📜

10. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

466. ඉදානි තදනන්තරෙ බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ සත්තාති ගණනපරිච්ඡෙදො. බොජ්ඣඞ්ගාති බොධියා බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. ඉදං වුත්තං හොති – යා එසා ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති, බුජ්ඣති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති, තස්සා ධම්මසාමග්ගීසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා, ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදීනි විය. යො පනෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා, සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා – ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති.

අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති ඉමිනා පටිසම්භිදානයෙනාපි බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොතිආදීසු පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ උපට්ඨානලක්ඛණො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයලක්ඛණො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහලක්ඛණො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණලක්ඛණො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමලක්ඛණො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපලක්ඛණො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තෙසු ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234) වචනතො සබ්බෙසං බොජ්ඣඞ්ගානං උපකාරකත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පඨමං වුත්තො. තතො පරං ‘‘සො තථා සතො විහරන්තො තං ධම්මං පඤ්ඤාය පවිචිනතී’’තිආදිනා (ම. නි. 150) නයෙන එවං අනුක්කමෙනෙව නික්ඛෙපපයොජනං පාළියං ආගතමෙව.

කස්මා පනෙතෙ සත්තෙව වුත්තා, අනූනා අනධිකාති? ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො ච. එත්ථ හි තයො බොජ්ඣඞ්ගා ලීනස්ස පටිපක්ඛා, යථාහ – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). තයො උද්ධච්චස්ස පටිපක්ඛා, යථාහ – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). එකො පනෙත්ථ ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු, සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච සබ්බෙසු රාජකිච්චෙසු, සබ්බබොජ්ඣඞ්ගෙසු ඉච්ඡිතබ්බතො සබ්බත්ථිකො, යථාහ – ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති. ‘‘සබ්බත්ථක’’න්තිපි පාළි. ද්වින්නම්පි සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බන්ති අත්ථො. එවං ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො ච සත්තෙව වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

467. ඉදානි නෙසං එකස්මිංයෙවාරම්මණෙ අත්තනො අත්තනො කිච්චවසෙන නානාකරණං දස්සෙතුං තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. සතිමා හොතීති පඤ්ඤාය පඤ්ඤවා, යසෙන යසවා, ධනෙන ධනවා විය සතියා සතිමා හොති, සතිසම්පන්නොති අත්ථො. පරමෙනාති උත්තමෙන; තඤ්හි පරමත්ථසච්චස්ස නිබ්බානස්ස චෙව මග්ගස්ස ච අනුලොමතො පරමං නාම හොති උත්තමං සෙට්ඨං. සතිනෙපක්කෙනාති නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤා; සතියා චෙව නෙපක්කෙන චාති අත්ථො.

කස්මා පන ඉමස්මිං සතිභාජනීයෙ පඤ්ඤා සඞ්ගහිතාති? සතියා බලවභාවදීපනත්ථං. සති හි පඤ්ඤාය සද්ධිම්පි උප්පජ්ජති විනාපි, පඤ්ඤාය සද්ධිං උප්පජ්ජමානා බලවතී හොති, විනා උප්පජ්ජමානා දුබ්බලා. තෙනස්සා බලවභාවදීපනත්ථං පඤ්ඤා සඞ්ගහිතා. යථා හි ද්වීසු දිසාසු ද්වෙ රාජමහාමත්තා තිට්ඨෙය්යුං; තෙසු එකො රාජපුත්තං ගහෙත්වා තිට්ඨෙය්ය, එකො අත්තනො ධම්මතාය එකකොව තෙසු රාජපුත්තං ගහෙත්වා ඨිතො අත්තනොපි තෙජෙන රාජපුත්තස්සපි තෙජෙන තෙජවා හොති; අත්තනො ධම්මතාය ඨිතො න තෙන සමතෙජො හොති; එවමෙව රාජපුත්තං ගහෙත්වා ඨිතමහාමත්තො විය පඤ්ඤාය සද්ධිං උප්පන්නා සති, අත්තනො ධම්මතාය ඨිතො විය විනා පඤ්ඤාය උප්පන්නා. තත්ථ යථා රාජපුත්තං ගහෙත්වා ඨිතො අත්තනොපි තෙජෙන රාජපුත්තස්සපි තෙජෙන තෙජවා හොති, එවං පඤ්ඤාය සද්ධිං උප්පන්නා සති බලවතී හොති; යථා අත්තනො ධම්මතාය ඨිතො න තෙන සමතෙජො හොති, එවං විනා පඤ්ඤාය උප්පන්නා දුබ්බලා හොතීති බලවභාවදීපනත්ථං පඤ්ඤා ගහිතාති.

චිරකතම්පීති අත්තනො වා පරස්ස වා කායෙන චිරකතං වත්තං වා කසිණමණ්ඩලං වා කසිණපරිකම්මං වා. චිරභාසිතම්පීති අත්තනා වා පරෙන වා වාචාය චිරභාසිතං බහුකම්පි, වත්තසීසෙ ඨත්වා ධම්මකථං වා කම්මට්ඨානවිනිච්ඡයං වා, විමුත්තායතනසීසෙ වා ඨත්වා ධම්මකථමෙව. සරිතා හොතීති තං කායවිඤ්ඤත්තිං වචීවිඤ්ඤත්තිඤ්ච සමුට්ඨාපෙත්වා පවත්තං අරූපධම්මකොට්ඨාසං ‘එවං උප්පජ්ජිත්වා එවං නිරුද්ධො’ති සරිතා හොති. අනුස්සරිතාති පුනප්පුනං සරිතා. අයං වුච්චති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති අයං එවං උප්පන්නා සෙසබොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා සති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම කථීයති.

සො තථා සතො විහරන්තොති සො භික්ඛු තෙනාකාරෙන උප්පන්නාය සතියා සතො හුත්වා විහරන්තො. තං ධම්මන්ති තං චිරකතං චිරභාසිතං හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරං ධම්මං. පඤ්ඤාය පවිචිනතීති පඤ්ඤාය ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති පවිචිනති. පවිචරතීති ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති තත්ථ පඤ්ඤං චරාපෙන්තො පවිචරති. පරිවීමංසං ආපජ්ජතීති ඔලොකනං ගවෙසනං ආපජ්ජති. අයං වුච්චතීති ඉදං වුත්තප්පකාරං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපකං විපස්සනාඤාණං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.

තස්ස තං ධම්මන්ති තස්ස භික්ඛුනො තං හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරං ධම්මං. ආරද්ධං හොතීති පරිපුණ්ණං හොති පග්ගහිතං. අසල්ලීනන්ති ආරද්ධත්තායෙව අසල්ලීනං. අයං වුච්චතීති ඉදං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපකං විපස්සනාසම්පයුත්තං වීරියං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.

නිරාමිසාති කාමාමිසලොකාමිසවට්ටාමිසානං අභාවෙන නිරාමිසා පරිසුද්ධා. අයං වුච්චතීති අයං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා පීති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.

පීතිමනස්සාති පීතිසම්පයුත්තචිත්තස්ස. කායොපි පස්සම්භතීති ඛන්ධත්තයසඞ්ඛාතො නාමකායො කිලෙසදරථපටිප්පස්සද්ධියා පස්සම්භති. චිත්තම්පීති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොපි තථෙව පස්සම්භති. අයං වුච්චතීති අයං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා පස්සද්ධි පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.

පස්සද්ධකායස්ස සුඛිනොති පස්සද්ධකායතාය උප්පන්නසුඛෙන සුඛිතස්ස. සමාධියතීති සම්මා ආධියති, නිච්චලං හුත්වා ආරම්මණෙ ඨපීයති, අප්පනාප්පත්තං විය හොති. අයං වුච්චතීති අයං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා චිත්තෙකග්ගතා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.

තථා සමාහිතන්ති තෙන අප්පනාප්පත්තෙන විය සමාධිනා සමාහිතං. සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති සුට්ඨු අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති; තෙසං ධම්මානං පහානවඩ්ඪනෙ අබ්යාවටො හුත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛති. අයංවුච්චතීති අයං ඡන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අනොසක්කනඅනතිවත්තනභාවසාධකො මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.

එත්තාවතා කිං කථිතං නාම හොති? අපුබ්බං අචරිමං එකචිත්තක්ඛණෙ නානාරසලක්ඛණා පුබ්බභාගවිපස්සනා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා හොන්තීති.

පඨමො නයො.

468-469. ඉදානි යෙන පරියායෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා චුද්දස හොන්ති, තස්ස පකාසනත්ථං දුතියනයං දස්සෙන්තො පුන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිආදිමාහ. තත්රායං අනුපුබ්බපදවණ්ණනා – අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු සතීති අජ්ඣත්තිකසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නා සති. බහිද්ධා ධම්මෙසු සතීති බහිද්ධාසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නා සති. යදපීති යාපි. තදපීති සාපි. අභිඤ්ඤායාති අභිඤ්ඤෙය්යධම්මෙ අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති සම්බොධි වුච්චති මග්ගො, මග්ගත්ථායාති අත්ථො. නිබ්බානායාති වානං වුච්චති තණ්හා; සා තත්ථ නත්ථීති නිබ්බානං, තදත්ථාය, අසඞ්ඛතාය අමතධාතුයා සච්ඡිකිරියත්ථාය සංවත්තතීති අත්ථො. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගෙපි එසෙව නයො.

කායිකං වීරියන්ති චඞ්කමං අධිට්ඨහන්තස්ස උප්පන්නවීරියං. චෙතසිකං වීරියන්ති ‘‘න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති එවං කායපයොගං විනා උප්පන්නවීරියං. කායපස්සද්ධීති තිණ්ණං ඛන්ධානං දරථපස්සද්ධි. චිත්තපස්සද්ධීති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස දරථපස්සද්ධි. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසදිසොව විනිච්ඡයො. ඉමස්මිං නයෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා.

පොරාණකත්ථෙරා පන ‘එත්තකෙන පාකටං න හොතී’ති විභජිත්වා දස්සෙසුං. එතෙසු හි අජ්ඣත්තධම්මෙසු සති පවිචයො උපෙක්ඛාති ඉමෙ තයො අත්තනො ඛන්ධාරම්මණත්තා ලොකියාව හොන්ති. තථා මග්ගං අප්පත්තං කායිකවීරියං. අවිතක්කඅවිචාරා පන පීතිසමාධියො ලොකුත්තරා හොන්ති. සෙසා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාති.

තත්ථ අජ්ඣත්තං තාව ධම්මෙසු සතිපවිචයඋපෙක්ඛා අජ්ඣත්තාරම්මණා, ලොකුත්තරා පන බහිද්ධාරම්මණාති තෙසං ලොකුත්තරභාවො මා යුජ්ජිත්ථ. චඞ්කමප්පයොගෙන නිබ්බත්තවීරියම්පි ලොකියන්ති වදන්තො න කිලමති. අවිතක්කඅවිචාරා පන පීතිසමාධියො කදා ලොකුත්තරා හොන්තීති? කාමාවචරෙ තාව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ලබ්භති, අවිතක්කඅවිචාරා පීති න ලබ්භති. රූපාවචරෙ අවිතක්කඅවිචාරා පීති ලබ්භති, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන න ලබ්භති. අරූපාවචරෙ සබ්බෙන සබ්බං න ලබ්භති. එත්ථ පන අලබ්භමානකං උපාදාය ලබ්භමානකාපි පටික්ඛිත්තා. එවමයං අවිතක්කඅවිචාරො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කාමාවචරතොපි නික්ඛන්තො රූපාවචරතොපි අරූපාවචරතොපීති නිබ්බත්තිතලොකුත්තරො යෙවාති කථිතො.

තථා කාමාවචරෙ සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ලබ්භති, අවිතක්කඅවිචාරො පන සමාධි න ලබ්භති. රූපාවචරඅරූපාවචරෙසු අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි ලබ්භති, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන න ලබ්භති. එත්ථ පන අලබ්භමානකං උපාදාය ලබ්භමානකොපි පටික්ඛිත්තො. එවමයං අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි කාමාවචරතොපි නික්ඛන්තො රූපාවචරතොපි අරූපාවචරතොපීති නිබ්බත්තිතලොකුත්තරො යෙවාති කථිතො.

අපිච ලොකියං ගහෙත්වා ලොකුත්තරො කාතබ්බො; ලොකුත්තරං ගහෙත්වා ලොකියො කාතබ්බො. අජ්ඣත්තධම්මෙසු හි සතිපවිචයඋපෙක්ඛානං ලොකුත්තරභාවනාකාලොපි අත්ථි. තත්රිදං සුත්තං – ‘‘අජ්ඣත්තවිමොක්ඛං ඛ්වාහං, ආවුසො, සබ්බුපාදානක්ඛයං වදාමි; එවමස්සිමෙ ආසවා නානුසෙන්තී’’ති (සං. නි. 2.32 ථොකං විසදිසං) ඉමිනා සුත්තෙන ලොකුත්තරා හොන්ති. යදා පන චඞ්කමපයොගෙන නිබ්බත්තෙ කායිකවීරියෙ අනුපසන්තෙයෙව විපස්සනා මග්ගෙන ඝටීයති, තදා තං ලොකුත්තරං හොති. යෙ පන ථෙරා ‘‘කසිණජ්ඣානෙ, ආනාපානජ්ඣානෙ, බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙ ච බොජ්ඣඞ්ගො උද්ධරන්තො න වාරෙතබ්බො’’ති වදන්ති, තෙසං වාදෙ අවිතක්කඅවිචාරා පීතිසමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගා ලොකියා හොන්තීති.

දුතියො නයො.

470-471. ඉදානි බොජ්ඣඞ්ගානං භාවනාවසෙන පවත්තං තතියනයං දස්සෙන්තො පුන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිආදිමාහ. තත්ථාපි අයං අනුපුබ්බපදවණ්ණනා – භාවෙතීති වඩ්ඪෙති; අත්තනො සන්තානෙ පුනප්පුනං ජනෙති අභිනිබ්බත්තෙති. විවෙකනිස්සිතන්ති විවෙකෙ නිස්සිතං. විවෙකොති විවිත්තතා. සො චායං තදඞ්ගවිවෙකො, වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකොති පඤ්චවිධො. තත්ථ තදඞ්ගවිවෙකො නාම විපස්සනා. වික්ඛම්භනවිවෙකො නාම අට්ඨ සමාපත්තියො. සමුච්ඡෙදවිවෙකො නාම මග්ගො. පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො නාම ඵලං. නිස්සරණවිවෙකො නාම සබ්බනිමිත්තනිස්සටං නිබ්බානං. එවමෙතස්මිං පඤ්චවිධෙ විවෙකෙ නිස්සිතං විවෙකනිස්සිතන්ති තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතඤ්ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

තථා හි අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයොගමනුයුත්තො යොගී විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගකාලෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති. පඤ්චවිවෙකනිස්සිතම්පීති එකෙ. තෙ හි න කෙවලං බලවවිපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසු එව බොජ්ඣඞ්ගං උද්ධරන්ති, විපස්සනාපාදකකසිණජ්ඣානආනාපානාසුභබ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි උද්ධරන්ති, න ච පටිසිද්ධා අට්ඨකථාචරියෙහි . තස්මා තෙසං මතෙන එතෙසං ඣානානං පවත්තික්ඛණෙ කිච්චතො එව වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං. යථා ච විපස්සනාක්ඛණෙ ‘‘අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිත’’න්ති වුත්තං, එවං ‘‘පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතම්පි භාවෙතී’’ති වත්තුං වට්ටති. එස නයො විරාගනිස්සිතාදීසු. විවෙකත්ථා එව හි විරාගාදයො.

කෙවලඤ්චෙත්ථ වොස්සග්ගො දුවිධො – පරිච්චාගවොස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො චාති. තත්ථ ‘පරිච්චාගවොස්සග්ගො’ති විපස්සනාක්ඛණෙ ච තදඞ්ගවසෙන මග්ගක්ඛණෙ ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසප්පහානං. ‘පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො’ති විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ පන ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනං. තදුභයම්පි ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ අත්ථවණ්ණනානයෙ වට්ටති. තථා හි අයං සති සම්බොජ්ඣඞ්ගො යථාවුත්තෙන පකාරෙන කිලෙසෙ පරිච්චජති, නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දති.

වොස්සග්ගපරිණාමින්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන වොස්සග්ගත්ථං පරිණමන්තං පරිණතඤ්ච, පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චාති ඉදං වුත්තං හොති. අයඤ්හි බොජ්ඣඞ්ගභාවනමනුයුත්තො භික්ඛු යථා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කිලෙසපරිච්චාගවොස්සග්ගත්ථං නිබ්බානපක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්ථඤ්ච පරිපච්චති, යථා ච පරිපක්කො හොති, තථා නං භාවෙතීති. එස නයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසුපි. ඉමස්මිම්පි නයෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතාති.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

472. අභිධම්මභාජනීයෙ සත්තපි බොජ්ඣඞ්ගෙ එකතො පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනස්ස ච පාටියෙක්කං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනස්ස ච වසෙන ද්වෙ නයා. තෙසං අත්ථවණ්ණනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගනිද්දෙසෙ පන උපෙක්ඛනවසෙන උපෙක්ඛා. උපෙක්ඛනාකාරො උපෙක්ඛනා. උපෙක්ඛිතබ්බයුත්තෙ සමප්පවත්තෙ ධම්මෙ ඉක්ඛති, න චොදෙතීති උපෙක්ඛා. පුග්ගලං උපෙක්ඛාපෙතීති උපෙක්ඛනා . බොජ්ඣඞ්ගභාවප්පත්තියා ලොකියඋපෙක්ඛනාය අධිකා උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා. අබ්යාපාරාපජ්ජනෙන මජ්ඣත්තභාවො මජ්ඣත්තතා. සා පන චිත්තස්ස, න සත්තස්සාති දීපෙතුං මජ්ඣත්තතා චිත්තස්සාති වුත්තන්ති. අයමෙත්ථ අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

නයා පනෙත්ථ ගණෙතබ්බා – සත්තන්නම්පි හි බොජ්ඣඞ්ගානං එකතො පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනෙ එකෙකමග්ගෙ නයසහස්සං නයසහස්සන්ති චත්තාරි නයසහස්සානි විභත්තානි. පාටියෙක්කං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනෙ එකෙකබොජ්ඣඞ්ගවසෙන චත්තාරි චත්තාරීති සත්ත චතුක්කා අට්ඨවීසති. තානි පුරිමෙහි චතූහි සද්ධිං ද්වත්තිංසාති සබ්බානිපි අභිධම්මභාජනීයෙ ද්වත්තිංස නයසහස්සානි විභත්තානි කුසලානෙව. යස්මා පන ඵලක්ඛණෙපි බොජ්ඣඞ්ගා ලබ්භන්ති, කුසලහෙතුකානි ච සාමඤ්ඤඵලානි, තස්මා තෙසුපි බොජ්ඣඞ්ගදස්සනත්ථං කුසලනිද්දෙසපුබ්බඞ්ගමාය එව තන්තියා විපාකනයො ආරද්ධො. සොපි එකතො පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනස්ස ච, පාටියෙක්කං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනස්ස ච වසෙන දුවිධො හොති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. විපාකෙ පන කුසලතො තිගුණා නයා කාතබ්බාති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා.

3. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

482. පඤ්හාපුච්ඡකෙ පාළිඅනුසාරෙනෙව බොජ්ඣඞ්ගානං කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සබ්බෙපෙතෙ අප්පමාණං නිබ්බානං ආරබ්භ පවත්තිතො අප්පමාණාරම්මණා එව, න මග්ගාරම්මණා. සහජාතහෙතුවසෙන පනෙත්ථ කුසලා මග්ගහෙතුකා, වීරියං වා වීමංසං වා ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගභාවනාකාලෙ මග්ගාධිපතිනො, ඡන්දචිත්තජෙට්ඨිකාය මග්ගභාවනාය න වත්තබ්බා මග්ගාධිපතිනොති, ඵලකාලෙපි න වත්තබ්බා එව.

අතීතාදීසු එකාරම්මණභාවෙනපි න වත්තබ්බා, නිබ්බානස්ස පන බහිද්ධාධම්මත්තා බහිද්ධාරම්මණා නාම හොන්තීති. එවමෙතස්මිං පඤ්හාපුච්ඡකෙපි නිබ්බත්තිතලොකුත්තරාව බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා . සම්මාසම්බුද්ධෙන හි සුත්තන්තභාජනීයස්සෙව පඨමනයස්මිං ලොකියා, දුතියතතියෙසු ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා. අභිධම්මභාජනීයස්ස පන චතූසුපි නයෙසු ඉමස්මිඤ්ච පඤ්හාපුච්ඡකෙ ලොකුත්තරායෙවාති එවමයං බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.