📜

9. ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

431. ඉදානි තදනන්තරෙ ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉද්ධිපාදාති එත්ථ ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීතිපි ඉද්ධි. පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො; පාදොති පතිට්ඨා, අධිගමුපායොති අත්ථො. තෙන හි යස්මා උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති, තස්මා පාදොති වුච්චති. එවං තාව ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා’’ති එත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉදානි තෙ භාජෙත්වා දස්සෙතුං ඉධ භික්ඛූතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතන්ති එත්ථ ඡන්දහෙතුකො ඡන්දාධිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධි. කත්තුකම්යතාඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධිස්සෙතං අධිවචනං. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. චතුකිච්චසාධකස්ස සම්මප්පධානවීරියස්සෙතං අධිවචනං. සමන්නාගතන්ති ඡන්දසමාධිනා ච පධානසඞ්ඛාරෙහි ච උපෙතං. ඉද්ධිපාදන්ති නිප්ඵත්තිපරියායෙන වා ඉජ්ඣනකට්ඨෙන ඉජ්ඣන්ති එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉමිනා වා පරියායෙන ඉද්ධීති සඞ්ඛං ගතානං උපචාරජ්ඣානාදිකුසලචිත්තසම්පයුත්තානං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං අධිට්ඨානට්ඨෙන පාදභූතං සෙසචිත්තචෙතසිකරාසින්ති අත්ථො. යඤ්හි පරතො ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං, තං ඉමිනා අත්ථෙන යුජ්ජති. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථෙව හි ඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධි ඡන්දසමාධීති වුත්තො, එවං වීරියං…පෙ… චිත්තං. වීමංසං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධි වීමංසසමාධීති වුච්චති.

ඉදානි ඡන්දසමාධිආදීනි පදානි භාජෙත්වා දස්සෙතුං කථඤ්ච භික්ඛූතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඡන්දඤ්චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වාති යදි භික්ඛු ඡන්දං අධිපතිං ඡන්දං ජෙට්ඨකං ඡන්දං ධුරං ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා සමාධිං පටිලභති නිබ්බත්තෙති, එවං නිබ්බත්තිතො අයං සමාධි ඡන්දසමාධි නාම වුච්චතීති අත්ථො. වීරියඤ්චෙතිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉමෙ වුච්චන්ති පධානසඞ්ඛාරාති එත්තාවතා ඡන්දිද්ධිපාදං භාවයමානස්ස භික්ඛුනො පධානාභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතචතුකිච්චසාධකං වීරියං කථිතං. තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වාති තං සබ්බං එකතො රාසිං කත්වාති අත්ථො. සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති එතං වොහාරං ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො.

433. ඉදානි ‘‘ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරො’’ති එතස්මිං පදසමූහෙ ඡන්දාදිධම්මෙ භාජෙත්වා දස්සෙතුං තත්ථ කතමො ඡන්දොතිආදි ආරද්ධං. තං උත්තානත්ථමෙව.

උපෙතො හොතීති ඉද්ධිපාදසඞ්ඛාතො ධම්මරාසි උපෙතො හොති. තෙසං ධම්මානන්ති තෙසං සම්පයුත්තානං ඡන්දාදිධම්මානං. ඉද්ධි සමිද්ධීතිආදීනි සබ්බානි නිප්ඵත්තිවෙවචනානෙව. එවං සන්තෙපි ඉජ්ඣනකට්ඨෙන ඉද්ධි. සම්පුණ්ණා ඉද්ධි සමිද්ධි; උපසග්ගෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. ඉජ්ඣනාකාරො ඉජ්ඣනා. සමිජ්ඣනාති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. අත්තනො සන්තානෙ පාතුභාවවසෙන ලභනං ලාභො. පරිහීනානම්පි වීරියාරම්භවසෙන පුන ලාභො පටිලාභො; උපසග්ගෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. පත්තීති අධිගමො. අපරිහානවසෙන සම්මා පත්තීති සම්පත්ති. ඵුසනාති පටිලාභඵුසනා. සච්ඡිකිරියාති පටිලාභසච්ඡිකිරියාව. උපසම්පදාති පටිලාභඋපසම්පදා එවාති වෙදිතබ්බා.

තයාභූතස්සාති තෙන ආකාරෙන භූතස්ස; තෙ ඡන්දාදිධම්මෙ පටිලභිත්වා ඨිතස්සාති අත්ථො. වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදීහි ඡන්දාදයො අන්තො කත්වා චත්තාරොපි ඛන්ධා කථිතා. තෙ ධම්මෙති තෙ චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධෙ; ඡන්දාදයො වා තයො ධම්මෙතිපි වුත්තං. ආසෙවතීතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. සෙසඉද්ධිපාදනිද්දෙසෙසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා කිං කථිතන්ති? චතුන්නං භික්ඛූනං මත්ථකප්පත්තං කම්මට්ඨානං කථිතං. එකො හි භික්ඛු ඡන්දං අවස්සයති; කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දෙන අත්ථනිප්ඵත්තියං සති ‘අහං ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමි, නත්ථි මය්හං එතස්ස නිබ්බත්තනෙ භාරො’ති ඡන්දං ජෙට්ඨකං ඡන්දං ධුරං ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙති. එකො වීරියං අවස්සයති. එකො චිත්තං, එකො පඤ්ඤං අවස්සයති. පඤ්ඤාය අත්ථනිප්ඵත්තියං සති ‘අහං ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමි , නත්ථි මය්හං එතස්ස නිබ්බත්තනෙ භාරො’ති පඤ්ඤං ජෙට්ඨකං පඤ්ඤං ධුරං පඤ්ඤං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙති.

කථං? යථා හි චතූසු අමච්චපුත්තෙසු ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා විචරන්තෙසු එකො උපට්ඨානං අවස්සයි, එකො සූරභාවං, එකො ජාතිං, එකො මන්තං. කථං? තෙසු හි පඨමො ‘උපට්ඨානෙ අප්පමාදකාරිතාය අත්ථනිප්ඵත්තියා සති ලබ්භමානං ලච්ඡාමෙතං ඨානන්තර’න්ති උපට්ඨානං අවස්සයි. දුතියො ‘උපට්ඨානෙ අප්පමත්තොපි එකච්චො සඞ්ගාමෙ පච්චුපට්ඨිතෙ සණ්ඨාතුං න සක්කොති; අවස්සං ඛො පන රඤ්ඤො පච්චන්තො කුප්පිස්සති; තස්මිං කුප්පිතෙ රථධුරෙ කම්මං කත්වා රාජානං ආරාධෙත්වා ආහරාපෙස්සාමෙතං ඨානන්තර’න්ති සූරභාවං අවස්සයි. තතියො ‘සූරභාවෙපි සති එකච්චො හීනජාතිකො හොති; ජාතිං සොධෙත්වා ඨානන්තරං දදන්තා මය්හං දස්සන්තී’ති ජාතිං අවස්සයි. චතුත්ථො ‘ජාතිමාපි එකො අමන්තනීයො හොති; මන්තෙන කත්තබ්බකිච්චෙ උප්පන්නෙ ආහරාපෙස්සාමෙතං ඨානන්තර’න්ති මන්තං අවස්සයි. තෙ සබ්බෙපි අත්තනො අත්තනො අවස්සයබලෙන ඨානන්තරානි පාපුණිංසු.

තත්ථ උපට්ඨානෙ අප්පමත්තො හුත්වා ඨානන්තරං පත්තො විය ඡන්දං අවස්සාය කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දෙන අත්ථනිබ්බත්තියං සති ‘අහං ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමි, නත්ථි මය්හං එතස්ස නිබ්බත්තනෙ භාරො’ති ඡන්දං ජෙට්ඨකං ඡන්දං ධුරං ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො, රට්ඨපාලත්ථෙරො (ම. නි. 2.293 ආදයො) විය. සො හි ආයස්මා ඡන්දං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි. සූරභාවෙන රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං පත්තො විය වීරියං ජෙට්ඨකං වීරියං ධුරං වීරියං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො, සොණත්ථෙරො (මහාව. 243) විය. සො හි ආයස්මා වීරියං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි.

ජාතිසම්පත්තියා ඨානන්තරං පත්තො විය චිත්තං ජෙට්ඨකං චිත්තං ධුරං චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො, සම්භූතත්ථෙරො විය. සො හි ආයස්මා චිත්තං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි. මන්තං අවස්සාය ඨානන්තරප්පත්තො විය වීමංසං ජෙට්ඨකං වීමංසං ධුරං වීමංසං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො, ථෙරො මොඝරාජා විය. සො හි ආයස්මා වීමංසං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි.

එත්ථ ච තයො ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතා ධම්මා ඉද්ධීපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි. සෙසා පන සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදායෙව. වීරියචිත්තවීමංසසමාධිපධානසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතාපි තයො ධම්මා ඉද්ධීපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි. සෙසා පන සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදායෙව. අයං තාව අභෙදතො කථා.

භෙදතො පන ‘ඡන්දො’ ඉද්ධි නාම. ඡන්දධුරෙන භාවිතා චත්තාරො ඛන්ධා ඡන්දිද්ධිපාදො නාම. සමාධි පධානසඞ්ඛාරොති ද්වෙ ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවසෙන ඡන්දිද්ධිපාදෙ පවිසන්ති; පාදෙ පවිට්ඨාතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. තත්ථෙව ‘සමාධි’ ඉද්ධි නාම. සමාධිධුරෙන භාවිතා චත්තාරො ඛන්ධා සමාධිද්ධිපාදො නාම. ඡන්දො පධානසඞ්ඛාරොති ද්වෙ ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවසෙන සමාධිද්ධිපාදෙ පවිසන්ති; පාදෙ පවිට්ඨාතිපි වත්තුං වට්ටති එව. තත්ථෙව ‘පධානසඞ්ඛාරො’ ඉද්ධි නාම. පධානසඞ්ඛාරභාවිතා චත්තාරො ඛන්ධා පධානසඞ්ඛාරිද්ධිපාදො නාම. ඡන්දො සමාධීති ද්වෙ ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවසෙන පධානසඞ්ඛාරිද්ධිපාදෙ පවිසන්ති; පාදෙ පවිට්ඨාතිපි වත්තුං වට්ටති එව. තත්ථෙව ‘වීරියං’ ඉද්ධි නාම, ‘චිත්තං’ ඉද්ධි නාම, ‘වීමංසා’ ඉද්ධි නාම…පෙ… පාදෙ පවිට්ඨාතිපි වත්තුං වට්ටති එව. අයං භෙදතො කථා නාම.

එත්ථ පන අභිනවං නත්ථි; ගහිතමෙව විභූතධාතුකං කතං. කථං? ඡන්දො, සමාධි, පධානසඞ්ඛාරොති ඉමෙ තයො ධම්මා ඉද්ධීපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි. සෙසා සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදායෙව. ඉමෙ හි තයො ධම්මා ඉජ්ඣමානා සම්පයුත්තකෙහි චතූහි ඛන්ධෙහි සද්ධිංයෙව ඉජ්ඣන්ති, න විනා. සම්පයුත්තකා පන චත්තාරො ඛන්ධා ඉජ්ඣනකට්ඨෙන ඉද්ධි නාම හොන්ති, පතිට්ඨානට්ඨෙන පාදො නාම. ‘ඉද්ධී’ති වා ‘ඉද්ධිපාදො’ති වා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අධිවචනං, සම්පයුත්තකානං චතුන්නං ඛන්ධානංයෙව අධිවචනං. වීරියං, චිත්තං, වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරොති තයො ධම්මා…පෙ… චතුන්නං ඛන්ධානංයෙව අධිවචනං.

අපිච පුබ්බභාගො පුබ්බභාගො ඉද්ධිපාදො නාම; පටිලාභො පටිලාභො ඉද්ධි නාමාති වෙදිතබ්බො. අයමත්ථො උපචාරෙන වා විපස්සනාය වා දීපෙතබ්බො. පඨමජ්ඣානපරිකම්මඤ්හි ඉද්ධිපාදො නාම, පඨමජ්ඣානං ඉද්ධි නාම. දුතියතතියචතුත්ථආකාසානඤ්චායතන, විඤ්ඤාණඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනපරිකම්මං ඉද්ධිපාදො නාම, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ඉද්ධි නාම. සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනා ඉද්ධිපාදො නාම, සොතාපත්තිමග්ගො ඉද්ධි නාම. සකදාගාමි, අනාගාමි, අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනා ඉද්ධිපාදො නාම, අරහත්තමග්ගො ඉද්ධි නාම. පටිලාභෙනාපි දීපෙතුං වට්ටතියෙව. පඨමජ්ඣානඤ්හි ඉද්ධිපාදො නාම, දුතියජ්ඣානං ඉද්ධි නාම; දුතියජ්ඣානං ඉද්ධිපාදො නාම, තතියජ්ඣානං ඉද්ධි නාම…පෙ… අනාගාමිමග්ගො ඉද්ධිපාදො නාම, අරහත්තමග්ගො ඉද්ධි නාම.

කෙනට්ඨෙන ඉද්ධි? කෙනට්ඨෙන පාදොති? ඉජ්ඣනකට්ඨෙනෙව ඉද්ධි. පතිට්ඨානට්ඨෙනෙව පාදො. එවමිධාපි ඉද්ධීති වා පාදොති වා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අධිවචනං, සම්පයුත්තකානං චතුන්නං ඛන්ධානංයෙව අධිවචනන්ති. එවං වුත්තෙ පන ඉදමාහංසු – චතුන්නං ඛන්ධානමෙව අධිවචනං භවෙය්ය, යදි සත්ථා පරතො උත්තරචූළභාජනීයං නාම න ආහරෙය්ය. උත්තරචූළභාජනීයෙ පන ‘‘ඡන්දොයෙව ඡන්දිද්ධිපාදො, වීරියමෙව, චිත්තමෙව, වීමංසාව වීමංසිද්ධිපාදො’’ති කථිතං. කෙචි පන ‘‘ඉද්ධි නාම අනිප්ඵන්නා, ඉද්ධිපාදො නිප්ඵන්නො’’ති වදිංසු. තෙසං වචනං පටික්ඛිපිත්වා ඉද්ධීපි ඉද්ධිපාදොපි ‘නිප්ඵන්නො තිලක්ඛණබ්භාහතො’ති සන්නිට්ඨානං කතං. ඉති ඉමස්මිං සුත්තන්තභාජනීයෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා ඉද්ධිපාදා කථිතාති.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

444. අභිධම්මභාජනීයං උත්තානත්ථමෙව. නයා පනෙත්ථ ගණෙතබ්බා. ‘‘ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙතී’’ති වුත්තට්ඨානස්මිඤ්හි ලොකුත්තරානි චත්තාරි නයසහස්සානි විභත්තානි. වීරියසමාධිආදීසුපි එසෙව නයො. තථා උත්තරචූළභාජනීයෙ ඡන්දිද්ධිපාදෙ චත්තාරි නයසහස්සානි විභත්තානි, වීරියචිත්තවීමංසිද්ධිපාදෙ චත්තාරි චත්තාරීති සබ්බානිපි අට්ඨන්නං චතුක්කානං වසෙන ද්වත්තිංස නයසහස්සානි විභත්තානි. එවමෙතං නිබ්බත්තිතලොකුත්තරානංයෙව ඉද්ධිපාදානං වසෙන ද්වත්තිංසනයසහස්සප්පටිමණ්ඩිතං අභිධම්මභාජනීයං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

3. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

462. පඤ්හාපුච්ඡකෙ පාළිඅනුසාරෙනෙව ඉද්ධිපාදානං කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සබ්බෙපෙතෙ අප්පමාණං නිබ්බානං ආරබ්භ පවත්තිතො අප්පමාණාරම්මණා එව, න මග්ගාරම්මණා; සහජාතහෙතුවසෙන පන මග්ගහෙතුකා, න මග්ගාධිපතිනො. චත්තාරො හි අධිපතයො අඤ්ඤමඤ්ඤං ගරුං න කරොන්ති. කස්මා? සයං ජෙට්ඨකත්තා. යථා හි සමජාතිකා සමවයා සමථාමා සමසිප්පා චත්තාරො රාජපුත්තා අත්තනො අත්තනො ජෙට්ඨකතාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අපචිතිං න කරොන්ති, එවමිමෙපි චත්තාරො අධිපතයො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං ජෙට්ඨකධම්මතාය අඤ්ඤමඤ්ඤං ගරුං න කරොන්තීති එකන්තෙනෙව න මග්ගාධිපතිනො. අතීතාදීසු එකාරම්මණභාවෙපි න වත්තබ්බා. නිබ්බානස්ස පන බහිද්ධාධම්මත්තා බහිද්ධාරම්මණා නාම හොන්තීති. එවමෙතස්මිං පඤ්හාපුච්ඡකෙ නිබ්බත්තිතලොකුත්තරාව ඉද්ධිපාදා කථිතා. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි සුත්තන්තභාජනීයස්මිංයෙව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා ඉද්ධිපාදා කථිතා, අභිධම්මභාජනීයපඤ්හාපුච්ඡකෙසු පන ලොකුත්තරායෙවාති. එවමයං ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.