📜

3. ධාතුවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

172. ඡ ධාතුයො – පථවීධාතු [පඨවීධාතු (සී. ස්යා.) එවමුපරිපි], ආපොධාතු, තෙජොධාතු, වායොධාතු, ආකාසධාතු, විඤ්ඤාණධාතු.

173. තත්ථ කතමා පථවීධාතු? පථවීධාතුද්වයං – අත්ථි අජ්ඣත්තිකා, අත්ථි බාහිරා. තත්ථ කතමා අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං ඛරිගතං කක්ඛළත්තං කක්ඛළභාවො අජ්ඣත්තං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො මංසං න්හාරු [නහාරු (සී.)] අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං [අට්ඨිමිඤ්ජා (සී.)] වක්කං හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාසං අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං ඛරිගතං කක්ඛළත්තං කක්ඛළභාවො අජ්ඣත්තං උපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු’.

තත්ථ කතමා බාහිරා පථවීධාතු? යං බාහිරං කක්ඛළං ඛරිගතං කක්ඛළත්තං කක්ඛළභාවො බහිද්ධා අනුපාදින්නං, සෙය්යථිදං – අයො ලොහං තිපු සීසං සජ්ඣං [සජ්ඣු (ස්යා.)] මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්කො [ලොහිතඞ්ගො (ස්යා. ක.), ලොහිතකො (?)] මසාරගල්ලං තිණං කට්ඨං සක්ඛරා කඨලං [කථලං (ක.)] භූමි පාසාණො පබ්බතො, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි බාහිරං කක්ඛළං ඛරිගතං කක්ඛළත්තං කක්ඛළභාවො බහිද්ධා අනුපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘බාහිරා පථවීධාතු’. යා ච අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු යා ච බාහිරා පථවීධාතු, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා – අයං වුච්චති ‘‘පථවීධාතු’’.

174. තත්ථ කතමා ආපොධාතු? ආපොධාතුද්වයං – අත්ථි අජ්ඣත්තිකා, අත්ථි බාහිරා. තත්ථ කතමා අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආපො ආපොගතං සිනෙහො සිනෙහගතං [ස්නෙහො ස්නෙහගතං (ස්යා.)] බන්ධනත්තං රූපස්ස අජ්ඣත්තං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්තං, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආපො ආපොගතං සිනෙහො සිනෙහගතං බන්ධනත්තං රූපස්ස අජ්ඣත්තං උපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු’.

තත්ථ කතමා බාහිරා ආපොධාතු? යං බාහිරං ආපො ආපොගතං සිනෙහො සිනෙහගතං බන්ධනත්තං රූපස්ස බහිද්ධා අනුපාදින්නං, සෙය්යථිදං – මූලරසො ඛන්ධරසො තචරසො පත්තරසො පුප්ඵරසො ඵලරසො ඛීරං දධි සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං භුම්මානි වා උදකානි අන්තලික්ඛානි වා, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි බාහිරං ආපො ආපොගතං සිනෙහො සිනෙහගතං බන්ධනත්තං රූපස්ස බහිද්ධා අනුපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘බාහිරා ආපොධාතු’. යා ච අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු යා ච බාහිරා ආපොධාතු, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා – අයං වුච්චති ‘‘ආපොධාතු’’.

175. තත්ථ කතමා තෙජොධාතු? තෙජොධාතුද්වයං – අත්ථි අජ්ඣත්තිකා, අත්ථි බාහිරා. තත්ථ කතමා අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං තෙජො තෙජොගතං උස්මා උස්මාගතං උසුමං උසුමගතං අජ්ඣත්තං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – යෙන ච සන්තප්පති යෙන ච ජීරීයති යෙන ච පරිඩය්හති යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡති, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං තෙජො තෙජොගතං උස්මා උස්මාගතං උසුමං උසුමගතං අජ්ඣත්තං උපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු’.

තත්ථ කතමා බාහිරා තෙජොධාතු? යං බාහිරං තෙජො තෙජොගතං උස්මා උස්මාගතං උසුමං උසුමගතං බහිද්ධා අනුපාදින්නං, සෙය්යථිදං – කට්ඨග්ගි පලාලග්ගි [සකලිකග්ගි (සබ්බත්ථ)] තිණග්ගි ගොමයග්ගි ථුසග්ගි සඞ්කාරග්ගි ඉන්දග්ගි අග්ගිසන්තාපො සූරියසන්තාපො කට්ඨසන්නිචයසන්තාපො තිණසන්නිචයසන්තාපො ධඤ්ඤසන්නිචයසන්තාපො භණ්ඩසන්නිචයසන්තාපො, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි බාහිරං තෙජො තෙජොගතං උස්මා උස්මාගතං උසුමං උසුමගතං බහිද්ධා අනුපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘බාහිරා තෙජොධාතු’. යා ච අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු යා ච බාහිරා තෙජොධාතු, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා – අයං වුච්චති ‘‘තෙජොධාතු’’.

176. තත්ථ කතමා වායොධාතු? වායොධාතුද්වයං – අත්ථි අජ්ඣත්තිකා, අත්ථි බාහිරා. තත්ථ කතමා අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං වායො වායොගතං ථම්භිතත්තං රූපස්ස අජ්ඣත්තං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – උද්ධඞ්ගමා වාතා අධොගමා වාතා කුච්ඡිසයා වාතා කොට්ඨාසයා [කොට්ඨසයා (සී. ස්යා.)] වාතා අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතා සත්ථකවාතා ඛුරකවාතා උප්පලකවාතා අස්සාසො පස්සාසො ඉති වා, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං වායො වායොගතං ථම්භිතත්තං රූපස්ස අජ්ඣත්තං උපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු’.

තත්ථ කතමා බාහිරා වායොධාතු? යං බාහිරං වායො වායොගතං ථම්භිතත්තං රූපස්ස බහිද්ධා අනුපාදින්නං, සෙය්යථිදං – පුරත්ථිමා වාතා පච්ඡිමා වාතා උත්තරා වාතා දක්ඛිණා වාතා සරජා වාතා අරජා වාතා සීතා වාතා උණ්හා වාතා පරිත්තා වාතා අධිමත්තා වාතා කාළවාතා වෙරම්භවාතා පක්ඛවාතා සුපණ්ණවාතා තාලවණ්ටවාතා විධූපනවාතා, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි බාහිරං වායො වායොගතං ථම්භිතත්තං රූපස්ස බහිද්ධා අනුපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘බාහිරා වායොධාතු’. යා ච අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු යා ච බාහිරා වායොධාතු, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා – අයං වුච්චති ‘‘වායොධාතු’’.

177. තත්ථ කතමා ආකාසධාතු? ආකාසධාතුද්වයං – අත්ථි අජ්ඣත්තිකා, අත්ථි බාහිරා. තත්ථ කතමා අජ්ඣත්තිකා ආකාසධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආකාසො ආකාසගතං අඝං අඝගතං විවරො විවරගතං අසම්ඵුට්ඨං මංසලොහිතෙහි අජ්ඣත්තං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – කණ්ණච්ඡිද්දං නාසච්ඡිද්දං මුඛද්වාරං, යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං අජ්ඣොහරති, යත්ථ ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සන්තිට්ඨති, යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං අධොභාගං නික්ඛමති, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආකාසො ආකාසගතං අඝං අඝගතං විවරො විවරගතං අසම්ඵුට්ඨං මංසලොහිතෙහි අජ්ඣත්තං උපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘අජ්ඣත්තිකා ආකාසධාතු’.

තත්ථ කතමා බාහිරා ආකාසධාතු? යං බාහිරං ආකාසො ආකාසගතං අඝං අඝගතං විවරො විවරගතං අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහි බහිද්ධා අනුපාදින්නං – අයං වුච්චති ‘බාහිරා ආකාසධාතු’. යා ච අජ්ඣත්තිකා ආකාසධාතු යා ච බාහිරා ආකාසධාතු, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා – අයං වුච්චති ‘‘ආකාසධාතු’’.

178. තත්ථ කතමා විඤ්ඤාණධාතු? චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, සොතවිඤ්ඤාණධාතු, ඝානවිඤ්ඤාණධාතු, ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු, කායවිඤ්ඤාණධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘විඤ්ඤාණධාතු’’.

ඉමා ඡ ධාතුයො.

179. අපරාපි ඡ ධාතුයො – සුඛධාතු, දුක්ඛධාතු, සොමනස්සධාතු, දොමනස්සධාතු, උපෙක්ඛාධාතු, අවිජ්ජාධාතු.

180. තත්ථ කතමා සුඛධාතු? යං කායිකං සාතං කායිකං සුඛං කායසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං කායසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – අයං වුච්චති ‘‘සුඛධාතු’’.

තත්ථ කතමා දුක්ඛධාතු? යං කායිකං අසාතං කායිකං දුක්ඛං කායසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං කායසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – අයං වුච්චති ‘‘දුක්ඛධාතු’’.

තත්ථ කතමා සොමනස්සධාතු? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – අයං වුච්චති ‘‘සොමනස්සධාතු’’.

තත්ථ කතමා දොමනස්සධාතු? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – අයං වුච්චති ‘‘දොමනස්සධාතු’’.

තත්ථ කතමා උපෙක්ඛාධාතු? යං චෙතසිකං නෙව සාතං නාසාතං චෙතොසම්ඵස්සජං අදුක්ඛමසුඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා – අයං වුච්චති ‘‘උපෙක්ඛාධාතු’’.

තත්ථ කතමා අවිජ්ජාධාතු? යං අඤ්ඤාණං අදස්සනං අනභිසමයො අනනුබොධො අසම්බොධො අප්පටිවෙධො අසඞ්ගාහණා අපරියොගාහණා අසමපෙක්ඛනා අපච්චවෙක්ඛණා අපච්චක්ඛකම්මං දුම්මෙජ්ඣං බාල්යං අසම්පජඤ්ඤං මොහො පමොහො සම්මොහො අවිජ්ජා අවිජ්ජොඝො අවිජ්ජායොගො අවිජ්ජානුසයො අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං – අයං වුච්චති ‘‘අවිජ්ජාධාතු’’.

ඉමා ඡ ධාතුයො.

181. අපරාපි ඡ ධාතුයො – කාමධාතු, බ්යාපාදධාතු, විහිංසාධාතු, නෙක්ඛම්මධාතු, අබ්යාපාදධාතු, අවිහිංසාධාතු.

182. තත්ථ කතමා කාමධාතු? කාමපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො අප්පනා බ්යප්පනා චෙතසො අභිනිරොපනා මිච්ඡාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති කාමධාතු. හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ අන්තො කරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපා [රූපං (ස්යා.)] වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං – අයං වුච්චති ‘‘කාමධාතු’’.

තත්ථ කතමා බ්යාපාදධාතු? බ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… මිච්ඡාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘බ්යාපාදධාතු’’. දසසු වා ආඝාතවත්ථූසු චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො පටිඝං පටිවිරොධො කොපො පකොපො සම්පකොපො දොසො පදොසො සම්පදොසො චිත්තස්ස බ්යාපත්ති මනොපදොසො කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තං බ්යාපත්ති බ්යාපජ්ජනා විරොධො පටිවිරොධො චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති ‘‘බ්යාපාදධාතු’’.

තත්ථ කතමා විහිංසාධාතු? විහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… මිච්ඡාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘විහිංසාධාතු’’. ඉධෙකච්චො පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා රජ්ජුයා වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන සත්තෙ විහෙඨෙති, යා එවරූපා හෙඨනා විහෙඨනා හිංසනා විහිංසනා රොසනා විරොසනා පරූපඝාතො – අයං වුච්චති ‘‘විහිංසාධාතු’’.

තත්ථ කතමා නෙක්ඛම්මධාතු? නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘නෙක්ඛම්මධාතු’’. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා ‘‘නෙක්ඛම්මධාතු’’.

තත්ථ කතමා අබ්යාපාදධාතු? අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘අබ්යාපාදධාතු’’. යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්තං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති – අයං වුච්චති ‘‘අබ්යාපාදධාතු’’.

තත්ථ කතමා අවිහිංසාධාතු? අවිහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො අප්පනා බ්යප්පනා චෙතසො අභිනිරොපනා සම්මාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති ‘‘අවිහිංසාධාතු’’ . යා සත්තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණායිතත්තං කරුණාචෙතොවිමුත්ති – අයං වුච්චති ‘‘අවිහිංසාධාතු’’.

ඉමා ඡ ධාතුයො.

ඉති ඉමානි තීණි ඡක්කානි තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා අට්ඨාරස ධාතුයො හොන්ති.

සුත්තන්තභාජනීයං.

2. අභිධම්මභාජනීයං

183. අට්ඨාරස ධාතුයො – චක්ඛුධාතු, රූපධාතු, චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, සොතධාතු, සද්දධාතු, සොතවිඤ්ඤාණධාතු, ඝානධාතු, ගන්ධධාතු, ඝානවිඤ්ඤාණධාතු, ජිව්හාධාතු, රසධාතු, ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු , කායධාතු, ඵොට්ඨබ්බධාතු, කායවිඤ්ඤාණධාතු, මනොධාතු, ධම්මධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතු.

184. තත්ථ කතමා චක්ඛුධාතු? යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො…පෙ… සුඤ්ඤො ගාමොපෙසො – අයං වුච්චති ‘‘චක්ඛුධාතු’’.

තත්ථ කතමා රූපධාතු? යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා…පෙ… රූපධාතුපෙසා – අයං වුච්චති ‘‘රූපධාතු’’.

තත්ථ කතමා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාචක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු’’.

තත්ථ කතමා සොතධාතු? යං සොතං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො…පෙ… සුඤ්ඤො ගාමොපෙසො – අයං වුච්චති ‘‘සොතධාතු’’ .

තත්ථ කතමා සද්දධාතු? යො සද්දො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය අනිදස්සනො සප්පටිඝො…පෙ… සද්දධාතුපෙසා – අයං වුච්චති ‘‘සද්දධාතු’’.

තත්ථ කතමා සොතවිඤ්ඤාණධාතු? සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාසොතවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘සොතවිඤ්ඤාණධාතු’’.

තත්ථ කතමා ඝානධාතු? යං ඝානං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො…පෙ… සුඤ්ඤො ගාමොපෙසො – අයං වුච්චති ‘‘ඝානධාතු’’.

තත්ථ කතමා ගන්ධධාතු? යො ගන්ධො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය අනිදස්සනො සප්පටිඝො…පෙ… ගන්ධධාතුපෙසා – අයං වුච්චති ‘‘ගන්ධධාතු’’.

තත්ථ කතමා ඝානවිඤ්ඤාණධාතු? ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාඝානවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘ඝානවිඤ්ඤාණධාතු’’.

තත්ථ කතමා ජිව්හාධාතු? යා ජිව්හා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො…පෙ… සුඤ්ඤො ගාමොපෙසො – අයං වුච්චති ‘‘ජිව්හාධාතු’’.

තත්ථ කතමා රසධාතු? යො රසො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය අනිදස්සනො සප්පටිඝො…පෙ… රසධාතුපෙසා – අයං වුච්චති ‘‘රසධාතු’’.

තත්ථ කතමා ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු? ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු’’.

තත්ථ කතමා කායධාතු? යො කායො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො…පෙ… සුඤ්ඤො ගාමොපෙසො – අයං වුච්චති ‘‘කායධාතු’’.

තත්ථ කතමා ඵොට්ඨබ්බධාතු? පථවීධාතු…පෙ… ඵොට්ඨබ්බධාතුපෙසා – අයං වුච්චති ‘‘ඵොට්ඨබ්බධාතු’’.

තත්ථ කතමා කායවිඤ්ඤාණධාතු? කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාකායවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘කායවිඤ්ඤාණධාතු’’.

තත්ථ කතමා මනොධාතු? චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාමනොධාතු; සොතවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… ඝානවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාමනොධාතු සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරො උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාමනොධාතු – අයං වුච්චති ‘‘මනොධාතු’’.

තත්ථ කතමා ධම්මධාතු? වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, යඤ්ච රූපං අනිදස්සනඅප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං, අසඞ්ඛතා ච ධාතු.

තත්ථ කතමො වෙදනාක්ඛන්ධො? එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො – ඵස්සසම්පයුත්තො . දුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො – අත්ථි සහෙතුකො, අත්ථි අහෙතුකො. තිවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො – අත්ථි කුසලො, අත්ථි අකුසලො, අත්ථි අබ්යාකතො…පෙ… එවං දසවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… එවං බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො. අයං වුච්චති ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො’’.

තත්ථ කතමො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො? එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො – ඵස්සසම්පයුත්තො. දුවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො – අත්ථි සහෙතුකො, අත්ථි අහෙතුකො. තිවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො – අත්ථි කුසලො, අත්ථි අකුසලො, අත්ථි අබ්යාකතො…පෙ… එවං දසවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො…පෙ… එවං බහුවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. අයං වුච්චති ‘‘සඤ්ඤාක්ඛන්ධො’’.

තත්ථ කතමො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො? එකවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො – චිත්තසම්පයුත්තො. දුවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො – අත්ථි හෙතු, අත්ථි අහෙතු. තිවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො – අත්ථි කුසලො, අත්ථි අකුසලො, අත්ථි අබ්යාකතො…පෙ… එවං දසවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො…පෙ… එවං බහුවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො – අයං වුච්චති ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’.

තත්ථ කතමං රූපං අනිදස්සනඅප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං? ඉත්ථින්ද්රියං…පෙ… කබළීකාරො ආහාරො – ඉදං වුච්චති රූපං ‘‘අනිදස්සනඅප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං’’.

තත්ථ කතමා අසඞ්ඛතා ධාතු? රාගක්ඛයො, දොසක්ඛයො, මොහක්ඛයො – අයං වුච්චති ‘‘අසඞ්ඛතා ධාතු’’. අයං වුච්චති ‘‘ධම්මධාතු’’.

තත්ථ කතමා මනොවිඤ්ඤාණධාතු? චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති මනොධාතු, මනොධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු; සොතවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… ඝානවිඤ්ඤාණධාතුයා …පෙ… ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති මනොධාතු, මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං…පෙ… තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු – අයං වුච්චති ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතු’’.

අභිධම්මභාජනීයං.

3. පඤ්හාපුච්ඡකං

අට්ඨාරස ධාතුයො – චක්ඛුධාතු, රූපධාතු, චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, සොතධාතු, සද්දධාතු, සොතවිඤ්ඤාණධාතු, ඝානධාතු, ගන්ධධාතු, ඝානවිඤ්ඤාණධාතු, ජිව්හාධාතු, රසධාතු, ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු, කායධාතු, ඵොට්ඨබ්බධාතු, කායවිඤ්ඤාණධාතු, මනොධාතු, ධම්මධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතු.

186. අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං කති කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා…පෙ… කති සරණා, කති අරණා?

1. තිකං

187. සොළස ධාතුයො අබ්යාකතා. ද්වෙ ධාතුයො සියා කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා. දස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිපි, ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිපි, ‘‘අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිපි. පඤ්ච ධාතුයො අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා. කායවිඤ්ඤාණධාතු සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා. ධම්මධාතු සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිපි, ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිපි, ‘‘අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිපි.

දස ධාතුයො නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. පඤ්ච ධාතුයො විපාකා. මනොධාතු සියා විපාකා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. ද්වෙ ධාතුයො සියා විපාකා, සියා විපාකධම්මධම්මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා.

දස ධාතුයො උපාදින්නුපාදානියා. සද්දධාතු අනුපාදින්නුපාදානියා. පඤ්ච ධාතුයො සියා උපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා උපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නඅනුපාදානියා.

සොළස ධාතුයො අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා, සියා අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා, සියා අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකා. පන්නරස ධාතුයො අවිතක්කඅවිචාරා. මනොධාතු සවිතක්කසවිචාරා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු සියා සවිතක්කසවිචාරා, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තා, සියා අවිතක්කඅවිචාරා. ධම්මධාතු සියා සවිතක්කසවිචාරා, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තා, සියා අවිතක්කඅවිචාරා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සවිතක්කසවිචාරා’’තිපි, ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා’’තිපි, ‘‘අවිතක්කඅවිචාරා’’තිපි. දස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘පීතිසහගතා’’තිපි, ‘‘සුඛසහගතා’’තිපි, ‘‘උපෙක්ඛාසහගතා’’තිපි . පඤ්ච ධාතුයො උපෙක්ඛාසහගතා. කායවිඤ්ඤාණධාතු න පීතිසහගතා, සියා සුඛසහගතා, න උපෙක්ඛාසහගතා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සුඛසහගතා’’ති. ද්වෙ ධාතුයො සියා පීතිසහගතා, සියා සුඛසහගතා, සියා උපෙක්ඛාසහගතා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘පීතිසහගතා’’තිපි, ‘‘සුඛසහගතා’’තිපි, ‘‘උපෙක්ඛාසහගතා’’තිපි.

සොළස ධාතුයො නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා. ද්වෙ ධාතුයො සියා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සියා භාවනාය පහාතබ්බා, සියා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා. සොළස ධාතුයො නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා, සියා භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා, සියා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා. සොළස ධාතුයො නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනො. ද්වෙ ධාතුයො සියා ආචයගාමිනො, සියා අපචයගාමිනො, සියා නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනො. සොළස ධාතුයො නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සෙක්ඛා, සියා අසෙක්ඛා, සියා නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා.

සොළස ධාතුයො පරිත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා පරිත්තා, සියා මහග්ගතා, සියා අප්පමාණා. දස ධාතුයො අනාරම්මණා. ඡ ධාතුයො පරිත්තාරම්මණා. ද්වෙ ධාතුයො සියා පරිත්තාරම්මණා, සියා මහග්ගතාරම්මණා, සියා අප්පමාණාරම්මණා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘පරිත්තාරම්මණා’’තිපි, ‘‘මහග්ගතාරම්මණා’’තිපි, ‘‘අප්පමාණාරම්මණා’’තිපි. සොළස ධාතුයො මජ්ඣිමා. ද්වෙ ධාතුයො සියා හීනා, සියා මජ්ඣිමා, සියා පණීතා. සොළස ධාතුයො අනියතා. ද්වෙ ධාතුයො සියා මිච්ඡත්තනියතා, සියා සම්මත්තනියතා, සියා අනියතා.

දස ධාතුයො අනාරම්මණා. ඡ ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘මග්ගාරම්මණා’’තිපි, ‘‘මග්ගහෙතුකා’’තිපි, ‘‘මග්ගාධිපතිනො’’තිපි. ද්වෙ ධාතුයො සියා මග්ගාරම්මණා, සියා මග්ගහෙතුකා, සියා මග්ගාධිපතිනො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘මග්ගාරම්මණා’’තිපි, ‘‘මග්ගහෙතුකා’’තිපි, ‘‘මග්ගාධිපතිනො’’තිපි. දස ධාතුයො සියා උප්පන්නා, සියා උප්පාදිනො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘අනුප්පන්නා’’ති. සද්දධාතු සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උප්පාදිනී’’ති. ඡ ධාතුයො සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා උප්පාදිනො. ධම්මධාතු සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා උප්පාදිනී, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උප්පන්නා’’තිපි, ‘‘අනුප්පන්නා’’තිපි, ‘‘උප්පාදිනී’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො සියා අතීතා, සියා අනාගතා, සියා පච්චුප්පන්නා. ධම්මධාතු සියා අතීතා, සියා අනාගතා, සියා පච්චුප්පන්නා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘අතීතා’’තිපි, ‘‘අනාගතා’’තිපි, ‘‘පච්චුප්පන්නා’’තිපි. දස ධාතුයො අනාරම්මණා. ඡ ධාතුයො පච්චුප්පන්නාරම්මණා. ද්වෙ ධාතුයො සියා අතීතාරම්මණා, සියා අනාගතාරම්මණා, සියා පච්චුප්පන්නාරම්මණා , සියා න වත්තබ්බා – ‘‘අතීතාරම්මණා’’තිපි, ‘‘අනාගතාරම්මණා’’තිපි, ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’තිපි; සියා අජ්ඣත්තා, සියා බහිද්ධා, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධා.

දස ධාතුයො අනාරම්මණා. ඡ ධාතුයො සියා අජ්ඣත්තාරම්මණා, සියා බහිද්ධාරම්මණා, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. ද්වෙ ධාතුයො සියා අජ්ඣත්තාරම්මණා, සියා බහිද්ධාරම්මණා, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘අජ්ඣත්තාරම්මණා’’තිපි, ‘‘බහිද්ධාරම්මණා’’තිපි, ‘‘අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා’’තිපි. රූපධාතු සනිදස්සනසප්පටිඝා. නව ධාතුයො අනිදස්සනඅප්පටිඝා. අට්ඨ ධාතුයො අනිදස්සනඅප්පටිඝා.

2. දුකං

188. සත්තරස ධාතුයො න හෙතූ. ධම්මධාතු සියා හෙතු, සියා න හෙතු. සොළස ධාතුයො අහෙතුකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සහෙතුකා, සියා අහෙතුකා. සොළස ධාතුයො අහෙතුකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සහෙතුකා, සියා අහෙතුකා. සොළස ධාතුයො හෙතුවිප්පයුත්තා . ද්වෙ ධාතුයො සියා හෙතුසම්පයුත්තා, සියා හෙතුවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතු චෙව සහෙතුකා චා’’තිපි, ‘‘සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතු චෙව සහෙතුකා චා’’ති, සියා සහෙතුකා චෙව න ච හෙතු, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ’’ති. ධම්මධාතු සියා හෙතු චෙව සහෙතුකා ච, සියා සහෙතුකා චෙව න ච හෙතු, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතු චෙව සහෙතුකා චා’’තිපි, ‘‘සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ’’තිපි. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතූ චෙව හෙතුසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතූ’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතු චෙව හෙතුසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතු, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතූ’’ති. ධම්මධාතු සියා හෙතු චෙව හෙතුසම්පයුත්තා ච, සියා හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතු, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘හෙතු චෙව හෙතුසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතූ’’තිපි. සොළස ධාතුයො න හෙතුඅහෙතුකා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු සියා න හෙතුසහෙතුකා, සියා න හෙතුඅහෙතුකා. ධම්මධාතු සියා න හෙතුසහෙතුකා, සියා න හෙතුඅහෙතුකා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘න හෙතුසහෙතුකා’’තිපි, ‘‘න හෙතුඅහෙතුකා’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො සප්පච්චයා. ධම්මධාතු සියා සප්පච්චයා, සියා අප්පච්චයා. සත්තරස ධාතුයො සඞ්ඛතා. ධම්මධාතු සියා සඞ්ඛතා, සියා අසඞ්ඛතා. රූපධාතු සනිදස්සනා. සත්තරස ධාතුයො අනිදස්සනා. දස ධාතුයො සප්පටිඝා. අට්ඨ ධාතුයො අප්පටිඝා. දස ධාතුයො රූපා. සත්ත ධාතුයො අරූපා. ධම්මධාතු සියා රූපා, සියා අරූපා. සොළස ධාතුයො ලොකියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා ලොකියා, සියා ලොකුත්තරා; කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා.

සත්තරස ධාතුයො නො ආසවා. ධම්මධාතු සියා ආසවා, සියා නො ආසවා. සොළස ධාතුයො සාසවා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සාසවා, සියා අනාසවා. සොළස ධාතුයො ආසවවිප්පයුත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා ආසවසම්පයුත්තා, සියා ආසවවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවා චෙව සාසවා චා’’ති, ‘‘සාසවා චෙව නො ච ආසවා’’. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවො චෙව සාසවා චා’’ති, සියා සාසවා චෙව නො ච ආසවො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සාසවා චෙව නො ච ආසවො’’ති. ධම්මධාතු සියා ආසවො චෙව සාසවා ච, සියා සාසවා චෙව නො ච ආසවො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවො චෙව සාසවා චා’’තිපි, ‘‘සාසවා චෙව නො ච ආසවො’’තිපි.

සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවා චෙව ආසවසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවො චෙව ආසවසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවො’’ති. ධම්මධාතු සියා ආසවො චෙව ආසවසම්පයුත්තා ච, සියා ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවො චෙව ආසවසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවො’’තිපි. සොළස ධාතුයො ආසවවිප්පයුත්තසාසවා. ද්වෙ ධාතුයො සියා ආසවවිප්පයුත්තසාසවා, සියා ආසවවිප්පයුත්තඅනාසවා , සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ආසවවිප්පයුත්තසාසවා’’තිපි, ‘‘ආසවවිප්පයුත්තඅනාසවා’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො නො සංයොජනා. ධම්මධාතු සියා සංයොජනං, සියා නො සංයොජනං. සොළස ධාතුයො සංයොජනියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සංයොජනියා, සියා අසංයොජනියා. සොළස ධාතුයො සංයොජනවිප්පයුත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සංයොජනසම්පයුත්තා, සියා සංයොජනවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනා චෙව සංයොජනියා චා’’ති, සංයොජනියා චෙව නො ච සංයොජනා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනඤ්චෙව සංයොජනියා චා’’ති, සියා සංයොජනියා චෙව නො ච සංයොජනං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනියා චෙව නො ච සංයොජන’’න්ති. ධම්මධාතු සියා සංයොජනඤ්චෙව සංයොජනියා ච, සියා සංයොජනියා චෙව නො ච සංයොජනං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනඤ්චෙව සංයොජනියා චා’’තිපි, ‘‘සංයොජනියා චෙව නො ච සංයොජන’’න්තිපි. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනා චෙව සංයොජනසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘සංයොජනසම්පයුත්තා චෙව නො ච සංයොජනා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනඤ්චෙව සංයොජනසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා සංයොජනසම්පයුත්තා චෙව නො ච සංයොජනං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනසම්පයුත්තා චෙව නො ච සංයොජන’’න්ති. ධම්මධාතු සියා සංයොජනඤ්චෙව සංයොජනසම්පයුත්තා ච, සියා සංයොජනසම්පයුත්තා චෙව නො ච සංයොජනං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනඤ්චෙව සංයොජනසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘සංයොජනසම්පයුත්තා චෙව නො ච සංයොජන’’න්තිපි. සොළස ධාතුයො සංයොජනවිප්පයුත්තසංයොජනියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සංයොජනවිප්පයුත්තසංයොජනියා, සියා සංයොජනවිප්පයුත්තඅසංයොජනියා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංයොජනවිප්පයුත්තසංයොජනියා’’තිපි, ‘‘සංයොජනවිප්පයුත්තඅසංයොජනියා’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො නො ගන්ථා. ධම්මධාතු සියා ගන්ථො, සියා නො ගන්ථො. සොළස ධාතුයො ගන්ථනියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා ගන්ථනියා, සියා අගන්ථනියා. සොළස ධාතුයො ගන්ථවිප්පයුත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා ගන්ථසම්පයුත්තා, සියා ගන්ථවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථා චෙව ගන්ථනියා චා’’ති, ගන්ථනියා චෙව නො ච ගන්ථා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථො චෙව ගන්ථනියා චා’’ති, සියා ගන්ථනියා චෙව නො ච ගන්ථො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථනියා චෙව නො ච ගන්ථො’’ති. ධම්මධාතු සියා ගන්ථො චෙව ගන්ථනියා ච, සියා ගන්ථනියා චෙව නො ච ගන්ථො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථො චෙව ගන්ථනියා චා’’තිපි, ‘‘ගන්ථනියා චෙව නො ච ගන්ථො’’තිපි. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථා චෙව ගන්ථසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථො චෙව ගන්ථසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථො’’ති. ධම්මධාතු සියා ගන්ථො චෙව ගන්ථසම්පයුත්තා ච, සියා ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථො චෙව ගන්ථසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථො’’තිපි. සොළස ධාතුයො ගන්ථවිප්පයුත්තගන්ථනියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා ගන්ථවිප්පයුත්තගන්ථනියා, සියා ගන්ථවිප්පයුත්තඅගන්ථනියා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘ගන්ථවිප්පයුත්තගන්ථනියා’’තිපි, ‘‘ගන්ථවිප්පයුත්තඅගන්ථනියා’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො නො ඔඝා…පෙ… නො යොගා…පෙ… නො නීවරණා. ධම්මධාතු සියා නීවරණං, සියා නො නීවරණං. සොළස ධාතුයො නීවරණියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා නීවරණියා, සියා අනීවරණියා. සොළස ධාතුයො නීවරණවිප්පයුත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා නීවරණසම්පයුත්තා, සියා නීවරණවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණා චෙව නීවරණියා චා’’ති, නීවරණියා චෙව නො ච නීවරණා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණඤ්චෙව නීවරණියා චා’’ති, සියා නීවරණියා චෙව නො ච නීවරණං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණියා චෙව නො ච නීවරණ’’න්ති. ධම්මධාතු සියා නීවරණඤ්චෙව නීවරණියා ච, සියා නීවරණියා චෙව නො ච නීවරණං , සියා න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණඤ්චෙව නීවරණියා චා’’තිපි, ‘‘නීවරණියා චෙව නො ච නීවරණ’’න්තිපි. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණා චෙව නීවරණසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘නීවරණසම්පයුත්තා චෙව නො ච නීවරණා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා නීවරණසම්පයුත්තා චෙව නො ච නීවරණං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණසම්පයුත්තා චෙව නො ච නීවරණ’’න්ති. ධම්මධාතු සියා නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තා ච, සියා නීවරණසම්පයුත්තා චෙව නො ච නීවරණං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘නීවරණසම්පයුත්තා චෙව නො ච නීවරණ’’න්තිපි. සොළස ධාතුයො නීවරණවිප්පයුත්තනීවරණියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා නීවරණවිප්පයුත්තනීවරණියා, සියා නීවරණවිප්පයුත්තඅනීවරණියා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘නීවරණවිප්පයුත්තනීවරණියා’’තිපි, ‘‘නීවරණවිප්පයුත්තඅනීවරණියා’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො නො පරාමාසා. ධම්මධාතු සියා පරාමාසො, සියා නො පරාමාසො. සොළස ධාතුයො පරාමට්ඨා. ද්වෙ ධාතුයො සියා පරාමට්ඨා, සියා අපරාමට්ඨා. සොළස ධාතුයො පරාමාසවිප්පයුත්තා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු සියා පරාමාසසම්පයුත්තා, සියා පරාමාසවිප්පයුත්තා. ධම්මධාතු සියා පරාමාසසම්පයුත්තා, සියා පරාමාසවිප්පයුත්තා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘පරාමාසසම්පයුත්තා’’තිපි , ‘‘පරාමාසවිප්පයුත්තා’’තිපි. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘පරාමාසා චෙව පරාමට්ඨා චාති පරාමට්ඨා චෙව නො ච පරාමාසා’’. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘පරාමාසො චෙව පරාමට්ඨා චා’’ති, සියා පරාමට්ඨා චෙව නො ච පරාමාසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘පරාමට්ඨා චෙව නො ච පරාමාසො’’ති. ධම්මධාතු සියා පරාමාසො චෙව පරාමට්ඨා ච, සියා පරාමට්ඨා චෙව නො ච පරාමාසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘පරාමාසො චෙව පරාමට්ඨා චා’’තිපි, ‘‘පරාමට්ඨා චෙව නො ච පරාමාසො’’තිපි. සොළස ධාතුයො පරාමාසවිප්පයුත්තපරාමට්ඨා. ද්වෙ ධාතුයො සියා පරාමාසවිප්පයුත්තපරාමට්ඨා, සියා පරාමාසවිප්පයුත්තඅපරාමට්ඨා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘පරාමාසවිප්පයුත්තපරාමට්ඨා’’තිපි, ‘‘පරාමාසවිප්පයුත්තඅපරාමට්ඨා’’තිපි.

දස ධාතුයො අනාරම්මණා. සත්ත ධාතුයො සාරම්මණා. ධම්මධාතු සියා සාරම්මණා, සියා අනාරම්මණා. සත්ත ධාතුයො චිත්තා. එකාදස ධාතුයො නො චිත්තා. සත්තරස ධාතුයො අචෙතසිකා. ධම්මධාතු සියා චෙතසිකා, සියා අචෙතසිකා. දස ධාතුයො චිත්තවිප්පයුත්තා. ධම්මධාතු සියා චිත්තසම්පයුත්තා, සියා චිත්තවිප්පයුත්තා. සත්ත ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘චිත්තෙන සම්පයුත්තා’’තිපි, ‘‘චිත්තෙන විප්පයුත්තා’’තිපි. දස ධාතුයො චිත්තවිසංසට්ඨා. ධම්මධාතු සියා චිත්තසංසට්ඨා , සියා චිත්තවිසංසට්ඨා. සත්ත ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘චිත්තෙන සංසට්ඨා’’තිපි, ‘‘චිත්තෙන විසංසට්ඨා’’තිපි.

ද්වාදස ධාතුයො නො චිත්තසමුට්ඨානා. ඡ ධාතුයො සියා චිත්තසමුට්ඨානා, සියා නො චිත්තසමුට්ඨානා. සත්තරස ධාතුයො නො චිත්තසහභුනො. ධම්මධාතු සියා චිත්තසහභූ, සියා නො චිත්තසහභූ. සත්තරස ධාතුයො නො චිත්තානුපරිවත්තිනො. ධම්මධාතු සියා චිත්තානුපරිවත්තී, සියා නො චිත්තානුපරිවත්තී. සත්තරස ධාතුයො නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. ධම්මධාතු සියා චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා, සියා නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. සත්තරස ධාතුයො නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො. ධම්මධාතු සියා චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභූ, සියා නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභූ. සත්තරස ධාතුයො නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො. ධම්මධාතු සියා චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තී, සියා නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තී. ද්වාදස ධාතුයො අජ්ඣත්තිකා. ඡ ධාතුයො බාහිරා.

නව ධාතුයො උපාදා. අට්ඨ ධාතුයො නො උපාදා. ධම්මධාතු සියා උපාදා, සියා නො උපාදා. දස ධාතුයො උපාදින්නා. සද්දධාතු අනුපාදින්නා. සත්තධාතුයො සියා උපාදින්නා, සියා අනුපාදින්නා. සත්තරස ධාතුයො නො උපාදානා. ධම්මධාතු සියා උපාදානං, සියා නො උපාදානං. සොළස ධාතුයො උපාදානියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා උපාදානියා, සියා අනුපාදානියා. සොළස ධාතුයො උපාදානවිප්පයුත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා උපාදානසම්පයුත්තා, සියා උපාදානවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානා චෙව උපාදානියා චා’’ති, ‘‘උපාදානියා චෙව නො ච උපාදානා’’. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානඤ්චෙව උපාදානියා චා’’ති, සියා උපාදානියා චෙව නො ච උපාදානං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානියා චෙව නො ච උපාදාන’’න්ති. ධම්මධාතු සියා උපාදානඤ්චෙව උපාදානියා ච, සියා උපාදානියා චෙව නො ච උපාදානං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානඤ්චෙව උපාදානියා චා’’තිපි, ‘‘උපාදානියා චෙව නො ච උපාදාන’’න්තිපි.

සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානා චෙව උපාදානසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘උපාදානසම්පයුත්තා චෙව නො ච උපාදානා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානඤ්චෙව උපාදානසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා උපාදානසම්පයුත්තා චෙව නො ච උපාදානං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානසම්පයුත්තා චෙව නො ච උපාදාන’’න්ති. ධම්මධාතු සියා උපාදානඤ්චෙව උපාදානසම්පයුත්තා ච, සියා උපාදානසම්පයුත්තා චෙව නො ච උපාදානං, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානඤ්චෙව උපාදානසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘උපාදානසම්පයුත්තා චෙව නො ච උපාදාන’’න්තිපි. සොළස ධාතුයො උපාදානවිප්පයුත්තඋපාදානියා. ද්වෙ ධාතුයො සියා උපාදානවිප්පයුත්තඋපාදානියා, සියා උපාදානවිප්පයුත්තඅනුපාදානියා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘උපාදානවිප්පයුත්තඋපාදානියා’’තිපි, ‘‘උපාදානවිප්පයුත්තඅනුපාදානියා’’තිපි.

සත්තරස ධාතුයො නො කිලෙසා. ධම්මධාතු සියා කිලෙසා, සියා නො කිලෙසා. සොළස ධාතුයො සංකිලෙසිකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සංකිලෙසිකා, සියා අසංකිලෙසිකා. සොළස ධාතුයො අසංකිලිට්ඨා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සංකිලිට්ඨා, සියා අසංකිලිට්ඨා. සොළස ධාතුයො කිලෙසවිප්පයුත්තා. ද්වෙ ධාතුයො සියා කිලෙසසම්පයුත්තා, සියා කිලෙසවිප්පයුත්තා. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසා චෙව සංකිලෙසිකා චා’’ති, සංකිලෙසිකා චෙව නො ච කිලෙසා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසො චෙව සංකිලෙසිකා චා’’ති, සියා සංකිලෙසිකා චෙව නො ච කිලෙසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංකිලෙසිකා චෙව නො ච කිලෙසො’’ති. ධම්මධාතු සියා කිලෙසො චෙව සංකිලෙසිකා ච, සියා සංකිලෙසිකා චෙව නො ච කිලෙසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසො චෙව සංකිලෙසිකා චා’’තිපි, ‘‘සංකිලෙසිකා චෙව නො ච කිලෙසො’’තිපි.

සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසා චෙව සංකිලිට්ඨා චා’’තිපි, ‘‘සංකිලිට්ඨා චෙව නො ච කිලෙසා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසො චෙව සංකිලිට්ඨා චා’’ති, සියා සංකිලිට්ඨා චෙව නො ච කිලෙසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘සංකිලිට්ඨා චෙව නො ච කිලෙසො’’ති. ධම්මධාතු සියා කිලෙසො චෙව සංකිලිට්ඨා ච, සියා සංකිලිට්ඨා චෙව නො ච කිලෙසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසො චෙව සංකිලිට්ඨා චා’’තිපි, ‘‘සංකිලිට්ඨා චෙව නො ච කිලෙසො’’තිපි. සොළස ධාතුයො න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසා චෙව කිලෙසසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘කිලෙසසම්පයුත්තා චෙව නො ච කිලෙසා’’තිපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතු න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසො චෙව කිලෙසසම්පයුත්තා චා’’ති, සියා කිලෙසසම්පයුත්තා චෙව නො ච කිලෙසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසසම්පයුත්තා චෙව නො ච කිලෙසො’’ති. ධම්මධාතු සියා කිලෙසො චෙව කිලෙසසම්පයුත්තා ච, සියා කිලෙසසම්පයුත්තා චෙව නො ච කිලෙසො, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසො චෙව කිලෙසසම්පයුත්තා චා’’තිපි, ‘‘කිලෙසසම්පයුත්තා චෙව නො ච කිලෙසො’’තිපි. සොළස ධාතුයො කිලෙසවිප්පයුත්තසංකිලෙසිකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා කිලෙසවිප්පයුත්තසංකිලෙසිකා, සියා කිලෙසවිප්පයුත්තඅසංකිලෙසිකා, සියා න වත්තබ්බා – ‘‘කිලෙසවිප්පයුත්තසංකිලෙසිකා’’තිපි, ‘‘කිලෙසවිප්පයුත්තඅසංකිලෙසිකා’’තිපි.

සොළස ධාතුයො න දස්සනෙන පහාතබ්බා. ද්වෙ ධාතුයො සියා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සියා න දස්සනෙන පහාතබ්බා. සොළස ධාතුයො න භාවනාය පහාතබ්බා. ද්වෙ ධාතුයො සියා භාවනාය පහාතබ්බා, සියා න භාවනාය පහාතබ්බා. සොළස ධාතුයො න දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා, සියා න දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා. සොළස ධාතුයො න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා, සියා න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා.

පන්නරස ධාතුයො අවිතක්කා. මනොධාතු සවිතක්කා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සවිතක්කා, සියා අවිතක්කා. පන්නරස ධාතුයො අවිචාරා. මනොධාතු සවිචාරා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සවිචාරා, සියා අවිචාරා. සොළස ධාතුයො අප්පීතිකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සප්පීතිකා, සියා අප්පීතිකා. සොළස ධාතුයො න පීතිසහගතා. ද්වෙ ධාතුයො සියා පීතිසහගතා, සියා න පීතිසහගතා. පන්නරස ධාතුයො න සුඛසහගතා. තිස්සො ධාතුයො සියා සුඛසහගතා, සියා න සුඛසහගතා. එකාදස ධාතුයො න උපෙක්ඛාසහගතා. පඤ්ච ධාතුයො උපෙක්ඛාසහගතා. ද්වෙ ධාතුයො සියා උපෙක්ඛාසහගතා, සියා න උපෙක්ඛාසහගතා.

සොළස ධාතුයො කාමාවචරා. ද්වෙ ධාතුයො සියා කාමාවචරා, සියා න කාමාවචරා. සොළස ධාතුයො න රූපාවචරා. ද්වෙ ධාතුයො සියා රූපාවචරා, සියා න රූපාවචරා. සොළස ධාතුයො න අරූපාවචරා. ද්වෙ ධාතුයො සියා අරූපාවචරා, සියා න අරූපාවචරා. සොළස ධාතුයො පරියාපන්නා. ද්වෙ ධාතුයො සියා පරියාපන්නා, සියා අපරියාපන්නා. සොළස ධාතුයො අනිය්යානිකා. ද්වෙ ධාතුයො සියා නිය්යානිකා, සියා අනිය්යානිකා. සොළස ධාතුයො අනියතා. ද්වෙ ධාතුයො සියා නියතා, සියා අනියතා. සොළස ධාතුයො සඋත්තරා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සඋත්තරා, සියා අනුත්තරා. සොළස ධාතුයො අරණා. ද්වෙ ධාතුයො සියා සරණා, සියා අරණාති.

පඤ්හාපුච්ඡකං.

ධාතුවිභඞ්ගො නිට්ඨිතො.