📜

7. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

355. චත්තාරො සතිපට්ඨානා – ඉධ භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරති බහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, අජ්ඣත්තං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති බහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති අජ්ඣත්තබහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, අජ්ඣත්තං චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති බහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති අජ්ඣත්තබහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති බහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

1. කායානුපස්සනානිද්දෙසො

356. කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තචපරියන්තං පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛති – ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො මංසං න්හාරු [නහාරු (සී.)] අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං [අට්ඨිමිඤ්ජා (සී.)] වක්කං හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාසං අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්ත’’න්ති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා බහිද්ධා කායෙ චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු බහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු බහිද්ධා කායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තචපරියන්තං පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛති – ‘‘අත්ථිස්ස කායෙ කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො මංසං න්හාරු අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං වක්කං හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාසං අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්ත’’න්ති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙ චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තචපරියන්තං පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛති – ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො මංසං න්හාරු අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං වක්කං හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාසං අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්ත’’න්ති. එවං භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

357. අනුපස්සීති. තත්ථ කතමා අනුපස්සනා? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – අයං වුච්චති ‘‘අනුපස්සනා’’. ඉමාය අනුපස්සනාය උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘අනුපස්සී’’ති.

358. විහරතීති. ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

359. ආතාපීති. තත්ථ කතමො ආතාපො [කතමං ආතාපං (සබ්බත්ථ)]? යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො…පෙ… සම්මාවායාමො – අයං වුච්චති ‘‘ආතාපො’’. ඉමිනා ආතාපෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘ආතාපී’’ති.

360. සම්පජානොති . තත්ථ කතමං සම්පජඤ්ඤං? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති ‘‘සම්පජඤ්ඤං’’. ඉමිනා සම්පජඤ්ඤෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සම්පජානො’’ති.

361. සතිමාති. තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’. ඉමාය සතියා උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සතිමා’’ති.

362. විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති. තත්ථ කතමො ලොකො? ස්වෙව කායො ලොකො. පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො. අයං වුච්චති ‘‘ලොකො’’. තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣා’’. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘දොමනස්සං’’. ඉති අයඤ්ච අභිජ්ඣා ඉදඤ්ච දොමනස්සං ඉමම්හි ලොකෙ විනීතා හොන්ති පටිවිනීතා සන්තා සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති.

කායානුපස්සනානිද්දෙසො.

2. වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසො

363. කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘දුක්ඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, සාමිසං වා සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘සාමිසං සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘නිරාමිසං සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, සාමිසං වා දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘සාමිසං දුක්ඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘නිරාමිසං දුක්ඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, සාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘සාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා බහිද්ධා වෙදනාසු චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු බහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සුඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘දුක්ඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, සාමිසං වා සුඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘සාමිසං සුඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා සුඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘නිරාමිසං සුඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, සාමිසං වා දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘සාමිසං දුක්ඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘නිරාමිසං දුක්ඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, සාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘සාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානං ‘‘නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයතී’’ති පජානාති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා අජ්ඣත්තබහිද්ධා වෙදනාසු චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සුඛං වෙදනං ‘‘සුඛා වෙදනා’’ති පජානාති, දුක්ඛං වෙදනං ‘‘දුක්ඛා වෙදනා’’ති පජානාති, අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං ‘‘අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති පජානාති, සාමිසං වා සුඛං වෙදනං ‘‘සාමිසා සුඛා වෙදනා’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා සුඛං වෙදනං ‘‘නිරාමිසා සුඛා වෙදනා’’ති පජානාති, සාමිසං වා දුක්ඛං වෙදනං ‘‘සාමිසා දුක්ඛා වෙදනා’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා දුක්ඛං වෙදනං ‘‘නිරාමිසා දුක්ඛා වෙදනා’’ති පජානාති, සාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං ‘‘සාමිසා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති පජානාති, නිරාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං ‘‘නිරාමිසා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති පජානාති. එවං භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

364. අනුපස්සීති …පෙ… විහරතීති…පෙ… ආතාපීති…පෙ… සම්පජානොති…පෙ… සතිමාති…පෙ… විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති. තත්ථ කතමො ලොකො? සායෙව වෙදනා ලොකො. පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො. අයං වුච්චති ‘‘ලොකො’’. තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣා’’. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘දොමනස්සං’’. ඉති අයඤ්ච අභිජ්ඣා ඉදඤ්ච දොමනස්සං ඉමම්හි ලොකෙ විනීතා හොන්ති පටිවිනීතා සන්තා සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති.

වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසො.

3. චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසො

365. කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තං චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සරාගං වා චිත්තං ‘‘සරාගං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතරාගං වා චිත්තං ‘‘වීතරාගං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, සදොසං වා චිත්තං ‘‘සදොසං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතදොසං වා චිත්තං ‘‘වීතදොසං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, සමොහං වා චිත්තං ‘‘සමොහං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතමොහං වා චිත්තං ‘‘වීතමොහං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, සංඛිත්තං වා චිත්තං ‘‘සංඛිත්තං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, වික්ඛිත්තං වා චිත්තං ‘‘වික්ඛිත්තං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, මහග්ගතං වා චිත්තං ‘‘මහග්ගතං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, අමහග්ගතං වා චිත්තං ‘‘අමහග්ගතං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, සඋත්තරං වා චිත්තං ‘‘සඋත්තරං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, අනුත්තරං වා චිත්තං ‘‘අනුත්තරං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, සමාහිතං වා චිත්තං ‘‘සමාහිතං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, අසමාහිතං වා චිත්තං ‘‘අසමාහිතං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, විමුත්තං වා චිත්තං ‘‘විමුත්තං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති, අවිමුත්තං වා චිත්තං ‘‘අවිමුත්තං මෙ චිත්ත’’න්ති පජානාති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා බහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු බහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සරාගං වාස්ස චිත්තං ‘‘සරාගමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතරාගං වාස්ස චිත්තං ‘‘වීතරාගමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, සදොසං වාස්ස චිත්තං ‘‘සදොසමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතදොසං වාස්ස චිත්තං ‘‘වීතදොසමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, සමොහං වාස්ස චිත්තං ‘‘සමොහමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතමොහං වාස්ස චිත්තං ‘‘වීතමොහමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, සංඛිත්තං වාස්ස චිත්තං ‘‘සංඛිත්තමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, වික්ඛිත්තං වාස්ස චිත්තං ‘‘වික්ඛිත්තමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, මහග්ගතං වාස්ස චිත්තං ‘‘මහග්ගතමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, අමහග්ගතං වාස්ස චිත්තං ‘‘අමහග්ගතමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, සඋත්තරං වාස්ස චිත්තං ‘‘සඋත්තරමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, අනුත්තරං වාස්ස චිත්තං ‘‘අනුත්තරමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, සමාහිතං වාස්ස චිත්තං ‘‘සමාහිතමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, අසමාහිතං වාස්ස චිත්තං ‘‘අසමාහිතමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, විමුත්තං වාස්ස චිත්තං ‘‘විමුත්තමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති, අවිමුත්තං වාස්ස චිත්තං ‘‘අවිමුත්තමස්ස චිත්ත’’න්ති පජානාති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා අජ්ඣත්තබහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සරාගං වා චිත්තං ‘‘සරාගං චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතරාගං වා චිත්තං ‘‘වීතරාගං චිත්ත’’න්ති පජානාති, සදොසං වා චිත්තං ‘‘සදොසං චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතදොසං වා චිත්තං ‘‘වීතදොසං චිත්ත’’න්ති පජානාති, සමොහං වා චිත්තං ‘‘සමොහං චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතමොහං වා චිත්තං ‘‘වීතමොහං චිත්ත’’න්ති පජානාති, සංඛිත්තං වා චිත්තං ‘‘සංඛිත්තං චිත්ත’’න්ති පජානාති, වික්ඛිත්තං වා චිත්තං ‘‘වික්ඛිත්තං චිත්ත’’න්ති පජානාති, මහග්ගතං වා චිත්තං ‘‘මහග්ගතං චිත්ත’’න්ති පජානාති, අමහග්ගතං වා චිත්තං ‘‘අමහග්ගතං චිත්ත’’න්ති පජානාති, සඋත්තරං වා චිත්තං ‘‘සඋත්තරං චිත්ත’’න්ති පජානාති, අනුත්තරං වා චිත්තං ‘‘අනුත්තරං චිත්ත’’න්ති පජානාති , සමාහිතං වා චිත්තං ‘‘සමාහිතං චිත්ත’’න්ති පජානාති, අසමාහිතං වා චිත්තං ‘‘අසමාහිතං චිත්ත’’න්ති පජානාති, විමුත්තං වා චිත්තං ‘‘විමුත්තං චිත්ත’’න්ති පජානාති, අවිමුත්තං වා චිත්තං ‘‘අවිමුත්තං චිත්ත’’න්ති පජානාති. එවං භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

366. අනුපස්සීති…පෙ… විහරතීති…පෙ… ආතාපීති…පෙ… සම්පජානොති…පෙ… සතිමාති…පෙ… විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති. තත්ථ කතමො ලොකො? තංයෙව චිත්තං ලොකො. පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො – තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣා’’. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘දොමනස්සං’’. ඉති අයඤ්ච අභිජ්ඣා ඉදඤ්ච දොමනස්සං ඉමම්හි ලොකෙ විනීතා හොන්ති පටිවිනීතා සන්තා සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති.

චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසො.

4. ධම්මානුපස්සනානිද්දෙසො

367. කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සන්තං වා අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දං ‘‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දො’’ති පජානාති, අසන්තං වා අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දං ‘‘නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස පහානං හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච පහීනස්ස කාමච්ඡන්දස්ස ආයතිං අනුප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති. සන්තං වා අජ්ඣත්තං බ්යාපාදං…පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං ථිනමිද්ධං [ථීනමිද්ධං (සී. ස්යා.)] …පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං උද්ධච්චකුක්කුච්චං…පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං විචිකිච්ඡං ‘‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං විචිකිච්ඡා’’ති පජානාති, අසන්තං වා අජ්ඣත්තං විචිකිච්ඡං ‘‘නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං විචිකිච්ඡා’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නාය විචිකිච්ඡාය උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නාය විචිකිච්ඡාය පහානං හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච පහීනාය විචිකිච්ඡාය ආයතිං අනුප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති.

සන්තං වා අජ්ඣත්තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, අසන්තං වා අජ්ඣත්තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති, සන්තං වා අජ්ඣත්තං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං [විරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං (සී. ස්යා.)] …පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං …පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා අජ්ඣත්තං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, අසන්තං වා අජ්ඣත්තං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා බහිද්ධා ධම්මෙසු චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු බහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සන්තං වාස්ස කාමච්ඡන්දං ‘‘අත්ථිස්ස කාමච්ඡන්දො’’ති පජානාති, අසන්තං වාස්ස කාමච්ඡන්දං ‘‘නත්ථිස්ස කාමච්ඡන්දො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති , යථා ච උප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස පහානං හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච පහීනස්ස කාමච්ඡන්දස්ස ආයතිං අනුප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති. සන්තං වාස්ස බ්යාපාදං…පෙ… සන්තං වාස්ස ථිනමිද්ධං…පෙ… සන්තං වාස්ස උද්ධච්චකුක්කුච්චං…පෙ… සන්තං වාස්ස විචිකිච්ඡං ‘‘අත්ථිස්ස විචිකිච්ඡා’’ති පජානාති, අසන්තං වාස්ස විචිකිච්ඡං ‘‘නත්ථිස්ස විචිකිච්ඡා’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නාය විචිකිච්ඡාය උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නාය විචිකිච්ඡාය පහානං හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච පහීනාය විචිකිච්ඡාය ආයතිං අනුප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති.

සන්තං වාස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘අත්ථිස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, අසන්තං වාස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘නත්ථිස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති. සන්තං වාස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වාස්ස වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වාස්ස පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වාස්ස පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වාස්ස සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වාස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘අත්ථිස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, අසන්තං වාස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘නත්ථිස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙති. සො තං නිමිත්තං ආසෙවිත්වා භාවෙත්වා බහුලීකරිත්වා ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මෙසු චිත්තං උපසංහරති.

කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු සන්තං වා කාමච්ඡන්දං ‘‘අත්ථි කාමච්ඡන්දො’’ති පජානාති, අසන්තං වා කාමච්ඡන්දං ‘‘නත්ථි කාමච්ඡන්දො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස පහානං හොති තඤ්ච පජානාති , යථා ච පහීනස්ස කාමච්ඡන්දස්ස ආයතිං අනුප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති. සන්තං වා බ්යාපාදං…පෙ… සන්තං වා ථිනමිද්ධං…පෙ… සන්තං වා උද්ධච්චකුක්කුච්චං…පෙ… සන්තං වා විචිකිච්ඡං ‘‘අත්ථි විචිකිච්ඡා’’ති පජානාති, අසන්තං වා විචිකිච්ඡං ‘‘නත්ථි විචිකිච්ඡා’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නාය විචිකිච්ඡාය උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නාය විචිකිච්ඡාය පහානං හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච පහීනාය විචිකිච්ඡාය ආයතිං අනුප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති.

සන්තං වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘අත්ථි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, අසන්තං වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘නත්ථි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති. සන්තං වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං…පෙ… සන්තං වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘අත්ථි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, අසන්තං වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ‘‘නත්ථි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති පජානාති, යථා ච අනුප්පන්නස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති, යථා ච උප්පන්නස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති. එවං භික්ඛු අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

368. අනුපස්සීති. තත්ථ කතමා අනුපස්සනා? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – අයං වුච්චති අනුපස්සනා. ඉමාය අනුපස්සනාය උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘අනුපස්සී’’ති.

369. විහරතීති. ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති ‘‘විහරතී’’ති.

370. ආතාපීති. තත්ථ කතමො ආතාපො? යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො…පෙ… සම්මාවායාමො – අයං වුච්චති ‘‘ආතාපො’’. ඉමිනා ආතාපෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘ආතාපී’’ති.

371. සම්පජානොති . තත්ථ කතමං සම්පජඤ්ඤං? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති ‘‘සම්පජඤ්ඤං’’. ඉමිනා සම්පජඤ්ඤෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සම්පජානො’’ති.

372. සතිමාති . තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති – අයං වුච්චති ‘‘සති’’. ඉමාය සතියා උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ‘‘සතිමා’’ති.

373. විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති. තත්ථ කතමො ලොකො? තෙව ධම්මා ලොකො. පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො. අයං වුච්චති ‘‘ලොකො’’. තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති ‘‘අභිජ්ඣා’’. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති ‘‘දොමනස්සං’’. ඉති අයඤ්ච අභිජ්ඣා ඉදඤ්ච දොමනස්සං ඉමම්හි ලොකෙ විනීතා හොන්ති පටිවිනීතා සන්තා සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා. තෙන වුච්චති ‘‘විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති.

ධම්මානුපස්සනානිද්දෙසො.

සුත්තන්තභාජනීයං.

2. අභිධම්මභාජනීයං

374. චත්තාරො සතිපට්ඨානා – ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති, වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති.

375. කථඤ්ච භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං කායෙ කායානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

376. කථඤ්ච භික්ඛු වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති සතිපට්ඨානං. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

377. කථඤ්ච භික්ඛු චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

378. කථඤ්ච භික්ඛු ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

379. තත්ථ කතමං සතිපට්ඨානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

380. චත්තාරො සතිපට්ඨානා – ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති, වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති.

381. කථඤ්ච භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං කායෙ කායානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

382. කථඤ්ච භික්ඛු වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

383. කථඤ්ච භික්ඛු චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

384. කථඤ්ච භික්ඛු ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

385. තත්ථ කතමං සතිපට්ඨානං? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං සුඤ්ඤතං, යා තස්මිං සමයෙ සති අනුස්සති සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නං – ඉදං වුච්චති ‘‘සතිපට්ඨානං’’. අවසෙසා ධම්මා සතිපට්ඨානසම්පයුත්තා.

අභිධම්මභාජනීයං.

3. පඤ්හාපුච්ඡකං

386. චත්තාරො සතිපට්ඨානා – ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

387. චතුන්නං සතිපට්ඨානානං කති කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා…පෙ… කති සරණා, කති අරණා?

1. තිකං

388. සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා. සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා. සියා විපාකා සියා විපාකධම්මධම්මා. අනුපාදින්නඅනුපාදානියා. අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකා. සියා සවිතක්කසවිචාරා, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තා, සියා අවිතක්කඅවිචාරා. සියා පීතිසහගතා, සියා සුඛසහගතා, සියා උපෙක්ඛාසහගතා. නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා. නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා. සියා අපචයගාමිනො, සියා නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනො. සියා සෙක්ඛා, සියා අසෙක්ඛා. අප්පමාණා. අප්පමාණාරම්මණා. පණීතා. සියා සම්මත්තනියතා, සියා අනියතා. න මග්ගාරම්මණා , සියා මග්ගහෙතුකා, සියා මග්ගාධිපතිනො, සියා න වත්තබ්බා මග්ගහෙතුකාතිපි, මග්ගාධිපතිනොතිපි. සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා උප්පාදිනො. සියා අතීතා, සියා අනාගතා, සියා පච්චුප්පන්නා. න වත්තබ්බා අතීතාරම්මණාතිපි, අනාගතාරම්මණාතිපි, පච්චුප්පන්නාරම්මණාතිපි. සියා අජ්ඣත්තා, සියා බහිද්ධා, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධා. බහිද්ධාරම්මණා. අනිදස්සනඅප්පටිඝා.

2. දුකං

389. න හෙතූ. සහෙතුකා. හෙතුසම්පයුත්තා. න වත්තබ්බා හෙතූ චෙව සහෙතුකා චාති, සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ. න වත්තබ්බා හෙතූ චෙව හෙතුසම්පයුත්තා චාති, හෙතුසම්පයුත්තා චෙව න ච හෙතූ. න හෙතූ සහෙතුකා.

සප්පච්චයා. සඞ්ඛතා. අනිදස්සනා. අප්පටිඝා. අරූපා. ලොකුත්තරා. කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා. නො ආසවා. අනාසවා. ආසවවිප්පයුත්තා. න වත්තබ්බා ආසවා චෙව සාසවාචාතිපි, සාසවා චෙව නො ච ආසවාතිපි. න වත්තබ්බා ආසවා චෙව ආසවසම්පයුත්තාචාතිපි, ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවාතිපි. ආසවවිප්පයුත්තා. අනාසවා. නො සංයොජනා…පෙ… නො ගන්ථා…පෙ… නො ඔඝා…පෙ… නො යොගා…පෙ… නො නීවරණා…පෙ… නො පරාමාසා…පෙ… සාරම්මණා. නො චිත්තා. චෙතසිකා. චිත්තසම්පයුත්තා. චිත්තසංසට්ඨා. චිත්තසමුට්ඨානා. චිත්තසහභුනො. චිත්තානුපරිවත්තිනො. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො. බාහිරා. නො උපාදා. අනුපාදින්නා . නො උපාදානා…පෙ… නො කිලෙසා…පෙ… න දස්සනෙන පහාතබ්බා, න භාවනාය පහාතබ්බා. න දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා. න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා.

සියා සවිතක්කා, සියා අවිතක්කා. සියා සවිචාරා, සියා අවිචාරා. සියා සප්පීතිකා, සියා අප්පීතිකා . සියා පීතිසහගතා, සියා න පීතිසහගතා. සියා සුඛසහගතා, සියා න සුඛසහගතා. සියා උපෙක්ඛාසහගතා, සියා න උපෙක්ඛාසහගතා. න කාමාවචරා. න රූපාවචරා. න අරූපාවචරා. අපරියාපන්නා. සියා නිය්යානිකා, සියා අනිය්යානිකා. සියා නියතා, සියා අනියතා. අනුත්තරා. අරණාති.

පඤ්හාපුච්ඡකං.

සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො නිට්ඨිතො.