📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අභිධම්මපිටකෙ

විභඞ්ග-මූලටීකා

1. ඛන්ධවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

චතුසච්චදසොති ¶ ¶ චත්තාරි සච්චානි සමාහටානි චතුසච්චං, චතුසච්චං පස්සීති චතුසච්චදසො. සතිපි සාවකානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච චතුසච්චදස්සනභාවෙ අනඤ්ඤපුබ්බකත්තා භගවතො චතුසච්චදස්සනස්ස තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතාය දසබලෙසු ච වසීභාවස්ස පත්තිතො පරසන්තානෙසු ච පසාරිතභාවෙන සුපාකටත්තා භගවාව විසෙසෙන ‘‘චතුසච්චදසො’’ති ථොමනං අරහතීති ¶ . නාථතීති නාථො, වෙනෙය්යානං හිතසුඛං ආසීසති පත්ථෙති, පරසන්තානගතං වා කිලෙසබ්යසනං උපතාපෙති, ‘‘සාධු, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කාලෙන කාලං අත්තසම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛිතා’’තිආදිනා (අ. නි. 8.7) වා තං තං හිතපටිපත්තිං යාචතීති අත්ථො. පරමෙන චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො, සබ්බසත්තෙ වා ගුණෙහි ඊසති අභිභවතීති පරමිස්සරො භගවා ‘‘නාථො’’ති වුච්චති. ‘‘සද්ධම්මෙ ගාරවං කත්වා කරිස්සාමී’’ති සොතබ්බභාවෙ කාරණං වත්වා පුන සවනෙ නියොජෙන්තො ආහ ‘‘තං සුණාථ සමාහිතා’’ති. ‘‘පොරාණට්ඨකථානයං විගාහිත්වා කරිස්සාමී’’ති වා එතෙන සක්කච්චසවනෙ ච කාරණං වත්වා තත්ථ නියොජෙන්තො ආහ ‘‘සද්ධම්මෙ ගාරවං කත්වා තං සුණාථා’’ති.

එත්ථ ¶ ච ‘‘චතුසච්චදසො’’ති වචනං ථොමනමෙව චතුප්පභෙදාය දෙසනාය සමානගණනදස්සනගුණෙන, ‘‘අට්ඨාරසහි බුද්ධධම්මෙහි උපෙතො’’ති ච අට්ඨාරසප්පභෙදාය දෙසනාය සමානගණනගුණෙහීති දට්ඨබ්බං. යථාවුත්තෙන වා නිරතිසයෙන චතුසච්චදස්සනෙන භගවා චතුධා ධම්මසඞ්ගණිං දෙසෙතුං සමත්ථො අහොසි, අට්ඨාරසබුද්ධධම්මසමන්නාගමෙන අට්ඨාරසධා විභඞ්ගන්ති යථාවුත්තදෙසනාසමත්ථතාසම්පාදකගුණනිදස්සනමෙතං ‘‘චතුසච්චදසො උපෙතො බුද්ධධම්මෙහි අට්ඨාරසහී’’ති. තෙන යථාවුත්තාය දෙසනාය සබ්බඤ්ඤුභාසිතත්තා අවිපරීතතං දස්සෙන්තො තත්ථ සත්තෙ උග්ගහාදීසු නියොජෙති, නිට්ඨානගමනඤ්ච අත්තනො වායාමං දස්සෙන්තො අට්ඨකථාසවනෙ ච ආදරං උප්පාදයති, යථාවුත්තගුණරහිතෙන අසබ්බඤ්ඤුනා දෙසෙතුං අසක්කුණෙය්යතං ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගප්පකරණානං දස්සෙන්තො තත්ථ තදට්ඨකථාය ච සාතිසයං ගාරවං ජනයති, බුද්ධාදීනඤ්ච රතනානං සම්මාසම්බුද්ධතාදිගුණෙ විභාවෙති.

තත්ථ චත්තාරි සච්චානි පාකටානෙව, අට්ඨාරස පන බුද්ධධම්මා එවං වෙදිතබ්බා – ‘‘අතීතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, අනාගතංසෙ…පෙ… පච්චුප්පන්නංසෙ…පෙ… ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තං, සබ්බං වචීකම්මං…පෙ. … සබ්බං මනොකම්මං…පෙ… ඉමෙහි ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො නත්ථි ඡන්දස්ස හානි, නත්ථි ධම්මදෙසනාය, නත්ථි වීරියස්ස, නත්ථි සමාධිස්ස, නත්ථි පඤ්ඤාය, නත්ථි විමුත්තියා හානි. ඉමෙහි ද්වාදසහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො නත්ථි දවා, නත්ථි රවා, නත්ථි අඵුටං, නත්ථි වෙගායිතත්තං, නත්ථි අබ්යාවටමනො, නත්ථි අප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛා’’ති.

තත්ථ ¶ නත්ථි දවාති ඛිඩ්ඩාධිප්පායෙන කිරියා නත්ථි. නත්ථි රවාති සහසා කිරියා නත්ථි. නත්ථි අඵුටන්ති ඤාණෙන අඵුසිතං නත්ථි. නත්ථි වෙගායිතත්තන්ති තුරිතකිරියා නත්ථි. නත්ථි අබ්යාවටමනොති නිරත්ථකො චිත්තසමුදාචාරො නත්ථි. නත්ථි අප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛාති අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා නත්ථි. කත්ථචි පන ‘‘නත්ථි ධම්මදෙසනාය හානී’’ති අලිඛිත්වා ‘‘නත්ථි ඡන්දස්ස හානි, නත්ථි වීරියස්ස, නත්ථි සත්තියා’’ති ලිඛන්ති.

1. ධම්මසඞ්ගහෙ ධම්මෙ කුසලාදිකෙ තිකදුකෙහි සඞ්ගහෙත්වා තෙ එව ධම්මෙ සුත්තන්තෙ ඛන්ධාදිවසෙන වුත්තෙ විභජිතුං විභඞ්ගප්පකරණං වුත්තං. තත්ථ ¶ සඞ්ඛෙපෙන වුත්තානං ඛන්ධාදීනං විභජනං විභඞ්ගො. සො සො විභඞ්ගො පකතො අධිකතො යස්සා පාළියා, සා ‘‘විභඞ්ගප්පකරණ’’න්ති වුච්චති. අධිකතොති ච වත්තබ්බභාවෙන පරිග්ගහිතොති අත්ථො. තත්ථ විභඞ්ගප්පකරණස්ස ආදිභූතෙ ඛන්ධවිභඞ්ගෙ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති ඉදං සුත්තන්තභාජනීයං නාම. නනු න එත්තකමෙව සුත්තන්තභාජනීයන්ති? සච්චං, ඉති-සද්දෙන පන ආදි-සද්දත්ථජොතකෙන පකාරත්ථජොතකෙන වා සබ්බං සුත්තන්තභාජනීයං සඞ්ගහෙත්වා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති එවමාදි එවංපකාරං වා ඉදං සුත්තන්තභාජනීයන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා එකදෙසෙන සමුදායං නිදස්සෙති පබ්බතසමුද්දාදිනිදස්සකො විය. තත්ථ නිබ්බානවජ්ජානං සබ්බධම්මානං සඞ්ගාහකත්තා සබ්බසඞ්ගාහකෙහි ච ආයතනාදීහි අප්පකතරපදත්තා ඛන්ධානං ඛන්ධවිභඞ්ගො ආදිම්හි වුත්තො.

න තතො හෙට්ඨාති රූපාදීනං වෙදයිතාදිසභාවත්තාභාවා යස්මිං සභාවෙ අතීතාදයො රාසී කත්වා වත්තබ්බා, තස්ස රුප්පනාදිතො අඤ්ඤස්සාභාවා ච හෙට්ඨා ගණනෙසු සඞ්ඛතධම්මානං අනිට්ඨානං සාවසෙසභාවං, න හෙට්ඨා ගණනමත්තාභාවං සන්ධාය වුත්තං. ඡට්ඨස්ස පන ඛන්ධස්ස අභාවා ‘‘න උද්ධ’’න්ති ආහ. න හි සවිභාගධම්මෙහි නිස්සටස්ස අතීතාදිභාවරහිතස්ස එකස්ස නිබ්බානස්ස රාසට්ඨො අත්ථීති. ‘‘රාසිම්හී’’ති සද්දත්ථසහිතං ඛන්ධ-සද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ‘‘ගුණෙ පණ්ණත්තියං රුළ්හිය’’න්ති විසයමෙව ඛන්ධ-සද්දස්ස දස්සෙති, න සද්දත්ථං. ලොකියලොකුත්තරභෙදඤ්හි සීලාදිගුණං නිප්පදෙසෙන ගහෙත්වා පවත්තමානො ඛන්ධ-සද්දො සීලාදිගුණවිසිට්ඨං රාසට්ඨං දීපෙතීති. කෙචි පන ‘‘ගුණට්ඨො එත්ථ ඛන්ධට්ඨො’’ති වදන්ති. දාරුක්ඛන්ධොති එත්ථ පන න ඛන්ධ-සද්දො පඤ්ඤත්ති-සද්දස්ස අත්ථෙ වත්තති, තාදිසෙ පන පුථුලායතෙ දාරුම්හි දාරුක්ඛන්ධොති පඤ්ඤත්ති හොතීති පඤ්ඤත්තියං නිපතතීති වුත්තං. තථා එකස්මිම්පි විඤ්ඤාණෙ ¶ පවත්තො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති ඛන්ධ-සද්දො න රුළ්හී-සද්දස්ස අත්ථං වදති, සමුදායෙ පන නිරුළ්හො ඛන්ධ-සද්දො තදෙකදෙසෙ පවත්තමානො තාය එව රුළ්හියා පවත්තතීති ඛන්ධ-සද්දො රුළ්හියං නිපතතීති වුත්තං.

රාසිතො ගුණතොති සබ්බත්ථ නිස්සක්කවචනං විසයස්සෙව ඛන්ධ-සද්දප්පවත්තියා කාරණභාවං සන්ධාය කතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘රාසිතො’’ති ඉමමත්ථං සද්දත්ථවසෙනපි ¶ නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්හි ඛන්ධට්ඨො නාම පිණ්ඩට්ඨො’’තිආදිමාහ. කොට්ඨාසට්ඨෙ ඛන්ධට්ඨෙ ඡට්ඨෙනපි ඛන්ධෙන භවිතබ්බං. නිබ්බානම්පි හි ඡට්ඨො කොට්ඨාසොති. තස්මා ‘‘ඛන්ධට්ඨො නාම රාසට්ඨො’’ති යුත්තං. යෙසං වා අතීතාදිවසෙන භෙදො අත්ථි, තෙසං රුප්පනාදිලක්ඛණවසෙන තංතංකොට්ඨාසතා වුච්චතීති භෙදරහිතස්ස නිබ්බානස්ස කොට්ඨාසට්ඨෙන ච ඛන්ධභාවො න වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතාති උද්දෙසමත්තෙනාති අත්ථො. චත්තාරො ච මහාභූතා…පෙ… රූපන්ති එවං විභත්තො. කත්ථාති චෙ? එකාදසසු ඔකාසෙසු. ඉති-සද්දෙන නිදස්සනත්ථෙන සබ්බො විභජනනයො දස්සිතො. ඉදඤ්ච විභජනං ඔළාරිකාදීසු චක්ඛායතනන්තිආදිවිභජනඤ්ච යථාසම්භවං එකාදසසු ඔකාසෙසු යොජෙතබ්බං, එවං වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපි. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො පන එකාදසොකාසෙසු පුරිමෙ ඔකාසපඤ්චකෙ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති ඡවිඤ්ඤාණකායවිසෙසෙන විභත්තො, න තත්ථ මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතූති විභජනං අත්ථි. තං පන ද්වයං මනොවිඤ්ඤාණන්ති වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

එවං පාළිනයෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ධම්මපරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා පුන අඤ්ඤෙන පකාරෙන දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. එත්ථාති එතස්මිං ඛන්ධනිද්දෙසෙ.

1. රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

2. යං කිඤ්චීති එත්ථ යන්ති සාමඤ්ඤෙන අනියමනිදස්සනං, කිඤ්චීති පකාරන්තරභෙදං ආමසිත්වා අනියමනිදස්සනං. උභයෙනපි අතීතං වා…පෙ… සන්තිකෙ වා අප්පං වා බහුං වා යාදිසං වා තාදිසං වා යං කිඤ්චීති නපුංසකනිද්දෙසාරහං සබ්බං බ්යාපෙත්වා සඞ්ගණ්හාතීති අඤ්ඤෙසුපි ¶ නපුංසකනිද්දෙසාරහෙසු පසඞ්ගං දිස්වා තස්ස අධිප්පෙතත්ථං අතිච්ච පවත්තිතො අතිප්පසඞ්ගස්ස නියමනත්ථං ‘‘රූප’’න්ති ආහ. යංකිඤ්චීති සනිපාතං යං-සද්දං කිං-සද්දඤ්ච අනියමෙකත්ථදීපනවසෙන එකං පදන්ති ගහෙත්වා ‘‘පදද්වයෙනපී’’ති වුත්තං.

කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, රූපං වදෙථාති තුම්හෙපි රූපං රූපන්ති වදෙථ, තං කෙන කාරණෙන වදෙථාති අත්ථො, අථ වා කෙන කාරණෙන රූපං, තං කාරණං ¶ වදෙථාති අත්ථො. අථෙතෙසු භික්ඛූසු තුණ්හීභූතෙසු භගවා ආහ ‘‘රුප්පතීති ඛො’’තිආදි.

භිජ්ජතීති සීතාදිසන්නිපාතෙ විසදිසසන්තානුප්පත්තිදස්සනතො පුරිමසන්තානස්ස භෙදං සන්ධායාහ. භෙදො ච විසදිසතාවිකාරාපත්තීති භිජ්ජතීති විකාරං ආපජ්ජතීති අත්ථො. විකාරාපත්ති ච සීතාදිසන්නිපාතෙ විසදිසරූපුප්පත්තියෙව. අරූපක්ඛන්ධානං පන අතිලහුපරිවත්තිතො යථා රූපධම්මානං ඨිතික්ඛණෙ සීතාදීහි සමාගමො හොති, යෙන තත්ථ උතුනො ඨිතිප්පත්තස්ස පුරිමසදිසසන්තානුප්පාදනසමත්ථතා න හොති ආහාරාදිකස්ස වා, එවං අඤ්ඤෙහි සමාගමො නත්ථි. සඞ්ඝට්ටනෙන ච විකාරාපත්තියං රුප්පන-සද්දො නිරුළ්හො, තස්මා අරූපධම්මානං සඞ්ඝට්ටනවිරහිතත්තා රූපධම්මානං විය පාකටස්ස විකාරස්ස අභාවතො ච ‘‘රුප්පන්තී’’ති ‘‘රුප්පනලක්ඛණා’’ති ච න වුච්චන්ති. ජිඝච්ඡාපිපාසාහි රුප්පනඤ්ච උදරග්ගිසන්නිපාතෙන හොතීති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච කුප්පතීති එතෙන කත්තුඅත්ථෙ රූපපදසිද්ධිං දස්සෙති, ඝට්ටීයති පීළීයතීති එතෙහි කම්මත්ථෙ. කොපාදිකිරියායෙව හි රුප්පනකිරියාති. සො පන කත්තුභූතො කම්මභූතො ච අත්ථො භිජ්ජමානො හොතීති ඉමස්සත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘භිජ්ජතීති අත්ථො’’ති වුත්තං. අථ වා රුප්පතීති රූපන්ති කම්මකත්තුත්ථෙ රූපපදසිද්ධි වුත්තා. විකාරො හි රුප්පනන්ති. තෙනෙව ‘‘භිජ්ජතීති අත්ථො’’ති කම්මකත්තුත්ථෙන භිජ්ජති-සද්දෙන අත්ථං දස්සෙති. යං පන රුප්පති භිජ්ජති, තං යස්මා කුප්පති ඝට්ටීයති පීළීයති, තස්මා එතෙහි ච පදෙහි පදත්ථො පාකටො කතොති. ‘‘කෙනට්ඨෙනා’’ති පුච්ඡාසභාගවසෙන ‘‘රුප්පනට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. න කෙවලං සද්දත්ථොයෙව රුප්පනං, තස්ස පනත්ථස්ස ලක්ඛණඤ්ච හොතීති අත්ථලක්ඛණවසෙන ‘‘රුප්පනලක්ඛණෙන රූපන්තිපි වත්තුං වට්ටතී’’ති ආහ.

ඡිජ්ජිත්වාති මුච්ඡාපත්තියා මුච්චිත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානං ඡෙදනවසෙන වා ඡිජ්ජිත්වා. අච්චන්තඛාරෙන සීතොදකෙනාති අතිසීතභාවමෙව සන්ධාය අච්චන්තඛාරතා වුත්තා සියා. න හි තං ¶ කප්පසණ්ඨානං උදකං සම්පත්තිකරං පථවීසන්ධාරකං කප්පවිනාසඋදකං විය ඛාරං භවිතුං අරහති. තථා හි සති පථවී විලීයෙය්යාති. අවීචිමහානිරයෙති සඋස්සදං අවීචිනිරයං වුත්තං. තෙනෙව ‘‘තත්ථ හී’’තිආදි වුත්තං. පෙත්ති…පෙ… න හොන්තීති එවංවිධාපි සත්තා අත්ථීති අධිප්පායො එවංවිධායෙව හොන්තීති නියමාභාවතො. එවං කාලකඤ්ජිකාදීසුපීති. සරන්තා ගච්ඡන්තීති සරීසප-සද්දස්ස අත්ථං වදති.

අභිසඤ්ඤූහිත්වාති ¶ එත්ථ සමූහං කත්වාතිපි අත්ථො. එතෙන සබ්බං රූපං…පෙ… දස්සිතං හොතීති එතෙන රූපක්ඛන්ධ-සද්දස්ස සමානාධිකරණසමාසභාවං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘න හි රූපතො…පෙ… අත්ථී’’ති.

3. පක්ඛිපිත්වාති එත්ථ එකාදසොකාසෙසු රූපං පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. න හි තත්ථ මාතිකංයෙව පක්ඛිපිත්වා මාතිකා ඨපිතා, අථ ඛො පකරණප්පත්තං රූපන්ති.

අපරො නයො…පෙ… එත්ථෙව ගණනං ගතන්ති එතෙන අතීතංසෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනන්ති දස්සෙති. යෙන පකාරෙන ගණනං ගතං, තං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො ච මහාභූතා’’තිආදි වුත්තන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ සති මහාභූතුපාදායරූපභාවො අතීතකොට්ඨාසෙ ගණනස්ස කාරණන්ති ආපජ්ජති. න හි අතීතංසානං වෙදනාදීනං නිවත්තනත්ථං ඉදං වචනං ‘‘යං රූප’’න්ති එතෙනෙව තෙසං නිවත්තිතත්තා, නාපි රූපස්ස අඤ්ඤප්පකාරනිවත්තනත්ථං සබ්බප්පකාරස්ස තත්ථ ගණිතත්තා, න ච අනාගතපච්චුප්පන්නාකාරනිවත්තනත්ථං අතීතංසවචනෙන තංනිවත්තනතොති. අථ පන යං අතීතංසෙන ගණිතං, තං චත්තාරො ච…පෙ… රූපන්ති එවං ගණිතන්ති අයමත්ථො අධිප්පෙතො, එවං සති ගණනන්තරදස්සනං ඉදං සියා, න අතීතංසෙන ගණිතප්පකාරදස්සනං, තංදස්සනෙ පන සති භූතුපාදායරූපප්පකාරෙන අතීතංසෙ ගණිතං තංසභාවත්තාති ආපන්නමෙව හොති, න ච එවංසභාවතා අතීතංසෙ ගණිතතාය කාරණං භවිතුං අරහති එවංසභාවස්සෙව පච්චුප්පන්නානාගතෙසු ගණිතත්තා සුඛාදිසභාවස්ස ච අතීතංසෙ ගණිතත්තා, තස්මා පුරිමනයො එව යුත්තො. අජ්ඣත්තබහිද්ධානිද්දෙසෙසුපි තාදිසො එවත්ථො ලබ්භතීති.

සුත්තන්තපරියායතොති පරියායදෙසනත්තා සුත්තස්ස වුත්තං. අභිධම්මනිද්දෙසතොති නිප්පරියායදෙසනත්තා අභිධම්මස්ස නිච්ඡයෙන දෙසො නිද්දෙසොති කත්වා වුත්තං. කිඤ්චාපීතිආදීසු අයමධිප්පායො ¶ – සුත්තන්තභාජනීයත්තා යථා ‘‘අතීතං නන්වාගමෙය්යා’’තිආදීසු අද්ධානවසෙන අතීතාදිභාවොව වුත්තො, තථා ඉධාපි නිද්දිසිතබ්බො (ම. නි. 3.272, 275; අප. ථෙර 2.55.244) සියා. එවං සන්තෙපි සුත්තන්තභාජනීයම්පි අභිධම්මදෙසනායෙව සුත්තන්තෙ වුත්තධම්මෙ විචිනිත්වා විභජනවසෙන පවත්තාති අභිධම්මනිද්දෙසෙනෙව අතීතාදිභාවො නිද්දිට්ඨොති.

අද්ධාසන්තතිසමයඛණවසෙනාති ¶ එත්ථ චුතිපටිසන්ධිපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ අද්ධා-සද්දො වත්තතීති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිසුත්තවසෙන (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) විඤ්ඤායති. ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, අද්ධා. කතමෙ තයො? අතීතො අද්ධා, අනාගතො අද්ධා, පච්චුප්පන්නො අද්ධා’’ති (ඉතිවු. 63; දී. නි. 3.305) එත්ථ පන පරමත්ථතො පරිච්ඡිජ්ජමානො අද්ධා නිරුත්තිපථසුත්තවසෙන (සං. නි. 3.62) ඛණපරිච්ඡින්නො යුත්තො. තත්ථ හි ‘‘යං, භික්ඛවෙ, රූපං ජාතං පාතුභූතං, ‘අත්ථී’ති තස්ස සඞ්ඛා’’ති (සං. නි. 3.62) විජ්ජමානස්ස පච්චුප්පන්නතා තතො පුබ්බෙ පච්ඡා ච අතීතානාගතතා වුත්තාති. යෙභුය්යෙන පන චුතිපටිසන්ධිපරිච්ඡින්නො (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 63) සුත්තෙසු අතීතාදිකො අද්ධා වුත්තොති සො එව ඉධාපි ‘‘අද්ධාවසෙනා’’ති වුත්තො. සීතං සීතස්ස සභාගො, තථා උණ්හං උණ්හස්ස. යං පන සීතං උණ්හං වා සරීරෙ සන්නිපතිතං සන්තානවසෙන පවත්තමානං අනූනං අනධිකං එකාකාරං, තං එකො උතූති වුච්චති. සභාගඋතුනො අනෙකන්තසභාවතො එකගහණං කතං, එවං ආහාරෙපි. එකවීථිඑකජවනසමුට්ඨානන්ති පඤ්චඡට්ඨද්වාරවසෙන වුත්තං. සන්තතිසමයකථා විපස්සකානං උපකාරත්ථාය අට්ඨකථාසු කථිතා.

නිට්ඨිතහෙතුපච්චයකිච්චං, නිට්ඨිතහෙතුකිච්චමනිට්ඨිතපච්චයකිච්චං, උභයකිච්චමසම්පත්තං, සකිච්චක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නං. ජනකො හෙතු, උපත්ථම්භකො පච්චයො, තෙසං උප්පාදනං උපත්ථම්භනඤ්ච කිච්චං. යථා බීජස්ස අඞ්කුරුප්පාදනං පථවීආදීනඤ්ච තදුපත්ථම්භනං කම්මස්ස කටත්තාරූපවිපාකුප්පාදනං ආහාරාදීනං තදුපත්ථම්භනං, එවං එකෙකස්ස කලාපස්ස චිත්තුප්පාදස්ස ච ජනකානං කම්මානන්තරාදිපච්චයභූතානං උපත්ථම්භකානඤ්ච සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතානං කිච්චං යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. තත්ථ උප්පාදක්ඛණෙ හෙතුකිච්චං දට්ඨබ්බං, තීසුපි ඛණෙසු පච්චයකිච්චං. පථවීආදීනං සන්ධාරණාදිකං ඵස්සාදීනං ඵුසනාදිකඤ්ච අත්තනො අත්තනො කිච්චං සකිච්චං, තස්ස කරණක්ඛණො සකිච්චක්ඛණො. සහ වා කිච්චෙන සකිච්චං, යස්මිං ඛණෙ සකිච්චං රූපං වා අරූපං වා හොති, සො සකිච්චක්ඛණො, තස්මිං ඛණෙ පච්චුප්පන්නං.

6. එත්තකමෙවාති ¶ ‘‘තෙසං තෙස’’න්ති ඉමිනා ආමෙඩිතවචනෙන අභිබ්යාපනත්ථෙන වුත්තත්ථමෙව. ‘‘අපරස්ස අපරස්සා’’ති දීපනං අපරදීපනං. පරියෙසතූති ¶ එතෙන පරියෙසනාය අනිට්ඨනාමනිවත්තනස්ස අකාරණභාවං දස්සෙති. කම්මදොසෙන හි චිත්තවිපල්ලාසදොසෙන ච ගූථභක්ඛපාණාදයො උම්මත්තකාදයො ච පරියෙසෙය්යුං දිට්ඨිවිපල්ලාසෙන ච යොනකාදයො න ආරම්මණස්ස පරියෙසිතබ්බසභාවත්තා, අපරියෙසිතබ්බසභාවත්තා පන එතස්ස අනිට්ඨමිච්චෙව නාමන්ති අත්ථො.

සම්පත්තිවිරහතොති රූපාදීනං දෙවමනුස්සසම්පත්තිභවෙ කුසලකම්මඵලතා සමිද්ධසොභනතා ච සම්පත්ති, තබ්බිරහතොති අත්ථො. තතො එව තං න පරියෙසිතබ්බන්ති. සොභනානි ච කානිචි හත්ථිරූපාදීනි අකුසලකම්මනිබ්බත්තානි න තෙසංයෙව හත්ථිආදීනං සුඛස්ස හෙතුභාවං ගච්ඡන්තීති තෙසං සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘‘අකන්ත’’න්ති වුත්තං. තස්ස තස්සෙව හි සත්තස්ස අත්තනා කතෙන කුසලෙන නිබ්බත්තං සුඛස්ස පච්චයො හොති, අකුසලෙන නිබ්බත්තං දුක්ඛස්ස. තස්මා කම්මජානං ඉට්ඨානිට්ඨතා කම්මකාරකසත්තස්ස වසෙන යොජනාරහා සියා. අට්ඨකථායං පන ‘‘කුසලකම්මජං අනිට්ඨං නාම නත්ථී’’ති ඉදමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අකුසලකම්මජං ඉට්ඨං නාම නත්ථී’’ති. තෙන අකුසලකම්මජම්පි සොභනං පරසත්තානං ඉට්ඨන්ති අනුඤ්ඤාතං භවිස්සති. කුසලකම්මජං පන සබ්බෙසං ඉට්ඨමෙවාති වදන්ති. තිරච්ඡානගතානං පන කෙසඤ්චි මනුස්සරූපං අමනාපං, යතො තෙ දිස්වාව පලායන්ති. මනුස්සා ච දෙවතාරූපං දිස්වා භායන්ති, තෙසම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං තං රූපං ආරබ්භ කුසලවිපාකං උප්පජ්ජති, තාදිසස්ස පන පුඤ්ඤස්ස අභාවා න තෙසං තත්ථ අභිරති හොතීති අධිප්පායො. කුසලකම්මජස්ස පන අනිට්ඨස්සාභාවො විය අකුසලකම්මජස්ස සොභනස්ස ඉට්ඨස්ස අභාවො වත්තබ්බො. හත්ථිආදීනම්පි හි අකුසලකම්මජං මනුස්සානං අකුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණං, කුසලකම්මජං පන පවත්තෙ සමුට්ඨිතං කුසලවිපාකස්ස. ඉට්ඨාරම්මණෙන පන වොමිස්සකත්තා අප්පකං අකුසලකම්මජං බහුලං අකුසලවිපාකුප්පත්තියා කාරණං න භවිස්සතීති සක්කා වත්තුන්ති. විපාකං පන කත්ථචි න සක්කා වඤ්චෙතුන්ති විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණවවත්ථානං සුට්ඨු වුත්තං. තස්මා තං අනුගන්ත්වා සබ්බත්ථ ඉට්ඨානිට්ඨතා යොජෙතබ්බා.

අනිට්ඨා පඤ්ච කාමගුණාති කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි රූපානි ඉට්ඨානී’’ති (ම. නි. 1.166; 2.155; 3.190; සං. නි. 5.30) එවමාදිනා ඉට්ඨානෙව රූපාදීනි ‘‘කාමගුණා’’ති වුත්තානීති? කාමගුණසදිසෙසු ¶ කාමගුණවොහාරතො, සදිසතා ච රූපාදිභාවොයෙව ¶ , න ඉට්ඨතා. ‘‘අනිට්ඨා’’ති වා වචනෙන අකාමගුණතා දස්සිතාති කාමගුණවිසභාගා රූපාදයො ‘‘කාමගුණා’’ති වුත්තා අසිවෙ ‘‘සිවා’’ති වොහාරො විය. සබ්බානි වා ඉට්ඨානිට්ඨානි රූපාදීනි තණ්හාවත්ථුභාවතො කාමගුණායෙව. වුත්තඤ්හි ‘‘රූපා ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203). අතිසයෙන පන කාමනීයත්තා සුත්තෙසු ‘‘කාමගුණා’’ති ඉට්ඨානි රූපාදීනි වුත්තානීති.

ද්වීසුපි හීනපණීතපදෙසු ‘‘අකුසලකම්මජවසෙන කුසලකම්මජවසෙනා’’ති වචනං ‘‘තෙසං තෙසං සත්තාන’’න්ති සත්තවසෙන නියමෙත්වා විභජිතත්තා, අයඤ්චත්ථො ‘‘තෙසං තෙස’’න්ති අවයවයොගෙ සාමිවචනං කත්වා වුත්තොති වෙදිතබ්බො. සත්තසන්තානපරියාපන්නෙසු කම්මජං විසිට්ඨන්ති ‘‘කම්මජවසෙනා’’ති වුත්තං. යදි පන තෙහි තෙහීති එතස්මිං අත්ථෙ තෙසං තෙසන්ති සාමිවචනං, විසයවිසයීසම්බන්ධෙ වා, න කම්මජවසෙනෙව රූපාදීනි විභත්තානි, සබ්බෙසං පන ඉන්ද්රියබද්ධානං වසෙන විභත්තානීති විඤ්ඤායන්ති. එත්ථ ච පාකටෙහි රූපාදීහි නයො දස්සිතොති චක්ඛාදීසුපි හීනපණීතතා යොජෙතබ්බා.

මනාපපරියන්තන්ති මනාපං පරියන්තං මරියාදාභූතං පඤ්චසු කාමගුණෙසු වදාමීති අත්ථො. කිං කාරණන්ති? යස්මා තෙ එකච්චස්ස මනාපා හොන්ති, එකච්චස්ස අමනාපා, යස්ස යෙව මනාපා, තස්ස තෙව පරමා, තස්මා තස්ස තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන කාමගුණානං පරමතා හොති, න තෙසංයෙව සභාවතො.

එවන්ති ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තනයෙන. එකස්මිංයෙව අස්සාදනකුජ්ඣනතො ආරම්මණසභාවස්සෙව ඉට්ඨානිට්ඨාභාවතො අනිට්ඨං ‘‘ඉට්ඨ’’න්ති ගහණතො ච, ඉට්ඨං ‘‘අනිට්ඨ’’න්ති ගහණතො ච ඉට්ඨානිට්ඨං නාම පාටියෙක්කං පටිවිභත්තං නත්ථීති අත්ථො. සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන චාතිආදිනා නිබ්බානෙ විය අඤ්ඤෙසු ආරම්මණෙසු සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන ඉට්ඨානිට්ඨග්ගහණං හොති. පිත්තුම්මත්තාදීනං ඛීරසක්කරාදීසු දොසුස්සදසමුට්ඨිතසඤ්ඤාවිපල්ලාසවසෙන තිත්තග්ගහණං වියාති ඉමමත්ථං සන්ධාය මනාපපරියන්තතා වුත්තාති දස්සෙති.

විභත්තං ¶ අත්ථීති ච වවත්ථිතං අත්ථීති අත්ථො, අට්ඨකථාචරියෙහි විභත්තං පකාසිතන්ති වා. තඤ්ච මජ්ඣිමකසත්තස්ස වසෙන වවත්ථිතං පකාසිතඤ්ච, අඤ්ඤෙසඤ්ච විපල්ලාසවසෙන ඉදං ඉට්ඨං ¶ අනිට්ඨඤ්ච හොතීති අධිප්පායො. එවං වවත්ථිතස්ස පනිට්ඨානිට්ඨස්ස අනිට්ඨං ඉට්ඨන්ති ච ගහණෙ න කෙවලං සඤ්ඤාවිපල්ලාසොව කාරණං, ධාතුක්ඛොභවසෙන ඉන්ද්රියවිකාරාපත්තිආදිනා කුසලාකුසලවිපාකුප්පත්තිහෙතුභාවොපීති සක්කා වත්තුං. තථා හි සීතුදකං ඝම්මාභිතත්තානං කුසලවිපාකස්ස කායවිඤ්ඤාණස්ස හෙතු හොති, සීතාභිභූතානං අකුසලවිපාකස්ස. තූලපිචුසම්ඵස්සො වණෙ දුක්ඛො නිවණෙ සුඛො, මුදුතරුණහත්ථසම්බාහනඤ්ච සුඛං උප්පාදෙති, තෙනෙව හත්ථෙන පහරණං දුක්ඛං, තස්මා විපාකවසෙන ආරම්මණවවත්ථානං යුත්තං.

කිඤ්චාපීතිආදිනා සතිපි සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙ බුද්ධරූපදස්සනාදීසු කුසලවිපාකස්සෙව ගූථදස්සනාදීසු ච අකුසලවිපාකස්ස උප්පත්තිං දස්සෙන්තො තෙන විපාකෙන ආරම්මණස්ස ඉට්ඨානිට්ඨතං දස්සෙති. විජ්ජමානෙපි සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙ ආරම්මණෙන විපාකනියමදස්සනං ආරම්මණනියමදස්සනත්ථමෙව කතන්ති.

අපිච ද්වාරවසෙනපීතිආදිනා ද්වාරන්තරෙ දුක්ඛස්ස සුඛස්ස ච පච්චයභූතස්ස ද්වාරන්තරෙ සුඛදුක්ඛවිපාකුප්පාදනතො විපාකෙන ආරම්මණනියමදස්සනෙන එකස්මිංයෙව ච ද්වාරෙ සමානස්සෙව මණිරතනාදිඵොට්ඨබ්බස්ස සණිකං ඵුසනෙ පොථනෙ ච සුඛදුක්ඛුප්පාදනතො විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨතා දස්සිතාති විඤ්ඤායති.

හෙට්ඨිමනයොති මජ්ඣිමකසත්තස්ස විපාකස්ස ච වසෙන වවත්ථිතං ආරම්මණං ගහෙත්වා ‘‘තෙසං තෙසං සත්තානං උඤ්ඤාත’’න්ති (විභ. 6) ච ආදිනා වුත්තනයො. සම්මුතිමනාපන්ති මජ්ඣිමකසත්තස්ස විපාකස්ස ච වසෙන සම්මතං වවත්ථිතං මනාපං, තං පන සභාවෙනෙව වවත්ථිතන්ති අභින්දිතබ්බතොව න භින්දතීති අධිප්පායො. සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන නෙරයිකාදීහිපි පුග්ගලෙහි මනාපන්ති ගහිතං පුග්ගලමනාපං ‘‘තං තං වා පනා’’තිආදිනා භින්දති. වෙමානිකපෙතරූපම්පි අකුසලකම්මජත්තා කම්මකාරණාදිදුක්ඛවත්ථුභාවතො ච ‘‘මනුස්සරූපතො හීන’’න්ති වුත්තං.

7. ඔළාරිකරූපානං ¶ වත්ථාරම්මණපටිඝාතවසෙන සුපරිග්ගහිතතා, සුඛුමානං තථා අභාවතො දුප්පරිග්ගහිතතා ච යොජෙතබ්බා. දුප්පරිග්ගහට්ඨෙනෙව ලක්ඛණදුප්පටිවිජ්ඣනතා දට්ඨබ්බා. දසවිධන්ති ‘‘දූරෙ’’ති අවුත්තස්ස දස්සනත්ථං වුත්තං. වුත්තම්පි පන ඔකාසතො දූරෙ හොතියෙව.

හෙට්ඨිමනයොති ¶ ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං…පෙ… ඉදං වුච්චති රූපං සන්තිකෙ’’ති (විභ. 7) එවං ලක්ඛණතො ද්වාදසහත්ථවසෙන වවත්ථිතඔකාසතො ච දස්සෙත්වා නිය්යාතිතනයො. සො ලක්ඛණොකාසවසෙන දූරසන්තිකෙන සහ ගහෙත්වා නිය්යාතිතත්තා භින්දමානො මිස්සකං කරොන්තො ගතො. අථ වා භින්දමානොති සරූපදස්සනෙන ලක්ඛණතො යෙවාපනකෙන ඔකාසතොති එවං ලක්ඛණතො ඔකාසතො ච විසුං කරොන්තො ගතොති අත්ථො. අථ වා ලක්ඛණතො සන්තිකදූරානං ඔකාසතො දූරසන්තිකභාවකරණෙන සන්තිකභාවං භින්දිත්වා දූරභාවං, දූරභාවඤ්ච භින්දිත්වා සන්තිකභාවං කරොන්තො පවත්තොති ‘‘භින්දමානො ගතො’’ති වුත්තං. ඉධ පනාති ‘‘තං තං වා පන රූපං උපාදාය උපාදායා’’ති ඉධ පුරිමනයෙන ලක්ඛණතො දූරං ඔකාසතො සන්තිකභාවකරණෙන න භින්දති භගවා, න ච ඔකාසදූරතො විසුං කරණෙන, නාපි ඔකාසදූරෙන වොමිස්සකකරණෙනාති අත්ථො. කිං පන කරොතීති? ඔකාසතො දූරමෙව භින්දති. එත්ථ පන න පුබ්බෙ වුත්තනයෙන තිධා අත්ථො දට්ඨබ්බො. න හි ඔකාසතො දූරං ලක්ඛණතො සන්තිකං කරොති, ලක්ඛණතො වා විසුං තෙන වා වොමිස්සකන්ති. ඔකාසතො දූරස්ස පන ඔකාසතොව සන්තිකභාවකරණං ඉධ ‘‘භෙදන’’න්ති වෙදිතබ්බං. ඉධ පන න ලක්ඛණතො දූරං භින්දතීති එත්ථාපි වා න පුබ්බෙ වුත්තනයෙන තිධා භෙදස්ස අකරණං වුත්තං, ලක්ඛණතො සන්තිකදූරානං පන ලක්ඛණතො උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකභාවො නත්ථීති ලක්ඛණතො දූරස්ස ලක්ඛණතොව සන්තිකභාවාකරණං ලක්ඛණතො දූරස්ස අභෙදනන්ති දට්ඨබ්බං. පුරිමනයො විය අයං නයො න හොතීති එත්තකමෙව හි එත්ථ දස්සෙතීති භින්දමානොති එත්ථ ච අඤ්ඤථා භෙදනං වුත්තං, භෙදනං ඉධ ච අඤ්ඤථා වුත්තන්ති.

රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

8. චක්ඛාදයො ¶ පසාදා ඔළාරිකමනොමයත්තභාවපරියාපන්නා කායවොහාරං අරහන්තීති තබ්බත්ථුකා අදුක්ඛමසුඛා ‘‘කායිකා’’ති පරියායෙන වුත්තා, න කායපසාදවත්ථුකත්තා. න හි චක්ඛාදයො කායපසාදා හොන්තීති. සන්තතිවසෙන ඛණාදිවසෙන චාති එත්ථ අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිභාවස්ස ¶ අවචනං සුඛාදිවසෙන භින්නාය අතීතාදිභාවවචනතො. න හි සුඛායෙව අද්ධාවසෙන සමයවසෙන ච අතීතාදිකා හොති, තථා දුක්ඛා අදුක්ඛමසුඛා ච කායිකචෙතසිකාදිභාවෙන භින්නා. තෙන වෙදනාසමුදයො අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිභාවෙන වත්තබ්බතං අරහති සමුදායස්ස තෙහි පරිච්ඡින්දිතබ්බත්තා, වෙදනෙකදෙසා පන එත්ථ ගහිතාති තෙ සන්තතිඛණෙහි පරිච්ඡෙදං අරහන්ති තත්ථ තථාපරිච්ඡින්දිතබ්බානං ගහිතත්තාති. එකසන්තතියං පන සුඛාදිඅනෙකභෙදසබ්භාවෙන තෙසු යො භෙදො පරිච්ඡින්දිතබ්බභාවෙන ගහිතො, තස්ස එකප්පකාරස්ස පාකටස්ස පරිච්ඡෙදිකා තංසහිතද්වාරාලම්බනප්පවත්තා, අවිච්ඡෙදෙන තදුප්පාදකෙකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා ච සන්තති භවිතුං අරහතීති තස්ස භෙදන්තරං අනාමසිත්වා පරිච්ඡෙදකභාවෙන ගහණං කතං. ලහුපරිවත්තිනො වා ධම්මා පරිවත්තනෙනෙව පරිච්ඡෙදං අරහන්තීති සන්තතිඛණවසෙන පරිච්ඡෙදො වුත්තො. පුබ්බන්තාපරන්තමජ්ඣගතාති එතෙන හෙතුපච්චයකිච්චවසෙන වුත්තනයං දස්සෙති.

11. කිලෙසග්ගිසම්පයොගතො සදරථා. එතෙන සභාවතො ඔළාරිකතං දස්සෙති, දුක්ඛවිපාකට්ඨෙනාති එතෙන ඔළාරිකවිපාකනිප්ඵාදනෙන කිච්චතො. කම්මවෙගක්ඛිත්තා කම්මපටිබද්ධභූතා ච කායකම්මාදිබ්යාපාරවිරහතො නිරුස්සාහා විපාකා, සඋස්සාහා ච කිරියා අවිපාකා. සවිපාකා ච සගබ්භා විය ඔළාරිකාති තබ්බිපක්ඛතො අවිපාකා සුඛුමාති වුත්තා.

අසාතට්ඨෙනාති අමධුරට්ඨෙන. තෙන සාතපටිපක්ඛං අනිට්ඨසභාවං දස්සෙති. දුක්ඛට්ඨෙනාති දුක්ඛමට්ඨෙන. තෙන දුක්ඛානං සන්තාපනකිච්චං දස්සෙති. ‘‘යායං, භන්තෙ, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා, සන්තස්මිං එසා පණීතෙ සුඛෙ වුත්තා භගවතා’’ති (ම. නි. 2.88; සං. නි. 4.267) වචනතො අදුක්ඛමසුඛා ඵරණසභාවවිරහතො අසන්තානං කාමරාගපටිඝානුසයානං ¶ අනුසයනස්ස අට්ඨානත්තා සන්තා, සුඛෙ නිකන්තිං පරියාදාය අධිගන්තබ්බත්තා පධානභාවං නීතාති පණීතාති. තථා අනධිගන්තබ්බා ච කාමාවචරජාතිආදිසඞ්කරං අකත්වා සමානජාතියං ඤාණසම්පයුත්තවිප්පයුත්තාදිකෙ සමානභෙදෙ සුඛතො පණීතාති යොජෙතබ්බා. උපබ්රූහිතානං ධාතූනං පච්චයභාවෙන සුඛා ඛොභෙති විබාධිතානං පච්චයභාවෙන දුක්ඛා ච. උභයම්පි කායං බ්යාපෙන්තං විය උප්පජ්ජතීති ඵරති. මදයමානන්ති මදං කරොන්තං. ඡාදයමානන්ති ඉච්ඡං උප්පාදෙන්තං, අවත්ථරමානං වා. ඝම්මාභිතත්තස්ස සීතොදකඝටෙන ආසිත්තස්ස යථා කායො උපබ්රූහිතො හොති, එවං සුඛසමඞ්ගිනොපීති කත්වා ‘‘ආසිඤ්චමානං වියා’’ති වුත්තං. එකත්තනිමිත්තෙයෙවාති පථවීකසිණාදිකෙ ¶ එකසභාවෙ එව නිමිත්තෙ. චරතීති නානාවජ්ජනෙ ජවනෙ වෙදනා විය විප්ඵන්දනරහිතත්තා සුඛුමා.

අධිප්පායෙ අකුසලතාය අකොවිදො. කුසලත්තිකෙ…පෙ… ආගතත්තාති ‘‘කුසලාකුසලා වෙදනා ඔළාරිකා, අබ්යාකතා වෙදනා සුඛුමා’’ති එවං ආගතත්තා. භූමන්තරභෙදෙ දස්සෙතුං ‘‘යම්පී’’තිආදි ආරද්ධං. ඉමිනා නීහාරෙනාති එතෙන ‘‘කාමාවචරසුඛතො කාමාවචරුපෙක්ඛා සුඛුමා’’තිආදිනා සභාවාදිභෙදෙන ච ඔළාරිකසුඛුමභාවං තත්ර තත්රෙව කථෙන්තො න භින්දතීති නයං දස්සෙති.

ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා, තස්මා එකන්තපණීතෙ හීනපණීතානං උද්ධටත්තා එවමෙව එකන්තහීනෙ ච යථාසම්භවං හීනපණීතතා උද්ධරිතබ්බාති අනුඤ්ඤාතං හොතීති උභයත්ථ තදුද්ධරණෙ න කුක්කුච්චායිතබ්බන්ති අත්ථො.

අකුසලානං කුසලාදීහි සුඛුමත්තාභාවතො පාළියා ආගතස්ස අපරිවත්තනීයභාවෙන ‘‘හෙට්ඨිමනයො න ඔලොකෙතබ්බො’’ති වුත්තන්ති වදන්ති, තංතංවාපනවසෙන කථනෙපි පරිවත්තනං නත්ථීති න පරිවත්තනං සන්ධාය ‘‘හෙට්ඨිමනයො න ඔලොකෙතබ්බො’’ති වුත්තං, හෙට්ඨිමනයස්ස පන වුත්තත්තා අවුත්තනයං ගහෙත්වා ‘‘තං තං වා පනා’’ති වත්තුං යුත්තන්ති ‘‘හෙට්ඨිමනයො න ඔලොකෙතබ්බො’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බො. බහුවිපාකා අකුසලා දොසුස්සන්නතාය ඔළාරිකා, තථා අප්පවිපාකා කුසලා. මන්දදොසත්තා අප්පවිපාකා අකුසලා සුඛුමා, තථා බහුවිපාකා කුසලා ච. ඔළාරිකසුඛුමනිකන්තිවත්ථුභාවතො කාමාවචරාදීනං ඔළාරිකසුඛුමතා ¶ . සාපීති භාවනාමයාය භෙදනෙන දානමයසීලමයානඤ්ච පච්චෙකං භෙදනං නයතො දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. සාපීති වා තිවිධාපීති යොජෙතබ්බං.

13. ජාතිආදිවසෙන අසමානකොට්ඨාසතා විසභාගට්ඨො. දුක්ඛවිපාකතාදිවසෙන අසදිසකිච්චතා, අසදිසසභාවතා වා විසංසට්ඨො, න අසම්පයොගො. යදි සියා, දූරවිපරියායෙන සන්තිකං හොතීති සංසට්ඨට්ඨෙන සන්තිකතා ආපජ්ජති, න ච වෙදනාය වෙදනාසම්පයොගො අත්ථි. සන්තිකපදවණ්ණනාය ච ‘‘සභාගට්ඨෙන සරික්ඛට්ඨෙන චා’’ති වක්ඛතීති වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

න ¶ දූරතො සන්තිකං උද්ධරිතබ්බන්ති කස්මා වුත්තං, කිං යථා සන්තිකතො අකුසලතො අකුසලා දූරෙති උද්ධරීයති, තථා තතො දූරතො කුසලතො කුසලා සන්තිකෙති උද්ධරිතුං න සක්කාති? න සක්කා. තථා හි සති කුසලා කුසලාය සන්තිකෙති කත්වා සන්තිකතො සන්තිකතා එව උද්ධරිතා සියා, තථා ච සති සන්තිකසන්තිකතරතාවචනමෙව ආපජ්ජති, උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකතාව ඉධ වුච්චති, තස්මා දූරතො දූරුද්ධරණං විය සන්තිකතො සන්තිකුද්ධරණඤ්ච න සක්කා කාතුං දූරදූරතරතාය විය සන්තිකසන්තිකතරතාය ච අනධිප්පෙතත්තා. අථ පන වදෙය්ය ‘‘න කුසලා කුසලාය එව සන්තිකෙති උද්ධරිතබ්බා, අථ ඛො යතො සා දූරෙ, තස්සා අකුසලායා’’ති, තඤ්ච නත්ථි. න හි අකුසලාය කුසලා කදාචි සන්තිකෙ අත්ථීති. අථාපි වදෙය්ය ‘‘යා අකුසලා කුසලාය සන්තිකෙ, සා තතො දූරතො කුසලතො උද්ධරිතබ්බා’’ති, තදපි නත්ථි. න හි කුසලෙ අකුසලා අත්ථි, යා තතො සන්තිකෙති උද්ධරියෙය්ය, තස්මා ඉධ වුත්තස්ස දූරස්ස දූරතො අච්චන්තවිසභාගත්තා දූරෙ සන්තිකං නත්ථීති න සක්කා දූරතො සන්තිකං උද්ධරිතුං, සන්තිකෙ පනිධ වුත්තෙ භින්නෙ තත්ථෙව දූරං ලබ්භතීති ආහ ‘‘සන්තිකතො පන දූරං උද්ධරිතබ්බ’’න්ති.

උපාදායුපාදාය දූරතො ච සන්තිකං න සක්කා උද්ධරිතුං. ලොභසහගතාය දොසසහගතා දූරෙ ලොභසහගතා සන්තිකෙති හි වුච්චමානෙ සන්තිකතොව සන්තිකං උද්ධරිතං හොති. තථා දොසසහගතාය ලොභසහගතා දූරෙ දොසසහගතා සන්තිකෙති එත්ථාපි ¶ සභාගතො සභාගන්තරස්ස උද්ධටත්තා, න ච සක්කා ‘‘ලොභසහගතාය දොසසහගතා දූරෙ සා එව ච සන්තිකෙ’’ති වත්තුං දොසසහගතාය සන්තිකභාවස්ස අකාරණත්තා, තස්මා විසභාගතා භෙදං අග්ගහෙත්වා න පවත්තතීති සභාගාබ්යාපකත්තා දූරතාය දූරතො සන්තිකුද්ධරණං න සක්කා කාතුං. න හි දොසසහගතා අකුසලසභාගං සබ්බං බ්යාපෙත්වා පවත්තතීති. සභාගතා පන භෙදං අන්තොගධං කත්වා පවත්තතීති විසභාගබ්යාපකත්තා සන්තිකතාය සන්තිකතො දූරුද්ධරණං සක්කා කාතුං. අකුසලතා හි ලොභසහගතාදිසබ්බවිසභාගබ්යාපිකාති. තෙනාහ ‘‘න දූරතො සන්තිකං උද්ධරිතබ්බ’’න්තිආදි.

වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සඤ්ඤාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

17. චක්ඛුසම්ඵස්සජා ¶ සඤ්ඤාති එත්ථ යදිපි වත්ථුතො ඵස්සස්ස නාමං ඵස්සතො ච සඤ්ඤාය, වත්ථුවිසිට්ඨඵස්සෙන පන විසිට්ඨසඤ්ඤා වත්ථුනා ච විසිට්ඨා හොති ඵස්සස්ස විය තස්සාපි තබ්බත්ථුකත්තාති ‘‘වත්ථුතො නාම’’න්ති වුත්තං. පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාති එත්ථාපි යථා ඵස්සො වත්ථාරම්මණපටිඝට්ටනෙන උප්පන්නො, තථා තතො ජාතසඤ්ඤාපීති ‘‘වත්ථාරම්මණතො නාම’’න්ති වුත්තං. එත්ථ ච පටිඝජො සම්ඵස්සො, පටිඝවිඤ්ඤෙය්යො වා සම්ඵස්සො පටිඝසම්ඵස්සොති උත්තරපදලොපං කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

විඤ්ඤෙය්යභාවෙ වචනං අධිකිච්ච පවත්තා, වචනාධීනා වා අරූපක්ඛන්ධා, අධිවචනං වා එතෙසං පකාසනං අත්ථීති ‘‘අධිවචනා’’ති වුච්චන්ති, තතොජො සම්ඵස්සො අධිවචනසම්ඵස්සො, සම්ඵස්සොයෙව වා යථාවුත්තෙහි අත්ථෙහි අධිවචනො ච සම්ඵස්සො චාති අධිවචනසම්ඵස්සො, අධිවචනවිඤ්ඤෙය්යො වා සම්ඵස්සො අධිවචනසම්ඵස්සො, තතො තස්මිං වා ජාතා අධිවචනසම්ඵස්සජා. පඤ්චද්වාරිකසම්ඵස්සෙපි යථාවුත්තො අත්ථො සම්භවතීති තෙන පරියායෙන තතොජාපි සඤ්ඤා ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා’’ති වුත්තා. යථා පන අඤ්ඤප්පකාරාසම්භවතො මනොසම්ඵස්සජා නිප්පරියායෙන ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා’’ති වුච්චති, න එවං අයං පටිඝසම්ඵස්සජා ආවෙණිකප්පකාරන්තරසම්භවතොති අධිප්පායො.

යදි ¶ එවං චත්තාරො ඛන්ධාපි යථාවුත්තසම්ඵස්සතො ජාතත්තා ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා’’ති වත්තුං යුත්තා, සඤ්ඤාව කස්මා එවං වුත්තාති? තිණ්ණං ඛන්ධානං අත්ථවසෙන අත්තනො පත්තම්පි නාමං යත්ථ පවත්තමානො අධිවචනසම්ඵස්සජ-සද්දො නිරුළ්හතාය ධම්මාභිලාපො හොති, තස්සා සඤ්ඤාය එව ආරොපෙත්වා සයං නිවත්තනං හොති. තෙනාහ ‘‘තයො හි අරූපිනො ඛන්ධා’’තිආදි. අථ වා සඤ්ඤාය පටිඝසම්ඵස්සජාති අඤ්ඤම්පි විසිට්ඨං නාමං අත්ථීති අධිවචනසම්ඵස්සජානාමං තිණ්ණංයෙව ඛන්ධානං භවිතුං අරහති. තෙ පන අත්තනො නාමං සඤ්ඤාය දත්වා නිවත්තාති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘තයො හි අරූපිනො ඛන්ධා’’තිආදි. පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤා ඔලොකෙත්වාපි ජානිතුං සක්කාති ඉදං තෙන තෙනාධිප්පායෙන හත්ථවිකාරාදිකරණෙ තදධිප්පායවිජානනනිමිත්තභූතා විඤ්ඤත්ති විය රජ්ජිත්වා ඔලොකනාදීසු රත්තතාදිවිජානනනිමිත්තං ඔලොකනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිසයසමාගමෙ පාකටං හොතීති තංසම්පයුත්තාය සඤ්ඤායපි තථාපාකටභාවං සන්ධාය වුත්තං.

රජ්ජිත්වා ¶ ඔලොකනාදිවසෙන පාකටා ජවනප්පවත්තා භවිතුං අරහතීති එතිස්සා ආසඞ්කාය නිවත්තනත්ථං ‘‘පසාදවත්ථුකා එවා’’ති ආහ. අඤ්ඤං චින්තෙන්තන්ති යං පුබ්බෙ තෙන චින්තිතං ඤාතං, තතො අඤ්ඤං චින්තෙන්තන්ති අත්ථො.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

20. හෙට්ඨිමකොටියාති එත්ථ භුම්මනිද්දෙසොව. තත්ථ හි පධානං දස්සිතන්ති. යදි එවං උපරිමකොටියා තං න දස්සිතන්ති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, උපරිමකොටිගතභාවෙන විනා හෙට්ඨිමකොටිගතභාවාභාවතො. හෙට්ඨිමකොටි හි සබ්බබ්යාපිකාති. දුතියෙ කරණනිද්දෙසො, හෙට්ඨිමකොටියා ආගතාති සම්බන්ධො. පුරිමෙපි වා ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා’’ති යං වුත්තං, තඤ්ච පධානසඞ්ඛාරදස්සනවසෙනාති සම්බන්ධකරණෙන කරණනිද්දෙසොව. තංසම්පයුත්තා සඞ්ඛාරාති එකූනපඤ්ඤාසප්පභෙදෙ සඞ්ඛාරෙ ආහ. ගහිතාව හොන්ති තප්පටිබද්ධත්තා.

සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

සමුග්ගම-සද්දො ¶ සඤ්ජාතියං ආදිඋප්පත්තියං නිරුළ්හො. තංතංපච්චයසමායොගෙ හි පුරිමභවසඞ්ඛාතා පුරිමන්තතො උද්ධඞ්ගමනං සමුග්ගමො, සන්ධියං වා පටිසන්ධියං උග්ගමො සමුග්ගමො. සො පන යත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා සමුග්ගච්ඡන්ති, තත්ථෙව දස්සිතො. එතෙන නයෙන අපරිපුණ්ණඛන්ධසමුග්ගමො එකවොකාරචතුවොකාරෙසු සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. අථ වා යථාධිගතානං පඤ්චන්නම්පි ඛන්ධානං සහ උග්ගමො උප්පත්ති සමුග්ගමො. එතස්මිං අත්ථෙ විකලුප්පත්ති අසඞ්ගහිතා හොති. හිමවන්තප්පදෙසෙ ජාතිමන්තඑළකලොමං ජාතිඋණ්ණා. සප්පිමණ්ඩබින්දූති එවං එත්ථාපි බින්දු-සද්දො ¶ යොජෙතබ්බො. එවංවණ්ණප්පටිභාගන්ති එවංවණ්ණං එවංසණ්ඨානඤ්ච. පටිභජනං වා පටිභාගො, සදිසතාභජනං සදිසතාපත්තීති අත්ථො. එවංවිධො වණ්ණප්පටිභාගො එතස්සාති එවංවණ්ණප්පටිභාගං.

සන්තතිසීසානීති සන්තතිමූලානි, සන්තතිකොට්ඨාසා වා. අනෙකින්ද්රියසමාහාරභාවතො හි පධානඞ්ගං ‘‘සීස’’න්ති වුච්චති, එවං වත්ථුදසකාදිකොට්ඨාසා අනෙකරූපසමුදායභූතා ‘‘සීසානී’’ති වුත්තානීති.

පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා හොන්තීති ගණනාපාරිපූරිං සන්ධාය වුත්තං, න තස්ස තස්ස ඛන්ධස්ස පරිපුණ්ණතං. කම්මසමුට්ඨානපවෙණියා වුත්තත්තා ‘‘උතුචිත්තාහාරජපවෙණී ච එත්තකං කාලං අතික්කමිත්වා හොතී’’තිආදිනා වත්තබ්බා සියා, තං පන ‘‘පුබ්බාපරතො’’ති එත්ථ වක්ඛතීති අකථෙත්වා කම්මජපවෙණී ච න සබ්බා වුත්තාති අවුත්තං දස්සෙතුං ඔපපාතිකසමුග්ගමො නාම දස්සිතො. එවං…පෙ… පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා හොන්තීති පරිපුණ්ණායතනානං වසෙන නයො දස්සිතො, අපරිපුණ්ණායතනානං පන කාමාවචරානං රූපාවචරානං පරිහීනායතනස්ස වසෙන සන්තතිසීසහානි වෙදිතබ්බා.

පුබ්බාපරතොති අයං විචාරණා න පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උප්පත්තියං, අථ ඛො තෙසං රූපසමුට්ඨාපනෙති දට්ඨබ්බා. තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවං පනා’’තිආදි. අපච්ඡාඅපුරෙ උප්පන්නෙසූති එතෙන සංසයකාරණං දස්සෙති. සහුප්පන්නෙසු හි ඉදමෙව පඨමං රූපං සමුට්ඨාපෙති, ඉදං පච්ඡාති අදස්සිතං න සක්කා විඤ්ඤාතුං. එත්ථ ච ‘‘පුබ්බාපරතො’’ති එතිස්සා විචාරණාය වත්ථුභාවෙන පටිසන්ධියං උප්පන්නා පවත්තා පඤ්චක්ඛන්ධා ගහිතා. තත්ථ ච නිද්ධාරණෙ ¶ භුම්මනිද්දෙසොති ‘‘රූපං පඨමං රූපං සමුට්ඨාපෙතී’’ති ආහ. අඤ්ඤථා භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථෙ භුම්මනිද්දෙසෙ සති රූපස්ස රූපසමුට්ඨාපනක්ඛණෙ කම්මස්සපි රූපසමුට්ඨානං වදන්තීති උභයන්ති වත්තබ්බං සියාති. රූපාරූපසන්තතිඤ්ච ගහෙත්වා අයං විචාරණා පවත්තාති ‘‘රූපං පඨමං රූපං සමුට්ඨාපෙතී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤථා පටිසන්ධික්ඛණෙ එව විජ්ජමානෙ ගහෙත්වා විචාරණාය කරියමානාය අරූපස්ස රූපසමුට්ඨාපනමෙව නත්ථීති පුබ්බාපරසමුට්ඨාපනවිචාරණාව ඉධ න උපපජ්ජතීති වත්තබ්බං සියාති. වත්ථු උප්පාදක්ඛණෙ දුබ්බලං හොතීති සබ්බරූපානං උප්පාදක්ඛණෙ දුබ්බලතං සන්ධාය වුත්තං. තදා හි තං පච්ඡාජාතපච්චයරහිතං ආහාරාදීහි ච අනුපත්ථද්ධන්ති ‘‘දුබ්බල’’න්ති වුත්තං. කම්මවෙගක්ඛිත්තත්තාති ¶ ඉදං සතිපි භවඞ්ගස්ස කම්මජභාවෙ සායං විපාකසන්තති පටිසන්ධික්ඛණෙ පුරිමභවඞ්ගසමුට්ඨාපකතො අඤ්ඤෙන කම්මුනා ඛිත්තා විය අප්පතිට්ඨිතා, තතො පරඤ්ච සමානසන්තතියං අනන්තරපච්චයං පුරෙජාතපච්චයඤ්ච ලභිත්වා පතිට්ඨිතාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං.

පවෙණී ඝටියතීති චක්ඛාදිවත්ථුසන්තති එකස්මිං විජ්ජමානෙ එව අඤ්ඤස්ස නිරොධුප්පත්තිවසෙන ඝටියති, න චුතිපටිසන්ධිනිස්සයවත්ථූනං විය විච්ඡෙදප්පවත්තීති අත්ථො. අඞ්ගතොති ඣානඞ්ගතො. ඣානඞ්ගානි හි චිත්තෙන සහ රූපසමුට්ඨාපකානි, තෙසං අනුබලදායකානි මග්ගඞ්ගාදීනි තෙසු විජ්ජමානෙසු විසෙසරූපප්පවත්තිදස්සනතො. අථ වා යානි චිත්තඞ්ගානි චෙතනාදීනි චිත්තස්ස රූපසමුට්ඨාපනෙ අඞ්ගභාවං සහායභාවං ගච්ඡන්ති, තෙසං බලදායකෙහි ඣානඞ්ගාදීහි අපරිහීනන්ති අත්ථො. තතො පරිහීනත්තා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි රූපං න සමුට්ඨාපෙන්තීති. යො පන වදෙය්ය ‘‘පටිසන්ධිචිත්තෙන සහජාතවත්ථු තස්ස ඨිතික්ඛණෙ ච භඞ්ගක්ඛණෙ ච පුරෙජාතන්ති කත්වා පච්චයවෙකල්ලාභාවතො තස්මිං ඛණද්වයෙ රූපං සමුට්ඨාපෙතූ’’ති, තං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘යදි හි චිත්ත’’න්තිආදි. තත්ථ ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසුපි තෙසං ධම්මානං වත්ථු පුරෙජාතං න හොතීති න වත්තබ්බමෙවෙතන්ති අනුජානි, තත්ථාපි දොසං දස්සෙති. යදි තදා රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය, තව මතෙන පටිසන්ධිචිත්තම්පි සමුට්ඨාපෙය්ය, තදා පන රූපුප්පාදනමෙව නත්ථි. යදා ච රූපුප්පාදනං, තදා උප්පාදක්ඛණෙ තව මතෙනපි පච්චයවෙකල්ලමෙව පටිසන්ධික්ඛණෙ පුරෙජාතනිස්සයාභාවතො, තස්මා පටිසන්ධිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. උප්පාදක්ඛණෙ අට්ඨ රූපානි ගහෙත්වා ¶ උට්ඨහති. කස්මා? අරූපධම්මානං අනන්තරාදිපච්චයවසෙන සවෙගානං පරිපුණ්ණබලානමෙව උප්පත්තිතො.

අවිසයතායාති අගතපුබ්බස්ස ගාමස්ස ආගන්තුකස්ස අවිසයභාවතො. අප්පහුතතායාති තත්ථ තස්ස අනිස්සරභාවතො. චිත්තසමුට්ඨාන…පෙ… ඨිතානීති ඉදං යෙහාකාරෙහි චිත්තසමුට්ඨානරූපානං චිත්තචෙතසිකා පච්චයා හොන්ති, තෙහි සබ්බෙහි පටිසන්ධියං චිත්තචෙතසිකා සමතිංසකම්මජරූපානං යථාසම්භවං පච්චයා හොන්තීති කත්වා වුත්තං.

වට්ටමූලන්ති තණ්හා අවිජ්ජා වුච්චති. චුතිචිත්තෙන උප්පජ්ජමානං රූපං තතො පුරිමතරෙහි උප්පජ්ජමානං විය න භවන්තරෙ උප්පජ්ජතීති වට්ටමූලස්ස වූපසන්තත්තා අනුප්පත්ති විචාරෙතබ්බා.

රූපස්ස ¶ නත්ථිතායාති රූපානං නිස්සරණත්තා අරූපස්ස, විරාගවසෙන පහීනත්තා උප්පාදෙතබ්බස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තං. රූපොකාසෙ වා රූපං අත්ථීති කත්වා රූපපච්චයානං රූපුප්පාදනං හොති, අරූපං පන රූපස්ස ඔකාසො න හොතීති යස්මිං රූපෙ සති චිත්තං අඤ්ඤං රූපං උප්පාදෙය්ය, තදෙව තත්ථ නත්ථීති අත්ථො. පුරිමරූපස්සපි හි පච්චයභාවො අත්ථි පුත්තස්ස පිතිසදිසතාදස්සනතොති.

උතු පන පඨමං රූපං සමුට්ඨාපෙති පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ සමුට්ඨාපනතොති අධිප්පායො. උතු නාම චෙස දන්ධනිරොධොතිආදි උතුස්ස ඨානක්ඛණෙ උප්පාදනෙ කාරණදස්සනත්ථං අරූපානං උප්පාදකාලදස්සනත්ථඤ්ච වුත්තං. දන්ධනිරොධත්තා හි සො ඨිතික්ඛණෙ බලවාති තදා රූපං සමුට්ඨාපෙති, තස්මිං ධරන්තෙ එව ඛිප්පනිරොධත්තා සොළසසු චිත්තෙසු උප්පන්නෙසු පටිසන්ධිඅනන්තරං චිත්තං උතුනා සමුට්ඨිතෙ රූපෙ පුන සමුට්ඨාපෙතීති අධිප්පායො. තස්මිං ධරන්තෙ එව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්තීති එතෙන පන වචනෙන යදි උප්පාදනිරොධක්ඛණා ධරමානක්ඛණෙ එව ගහිතා, ‘‘සොළසචිත්තක්ඛණායුකං රූප’’න්ති වුත්තං හොති, අථුප්පාදක්ඛණං අග්ගහෙත්වා නිරොධක්ඛණොව ගහිතො, ‘‘සත්තරසචිත්තක්ඛණායුක’’න්ති, සචෙ නිරොධක්ඛණං අග්ගහෙත්වා උප්පාදක්ඛණො ගහිතො, ‘‘අධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුක’’න්ති, යදි පන උප්පාදනිරොධක්ඛණා ධරමානක්ඛණෙ න ගහිතා, ‘‘අධිකසත්තරසචිත්තක්ඛණායුක’’න්ති. යස්මා පන ‘‘තෙසු පටිසන්ධිඅනන්තර’’න්ති ¶ පටිසන්ධිපි තස්ස ධරමානක්ඛණෙ උප්පන්නෙසු ගහිතා, තස්මා උප්පාදක්ඛණො ධරමානක්ඛණෙ ගහිතොති නිරොධක්ඛණෙ අග්ගහිතෙ අධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුකතා වක්ඛමානා, ගහිතෙ වා සොළසචිත්තක්ඛණායුකතා අධිප්පෙතාති වෙදිතබ්බා.

ඔජා ඛරාති සවත්ථුකං ඔජං සන්ධායාහ. සභාවතො සුඛුමාය හි ඔජාය වත්ථුවසෙන අත්ථි ඔළාරිකසුඛුමතාති.

චිත්තඤ්චෙවාති චිත්තස්ස පුබ්බඞ්ගමතාය වුත්තං, තංසම්පයුත්තකාපි පන රූපසමුට්ඨාපකා හොන්තීති. යථාහ ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.1). චිත්තන්ති වා චිත්තුප්පාදං ගණ්හාති, න කම්මචෙතනං විය එකධම්මමෙව අවිජ්ජමානං. කම්මසමුට්ඨානඤ්ච තංසම්පයුත්තෙහිපි සමුට්ඨිතං හොතූති චෙ? න, තෙහි සමුට්ඨිතභාවස්ස අවුත්තත්තා, අවචනඤ්ච තෙසං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයභාවාභාවතො.

අද්ධානපරිච්ඡෙදතොති ¶ කාලපරිච්ඡෙදතො. තත්ථ ‘‘සත්තරස චිත්තක්ඛණා රූපස්ස අද්ධා, රූපස්ස සත්තරසමො භාගො අරූපස්සා’’ති එසො අද්ධානපරිච්ඡෙදො අධිප්පෙතො. පටිසන්ධික්ඛණෙති ඉදං නයදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං තතො පරම්පි රූපාරූපානං සහුප්පත්තිසබ්භාවතො, න පනෙතං පටිසන්ධික්ඛණෙ අසහුප්පත්තිඅභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසුපි රූපුප්පත්තිං සයමෙව වක්ඛතීති. ඵලප්පත්තනිදස්සනෙන ච රූපාරූපානං අසමානකාලතං නිදස්සෙති, න සහුප්පාදං තදත්ථං අනාරද්ධත්තා. සහුප්පාදෙන පන අසමානකාලතා සුඛදීපනා හොතීති තංදීපනත්ථමෙව සහුප්පාදග්ගහණං.

යදි එවං රූපාරූපානං අසමානද්ධත්තා අරූපං ඔහාය රූපස්ස පවත්ති ආපජ්ජතීති එතස්සා නිවාරණත්ථමාහ ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. එකප්පමාණාවාති නිරන්තරං පවත්තමානෙසු රූපාරූපධම්මෙසු නිච්ඡිද්දෙසු අරූපරහිතං රූපං, රූපරහිතං වා අරූපං නත්ථීති කත්වා වුත්තං. අයඤ්ච කථා පඤ්චවොකාරෙ කම්මජරූපප්පවත්තිං නිබ්බානපටිභාගනිරොධසමාපත්තිරහිතං සන්ධාය කතාති දට්ඨබ්බා. පදෙ පදන්ති අත්තනො පදෙ එව පදං නික්ඛිපන්තො විය ලහුං ලහුං අක්කමිත්වාති අත්ථො. අනොහායාති යාව චුති, තාව ¶ අවිජහිත්වා, චුතික්ඛණෙ පන සහෙව නිරුජ්ඣන්තීති. යස්මිඤ්චද්ධානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අනොහාය පවත්ති, සො ච පටිසන්ධිචුතිපරිච්ඡින්නො උක්කංසතො එතෙසං අද්ධාති. එවන්ති එතෙන පුබ්බෙ වුත්තං අවකංසතො අද්ධාපකාරං ඉමඤ්ච සඞ්ගණ්හාතීති දට්ඨබ්බං.

එකුප්පාදනානානිරොධතොති එතං ද්වයමපි සහ ගහෙත්වා රූපාරූපානං ‘‘එකුප්පාදනානානිරොධතො’’ති එකො දට්ඨබ්බාකාරො වුත්තොති දට්ඨබ්බො. එවං ඉතො පරෙසුපි. පච්ඡිමකම්මජං ඨපෙත්වාති තස්ස චුතිචිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣනතො නානානිරොධො නත්ථීති කත්වා වුත්තන්ති වදන්ති. තස්ස පන එකුප්පාදොපි නත්ථි හෙට්ඨා සොළසකෙ පච්ඡිමස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පත්තිවචනතො. යදි පන යස්ස එකුප්පාදනානානිරොධා ද්වෙපි න සන්ති, තං ඨපෙතබ්බං. සබ්බම්පි චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං ඨපෙතබ්බං සියා, පච්ඡිමකම්මජස්ස පන උප්පත්තිතො පරතො චිත්තෙසු පවත්තමානෙසු කම්මජරූපස්ස අනුප්පත්තිතො වජ්ජෙතබ්බං ගහෙතබ්බඤ්ච තදා නත්ථීති ‘‘පච්ඡිමකම්මජං ඨපෙත්වා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තතො පුබ්බෙ පන අට්ඨචත්තාලීසකම්මජරූපපවෙණී අත්ථීති තත්ථ යං චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං, තං අඤ්ඤස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣතීති ‘‘එකුප්පාදනානානිරොධ’’න්ති ගහෙත්වා ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු උප්පන්නරූපානි වජ්ජෙත්වා එවං එකුප්පාදනානානිරොධතො වෙදිතබ්බාති යොජනා ¶ කතාති දට්ඨබ්බා. තඤ්හි රූපං අරූපෙන, අරූපඤ්ච තෙන එකුප්පාදනානානිරොධන්ති. තත්ථ සඞ්ඛලිකස්ස විය සම්බන්ධො පවෙණීති කත්වා අට්ඨචත්තාලීසකම්මජියවචනං කතං, අඤ්ඤථා එකූනපඤ්ඤාසකම්මජියවචනං කත්තබ්බං සියා.

නානුප්පාද…පෙ… පච්ඡිමකම්මජෙන දීපෙතබ්බාති තෙන සුදීපනත්තා වුත්තං. එතෙන හි නයෙන සක්කා තතො පුබ්බෙපි එකස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නරූපං අඤ්ඤස්සපි භඞ්ගක්ඛණෙ එව නිරුජ්ඣතීති තං අරූපෙන, අරූපඤ්ච තෙන නානුප්පාදං එකනිරොධන්ති විඤ්ඤාතුන්ති. උභයත්ථාපි පන අඤ්ඤස්ස චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නං රූපං අඤ්ඤස්ස ඨිතික්ඛණෙ, තස්ස ඨිතික්ඛණෙ උප්පජ්ජිත්වා ඨිතික්ඛණෙ එව නිරුජ්ඣනකං අරූපඤ්ච න සඞ්ගහිතං, තං ‘‘නානුප්පාදතො නානානිරොධතො’’ති එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. චතුසන්තතිකරූපෙන හි නානුප්පාදනානානිරොධතාදීපනා එත්ථ ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නස්ස දස්සිතත්තා අදස්සිතස්ස වසෙන නයදස්සනං හොතීති. සමතිංසකම්මජරූපෙසු එව ඨිතස්සපි ගබ්භෙ ගතස්ස මරණං අත්ථීති තෙසං එව වසෙන පච්ඡිමකම්පි යොජිතං. අමරා නාම භවෙය්යුං, කස්මා? යථා ඡන්නං වත්ථූනං පවත්ති ¶ , එවං තදුප්පාදකකම්මෙනෙව භවඞ්ගාදීනඤ්ච තබ්බත්ථුකානං පවත්තියා භවිතබ්බන්ති. න හි තං කාරණං අත්ථි, යෙන තං කම්මජෙසු එකච්චං පවත්තෙය්ය, එකච්චං න පවත්තෙය්යාති. තස්මා ආයුඋස්මාවිඤ්ඤාණාදීනං ජීවිතසඞ්ඛාරානං අනූනත්තා වුත්තං ‘‘අමරා නාම භවෙය්යු’’න්ති.

‘‘උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං අඤ්ඤස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣති, ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නං අඤ්ඤස්ස ඨිතික්ඛණෙ, භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං අඤ්ඤස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ නිරුජ්ඣතී’’ති ඉදං අට්ඨකථායං ආගතත්තා වුත්තන්ති අධිප්පායො. අත්තනො පනාධිප්පායං උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං නිරොධක්ඛණෙ, ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නඤ්ච උප්පාදක්ඛණෙ, භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං ඨිතික්ඛණෙ නිරුජ්ඣතීති දීපෙතියෙව. එවඤ්ච කත්වා අද්ධානපරිච්ඡෙදෙ ‘‘තං පන සත්තරසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣතී’’ති (විභ. අට්ඨ. 26 පකිණ්ණකකථා) වුත්තං. ඉමාය පාළියා විරුජ්ඣති, කස්මා? චතුසමුට්ඨානිකරූපස්සපි සමානායුකතාය භවිතබ්බත්තාති අධිප්පායො. යථා පන එතෙහි යොජිතං, තථා රූපස්ස එකුප්පාදනානානිරොධතා නානුප්පාදෙකනිරොධතා ච නත්ථියෙව.

යා පන එතෙහි රූපස්ස සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකතා වුත්තා, යා ච අට්ඨකථායං තතියභාගාධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුකතා, සා පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 227) අතීතාරම්මණාය ¶ චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණං පටිසන්ධිං දස්සෙතුං ‘‘එත්තාවතා එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති, තථා පඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති, අථාවසෙසපඤ්චචිත්තඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිං යෙවාරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති දස්සිතෙන සොළසචිත්තක්ඛණායුකභාවෙන විරුජ්ඣති. න හි සක්කා ‘‘ඨිතික්ඛණෙ එව රූපං ආපාථමාගච්ඡතී’’ති වත්තුං. තථා හි සති න රූපස්ස එකාදස වා පඤ්චදසෙව වා චිත්තක්ඛණා අතීතා, අථ ඛො අතිරෙකඑකාදසපඤ්චදසචිත්තක්ඛණා. තස්මා යදිපි පඤ්චද්වාරෙ ඨිතිප්පත්තමෙව රූපං පසාදං ඝට්ටෙතීති යුජ්ජෙය්ය, මනොද්වාරෙ පන උප්පාදක්ඛණෙපි ආපාථමාගච්ඡතීති ඉච්ඡිතබ්බමෙතං. න හි මනොද්වාරෙ අතීතාදීසු කිඤ්චි ආපාථං නාගච්ඡතීති. මනොද්වාරෙ ච එවං වුත්තං ‘‘එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතා, අථාවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ’’ති (විභ. අට්ඨ. 227).

යො චෙත්ථ චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණො වුත්තො, සො ච අත්ථි නත්ථීති විචාරෙතබ්බො. චිත්තයමකෙ (යම. 2.චිත්තයමක.102) හි ‘‘උප්පන්නං උප්පජ්ජමානන්ති? භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං, නො ¶ ච උප්පජ්ජමාන’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ චා’’ති. තථා ‘‘නුප්පජ්ජමානං නුප්පන්නන්ති? භඞ්ගක්ඛණෙ නුප්පජ්ජමානං, නො ච නුප්පන්න’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ චා’’ති. එවං ‘‘න නිරුද්ධං න නිරුජ්ඣමානං, න නිරුජ්ඣමානං න නිරුද්ධ’’න්ති එතෙසං පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනෙ ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ අනාගතඤ්චා’’ති වත්වා ‘‘ඨිතික්ඛණෙ’’ති අවචනං, අතික්කන්තකාලවාරෙ ච ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ චිත්තං උප්පාදක්ඛණං වීතික්කන්ත’’න්ති වත්වා ‘‘ඨිතික්ඛණෙ’’ති අවචනං ඨිතික්ඛණාභාවං චිත්තස්ස දීපෙති. සුත්තෙසුපි හි ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති තස්සෙව (සං. නි. 3.38; අ. නි. 3.47) එකස්ස අඤ්ඤථත්තාභාවතො ‘‘යස්සා අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති, සා සන්තතිඨිතී’’ති න න සක්කා වත්තුන්ති, විජ්ජමානං වා ඛණද්වයසමඞ්ගිං ඨිතන්ති.

යො චෙත්ථ චිත්තනිරොධක්ඛණෙ රූපුප්පාදො වුත්තො, සො ච විචාරෙතබ්බො ‘‘යස්ස වා පන සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතීති? නොති වුත්ත’’න්ති (යම. 1.සච්චයමක.136). යො ච චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ රූපනිරොධො වුත්තො, සො ච විචාරෙතබ්බො ‘‘යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තස්ස අබ්යාකතා ධම්මා නිරුජ්ඣන්තීති? නොතිආදි (යම. 3.ධම්මයමක.163) වුත්ත’’න්ති. න ච චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව සන්ධාය පටික්ඛෙපො කතොති සක්කා වත්තුං ¶ චිත්තසමුට්ඨානරූපාධිකාරස්ස අභාවා, අබ්යාකතසද්දස්ස ච චිත්තසමුට්ඨානරූපෙස්වෙව අප්පවත්තිතො. යදි සඞ්ඛාරයමකෙ කායසඞ්ඛාරස්ස චිත්තසඞ්ඛාරෙන සහුප්පාදෙකනිරොධවචනතො අබ්යාකත-සද්දෙන චිත්තසමුට්ඨානමෙවෙත්ථ ගහිතන්ති කාරණං වදෙය්ය, තම්පි අකාරණං. න හි තෙන වචනෙන අඤ්ඤරූපානං චිත්තෙන සහුප්පාදසහනිරොධපටික්ඛෙපො කතො, නාපි නානුප්පාදනානානිරොධානුජානනං, නෙව චිත්තසමුට්ඨානතො අඤ්ඤස්ස අබ්යාකතභාවනිවාරණඤ්ච කතං, තස්මා තථා අප්පටික්ඛිත්තානානුඤ්ඤාතානිවාරිතාබ්යාකතභාවානං සහුප්පාදසහනිරොධාදිකානං කම්මජාදීනං එතෙන චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරොධො පටික්ඛිත්තොති න සක්කා කම්මජාදීනං චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරොධං වත්තුං. යමකපාළිඅනුස්සරණෙ ච සති උප්පාදානන්තරං චිත්තස්ස භිජ්ජමානතාති තස්මිං ඛණෙ චිත්තං න ච රූපං සමුට්ඨාපෙති විනස්සමානත්තා, නාපි ච අඤ්ඤස්ස රූපසමුට්ඨාපකස්ස සහායභාවං ගච්ඡතීති පටිසන්ධිචිත්තෙන සහුප්පන්නො උතු තදනන්තරස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය. එවඤ්ච සති රූපාරූපානං ආදිම්හි සහ රූපසමුට්ඨාපනතො පුබ්බාපරතොති ඉදම්පි නත්ථි, අතිලහුපරිවත්තඤ්ච ¶ චිත්තන්ති යෙන සහුප්පජ්ජති, තං චිත්තක්ඛණෙ රූපං උප්පජ්ජමානමෙවාති සක්කා වත්තුං. තෙනෙව හි තං පටිසන්ධිතො උද්ධං අචිත්තසමුට්ඨානානං අත්තනා සහ උප්පජ්ජමානානං න කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො හොති, තදනන්තරඤ්ච තං ඨිතිප්පත්තන්ති තදනන්තරං චිත්තං තස්ස පච්ඡාජාතපච්චයො හොති, න සහජාතපච්චයොති. යදි එවං ‘‘යස්ස කායසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජති, තස්ස වචීසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣතීති? නො’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.128), වත්තබ්බන්ති චෙ? න, චිත්තනිරොධක්ඛණෙ රූපුප්පාදාරම්භාභාවතොති. නිප්පරියායෙන හි චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ එව රූපං උප්පජ්ජමානං හොති, චිත්තක්ඛණෙ පන අවීතිවත්තෙ තං අත්තනො රූපසමුට්ඨාපනපුරෙජාතපච්චයකිච්චං න කරොති, අරූපඤ්ච තස්ස පච්ඡාජාතපච්චයො න හොතීති ඨිතිප්පත්තිවිසෙසාලාභං සන්ධාය පරියායෙන ඉදං වුත්තන්ති.

තතො පරං පනාති එතස්ස ‘‘එත්ථ පන යදෙත’’න්තිආදිකායපි සඞ්ගහකථාය නිට්ඨිතාය පුරිමකථාය සන්නිට්ඨානතො ‘‘තතො පට්ඨාය කම්මජරූපපවෙණී න පවත්තතී’’ති එතෙන සහ සම්බන්ධොති චුතිතො පරන්ති අත්ථො.

රූපං පන රූපෙන සහාතිආදිනා යථා අට්ඨකථායං වුත්තං, තථා එකුප්පාදෙකනිරොධතා රූපානං අරූපෙහි, අරූපානං රූපෙහි ච නත්ථීති කත්වා රූපානං රූපෙහෙව, අරූපානඤ්ච අරූපෙහි යොජිතා.

සරීරස්ස ¶ රූපං අවයවභූතන්ති අත්ථො, ඝනභූතො පුඤ්ජභාවො ඝනපුඤ්ජභාවො, න තිලමුග්ගාදිපුඤ්ජා විය සිථිලසම්බන්ධනානං පුඤ්ජොති අත්ථො. එකුප්පාදාදිතාති යථාවුත්තෙ තයො පකාරෙ ආහ.

හෙට්ඨාති රූපකණ්ඩවණ්ණනායං. පරිනිප්ඵන්නාව හොන්තීති විකාරරූපාදීනඤ්ච රූපකණ්ඩවණ්ණනායං පරිනිප්ඵන්නතාපරියායො වුත්තොති කත්වා වුත්තං. පරිනිප්ඵන්නනිප්ඵන්නානං කො විසෙසොති? පුබ්බන්තාපරන්තපරිච්ඡින්නො පච්චයෙහි නිප්ඵාදිතො තිලක්ඛණාහතො සභාවධම්මො පරිනිප්ඵන්නො, නිප්ඵන්නො පන අසභාවධම්මොපි හොති නාමග්ගහණසමාපජ්ජනාදිවසෙන නිප්ඵාදියමානොති. නිරොධසමාපත්ති පනාති එතෙන සබ්බම්පි උපාදාපඤ්ඤත්තිං තදෙකදෙසෙන දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කමාදිවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

දස්සනෙන ¶ පහාතබ්බාතිආදිනා පඨමං පහාතබ්බා පඨමං වුත්තා, දුතියං පහාතබ්බා දුතියන්ති අයං පහානක්කමො. අනුපුබ්බපණීතා භූමියො අනුපුබ්බෙන වවත්ථිතාති තාසං වසෙන දෙසනාය භූමික්කමො. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිකො (සං. නි. 5.372, 382, 383; විභ. 355) එකක්ඛණෙපි සතිපට්ඨානාදිසම්භවතො දෙසනාක්කමොව. දානකථාදයො අනුපුබ්බුක්කංසතො කථිතා, උප්පත්තිආදිවවත්ථානාභාවතො පන දානාදීනං ඉධ දෙසනාක්කමවචනං. දෙසනාක්කමොති ච යථාවුත්තවවත්ථානාභාවතො අනෙකෙසං වචනානං සහ පවත්තියා අසම්භවතො යෙන කෙනචි පුබ්බාපරියෙන දෙසෙතබ්බත්තා තෙන තෙනාධිප්පායෙන දෙසනාමත්තස්සෙව කමො වුච්චති. අභෙදෙන හීති රූපාදීනං භෙදං අකත්වා පිණ්ඩග්ගහණෙනාති අත්ථො. චක්ඛුආදීනම්පි විසයභූතන්ති එකදෙසෙන රූපක්ඛන්ධං සමුදායභූතං වදති. එවන්ති එත්ථ වුත්තනයෙනාති අධිප්පායො. ‘‘ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.එරකපත්තනාගරාජවත්ථු) ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1-2) ච වචනතො විඤ්ඤාණං අධිපති.

රූපක්ඛන්ධෙ ¶ ‘‘සාසවං උපාදානිය’’න්ති වචනං අනාසවානං ධම්මානං සබ්භාවතො රූපක්ඛන්ධස්ස තංසභාවතානිවත්තනත්ථං, න අනාසවරූපනිවත්තනත්ථන්ති. අනාසවාව ඛන්ධෙසු වුත්තාති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො දට්ඨබ්බො, අනාසවා ඛන්ධෙස්වෙව වුත්තාති අත්ථො.

සබ්බසඞ්ඛතානං සභාගෙන එකජ්ඣං සඞ්ගහො සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහො. සභාගසභාගෙන හි සඞ්ගය්හමානා සබ්බසඞ්ඛතා ඵස්සාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. තත්ථ රුප්පනාදිසාමඤ්ඤෙන සමානකොට්ඨාසා ‘‘සභාගා’’ති වෙදිතබ්බා. තෙසු සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණකිච්චං ආයූහනරසාය චෙතනාය බලවන්ති සා ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති වුත්තා, අඤ්ඤෙ ච රුප්පනාදිවිසෙසලක්ඛණරහිතා ඵස්සාදයො සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණසාමඤ්ඤෙනාති දට්ඨබ්බා. ඵුසනාදයො පන සභාවා විසුං ඛන්ධ-සද්දවචනීයා න හොන්තීති ධම්මසභාවවිඤ්ඤුනා තථාගතෙන ඵස්සඛන්ධාදයො න වුත්තාති දට්ඨබ්බාති. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සස්සතවාදා සස්සතං ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති අත්තානඤ්ච, සබ්බෙ තෙ ඉමෙයෙව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ නිස්සාය පටිච්ච, එතෙසං වා අඤ්ඤතර’’න්තිආදීනඤ්ච සුත්තානං වසෙන අත්තත්තනියගාහවත්ථුස්ස එතපරමතා දට්ඨබ්බා, එතෙන ච වක්ඛමානසුත්තවසෙන ච ඛන්ධෙ එව නිස්සාය ¶ පරිත්තාරම්මණාදිවසෙන න වත්තබ්බා ච දිට්ඨි උප්පජ්ජති, ඛන්ධනිබ්බානවජ්ජස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවතොති වුත්තං හොති. අඤ්ඤෙසඤ්ච ඛන්ධ-සද්දවචනීයානං සීලක්ඛන්ධාදීනං සබ්භාවතො න පඤ්චෙවාති එතං චොදනං නිවත්තෙතුමාහ ‘‘අඤ්ඤෙසඤ්ච තදවරොධතො’’ති.

දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛතාවසෙන වෙදනාය ආබාධකත්තං දට්ඨබ්බං. රාගාදිසම්පයුත්තස්ස විපරිණාමාදිදුක්ඛස්ස ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරග්ගාහිකා තංතංසඞ්කප්පමූලභූතා සඤ්ඤා සමුට්ඨානං. රොගස්ස පිත්තාදීනි විය ආසන්නකාරණං සමුට්ඨානං, උතුභොජනවෙසමාදීනි විය මූලකාරණං නිදානං. ‘‘චිත්තස්සඞ්ගභූතා චෙතසිකා’’ති චිත්තං ගිලානූපමං වුත්තං, සුඛසඤ්ඤාදිවසෙන වෙදනාකාරණාය හෙතුභාවතො වෙදනාභොජනස්ස ඡාදාපනතො ච සඤ්ඤා අපරාධූපමා බ්යඤ්ජනූපමා ච, ‘‘පඤ්ච වධකා පච්චත්ථිකාති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති ආසිවිසූපමෙ (සං. නි. 4.238) වධකාති වුත්තා, ‘‘භාරොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති භාරසුත්තෙ (සං. නි. 3.22) භාරාති, ‘‘අතීතංපාහං අද්ධානං රූපෙන ඛජ්ජිං, සෙය්යථාපාහං එතරහි පච්චුප්පන්නෙන රූපෙන ඛජ්ජාමි, අහඤ්චෙව ඛො පන අනාගතං රූපං අභිනන්දෙය්යං, අනාගතෙනපාහං රූපෙන ඛජ්ජෙය්යං. සෙය්යථාපෙතරහි ඛජ්ජාමී’’තිආදිනා ඛජ්ජනීයපරියායෙන (සං. නි. 3.79) ඛාදකාති ¶ , ‘‘සො අනිච්චං රූපං ‘අනිච්චං රූප’න්ති යථාභූතං නප්පජානාතී’’තිආදිනා යමකසුත්තෙ (සං. නි. 3.85) අනිච්චාදිකාති. යදිපි ඉමස්මිං විභඞ්ගෙ අවිසෙසෙන ඛන්ධා වුත්තා, බාහුල්ලෙන පන උපාදානක්ඛන්ධානං තදන්තොගධානං දට්ඨබ්බතා වුත්තාති වෙදිතබ්බාති.

දෙසිතාදිච්චබන්ධුනාති දෙසිතං ආදිච්චබන්ධුනා, දෙසිතානි වා. ගාථාසුඛත්ථං අනුනාසිකලොපො, නිකාරලොපො වා කතො.

ගහෙතුං න සක්කාති නිච්චාදිවසෙන ගහෙතුං න යුත්තන්ති අත්ථො.

රූපෙන සණ්ඨානෙන ඵලකසදිසො දිස්සමානො ඛරභාවාභාවා ඵලකකිච්චං න කරොතීති ‘‘න සක්කා තං ගහෙත්වා ඵලකං වා ආසනං වා කාතු’’න්ති ආහ. න තථා තිට්ඨතීති නිච්චාදිකා න හොතීති අත්ථො, තණ්හාදිට්ඨීහි වා නිච්චාදිග්ගහණවසෙන උප්පාදාදිඅනන්තරං භිජ්ජනතො ගහිතාකාරා හුත්වා න තිට්ඨතීති අත්ථො. කොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යාති ඉදං ¶ න ගණනපරිච්ඡෙදදස්සනං, බහුභාවදස්සනමෙව පනෙතං දට්ඨබ්බං. උදකජල්ලකන්ති උදකලසිකං. යථා උදකතලෙ බින්දුනිපාතජනිතො වාතො උදකජල්ලකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා පුප්ඵුළං නාම කරොති, එවං වත්ථුම්හි ආරම්මණාපාථගමනජනිතො ඵස්සො අනුපච්ඡින්නං කිලෙසජල්ලං සහකාරීපච්චයන්තරභාවෙන සඞ්කඩ්ඪිත්වා වෙදනං නාම කරොති. ඉදඤ්ච කිලෙසෙහි මූලකාරණභූතෙහි ආරම්මණස්සාදනභූතෙහි ච නිබ්බත්තං වට්ටගතවෙදනං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වා චත්තාරො පච්චයා වුත්තා, ඌනෙහිපි පන උප්පජ්ජතෙව.

නානාලක්ඛණොති වණ්ණගන්ධරසඵස්සාදීහි නානාසභාවො. මායාය දස්සිතං රූපං ‘‘මායා’’ති ආහ. පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා අසුභාදිසභාවා එව කිලෙසාසුචිවත්ථුභාවාදිතොති අසුභාදිතො දට්ඨබ්බා එව. තථාපි කත්ථචි කොචි විසෙසො සුඛග්ගහණීයො හොතීති ආහ ‘‘විසෙසතො චා’’තිආදි. තත්ථ චත්තාරො සතිපට්ඨානා චතුවිපල්ලාසප්පහානකරාති තෙසං ගොචරභාවෙන රූපක්ඛන්ධාදීසු අසුභාදිවසෙන දට්ඨබ්බතා වුත්තා.

ඛන්ධෙහි න විහඤ්ඤති පරිවිදිතසභාවත්තා. විපස්සකොපි හි තෙසං විපත්තියං න දුක්ඛමාපජ්ජති, ඛීණාසවෙසු පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙ හි ආයතිම්පි ඛන්ධෙහි න බාධීයන්තීති ¶ . කබළීකාරාහාරං පරිජානාතීති ‘‘ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (සං. නි. 3.56-57) වුත්තත්තා අජ්ඣත්තිකරූපෙ ඡන්දරාගං පජහන්තො තස්ස සමුදයභූතෙ කබළීකාරාහාරෙපි ඡන්දරාගං පජහතීති අත්ථො, අයං පහානපරිඤ්ඤා. අජ්ඣත්තිකරූපං පන පරිග්ගණ්හන්තො තස්ස පච්චයභූතං කබළීකාරාහාරම්පි පරිග්ගණ්හාතීති ඤාතපරිඤ්ඤා. තස්ස ච උදයවයානුපස්සී හොතීති තීරණපරිඤ්ඤා ච යොජෙතබ්බා. කාමරාගභූතං අභිජ්ඣං සන්ධාය ‘‘අභිජ්ඣාකායගන්ථ’’න්ති ආහ. අසුභානුපස්සනාය හි කාමරාගප්පහානං හොතීති. කාමරාගමුඛෙන වා සබ්බලොභප්පහානං වදති. ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති වුත්තත්තා ආහාරපරිජානනෙ වුත්තනයෙන ඵස්සපරිජානනඤ්ච යොජෙතබ්බං.

සුඛත්ථමෙව භවපත්ථනා හොතීති වෙදනාය තණ්හං පජහන්තො භවොඝං උත්තරති. සබ්බං වෙදනං දුක්ඛතො පස්සන්තො අත්තනො පරෙන අපුබ්බං දුක්ඛං උප්පාදිතං, සුඛං ¶ වා විනාසිතං න පස්සති, තතො ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිආඝාතවත්ථුප්පහානතො බ්යාපාදකායගන්ථං භින්දති. ‘‘සුඛබහුලෙ සුගතිභවෙ සුද්ධී’’ති ගහෙත්වා ගොසීලගොවතාදීහි සුද්ධිං පරාමසන්තො සුඛපත්ථනාවසෙනෙව පරාමසතීති වෙදනාය තණ්හං පජහන්තො සීලබ්බතුපාදානං න උපාදියති. මනොසඤ්චෙතනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොව, සඤ්ඤා පන තංසම්පයුත්තාති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙ අනත්තතො පස්සන්තො මනොසඤ්චෙතනාය ඡන්දරාගං පජහති එව, තඤ්ච පරිග්ගණ්හාති තීරෙති චාති ‘‘සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ…පෙ… පරිජානාතී’’ති වුත්තං.

අවිජ්ජාය විඤ්ඤාණෙ ඝනග්ගහණං හොතීති ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා තං අනිච්චතො පස්සන්තො අවිජ්ජොඝං උත්තරති. මොහබලෙනෙව සීලබ්බතපරාමාසං හොතීති තං පජහන්තො සීලබ්බතපරාමාසකායගන්ථං භින්දති.

‘‘යඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි මනො ඉතිපි විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං, නාලං විරජ්ජිතුං, නාලං විමුච්චිතුං. තං කිස්ස හෙතු? දීඝරත්තංහෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං පරාමට්ඨං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති (සං. නි. 2.61) –

වචනතො ¶ විඤ්ඤාණං නිච්චතො පස්සන්තො දිට්ඨුපාදානං උපාදියතීති අනිච්චතො පස්සන්තො තං න උපාදියතීති.

කමාදිවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

34. එවං යා එකවිධාදිනා වුත්තවෙදනානං භූමිවසෙන ජානිතබ්බතා, තං වත්වා පුන සම්පයුත්තතො දස්සිතතාදිජානිතබ්බප්පකාරං වත්තුමාහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. අට්ඨවිධෙන තත්ථාති තත්ථ-සද්දස්ස සත්තවිධභෙදෙනෙව යොජනා ඡබ්බිධභෙදෙන යොජනාය සති අට්ඨවිධත්තාභාවතො.

පූරණත්ථමෙව වුත්තොති දසවිධතාපූරණත්ථමෙව වුත්තො, න නවවිධභෙදෙ විය නයදානත්ථං. කස්මා? තත්ථ නයස්ස දින්නත්තා. භින්දිතබ්බස්ස හි භෙදනං නයදානං, තඤ්ච තත්ථ කතන්ති. යථා ච කුසලත්තිකො, එවං ‘‘කායසම්ඵස්සජා ¶ වෙදනා අත්ථි සුඛා, අත්ථි දුක්ඛා’’ති ඉදම්පි පූරණත්ථමෙවාති දීපිතං හොති අට්ඨවිධභෙදෙ නයස්ස දින්නත්තා.

පුබ්බෙ ගහිතතො අඤ්ඤස්ස ගහණං වඩ්ඪනං ගහණවඩ්ඪනවසෙන, න පුරිමගහිතෙ ඨිතෙ අඤ්ඤුපචයවසෙන. වඩ්ඪන-සද්දො වා ඡෙදනත්ථො කෙසවඩ්ඪනාදීසු වියාති පුබ්බෙ ගහිතස්ස අග්ගහණං ඡින්දනං වඩ්ඪනං, දුකතිකානං උභයෙසං වඩ්ඪනං උභයවඩ්ඪනං, උභයතො වා පවත්තං වඩ්ඪනං උභයවඩ්ඪනං, තදෙව උභතොවඩ්ඪනකං, තෙන නයනීහරණං උභතොවඩ්ඪනකනීහාරො. වඩ්ඪනකනයො වා වඩ්ඪනකනීහාරො, උභයතො පවත්තො වඩ්ඪනකනීහාරො උභතොවඩ්ඪනකනීහාරො. තත්ථ දුකමූලකතිකමූලකඋභතොවඩ්ඪනකෙසු දුවිධතිවිධභෙදානංයෙව හි විසෙසො. අඤ්ඤෙ භෙදා අවිසිට්ඨා, තථාපි පඤ්ඤාප්පභෙදජනනත්ථං ධම්මවිතක්කෙන ඤාතිවිතක්කාදිනිරත්ථකවිතක්කනිවාරණත්ථං ඉමඤ්ච පාළිං විතක්කෙන්තස්ස ධම්මුපසංහිතපාමොජ්ජජනනත්ථං එකෙකස්ස වාරස්ස ගහිතස්ස නිය්යානමුඛභාවතො ච දුවිධතිවිධභෙදනානත්තවසෙන ඉතරෙපි භෙදා වුත්තාති වෙදිතබ්බා අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛෙසු ¶ එකස්ස විසෙසෙන ඉතරෙසම්පි විසිට්ඨභාවතො. න කෙවලං එකවිධොව, අථ ඛො දුවිධො ච. න ච එකදුවිධොව, අථ ඛො තිවිධොපි. නාපි එක…පෙ… නවවිධොව, අථ ඛො දසවිධොපීති හි එවඤ්ච තෙ භෙදා අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛා, තස්මා එකො භෙදො විසිට්ඨො අත්තනා අපෙක්ඛියමානෙ, අත්තානඤ්ච අපෙක්ඛමානෙ අඤ්ඤභෙදෙ විසෙසෙතීති තස්ස වසෙන තෙපි වත්තබ්බතං අරහන්තීති වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

සත්තවිධෙනාතිආදයො අඤ්ඤප්පභෙදනිරපෙක්ඛා කෙවලං බහුප්පකාරතාදස්සනත්ථං වුත්තාති සබ්බෙහි තෙහි පකාරෙහි ‘‘බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධං දස්සෙසී’’ති වුත්තං. මහාවිසයො රාජා විය සවිසයෙ භගවාපි මහාවිසයතාය අප්පටිහතො යථා යථා ඉච්ඡති, තථා තථා දෙසෙතුං සක්කොති සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණයොගතොති අත්ථො. දුකෙ වත්වා තිකා වුත්තාති තිකා දුකෙසු පක්ඛිත්තාති යුත්තං, දුකා පන කථං තිකෙසු පක්ඛිත්තාති? පරතො වුත්තෙපි තස්මිං තස්මිං තිකෙ අපෙක්ඛකාපෙක්ඛිතබ්බවසෙන දුකානං යොජිතත්තා.

කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනවසෙන ලබ්භතීති වුත්තං, ආවජ්ජනා පන චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා න හොති. න හි සමානවීථියං පච්ඡිමො ධම්මො පුරිමස්ස ¶ කොචි පච්චයො හොති. යෙ ච වදන්ති ‘‘ආවජ්ජනවෙදනාව චක්ඛුසඞ්ඝට්ටනාය උප්පන්නත්තා එවං වුත්තා’’ති, තඤ්ච න යුත්තං. න හි ‘‘චක්ඛුරූපපටිඝාතො චක්ඛුසම්ඵස්සො’’ති කත්ථචි සුත්තෙ වා අට්ඨකථායං වා වුත්තං. යදි සො ච චක්ඛුසම්ඵස්සො සියා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතාපි වෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයාති සා ඉධ අට්ඨකථායං න වජ්ජෙතබ්බා සියා. පාළියඤ්ච ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා වෙදනා අත්ථි අබ්යාකතා’’ති එත්ථ සඞ්ගහිතත්තා පුන ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා’’ති න වත්තබ්බං සියාති. අයං පනෙත්ථාධිප්පායො – ආවජ්ජනවෙදනං විනා චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස උප්පත්ති නත්ථීති තදුප්පාදිකා සා තප්පයොජනත්තා පරියායෙන චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයාති වත්තුං යුත්තාති, නිප්පරියායෙන පන චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස පරතොව වෙදනා ලබ්භන්ති.

චතුත්තිංසචිත්තුප්පාදවසෙනාති එත්ථ රූපාරූපාවචරානං අග්ගහණං තෙසං සයමෙව මනොද්වාරභූතත්තා. සබ්බභවඞ්ගමනො හි මනොද්වාරං, චුතිපටිසන්ධියො ච තතො අනඤ්ඤාති. ඉමස්මිං පන චතුවීසතිවිධභෙදෙ චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයාදිකුසලාදීනං සමානවීථියං ලබ්භමානතා අට්ඨකථායං වුත්තා, පාළියං පන එකූනවීසතිචතුවීසතිකා සඞ්ඛිපිත්වා ආගතාති ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනාක්ඛන්ධො අත්ථි අනුපාදින්නඅනුපාදානියො අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකො අවිතක්කඅවිචාරො’’තිආදිනා නානාවීථිගතානං ලබ්භමානතාය වුත්තත්තා කුසලත්තිකස්සපි නානාවීථියං ලබ්භමානතා යොජෙතබ්බා. අට්ඨකථායං පන සමානවීථියං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයාදිකතා එකන්තිකාති කත්වා එත්ථ ලබ්භමානතා දස්සිතා, න පන අසමානවීථියං ලබ්භමානතා පටික්ඛිත්තා. තෙනෙව ‘‘තානි සත්තවිධාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඨත්වා කථෙතුං වට්ටන්තී’’ති ආහ. න හි සමානවීථියංයෙව උපනිස්සයකොටිසමතික්කමභාවනාහි ලබ්භමානතා හොති. තිධාපි ච ලබ්භමානතං සන්ධාය ‘‘යත්ථ කත්ථචි ඨත්වා කථෙතුං වට්ටන්තී’’ති වුච්චති.

එතානීති යථාදස්සිතානි කුසලාදීනි චිත්තානි වදති, වෙදනානිද්දෙසෙපි ච එතස්මිං පුබ්බඞ්ගමස්ස චිත්තස්ස වසෙන කථෙතුං සුඛන්ති චිත්තසම්බන්ධො කතො. තෙනෙව පන චිත්තානි සත්තවිධභෙදෙ තිකභූමිවසෙන, චතුවීසතිවිධභෙදෙ ද්වාරතිකවසෙන, තිංසවිධභෙදෙ ද්වාරභූමිවසෙන, බහුවිධභෙදෙ ද්වාරතිකභූමිවසෙන දීපිතානීති ‘‘තෙසු යත්ථ ¶ කත්ථචි ඨත්වා කථෙතුං වට්ටන්තී’’ති වුත්තං. කුසලාදීනං දීපනා කාමාවචරාදිභූමිවසෙන කාතබ්බා, තා ච භූමියො තිංසවිධභෙදෙ සයමෙවාගතා, න ච සත්තවිධභෙදෙ විය ද්වාරං අනාමට්ඨං, අතිබ්යත්තා ච එත්ථ සමානාසමානවීථීසු ලබ්භමානතාති තිංසවිධෙ…පෙ… සුඛදීපනානි හොන්තී’’ති වුත්තං. කස්මා පන තිංසවිධස්මිංයෙව ඨත්වා දීපයිංසු, නනු ද්වාරතිකභූමීනං ආමට්ඨත්තා බහුවිධභෙදෙ ඨත්වා දීපෙතබ්බානීති? න, දීපෙතබ්බට්ඨානාතික්කමතො. සත්තවිධභෙදො හි ද්වාරස්ස අනාමට්ඨත්තා දීපනාය අට්ඨානං, චතුවීසතිවිධභෙදෙ ආමට්ඨද්වාරතිකා න භූමියො අපෙක්ඛිත්වා ඨපිතා, තිංසවිධභෙදෙ ආමට්ඨද්වාරභූමියො වුත්තා. යෙ ච ඨපිතා, තෙ චෙත්ථ තිකා අපෙක්ඛිතබ්බරහිතා කෙවලං භූමීහි සහ දීපෙතබ්බාව. තෙනෙදං දීපනාය ඨානං, තදතික්කමෙ පන ඨානාතික්කමො හොතීති.

උපනිස්සයකොටියාති එත්ථ ‘‘සද්ධං උපනිස්සාය දානං දෙතී’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.423) නානාවීථියං පකතූපනිස්සයො වුත්තොති එකවීථියං කුසලාදීනං චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො තදභාවෙ අභාවතො ජාති විය ජරාමරණස්ස උපනිස්සයලෙසෙන පච්චයොති වත්තුං යුජ්ජෙය්ය, ඉධ පන ‘‘කසිණරූපදස්සනහෙතුඋප්පන්නා පරිකම්මාදිවෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා’’ති වක්ඛති, තස්මා නානාවීථියං ගතානි එතානි චිත්තානි චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා ලබ්භමානානීති න උපනිස්සයලෙසො උපනිස්සයකොටි, බලවබලවානං පන පරිකම්මාදීනං උපනිස්සයානං සබ්බෙසං ආදිභූතො ¶ උපනිස්සයො උපනිස්සයකොටි. ‘‘වාලකොටි න පඤ්ඤායතී’’තිආදීසු විය හි ආදි, අවයවො වා කොටි. කසිණරූපදස්සනතො පභුති ච කාමාවචරකුසලාදීනං වෙදනානං උපනිස්සයො පවත්තොති තං දස්සනං උපනිස්සයකොටි. පරිකම්මාදීනි විය වා න බලවඋපනිස්සයො දස්සනන්ති තස්ස උපනිස්සයන්තභාවෙන උපනිස්සයකොටිතා වුත්තා. ඝානාදිද්වාරෙසු තීසු උපනිස්සයකොටියා ලබ්භමානත්තාභාවං වදන්තො ඉධ සමානවීථි න ගහිතාති දීපෙති. දස්සනසවනානි විය හි කසිණපරිකම්මාදීනං ඝායනාදීනි උපනිස්සයා න හොන්තීති තදලාභො දීපිතොති. යදිපි වායොකසිණං ඵුසිත්වාපි ගහෙතබ්බං, පුරිමෙන පන සවනෙන විනා තං ඵුසනං සයමෙව මූලුපනිස්සයො යෙභුය්යෙන න හොතීති තස්ස උපනිස්සයකොටිතා න වුත්තා.

අජ්ඣාසයෙන ¶ සම්පත්තිගතො අජ්ඣාසයසම්පන්නො, සම්පන්නජ්ඣාසයොති වුත්තං හොති. වත්තප්පටිවත්තන්ති ඛුද්දකඤ්චෙව මහන්තඤ්ච වත්තං, පුබ්බෙ වා කතං වත්තං, පච්ඡා කතං පටිවත්තං. එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති ආදිම්හි උප්පන්නං ආහ, තතො පරං උප්පන්නානිපි පන කසිණරූපදස්සනකල්යාණමිත්තදස්සනසංවෙගවත්ථුදස්සනාදීනි උපනිස්සයපච්චයා හොන්තියෙවාති. තෙන තදුපනිස්සයං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං.

යථාභූතසභාවාදස්සනං අසමපෙක්ඛනා. ‘‘අස්මී’’ති රූපාදීසු විනිබන්ධස්ස. සභාවන්තරාමසනවසෙන පරාමට්ඨස්ස, පරාමට්ඨවතොති අත්ථො. ආරම්මණාධිගහණවසෙන අනු අනු උප්පජ්ජනධම්මතාය ථිරභාවකිලෙසස්ස ථාමගතස්ස, අප්පහීනකාමරාගාදිකස්ස වා. පරිග්ගහෙ ඨිතොති වීමංසාය ඨිතො. එත්ථ ච අසමපෙක්ඛනායාතිආදිනා මොහාදීනං කිච්චෙන පාකටෙන තෙසං උප්පත්තිවසෙන විචාරණා දට්ඨබ්බා. රූපදස්සනෙන උප්පන්නකිලෙසසමතික්කමවසෙන පවත්තා රූපදස්සනහෙතුකා හොතීති ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා’’ති ආහ. එත්ථ ච චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස චතුභූමිකවෙදනාය උපනිස්සයභාවො එව පකාරන්තරෙන කථිතො, තථා ‘‘භාවනාවසෙනා’’ති එත්ථ ච.

කලාපසම්මසනෙන තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා උදයබ්බයානුපස්සනාදිකාය විපස්සනාපටිපාටියා ආදිම්හි රූපාරම්මණපරිග්ගහෙන රූපාරම්මණං සම්මසිත්වා, තංමූලකං වා සබ්බං සම්මසනං ආදිභූතෙ රූපාරම්මණෙ පවත්තතීති කත්වා ආහ ‘‘රූපාරම්මණං සම්මසිත්වා’’ති. එත්ථ ච ¶ නාමරූපපරිග්ගහාදි සබ්බං සම්මසනං භාවනාති වෙදිතබ්බා. රූපාරම්මණං සම්මසිත්වාති ච යථාවුත්තචක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභූතං රූපාරම්මණං වුත්තං, න යං කිඤ්චි. ආරම්මණෙන හි චක්ඛුසම්ඵස්සං දස්සෙතීති. එවං ‘‘රූපාරම්මණෙ උප්පන්නං කිලෙස’’න්ති එත්ථාපි වෙදිතබ්බං.

ඉදං ඵොට්ඨබ්බං කිංනිස්සිතන්ති චක්ඛුද්වාරෙ විය යොජනාය යථාසම්භවං ආපොධාතුයා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ච වසෙන මහාභූතනිස්සිතතා යොජෙතබ්බා.

ජාති…පෙ… බලවපච්චයො හොතීති යථාවුත්තානං භයතො දිස්සමානානං ජාතිආදීනං බලවපච්චයභාවෙන තෙසං භයතො දස්සනෙන සහජාතස්ස මනොසම්ඵස්සස්ස, තස්ස වා දස්සනස්ස ද්වාරභූතස්ස භවඞ්ගමනොසම්ඵස්සස්ස බලවපච්චයභාවං දස්සෙති.

ධම්මාරම්මණෙති ¶ න පුබ්බෙ වුත්තෙ ජාතිආදිආරම්මණෙව, අථ ඛො සබ්බස්මිං රාගාදිවත්ථුභූතෙ ධම්මාරම්මණෙ. වත්ථුනිස්සිතන්ති එත්ථ වෙදනාදිසඞ්ඛාතස්ස ධම්මාරම්මණෙකදෙසස්ස පරිග්ගහමුඛෙන ධම්මාරම්මණපරිග්ගහං දස්සෙති.

මනොසම්ඵස්සොති විඤ්ඤාණං සම්ඵස්සස්ස කාරණභාවෙන ගහිතං, තදෙව අත්තනො ඵලස්සෙව ඵලභාවෙන වත්තුං න යුත්තං කාරණඵලසඞ්කරභාවෙන සොතූනං සම්මොහජනකත්තාති ආහ ‘‘න හි සක්කා විඤ්ඤාණං මනොසම්ඵස්සජන්ති නිද්දිසිතු’’න්ති, න පන විඤ්ඤාණස්ස මනොසම්ඵස්සෙන සහජාතභාවස්ස අභාවා. යස්මා වා යථා ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති (ම. නි. 1.204; 3.420, 425-426; සං. නි. 4.60) වචනතො ඉන්ද්රියවිසයා විය විඤ්ඤාණම්පි ඵස්සස්ස විසෙසපච්චයො, න තථා ඵස්සො විඤ්ඤාණස්ස, තස්මා ඉන්ද්රියවිසයා විය විඤ්ඤාණම්පි චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිවචනං න අරහතීති චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිභාවො න කතොති වෙදිතබ්බො.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

150. චිත්තුප්පාදරූපවසෙන ¶ තං තං සමුදායං එකෙකං ධම්මං කත්වා ‘‘පඤ්චපණ්ණාස කාමාවචරධම්මෙ’’ති ආහ. රජ්ජන්තස්සාතිආදීසු රාගාදයො ඡසු ද්වාරෙසු සීලාදයො ච පඤ්ච සංවරා යථාසම්භවං යොජෙතබ්බා, සම්මසනං පන මනොද්වාරෙ එව. රූපාරූපාවචරධම්මෙසු අභිජ්ඣාදොමනස්සාදිඋප්පත්ති අත්ථීති තතො සතිසංවරො ඤාණවීරියසංවරා ච යථායොගං යොජෙතබ්බා. පරිග්ගහවචනෙන සම්මසනපච්චවෙක්ඛණානි සඞ්ගණ්හාති. තෙයෙවාති චත්තාරො ඛන්ධා වුත්තා.

සමානෙ දෙසිතබ්බෙ දෙසනාමත්තස්ස පරිවට්ටනං පරිවට්ටො. තීසුපි පරිවට්ටෙසු කත්ථචි කිඤ්චි ඌනං අධිකං වා නත්ථීති කත්වා ආහ ‘‘එකොව පරිච්ඡෙදො’’ති.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛන්ධවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.