ¶ වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) –

එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ උපෙක්ඛාව උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා නාම. අපිච පඤ්ච ධම්මා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – සත්තමජ්ඣත්තතා, සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා, සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි සත්තමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති – ‘ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනොව කම්මෙන ගමිස්සසි. එසොපි අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනොව කම්මෙන ගමිස්සති. ත්වං කං කෙලායසී’ති එවං කම්මස්සකතපච්චවෙක්ඛණෙන ච ‘පරමත්ථතො සත්තොයෙව නත්ථි. සො ත්වං කං කෙලායසී’ති එවං නිස්සත්තපච්චවෙක්ඛණෙන ච. ද්වීහෙවාකාරෙහි සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති – ‘ඉදං චීවරං අනුපුබ්බෙන වණ්ණවිකාරඤ්චෙව ජිණ්ණභාවඤ්ච උපගන්ත්වා පාදපුඤ්ඡනචොළකං හුත්වා යට්ඨිකොටියා ඡඩ්ඩනීයං භවිස්සති. සචෙ පනස්ස සාමිකො භවෙය්ය, නාස්ස එවං විනස්සිතුං දදෙය්යා’ති එවං අස්සාමිකභාවපච්චවෙක්ඛණෙන ච. ‘අනද්ධනියං ඉදං තාවකාලික’න්ති එවං තාවකාලිකභාවපච්චවෙක්ඛණෙන ච. යථා ච චීවරෙ, එවං පත්තාදීසුපි යොජනා කාතබ්බා.

සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතාති එත්ථ යො පුග්ගලො ගිහී වා අත්තනො පුත්තධීතාදිකෙ, පබ්බජිතො වා අත්තනො අන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකාදිකෙ මමායති, සහත්ථෙනෙව නෙසං කෙසච්ඡෙදනසූචිකම්මචීවරධොවනරජනපත්තපචනාදීනි කරොති, මුහුත්තම්පි අපස්සන්තො ‘අසුකො සාමණෙරො කුහිං? අසුකො දහරො කුහි’න්ති? භන්තමිගො විය ඉතො චිතො ච ආලොකෙති; අඤ්ඤෙන කෙසච්ඡෙදනාදීනං අත්ථාය ‘මුහුත්තං තාව අසුකං පෙසෙථා’ති යාචියමානොපි ‘අම්හෙපි තං අත්තනො කම්මං න කාරෙම, තුම්හෙ නං ගහෙත්වා කිලමෙස්සථා’ති න දෙති – අයං සත්තකෙලායනො නාම.

යො ¶ පන චීවරපත්තථාලකකත්තරයට්ඨිආදීනි ¶ මමායති, අඤ්ඤස්ස හත්ථෙන පරාමසිතුම්පි න දෙති, තාවකාලිකං යාචිතොපි ‘මයම්පි ඉමං මමායන්තා න පරිභුඤ්ජාම, තුම්හාකං කිං දස්සාමා’ති වදති – අයං සඞ්ඛාරකෙලායනො නාම. යො පන තෙසු ද්වීසුපි වත්ථූසු මජ්ඣත්තො උදාසීනො – අයං සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තො නාම. ඉති අයං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො එවරූපෙ සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලෙ ¶ ආරකා පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු තදුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරි හොතීති පජානාති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා.

ඉමෙසුපි ද්වීසු පබ්බෙසු සුද්ධවිපස්සනාව කථිතා. ඉති ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පරිග්ගණ්හාති, අඤ්ඤෙන වෙදනං, අඤ්ඤෙන චිත්තං, අඤ්ඤෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාති; ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්ති. ආදිතො හි කායං පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම. තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති කායනුපස්සනා නාම. තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම. වෙදනං පරිග්ගණ්හිත්වා…. චිත්තං පරිග්ගණ්හිත්වා…. ධම්මෙ පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම. තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම. තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම. එවං තාව දෙසනා පුග්ගලෙ තිට්ඨති. කායෙ පන ‘සුභ’න්ති විපල්ලාසප්පහානා කායපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති කායානුපස්සනා නාම. වෙදනාය ‘සුඛ’න්ති විපල්ලාසප්පහානා වෙදනාපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති වෙදනානුපස්සනා නාම. චිත්තෙ ‘නිච්ච’න්ති විපල්ලාසප්පහානා චිත්තපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති චිත්තානුපස්සනා නාම. ධම්මෙසු ‘අත්තා’ති විපල්ලාසප්පහානා ධම්මපරිග්ගාහිකා ¶ සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති ධම්මානුපස්සනා නාම. ඉති එකාව මග්ගසම්පයුත්තා සති චතුකිච්චසාධනට්ඨෙන චත්තාරි ¶ නාමානි ලභති. තෙන වුත්තං – ‘ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්තී’ති.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

374. අභිධම්මභාජනීයෙ ¶ ලොකුත්තරසතිපට්ඨානවසෙන දෙසනාය ආරද්ධත්තා යථා කායාදිආරම්මණෙසු ලොකියසතිපට්ඨානෙසු තන්ති ඨපිතා, එවං අට්ඨපෙත්වා සබ්බානිපි කායානුපස්සාදීනි සතිපට්ඨානානි ධම්මසඞ්ගණියං (ධ. ස. 355 ආදයො) විභත්තස්ස දෙසනානයස්ස මුඛමත්තමෙව දස්සෙන්තෙන නිද්දිට්ඨානි.

තත්ථ නයභෙදො වෙදිතබ්බො. කථං? කායානුපස්සනාය තාව සොතාපත්තිමග්ගෙ ඣානාභිනිවෙසෙ සුද්ධිකපටිපදා, සුද්ධිකසුඤ්ඤතා, සුඤ්ඤතපටිපදා, සුද්ධිකඅප්පණිහිතං, අප්පණිහිතපටිපදාති ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං චතුක්කපඤ්චකනයානං වසෙන දස නයා හොන්ති. එවං සෙසෙසුපීති වීසතියා අභිනිවෙසෙසු ද්වෙ නයසතානි. තානි චතූහි අධිපතීහි චතුගුණිතානි අට්ඨ. ඉති සුද්ධිකානි ද්වෙ සාධිපතීනි අට්ඨාති සබ්බම්පි නයසහස්සං හොති. තථා වෙදනානුපස්සනාදීසු සුද්ධිකසතිපට්ඨානෙ චාති සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ච නයසහස්සානි. යථා ච සොතාපත්තිමග්ගෙ, එවං සෙසමග්ගෙසුපීති කුසලෙ වීසති නයසහස්සානි; සුඤ්ඤතාපණිහිතානිමිත්තාදිභෙදෙසු පන තතො තිගුණෙ විපාකෙ සට්ඨි නයසහස්සානීති. එවමෙව සකිච්චසාධකානඤ්චෙව සංසිද්ධිකකිච්චානඤ්ච කුසලවිපාකසතිපට්ඨානානං නිද්දෙසවසෙන දුවිධො කායානුපස්සනාදිවසෙන ච සුද්ධිකවසෙන ච කුසලෙ පඤ්චන්නං විපාකෙ පඤ්චන්නන්ති දසන්නං නිද්දෙසවාරානං වසෙන දසප්පභෙදො අසීතිනයසහස්සපතිමණ්ඩිතො අභිධම්මභාජනීයනිද්දෙසො.

3. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

386. පඤ්හාපුච්ඡකෙ පාළිඅනුසාරෙනෙව සතිපට්ඨානානං කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සබ්බානිපි එතානි අප්පමාණං නිබ්බානං ¶ ආරබ්භ පවත්තනතො අප්පමාණාරම්මණානෙව, න මග්ගාරම්මණානි; සහජාතහෙතුවසෙන පන මග්ගහෙතුකානි; වීරියං වා වීමංසං වා ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගභාවනාකාලෙ මග්ගාධිපතීනි; ඡන්දචිත්තජෙට්ඨකාය ¶ මග්ගභාවනාය නවත්තබ්බානි මග්ගාධිපතීනීති ඵලකාලෙපි නවත්තබ්බානෙව; අතීතාදීසු එකාරම්මණභාවෙනපි නවත්තබ්බානි; නිබ්බානස්ස පන බහිද්ධාධම්මත්තා බහිද්ධාරම්මණානි නාම හොන්තීති. එවමෙතස්මිං පඤ්හාපුච්ඡකෙ නිබ්බත්තිතලොකුත්තරානෙව සතිපට්ඨානානි කථිතානි. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි සුත්තන්තභාජනීයස්මිංයෙව ¶ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා සතිපට්ඨානා කථිතා; අභිධම්මභාජනීයපඤ්හාපුච්ඡකෙසු පන ලොකුත්තරායෙවාති. එවමයං සතිපට්ඨානවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වා භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

සතිපට්ඨානවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.