📜

12. ඣානවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

508. ඉධ භික්ඛු පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති, ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො සාතච්චං නෙපක්කං බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො. සො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොති, ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සමිඤ්ජිතෙ [සම්මිඤ්ජිතෙ (සී. ස්යා.)] පසාරිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සම්පජානකාරී හොති, උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සම්පජානකාරී හොති, ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී හොති. සො විවිත්තං සෙනාසනං භජති අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලං පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනපත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං විජනවාතං මනුස්සරාහස්සෙය්යකං [මනුස්සරාහසෙය්යකං (සී. ස්යා.)] පටිසල්ලානසාරුප්පං. සො අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා. සො අභිජ්ඣං ලොකෙ පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරති, අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙති. බ්යාපාදපදොසං පහාය අබ්යාපන්නචිත්තො විහරති සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී, බ්යාපාදපදොසා චිත්තං පරිසොධෙති. ථිනමිද්ධං පහාය විගතථිනමිද්ධො විහරති ආලොකසඤ්ඤී සතො සම්පජානො, ථිනමිද්ධා චිත්තං පරිසොධෙති. උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහාය අනුද්ධතො විහරති අජ්ඣත්තං වූපසන්තචිත්තො , උද්ධච්චකුක්කුච්චා චිත්තං පරිසොධෙති. විචිකිච්ඡං පහාය තිණ්ණවිචිකිච්ඡො විහරති අකථංකථී කුසලෙසු ධම්මෙසු, විචිකිච්ඡාය චිත්තං පරිසොධෙති. සො ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය චෙතසො උපක්කිලෙසෙ පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙ විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති; විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති; පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති – ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති; සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති; සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති; සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති; සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති ආකිඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති; සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති.

මාතිකා

509. ‘‘ඉධා’’ති ඉමිස්සා දිට්ඨියා, ඉමිස්සා ඛන්තියා, ඉමිස්සා රුචියා, ඉමස්මිං ආදායෙ, ඉමස්මිං ධම්මෙ, ඉමස්මිං විනයෙ, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, ඉමස්මිං පාවචනෙ, ඉමස්මිං බ්රහ්මචරියෙ, ඉමස්මිං සත්ථුසාසනෙ. තෙන වුච්චති ‘‘ඉධා’’ති.

510. ‘‘භික්ඛූ’’ති සමඤ්ඤාය භික්ඛු, පටිඤ්ඤාය භික්ඛු, භික්ඛතීති භික්ඛු, භික්ඛකොති භික්ඛු, භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු, භින්නපටධරොති භික්ඛු, භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛු, භින්නත්තා පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං භික්ඛු, ඔධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු, අනොධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛු, සෙක්ඛො භික්ඛු, අසෙක්ඛො භික්ඛු, නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛො භික්ඛු, අග්ගො භික්ඛු, භද්රො භික්ඛු, මණ්ඩො භික්ඛු, සාරො භික්ඛු, සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නො භික්ඛු.

511. ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති සීලං පතිට්ඨා ආදි චරණං සංයමො සංවරො මොක්ඛං පාමොක්ඛං කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා. සංවරොති. කායිකො අවීතික්කමො, වාචසිකො අවීතික්කමො , කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. සංවුතොති. ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’ති.

512. ‘‘විහරතී’’ති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

513. ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’ති අත්ථි ආචාරො, අත්ථි අනාචාරො.

තත්ථ කතමො අනාචාරො? කායිකො වීතික්කමො, වාචසිකො වීතික්කමො, කායිකවාචසිකො වීතික්කමො – අයං වුච්චති ‘‘අනාචාරො’’. සබ්බම්පි දුස්සීල්යං අනාචාරො. ඉධෙකච්චො වෙළුදානෙන වා පත්තදානෙන වා පුප්ඵදානෙන වා ඵලදානෙන වා සිනානදානෙන වා දන්තකට්ඨදානෙන වා චාටුකම්යතාය වා මුග්ගසූප්යතාය [මුග්ගසුප්පතාය (සී.)] වා පාරිභටයතාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා බුද්ධපටිකුට්ඨෙන මිච්ඡාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති – අයං වුච්චති ‘‘අනාචාරො’’.

තත්ථ කතමො ආචාරො? කායිකො අවීතික්කමො, වාචසිකො අවීතික්කමො, කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො – අයං වුච්චති ‘‘ආචාරො’’ . සබ්බොපි සීලසංවරො ආචාරො. ඉධෙකච්චො න වෙළුදානෙන න පත්තදානෙන න පුප්ඵදානෙන න ඵලදානෙන න සිනානදානෙන න දන්තකට්ඨදානෙන න චාටුකම්යතාය න මුග්ගසූප්යතාය න පාරිභටයතාය න ජඞ්ඝපෙසනිකෙන න අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බුද්ධපටිකුට්ඨෙන මිච්ඡාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති – අයං වුච්චති ‘‘ආචාරො’’.

514. ‘‘ගොචරො’’ති අත්ථි ගොචරො, අත්ථි අගොචරො.

තත්ථ කතමො අගොචරො? ඉධෙකච්චො වෙසියාගොචරො වා හොති විධවාගොචරො වා ථුල්ලකුමාරිගොචරො වා පණ්ඩකගොචරො වා භික්ඛුනිගොචරො වා පානාගාරගොචරො වා, සංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙන ; යානි වා පන තානි කුලානි අස්සද්ධානි අප්පසන්නානි අනොපානභූතානි අක්කොසකපරිභාසකානි අනත්ථකාමානි අහිතකාමානි අඵාසුකකාමානි අයොගක්ඛෙමකාමානි භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං, තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති – අයං වුච්චති ‘‘අගොචරො’’.

තත්ථ කතමො ගොචරො? ඉධෙකච්චො න වෙසියාගොචරො හොති න විධවාගොචරො න ථුල්ලකුමාරිගොචරො න පණ්ඩකගොචරො න භික්ඛුනිගොචරො න පානාගාරගොචරො, අසංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙන; යානි වා පන තානි කුලානි සද්ධානි පසන්නානි ඔපානභූතානි කාසාවපජ්ජොතානි ඉසිවාතපටිවාතානි අත්ථකාමානි හිතකාමානි ඵාසුකකාමානි යොගක්ඛෙමකාමානි භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං, තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති – අයං වුච්චති ‘‘ගොචරො’’. ඉති ඉමිනා ච ආචාරෙන ඉමිනා ච ගොචරෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’ති.

515. ‘‘අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී’’ති තත්ථ කතමෙ අණුමත්තා වජ්ජා? යානි තානි වජ්ජානි අප්පමත්තකානි ඔරමත්තකානි ලහුසානි ලහුසම්මතානි සංයමකරණීයානි සංවරකරණීයානි චිත්තුප්පාදකරණීයානි මනසිකාරපටිබද්ධානි – ඉමෙ වුච්චන්ති ‘‘අණුමත්තා වජ්ජා’’. ඉති ඉමෙසු අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු වජ්ජදස්සාවී ච හොති භයදස්සාවී ච ආදීනවදස්සාවී ච නිස්සරණදස්සාවී ච. තෙන වුච්චති ‘‘අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී’’ති.

516. ‘‘සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූ’’ති තත්ථ කතමා සික්ඛා? චතස්සො සික්ඛා – භික්ඛූනං භික්ඛුසික්ඛා, භික්ඛුනීනං භික්ඛුනිසික්ඛා, උපාසකානං උපාසකසික්ඛා, උපාසිකානං උපාසිකසික්ඛා. ඉමා වුච්චන්ති ‘‘සික්ඛායො’’. ඉති ඉමාසු සික්ඛාසු සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං සමාදාය වත්තති. තෙන වුච්චති ‘‘සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූ’’ති.

517. ‘‘ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො’’ති අත්ථි ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, අත්ථි අගුත්තද්වාරතා.

තත්ථ කතමා ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා? ඉධෙකච්චො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොති අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජති, න රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ න සංවරං ආපජ්ජති. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා…පෙ… ජිව්හාය රසං සායිත්වා…පෙ… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නිමිත්තග්ගාහී හොති අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං මනින්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජති, න රක්ඛති මනින්ද්රියං, මනින්ද්රියෙ න සංවරං ආපජ්ජති. යා ඉමෙසං ඡන්නං ඉන්ද්රියානං අගුත්ති අගොපනා අනාරක්ඛො අසංවරො – අයං වුච්චති ‘‘ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා’’.

තත්ථ කතමා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා? ඉධෙකච්චො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා…පෙ… ජිව්හාය රසං සායිත්වා…පෙ… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. ඤත්වාධිකරණමෙනං මනින්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති මනින්ද්රියං, මනින්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති. යා ඉමෙසං ඡන්නං ඉන්ද්රියානං ගුත්ති ගොපනා ආරක්ඛො සංවරො – අයං වුච්චති ‘‘ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා’’. ඉමාය ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතාය උපෙතො හොති සමුපෙතො…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො’’ති.

518. ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ’’ති අත්ථි භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, අත්ථි භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා.

තත්ථ කතමා භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා? ඉධෙකච්චො අප්පටිසඞ්ඛා අයොනිසො ආහාරං ආහාරෙති දවාය මදාය මණ්ඩනාය විභූසනාය. යා තත්ථ අසන්තුට්ඨිතා අමත්තඤ්ඤුතා අප්පටිසඞ්ඛා භොජනෙ – අයං වුච්චති ‘‘භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා’’ති.

තත්ථ කතමා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා? ඉධෙකච්චො පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති – ‘‘නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය, යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනාය විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය, ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමි යාත්රා ච මෙ භවිස්සති අනවජ්ජතා ච ඵාසු විහාරො චා’’ති. යා තත්ථ සන්තුට්ඨිතා මත්තඤ්ඤුතා පටිසඞ්ඛා භොජනෙ – අයං වුච්චති ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා’’. ඉමාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ’’ති.

519. කථඤ්ච භික්ඛු පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො හොති? ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා පඨමයාමං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා මජ්ඣිමයාමං දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති පාදෙ පාදං [පාදෙන පාදං (ස්යා.)] අච්චාධාය සතො සම්පජානො උට්ඨානසඤ්ඤං මනසිකරිත්වා, රත්තියා පච්ඡිමයාමං පච්චුට්ඨාය චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති. එවං භික්ඛු පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො.

520. ‘‘සාතච්ච’’න්ති. යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො…පෙ… සම්මාවායාමො.

521. ‘‘නෙපක්ක’’න්ති. යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි.

522. ‘‘බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො’’ති. තත්ථ කතමෙ බොධිපක්ඛිකා ධම්මා? සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො . ඉමෙ වුච්චන්ති ‘‘බොධිපක්ඛිකා ධම්මා’’. ඉති තෙ බොධිපක්ඛිකෙ ධම්මෙ ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තෙන වුච්චති ‘‘බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො’’ති.

523. කථඤ්ච භික්ඛු අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොති, ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සම්පජානකාරී හොති , උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සම්පජානකාරී හොති; ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී හොති? ඉධ භික්ඛු සතො සම්පජානො අභික්කමති, සතො සම්පජානො පටික්කමති, සතො සම්පජානො ආලොකෙති, සතො සම්පජානො විලොකෙති, සතො සම්පජානො සමිඤ්ජෙති, සතො සම්පජානො පසාරෙති, සතො සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සතො සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සතො සම්පජානකාරී හොති, උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සතො සම්පජානකාරී හොති, ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හීභාවෙ සතො සම්පජානකාරී හොතීති.

524. තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති පටිස්සති සති සරණතා ධාරණතා අපිලාපනතා අසම්මුසනතා සති සතින්ද්රියං සතිබලං සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’.

525. ‘‘සම්පජානො’’ති තත්ථ කතමං සම්පජඤ්ඤං? යා පඤ්ඤා පජානනා විචයො පවිචයො ධම්මවිචයො සල්ලක්ඛණා උපලක්ඛණා පච්චුපලක්ඛණා පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛා භූරීමෙධා පරිණායිකා විපස්සනා සම්පජඤ්ඤං පතොදො පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං පඤ්ඤාසත්ථං පඤ්ඤාපාසාදො පඤ්ඤාආලොකො පඤ්ඤාඔභාසො පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාරතනං අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති ‘‘සම්පජඤ්ඤං’’. ඉති ඉමාය ච සතියා ඉමිනා ච සම්පජඤ්ඤෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. එවං භික්ඛු සතො සම්පජානො අභික්කමති, සතො සම්පජානො පටික්කමති, සතො සම්පජානො ආලොකෙති, සතො සම්පජානො විලොකෙති, සතො සම්පජානො සමිඤ්ජෙති, සතො සම්පජානො පසාරෙති, සතො සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සතො සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සතො සම්පජානකාරී හොති, උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සතො සම්පජානකාරී හොති, ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී හොති.

526. ‘‘විවිත්ත’’න්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි. තෙන තං විවිත්තං. දූරෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි. තෙන තං විවිත්තං.

527. ‘‘සෙනාසන’’න්ති මඤ්චොපි සෙනාසනං, පීඨම්පි සෙනාසනං, භිසිපි සෙනාසනං, බිබ්බොහනම්පි [බිම්බොහනම්පි (සී. ස්යා.)] සෙනාසනං, විහාරොපි සෙනාසනං, අඩ්ඪයොගොපි සෙනාසනං, පාසාදොපි සෙනාසනං, අට්ටොපි සෙනාසනං, මාළොපි සෙනාසනං, ලෙණම්පි සෙනාසනං, ගුහාපි සෙනාසනං, රුක්ඛමූලම්පි සෙනාසනං, වෙළුගුම්බොපි සෙනාසනං. යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති සබ්බමෙතං සෙනාසනං.

528. ‘‘විවිත්තං සෙනාසනං භජතී’’ති ඉමං විවිත්තං සෙනාසනං භජති සම්භජති සෙවති නිසෙවති සංසෙවති. තෙන වුච්චති ‘‘විවිත්තං සෙනාසනං භජතී’’ති.

529. ‘‘අරඤ්ඤ’’න්ති නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤං.

530. ‘‘රුක්ඛමූල’’න්ති රුක්ඛමූලංයෙව රුක්ඛමූලං. පබ්බතොයෙව පබ්බතො. කන්දරායෙව කන්දරා. ගිරිගුහායෙව ගිරිගුහා. සුසානංයෙව සුසානං. අබ්භොකාසොයෙව අබ්භොකාසො. පලාලපුඤ්ජොයෙව පලාලපුඤ්ජො.

531. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති වනසණ්ඩානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති භීසනකානමෙතං [භිංසනකානමෙතං (සී. ස්යා.)] සෙනාසනානං අධිවචනං. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති සලොමහංසානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති පරියන්තානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති න මනුස්සූපචාරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං. ‘‘වනපත්ථ’’න්ති දුරභිසම්භවානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං.

532. ‘‘අප්පසද්ද’’න්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි. තෙන තං අප්පසද්දං. දූරෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි. තෙන තං අප්පසද්දං.

533. ‘‘අප්පනිග්ඝොස’’න්ති යදෙව තං අප්පසද්දං තදෙව තං අප්පනිග්ඝොසං. යදෙව තං අප්පනිග්ඝොසං තදෙව තං විජනවාතං. යදෙව තං විජනවාතං තදෙව තං මනුස්සරාහස්සෙය්යකං. යදෙව තං මනුස්සරාහස්සෙය්යකං තදෙව තං පටිසල්ලානසාරුප්පං.

534. ‘‘අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා’’ති අරඤ්ඤගතො වා හොති රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා.

535. ‘‘නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා’’ති නිසින්නො හොති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා.

536. ‘‘උජුං කායං පණිධායා’’ති උජුකො හොති කායො ඨිතො පණිහිතො.

537. ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති පටිස්සති…පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’. අයං සති උපට්ඨිතා හොති සුපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා. තෙන වුච්චති ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති.

538. ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’ති තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣා’’.

තත්ථ කතමො ලොකො? පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ලොකො – අයං වුච්චති ‘‘ලොකො’’. අයං අභිජ්ඣා ඉමම්හි ලොකෙ සන්තා හොති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’ති.

539. ‘‘විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා’’ති තත්ථ කතමං චිත්තං? යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං විගතාභිජ්ඣං හොති. තෙන වුච්චති ‘‘විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා’’ති.

540. ‘‘විහරතී’’ති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

541. ‘‘අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣා’’.

තත්ථ කතමං චිත්තං? යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං ඉමාය අභිජ්ඣාය සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති. තෙන වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති.

542. ‘‘බ්යාපාදපදොසං පහායා’’ති අත්ථි බ්යාපාදො, අත්ථි පදොසො.

තත්ථ කතමො බ්යාපාදො? යො චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො පටිඝං පටිවිරොධො කොපො පකොපො සම්පකොපො දොසො පදොසො සම්පදොසො චිත්තස්ස බ්යාපත්ති මනොපදොසො කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තං [දූසනා දූසිතත්තං (ස්යා.)] බ්යාපත්ති බ්යාපජ්ජනා බ්යාපජ්ජිතත්තං විරොධො පටිවිරොධො චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘බ්යාපාදො’’.

තත්ථ කතමො පදොසො? යො බ්යාපාදො සො පදොසො, යො පදොසො සො බ්යාපාදො. ඉති අයඤ්ච බ්යාපාදො අයඤ්ච පදොසො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘බ්යාපාදපදොසං පහායා’’ති.

543. ‘‘අබ්යාපන්නචිත්තො’’ති තත්ථ කතමං චිත්තං? යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං අබ්යාපන්නං හොති. තෙන වුච්චති ‘‘අබ්යාපන්නචිත්තො’’ති.

544. ‘‘විහරතී’’ති…පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

545. ‘‘බ්යාපාදපදොසා චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති. අත්ථි බ්යාපාදො අත්ථි පදොසො.

තත්ථ කතමො බ්යාපාදො? යො චිත්තස්ස ආඝාතො…පෙ… චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘බ්යාපාදො’’.

තත්ථ කතමො පදොසො? යො බ්යාපාදො සො පදොසො, යො පදොසො සො බ්යාපාදො.

තත්ථ කතමං චිත්තං? යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං ඉමම්හා බ්යාපාදපදොසා සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති. තෙන වුච්චති ‘‘බ්යාපාදපදොසා චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති.

546. ‘‘ථිනමිද්ධං පහායා’’ති අත්ථි ථිනං [ථීනං (සී. ස්යා.)], අත්ථි මිද්ධං.

තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා ලීනං ලීයනා ලීයිතත්තං ථිනං ථියනා ථියිතත්තං [ථීයනා ථීයිතත්තං (සී. ස්යා.)] චිත්තස්ස – ඉදං වුච්චති ‘‘ථිනං’’.

තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔනාහො පරියොනාහො අන්තොසමොරොධො මිද්ධං සුප්පං පචලායිකා සුප්පං සුප්පනා සුප්පිතත්තං – ඉදං වුච්චති ‘‘මිද්ධං’’. ඉති ඉදඤ්ච ථිනං ඉදඤ්ච මිද්ධං සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘ථිනමිද්ධං පහායා’’ති.

547. ‘‘විගතථිනමිද්ධො’’ති. තස්ස ථිනමිද්ධස්ස චත්තත්තා වන්තත්තා මුත්තත්තා පහීනත්තා පටිනිස්සට්ඨත්තා පහීනපටිනිස්සට්ඨත්තා. තෙන වුච්චති ‘‘විගතථිනමිද්ධො’’ති.

548. ‘‘විහරතී’’ති…පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

549. ‘‘ආලොකසඤ්ඤී’’ති. තත්ථ කතමා සඤ්ඤා? යා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං – අයං වුච්චති ‘‘සඤ්ඤා’’. අයං සඤ්ඤා ආලොකා හොති විවටා පරිසුද්ධා පරියොදාතා. තෙන වුච්චති ‘‘ආලොකසඤ්ඤී’’ති.

550. ‘‘සතො සම්පජානො’’ති. තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති …පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’.

තත්ථ කතමං සම්පජඤ්ඤං? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති ‘‘සම්පජඤ්ඤං’’. ඉති ඉමාය ච සතියා ඉමිනා ච සම්පජඤ්ඤෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සතො සම්පජානො’’ති.

551. ‘‘ථිනමිද්ධා චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති. අත්ථි ථිනං, අත්ථි මිද්ධං.

තත්ථ කතමං ථිනං…පෙ… ඉදං වුච්චති ‘‘ථිනං’’.

තත්ථ කතමං මිද්ධං…පෙ… ඉදං වුච්චති ‘‘මිද්ධං’’.

තත්ථ කතමං චිත්තං…පෙ… ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං ඉමම්හා ථිනමිද්ධා සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති. තෙන වුච්චති ‘‘ථිනමිද්ධා චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති.

552. ‘‘උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහායා’’ති අත්ථි උද්ධච්චං, අත්ථි කුක්කුච්චං.

තත්ථ කතමං උද්ධච්චං? යං චිත්තස්ස උද්ධච්චං අවූපසමො චෙතසො වික්ඛෙපො භන්තත්තං චිත්තස්ස – ඉදං වුච්චති ‘‘උද්ධච්චං’’.

තත්ථ කතමං කුක්කුච්චං? අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතා, කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතා, අවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤිතා, වජ්ජෙ අවජ්ජසඤ්ඤිතා, යං එවරූපං කුක්කුච්චං කුක්කුච්චායනා කුක්කුච්චායිතත්තං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛා – ඉදං වුච්චති ‘‘කුක්කුච්චං’’. ඉති ඉදඤ්ච උද්ධච්චං ඉදඤ්ච කුක්කුච්චං සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහායා’’ති.

553. ‘‘අනුද්ධතො’’ති තස්ස උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස චත්තත්තා වන්තත්තා මුත්තත්තා පහීනත්තා පටිනිස්සට්ඨත්තා පහීනපටිනිස්සට්ඨත්තා. තෙන වුච්චති ‘‘අනුද්ධතො’’ති.

554. ‘‘විහරතී’’ති …පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

555. ‘‘වූපසන්තචිත්තො’’ති . තත්ථ කතමං චිත්තං? යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං අජ්ඣත්තං සන්තං හොති සමිතං වූපසන්තං. තෙන වුච්චති ‘‘අජ්ඣත්තං වූපසන්තචිත්තො’’ති.

556. ‘‘උද්ධච්චකුක්කුච්චා චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති අත්ථි උද්ධච්චං, අත්ථි කුක්කුච්චං.

තත්ථ කතමං උද්ධච්චං? යං චිත්තස්ස උද්ධච්චං අවූපසමො චෙතසො වික්ඛෙපො භන්තත්තං චිත්තස්ස – ඉදං වුච්චති ‘‘උද්ධච්චං’’.

තත්ථ කතමං කුක්කුච්චං…පෙ… ඉදං වුච්චති ‘‘කුක්කුච්චං’’.

තත්ථ කතමං චිත්තං…පෙ… ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං ඉමම්හා උද්ධච්චකුක්කුච්චා සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති. තෙන වුච්චති ‘‘උද්ධච්චකුක්කුච්චා චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති.

557. ‘‘විචිකිච්ඡං පහායා’’ති, තත්ථ කතමා විචිකිච්ඡා? යා කඞ්ඛා කඞ්ඛායනා කඞ්ඛායිතත්තං විමති විචිකිච්ඡා ද්වෙළ්හකං ද්විධාපථො සංසයො අනෙකංසග්ගාහො ආසප්පනා පරිසප්පනා අපරියොගාහණා ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස මනොවිලෙඛො – අයං වුච්චති ‘‘විචිකිච්ඡා’’. අයං විචිකිච්ඡා සන්තා හොති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘විචිකිච්ඡං පහායා’’ති.

558. ‘‘තිණ්ණවිචිකිච්ඡො’’ති, ඉමං විචිකිච්ඡං තිණ්ණො හොති උත්තිණ්ණො නිත්තිණ්ණො පාරඞ්ගතො පාරමනුප්පත්තො. තෙන වුච්චති ‘‘තිණ්ණවිචිකිච්ඡො’’ති.

559. ‘‘අකථංකථී කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති ඉමාය විචිකිච්ඡාය කුසලෙසු ධම්මෙසු න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති අකථංකථී හොති නික්කථංකථී විකථංකථො. තෙන වුච්චති ‘‘අකථංකථී කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති.

560. ‘‘විචිකිච්ඡාය චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති, තත්ථ කතමා විචිකිච්ඡා? යා කඞ්ඛා කඞ්ඛායනා කඞ්ඛායිතත්තං ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස මනොවිලෙඛො – අයං වුච්චති ‘‘විචිකිච්ඡා’’.

තත්ථ කතමං චිත්තං? යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං වුච්චති ‘‘චිත්තං’’. ඉදං චිත්තං ඉමාය විචිකිච්ඡාය සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති. තෙන වුච්චති ‘‘විචිකිච්ඡාය චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති.

561. ‘‘ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහායා’’ති ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහායා’’ති.

562. ‘‘චෙතසො උපක්කිලෙසෙ’’ති ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා.

563. ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙ’’ති ඉමෙහි පඤ්චහි නීවරණෙහි අනුප්පන්නා චෙව පඤ්ඤා න උප්පජ්ජති උප්පන්නා ච පඤ්ඤා නිරුජ්ඣති. තෙන වුච්චති ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙ’’ති.

564. ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති තත්ථ කතමෙ කාමා? ඡන්දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්දරාගො කාමො, සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො – ඉමෙ වුච්චන්ති ‘‘කාමා’’.

තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා? කාමච්ඡන්දො, බ්යාපාදො, ථිනං, මිද්ධං, උද්ධච්චං, කුක්කුච්චං, විචිකිච්ඡා – ඉමෙ වුච්චන්ති ‘‘අකුසලා ධම්මා’’. ඉති ඉමෙහි ච කාමෙහි ඉමෙහි ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි විවිත්තො හොති. තෙන වුච්චති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති.

565. ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති අත්ථි විතක්කො, අත්ථි විචාරො.

තත්ථ කතමො විතක්කො? යො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො අප්පනා බ්යප්පනා චෙතසො අභිනිරොපනා සම්මාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘විතක්කො’’.

තත්ථ කතමො විචාරො? යො චාරො විචාරො අනුවිචාරො උපවිචාරො චිත්තස්ස අනුසන්ධනතා අනුපෙක්ඛනතා – අයං වුච්චති විචාරො. ඉති ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති.

566. ‘‘විවෙකජ’’න්ති විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා – තෙ ඉමස්මිං විවෙකෙ ජාතා හොන්ති සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා. තෙන වුච්චති ‘‘විවෙකජ’’න්ති.

567. ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති අත්ථි පීති, අත්ථි සුඛං.

තත්ථ කතමා පීති? යා පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘පීති’’.

තත්ථ කතමං සුඛං? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘සුඛං’’. ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්තං. තෙන වුච්චති ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති.

568. ‘‘පඨම’’න්ති ගණනානුපුබ්බතා [ගණනානුපුබ්බතො (ස්යා.) එවමුපරිපි] පඨමං. ඉදං පඨමං සමාපජ්ජතීති පඨමං.

569. ‘‘ඣාන’’න්ති විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා.

570. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

571. ‘‘විහරතී’’ති …පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

572. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති, අත්ථි විතක්කො, අත්ථි විචාරො.

තත්ථ කතමො විතක්කො? යො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘විතක්කො’’.

තත්ථ කතමො විචාරො? යො චාරො විචාරො අනුවිචාරො උපවිචාරො චිත්තස්ස අනුසන්ධනතා අනුපෙක්ඛනතා – අයං වුච්චති ‘‘විචාරො’’. ඉති අයඤ්ච විතක්කො අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති.

573. ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්ති යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං.

574. ‘‘සම්පසාදන’’න්ති යා සද්ධා සද්දහනා ඔකප්පනා අභිප්පසාදො.

575. ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති යා චිත්තස්ස ඨිති…පෙ… සම්මාසමාධි.

576. ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති අත්ථි විතක්කො, අත්ථි විචාරො.

තත්ථ කතමො විතක්කො? යො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘විතක්කො’’.

තත්ථ කතමො විචාරො? යො චාරො අනුචාරො විචාරො අනුවිචාරො උපවිචාරො චිත්තස්ස අනුසන්ධනතා අනුපෙක්ඛනතා – අයං වුච්චති ‘‘විචාරො’’. ඉති අයඤ්ච විතක්කො අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති.

577. ‘‘සමාධිජ’’න්ති සම්පසාදො පීතිසුඛං – තෙ ඉමස්මිං සමාධිම්හි ජාතා හොන්ති සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා. තෙන වුච්චති ‘‘සමාධිජ’’න්ති.

578. ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති අත්ථි පීති, අත්ථි සුඛං.

තත්ථ කතමා පීති…පෙ… අයං වුච්චති ‘‘පීති’’.

තත්ථ කතමං සුඛං…පෙ… ඉදං වුච්චති ‘‘සුඛං’’. ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්තං. තෙන වුච්චති ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති.

579. ‘‘දුතිය’’න්ති ගණනානුපුබ්බතා දුතියං. ඉදං දුතියං සමාපජ්ජතීති දුතියං.

580. ‘‘ඣාන’’න්ති සම්පසාදො, පීතිසුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා.

581. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො දුතියස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

582. ‘‘විහරතී’’ති …පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

583. ‘‘පීතියා ච විරාගා’’ති තත්ථ කතමා පීති? යා පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘පීති’’. අයං පීති සන්තා හොති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘පීතියා ච විරාගා’’ති.

584. ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති තත්ථ කතමා උපෙක්ඛා? යා උපෙක්ඛා උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා මජ්ඣත්තතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛා’’. ඉමාය උපෙක්ඛාය උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති.

585. ‘‘විහරතී’’ති …පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

586. ‘‘සතො ච සම්පජානො’’ති තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’.

තත්ථ කතමං සම්පජඤ්ඤං? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති ‘‘සම්පජඤ්ඤං’’. ඉති ඉමාය ච සතියා ඉමිනා ච සම්පජඤ්ඤෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සතො ච සම්පජානො’’ති.

587. ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති තත්ථ කතමං සුඛං? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘සුඛං’’.

තත්ථ කතමො කායො? සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො – අයං වුච්චති ‘‘කායො’’. ඉදං සුඛං ඉමිනා කායෙන පටිසංවෙදෙති. තෙන වුච්චති ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති.

588. ‘‘යං තං අරියා ආචික්ඛන්තී’’ති තත්ථ කතමෙ අරියා? අරියා වුච්චන්ති බුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච. තෙ ඉමං ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤපෙන්ති [පඤ්ඤාපෙන්ති (සී. ස්යා.)] පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානිං කරොන්ති පකාසෙන්ති. තෙන වුච්චති ‘‘යං තං අරියා ආචික්ඛන්තී’’ති.

589. ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති තත්ථ කතමා උපෙක්ඛා? යා උපෙක්ඛා උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා මජ්ඣත්තතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛා’’.

තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’.

තත්ථ කතමං සුඛං? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘සුඛං’’. ඉති ඉමාය ච උපෙක්ඛාය ඉමාය ච සතියා ඉමිනා ච සුඛෙන සමන්නාගතො ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති.

590. ‘‘තතිය’’න්ති ගණනානුපුබ්බතා තතියං. ඉදං තතියං සමාපජ්ජතීති තතියං.

591. ‘‘ඣාන’’න්ති උපෙක්ඛා, සති, සම්පජඤ්ඤං, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා.

592. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො තතියස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

593. ‘‘විහරතී’’ති…පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

594. ‘‘සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා’’ති, අත්ථි සුඛං, අත්ථි දුක්ඛං.

තත්ථ කතමං සුඛං? යං කායිකං සාතං කායිකං සුඛං කායසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං කායසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘සුඛං’’.

තත්ථ කතමං දුක්ඛං? යං කායිකං අසාතං කායිකං දුක්ඛං කායසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං කායසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘දුක්ඛං’’. ඉති ඉදඤ්ච සුඛං ඉදඤ්ච දුක්ඛං සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා’’ති.

595. ‘‘පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා’’ති අත්ථි සොමනස්සං, අත්ථි දොමනස්සං.

තත්ථ කතමං සොමනස්සං? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘සොමනස්සං’’.

තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘දොමනස්සං’’. ඉති ඉදඤ්ච සොමනස්සං ඉදඤ්ච දොමනස්සං පුබ්බෙව සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා’’ති.

596. ‘‘අදුක්ඛමසුඛ’’න්ති යං චෙතසිකං නෙව සාතං නාසාතං චෙතොසම්ඵස්සජං අදුක්ඛමසුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. තෙන වුච්චති ‘‘අදුක්ඛමසුඛ’’න්ති.

597. ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති, තත්ථ කතමා උපෙක්ඛා? යා උපෙක්ඛා උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා මජ්ඣත්තතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛා’’.

තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’. අයං සති ඉමාය උපෙක්ඛාය විවටා හොති පරිසුද්ධා පරියොදාතා. තෙන වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති.

598. ‘‘චතුත්ථ’’න්ති ගණනානුපුබ්බතා චතුත්ථං, ඉදං චතුත්ථං සමාපජ්ජතීති චතුත්ථං.

599. ‘‘ඣාන’’න්ති උපෙක්ඛා, සති, චිත්තස්සෙකග්ගතා.

600. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො චතුත්ථස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

601. ‘‘විහරතී’’ති…පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

602. ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’ති තත්ථ කතමා රූපසඤ්ඤා? රූපාවචරසමාපත්තිං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං – ඉමා වුච්චන්ති ‘‘රූපසඤ්ඤායො’’. ඉමා රූපසඤ්ඤායො අතික්කන්තො හොති වීතික්කන්තො සමතික්කන්තො. තෙන වුච්චති ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’ති.

603. ‘‘පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා’’ති තත්ථ කතමා පටිඝසඤ්ඤා? රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා – ඉමා වුච්චන්ති පටිඝසඤ්ඤායො. ඉමා පටිඝසඤ්ඤායො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා’’ති.

604. ‘‘නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’ති තත්ථ කතමා නානත්තසඤ්ඤා? අසමාපන්නස්ස මනොධාතු සමඞ්ගිස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණධාතු සමඞ්ගිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං – ඉමා වුච්චන්ති ‘‘නානත්තසඤ්ඤායො’’. ඉමා නානත්තසඤ්ඤායො න මනසි කරොති. තෙන වුච්චති ‘‘නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’ති.

605. ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති, තත්ථ කතමො ආකාසො? යො ආකාසො ආකාසගතං අඝං අඝගතං විවරො විවරගතං අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහි – අයං වුච්චති ‘‘ආකාසො’’. තස්මිං ආකාසෙ චිත්තං ඨපෙති සණ්ඨපෙති අනන්තං ඵරති. තෙන වුච්චති ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති.

606. ‘‘ආකාසානඤ්චායතන’’න්ති ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා.

607. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො ආකාසානඤ්චායතනස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

608. ‘‘විහරතී’’ති…පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

609. ‘‘සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉමං ආකාසානඤ්චායතනං අතික්කන්තො හොති වීතික්කන්තො සමතික්කන්තො. තෙන වුච්චති ‘‘සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති.

610. ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති තංයෙව ආකාසං විඤ්ඤාණෙන ඵුට්ඨං මනසි කරොති අනන්තං ඵරති. තෙන වුච්චති ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති.

611. ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතන’’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා.

612. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

613. ‘‘විහරතී’’ති…පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

614. ‘‘සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉමං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අතික්කන්තො හොති වීතික්කන්තො සමතික්කන්තො. තෙන වුච්චති ‘‘සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති.

615. ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති තංයෙව විඤ්ඤාණං භාවෙති විභාවෙති අන්තරභාවෙති, ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති පස්සති. තෙන වුච්චති ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති.

616. ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතන’’න්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා.

617. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

618. ‘‘විහරතී’’ති …පෙ… තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

619. ‘‘සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉමං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං අතික්කන්තො හොති වීතික්කන්තො සමතික්කන්තො. තෙන වුච්චති ‘‘සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මා’’ති.

‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති තංයෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොති සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙති. තෙන වුච්චති ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති [අයං පාඨො මාතිකායං නත්ථි, නිද්දෙසෙ පන සබ්බපොත්ථකෙසු දිස්සති].

620. ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා.

621. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති යො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා.

622. ‘‘විහරතී’’ති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

සුත්තන්තභාජනීයං.

2. අභිධම්මභාජනීයං

1. රූපාවචරකුසලං

623. චත්තාරි ඣානානි – පඨමං ඣානං, දුතියං ඣානං, තතියං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං.

624. තත්ථ කතමං පඨමං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං දුතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං , තස්මිං සමයෙ තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති – පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘දුතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං තතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති පීතියා ච විරාගා…පෙ… තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘තතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං චතුත්ථං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

චතුක්කං.

625. ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිතක්කං විචාරමත්තං විවෙකජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ චතුරඞ්ගිකං ඣානං හොති – විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘දුතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති – පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘තතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති පීතියා ච විරාගා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඤ්චමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

පඤ්චකං.

2. අරූපාවචරකුසලං

626. ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ අරූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

3. ලොකුත්තරකුසලං

627. චත්තාරි ඣානානි – පඨමං ඣානං, දුතියං ඣානං, තතියං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං.

628. තත්ථ කතමං පඨමං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං දුතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති – පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘දුතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං තතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා පීතියා ච විරාගා…පෙ… තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘තතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං චතුත්ථං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා සුඛස්ස ච පහානා …පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

චතුක්කං.

629. ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිතක්කං විචාරමත්තං විවෙකජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ චතුරඞ්ගිකං ඣානං හොති විචාරො පීති සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘දුතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති – පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘තතියං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා පීතියා ච විරාගා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඤ්චමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

පඤ්චකං.

4. රූපාවචරවිපාකා

630. චත්තාරි ඣානානි – පඨමං ඣානං, දුතියං ඣානං, තතියං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං.

631. තත්ථ කතමං පඨමං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං දුතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං…පෙ… තතියං ඣානං…පෙ… චතුත්ථං ඣානං…පෙ… පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඤ්චමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා…පෙ….

5. අරූපාවචරවිපාකා

632. ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ අරූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව අරූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

6. ලොකුත්තරවිපාකා

633. චත්තාරි ඣානානි – පඨමං ඣානං, දුතියං ඣානං, තතියං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං.

634. තත්ථ කතමං පඨමං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං දුතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං …පෙ… තතියං ඣානං…පෙ… චතුත්ථං ඣානං…පෙ… පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඤ්චමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

7. රූපාරූපාවචරකිරියා

635. චත්තාරි ඣානානි – පඨමං ඣානං, දුතියං ඣානං, තතියං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං.

636. තත්ථ කතමං පඨමං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපාවචරං ඣානං භාවෙති කිරියං නෙව කුසලං නාකුසලං න ච කම්මවිපාකං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොති – විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඨමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

තත්ථ කතමං දුතියං ඣානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ රූපාවචරං ඣානං භාවෙති කිරියං නෙව කුසලං නාකුසලං න ච කම්මවිපාකං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං…පෙ… තතියං ඣානං…පෙ… චතුත්ථං ඣානං…පෙ… පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘පඤ්චමං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තා.

637. ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ අරූපාවචරං ඣානං භාවෙති කිරියං නෙව කුසලං නාකුසලං න ච කම්මවිපාකං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති – උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා. ඉදං වුච්චති ‘‘චතුත්ථං ඣානං’’. අවසෙසා ධම්මා ඣානසම්පයුත්තාති.

අභිධම්මභාජනීයං.

3. පඤ්හාපුච්ඡකං

638. චත්තාරි ඣානානි – ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ… විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ… පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති – ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ… සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.

639. චතුන්නං ඣානානං කති කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා…පෙ… කති සරණා, කති අරණා?

1. තිකං

640. සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා. තීණි ඣානානි – එත්ථුප්පන්නං සුඛං වෙදනං ඨපෙත්වා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, චතුත්ථං ඣානං – එත්ථුප්පන්නං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං ඨපෙත්වා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං. සියා විපාකා, සියා විපාකධම්මධම්මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. සියා උපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නඅනුපාදානියා. සියා අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා, සියා අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකා. පඨමං ඣානං – එත්ථුප්පන්නෙ විතක්කවිචාරෙ ඨපෙත්වා සවිතක්කං සවිචාරං, තීණි ඣානානි අවිතක්කඅවිචාරා. ද්වෙ ඣානානි – එත්ථුප්පන්නං පීතිං ඨපෙත්වා පීතිසහගතා, තීණි ඣානානි – එත්ථුප්පන්නං සුඛං ඨපෙත්වා සුඛසහගතා, චතුත්ථං ඣානං – එත්ථුප්පන්නං උපෙක්ඛං ඨපෙත්වා උපෙක්ඛාසහගතං. නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා. නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා. සියා ආචයගාමිනො, සියා අපචයගාමිනො, සියා නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනො. සියා සෙක්ඛා, සියා අසෙක්ඛා, සියා නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. සියා මහග්ගතා, සියා අප්පමාණා. තීණි ඣානානි න වත්තබ්බා පරිත්තාරම්මණාතිපි, මහග්ගතාරම්මණාතිපි, සියා අප්පමාණාරම්මණා , සියා න වත්තබ්බා අප්පමාණාරම්මණාති; චතුත්ථං ඣානං සියා පරිත්තාරම්මණං, සියා මහග්ගතාරම්මණං, සියා අප්පමාණාරම්මණං; සියා න වත්තබ්බං පරිත්තාරම්මණන්තිපි, මහග්ගතාරම්මණන්තිපි, අප්පමාණාරම්මණන්තිපි . සියා මජ්ඣිමා, සියා පණීතා. සියා සම්මත්තනියතා, සියා අනියතා. තීණි ඣානානි න මග්ගාරම්මණා, සියා මග්ගහෙතුකා, සියා මග්ගාධිපතිනො, සියා න වත්තබ්බා මග්ගහෙතුකාතිපි, මග්ගාධිපතිනොතිපි; චතුත්ථං ඣානං සියා මග්ගාරම්මණං, සියා මග්ගහෙතුකං, සියා මග්ගාධිපති, සියා න වත්තබ්බං මග්ගාරම්මණන්තිපි, මග්ගහෙතුකන්තිපි මග්ගාධිපතීතිපි. සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා උප්පාදිනො. සියා අතීතා, සියා අනාගතා, සියා පච්චුප්පන්නා. තීණි ඣානානි න වත්තබ්බා අතීතාරම්මණාතිපි, අනාගතාරම්මණාතිපි, පච්චුප්පන්නාරම්මණාතිපි; චතුත්ථං ඣානං සියා අතීතාරම්මණං, සියා අනාගතාරම්මණං, සියා පච්චුප්පන්නාරම්මණං, සියා න වත්තබ්බං අතීතාරම්මණන්තිපි, අනාගතාරම්මණන්තිපි, පච්චුප්පන්නාරමණන්තිපි. සියා අජ්ඣත්තා, සියා බහිද්ධා, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධා. තීණි ඣානානි බහිද්ධාරම්මණා, චතුත්ථං ඣානං සියා අජ්ඣත්තාරම්මණං, සියා බහිද්ධාරම්මණං, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං, සියා න වත්තබ්බං අජ්ඣත්තාරම්මණන්තිපි, බහිද්ධාරම්මණන්තිපි, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණන්තිපි. අනිදස්සනඅප්පටිඝා.

2. දුකං

641. න හෙතූ, සහෙතුකා, හෙතුසම්පයුත්තා, න වත්තබ්බා ‘‘හෙතූ චෙව සහෙතුකා චා’’ති, සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ, න වත්තබ්බා ‘‘හෙතූ චෙව හෙතුසම්පයුත්තා චා’’ති, හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතූ, න හෙතූ සහෙතුකා.

සප්පච්චයා, සඞ්ඛතා, අනිදස්සනා, අප්පටිඝා, අරූපා , සියා ලොකියා, සියා ලොකුත්තරා, කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා.

නො ආසවා, සියා සාසවා, සියා අනාසවා, ආසවවිප්පයුත්තා, න වත්තබ්බා ‘‘ආසවා චෙව සාසවා චා’’ති, සියා සාසවා චෙව නො ච ආසවා, සියා න වත්තබ්බා ‘‘සාසවා චෙව නො ච ආසවා’’ති. න වත්තබ්බා ‘‘ආසවා චෙව ආසවසම්පයුත්තා චාති’’පි, ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවාතිපි. සියා ආසවවිප්පයුත්තා සාසවා, සියා ආසවවිප්පයුත්තා අනාසවා.

නො සංයොජනා…පෙ… නො ගන්ථා…පෙ… නො ඔඝා…පෙ… නො යොගා…පෙ… නො නීවරණා…පෙ… නො පරාමාසා…පෙ… සාරම්මණා, නො චිත්තා, චෙතසිකා, චිත්තසම්පයුත්තා, චිත්තසංසට්ඨා, චිත්තසමුට්ඨානා, චිත්තසහභුනො, චිත්තානුපරිවත්තිනො, චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා, චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො, චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො, බාහිරා, නො උපාදා, සියා උපාදින්නා, සියා අනුපාදින්නා.

නො උපාදානා…පෙ… නො කිලෙසා…පෙ… න දස්සනෙන පහාතබ්බා, න භාවනාය පහාතබ්බා, න දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා, න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා. පඨමං ඣානං – එත්ථුප්පන්නං විතක්කං ඨපෙත්වා සවිතක්කං, තීණි ඣානානි අවිතක්කා. පඨමං ඣානං – එත්ථුප්පන්නං විචාරං ඨපෙත්වා සවිචාරං, තීණි ඣානානි අවිචාරා. ද්වෙ ඣානානි – එත්ථුප්පන්නං පීතිං ඨපෙත්වා සප්පීතිකා, ද්වෙ ඣානානි අප්පීතිකා. ද්වෙ ඣානානි – එත්ථුප්පන්නං පීතිං ඨපෙත්වා පීතිසහගතා, ද්වෙ ඣානානි න පීතිසහගතා. තීණි ඣානානි – එත්ථුප්පන්නං සුඛං ඨපෙත්වා සුඛසහගතා, චතුත්ථං ඣානං න සුඛසහගතං. චතුත්ථං ඣානං – එත්ථුප්පන්නං උපෙක්ඛං ඨපෙත්වා උපෙක්ඛාසහගතං, තීණි ඣානානි උපෙක්ඛාසහගතා, න කාමාවචරා, සියා රූපාවචරා, සියා න රූපාවචරා, තීණි ඣානානි න අරූපාවචරා, චතුත්ථං ඣානං සියා අරූපාවචරං, සියා න අරූපාවචරං, සියා පරියාපන්නා, සියා අපරියාපන්නා, සියා නිය්යානිකා, සියා අනිය්යානිකා, සියා නියතා, සියා අනියතා, සියා සඋත්තරා, සියා අනුත්තරා, අරණාති.

පඤ්හාපුච්ඡකං.

ඣානවිභඞ්ගො නිට්ඨිතො.