📜

2. ආයතනවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

152. විසෙසතොති ආයතන-සද්දත්ථො විය අසාධාරණතො චක්ඛාදිසද්දත්ථතොති අත්ථො. අස්සාදෙතීති චක්ඛති-සද්දො ‘‘මධුං චක්ඛති බ්යඤ්ජනං චක්ඛතී’’ති රසසායනත්ථො අත්ථීති තස්ස වසෙන අත්ථං වදති. ‘‘චක්ඛුං ඛො, මාගණ්ඩිය, රූපාරාමං රූපරතං රූපසම්මුදිත’’න්ති (ම. නි. 2.209) වචනතො චක්ඛු රූපං අස්සාදෙති. සතිපි සොතාදීනං සද්දාරම්මණාදිරතිභාවෙ නිරුළ්හත්තා චක්ඛුම්හියෙව චක්ඛු-සද්දො පවත්තති පදුමාදීසු පඞ්කජාදිසද්දා වියාති දට්ඨබ්බං. විභාවෙති චාති සද්දලක්ඛණසිද්ධස්ස චක්ඛති-සද්දස්ස වසෙන අත්ථං වදති. චක්ඛතීති හි ආචික්ඛති, අභිබ්යත්තං වදතීති අත්ථො. නයනස්ස ච වදන්තස්ස විය සමවිසමවිභාවනමෙව ආචික්ඛනන්ති කත්වා ආහ ‘‘විභාවෙති චාති අත්ථො’’ති. අනෙකත්ථත්තා වා ධාතූනං විභාවනත්ථතා චක්ඛු-සද්දස්ස දට්ඨබ්බා. රත්තදුට්ඨාදිකාලෙසු කකණ්ටකරූපං විය උද්දරූපං විය ච වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං රූපං හදයඞ්ගතභාවං රූපයති රූපමිව පකාසං කරොති, සවිග්ගහමිව කත්වා දස්සෙතීති අත්ථො. විත්ථාරණං වා රූප-සද්දස්ස අත්ථො, විත්ථාරණඤ්ච පකාසනමෙවාති ආහ ‘‘පකාසෙතී’’ති. අනෙකත්ථත්තා වා ධාතූනං පකාසනත්ථොයෙව රූප-සද්දො දට්ඨබ්බො, වණ්ණවාචකස්ස රූප-සද්දස්ස රූපයතීති නිබ්බචනං, රූපවාචකස්ස රුප්පතීති අයං විසෙසො.

උදාහරීයතීති වුච්චතීති-අත්ථෙ වචනමෙව ගහිතං සියා, න ච වචන-සද්දොයෙව එත්ථ සද්දො, අථ ඛො සබ්බොපි සොතවිඤ්ඤෙය්යොති සප්පතීති සකෙහි පච්චයෙහි සප්පීයති සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං ගමීයතීති අත්ථො. සූචයතීති අත්තනො වත්ථුං ගන්ධවසෙන අපාකටං ‘‘ඉදං සුගන්ධං දුග්ගන්ධ’’න්ති පකාසෙති, පටිච්ඡන්නං වා පුප්ඵාදිවත්ථුං ‘‘එත්ථ පුප්ඵං අත්ථි චම්පකාදි, ඵලමත්ථි අම්බාදී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තං විය හොතීති අත්ථො. රසග්ගහණමූලකත්තා ආහාරජ්ඣොහරණස්ස ජීවිතහෙතුම්හි ආහාරරසෙ නින්නතාය ජීවිතං අව්හායතීති ජිව්හා වුත්තා නිරුත්තිලක්ඛණෙන. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති විසෙසෙන කායො වුත්තො අනුත්තරියහෙතුභාවං අනාගච්ඡන්තෙසු කාමරාගනිදානකම්මජනිතෙසු කාමරාගස්ස ච විසෙසපච්චයෙසු ඝානජිව්හාකායෙසු කායස්ස විසෙසතරසාසවපච්චයත්තා. තෙන හි ඵොට්ඨබ්බං අස්සාදෙන්තා සත්තා මෙථුනම්පි සෙවන්ති. උප්පත්තිදෙසොති උප්පත්තිකාරණන්ති අත්ථො. කායින්ද්රියවත්ථුකා වා චත්තාරො ඛන්ධා බලවකාමාසවාදිහෙතුභාවතො විසෙසෙන ‘‘සාසවා’’ති වුත්තා, තෙසං උප්පජ්ජනට්ඨානන්ති අත්ථො. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරයන්තීති යෙ විසෙසලක්ඛණෙන ආයතනසද්දපරා වත්තබ්බා, තෙ චක්ඛාදයො තථා වුත්තාති අඤ්ඤෙ මනොගොචරභූතා ධම්මා සාමඤ්ඤලක්ඛණෙනෙව එකායතනත්තං උපනෙත්වා වුත්තා. ඔළාරිකවත්ථාරම්මණමනනසඞ්ඛාතෙහි විසයවිසයිභාවෙහි පුරිමානි පාකටානීති තථා අපාකටා ච අඤ්ඤෙ මනොගොචරා න අත්තනො සභාවං න ධාරෙන්තීති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනත්ථො ධම්ම-සද්දොති.

වායමන්තීති අත්තනො කිච්චං කරොන්තිච්චෙව අත්ථො. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ ආයතන්ති එත්ථාති ආයතනන්ති අධිකරණත්ථො ආයතන-සද්දො, දුතියතතියෙසු කත්තුඅත්ථො. තෙ චාති චිත්තචෙතසිකධම්මෙ. තෙ හි තංතංද්වාරාරම්මණෙසු ආයන්ති ආගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති ආයාති. විත්ථාරෙන්තීති පුබ්බෙ අනුප්පන්නත්තා ලීනානි අපාකටානි පුබ්බන්තතො උද්ධං පසාරෙන්ති පාකටානි කරොන්ති උප්පාදෙන්තීති අත්ථො.

රුළ්හීවසෙන ආයතන-සද්දස්සත්ථං වත්තුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. තං නිස්සිතත්තාති එත්ථ මනො මනොවිඤ්ඤාණාදීනං චිත්තචෙතසිකානං නිස්සයපච්චයො න හොතීති තස්ස නෙසං ද්වාරභාවො නිස්සයභාවොති දට්ඨබ්බො. අත්ථතොති වචනත්ථතො, න වචනීයත්ථතො. වචනත්ථො හෙත්ථ වුත්තො ‘‘චක්ඛතී’’තිආදිනා, න වචනීයත්ථො ‘‘යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො’’තිආදිනා (ධ. ස. 597) වියාති.

තාවත්වතොති අනූනාධිකභාවං දස්සෙති. තත්ථ ද්වාදසායතනවිනිමුත්තස්ස කස්සචි ධම්මස්ස අභාවා අධිකභාවතො චොදනා නත්ථි, සලක්ඛණධාරණං පන සබ්බෙසං සාමඤ්ඤලක්ඛණන්ති ඌනචොදනා සම්භවතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛාදයොපි හී’’තිආදි. අසාධාරණන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අසාධාරණං. සතිපි අසාධාරණාරම්මණභාවෙ චක්ඛාදීනං ද්වාරභාවෙන ගහිතත්තා ධම්මායතනෙ අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. ද්වාරාරම්මණභාවෙහි වා අසාධාරණතං සන්ධාය ‘‘අසාධාරණ’’න්ති වුත්තං.

යෙභුය්යසහුප්පත්තිආදීහි උප්පත්තික්කමාදිඅයුත්ති යොජෙතබ්බා. අජ්ඣත්තිකෙසු හීති එතෙන අජ්ඣත්තිකභාවෙන විසයිභාවෙන ච අජ්ඣත්තිකානං පඨමං දෙසෙතබ්බතං දස්සෙති. තෙසු හි පඨමං දෙසෙතබ්බෙසු පාකටත්තා පඨමතරං චක්ඛායතනං දෙසිතන්ති. තතො ඝානායතනාදීනීති එත්ථ බහූපකාරත්තාභාවෙන චක්ඛුසොතෙහි පුරිමතරං අදෙසෙතබ්බානි සහ වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා එකෙන කමෙන දෙසෙතබ්බානීති ඝානාදික්කමෙන දෙසිතානීති අධිප්පායො. අඤ්ඤථාපි හි දෙසිතෙසු න න සක්කා චොදෙතුං, න ච සක්කා සොධෙතබ්බානි න දෙසෙතුන්ති. ගොචරො විසයො එතස්සාති ගොචරවිසයො, මනො. කස්ස පන ගොචරො එතස්ස විසයොති? චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නම්පි. විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණවවත්ථානතොති එතෙන ච චක්ඛාදිඅනන්තරං රූපාදිවචනස්ස කාරණමාහ.

පච්චයභෙදො කම්මාදිභෙදො. නිරයාදිකො අපදාදිගතිනානාකරණඤ්ච ගතිභෙදො. හත්ථිඅස්සාදිකො ඛත්තියාදිකො ච නිකායභෙදො. තංතංසත්තසන්තානභෙදො පුග්ගලභෙදො. යා ච චක්ඛාදීනං වත්ථූනං අනන්තභෙදතා වුත්තා, සොයෙව හදයවත්ථුස්ස ච භෙදො හොති. තතො මනායතනස්ස අනන්තප්පභෙදතා යොජෙතබ්බා දුක්ඛාපටිපදාදිතො ආරම්මණාධිපතිආදිභෙදතො ච. ඉමස්මිං සුත්තන්තභාජනීයෙ විපස්සනා වුත්තාති විපස්සනුපගමනඤ්ච විඤ්ඤාණං ගහෙත්වා එකාසීතිභෙදතා මනායතනස්ස වුත්තා නිද්දෙසවසෙන. නීලං නීලස්සෙව සභාගං, අඤ්ඤං විසභාගං, එවං කුසලසමුට්ඨානාදිභෙදෙසු යොජෙතබ්බං. තෙභූමකධම්මාරම්මණවසෙනාති පුබ්බෙ වුත්තං චක්ඛාදිවජ්ජං ධම්මාරම්මණං සන්ධාය වුත්තං.

සපරිප්ඵන්දකිරියාවසෙන ඊහනං ඊහා. චින්තනවසෙන බ්යාපාරකරණං බ්යාපාරො. තත්ථ බ්යාපාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න හි චක්ඛු රූපාදීනං එවං හොතී’’ති. ඊහං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න ච තානී’’තිආදි. උභයම්පි පන ඊහා ච හොති බ්යාපාරො චාති උප්පටිපාටිවචනං. ධම්මතාවාති සභාවොව, කාරණසමත්ථතා වා. ඊහාබ්යාපාරරහිතානං ද්වාරාදිභාවො ධම්මතා. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ යන්ති එතස්ස යස්මාති අත්ථො. පුරිමස්මිං සම්භවනවිසෙසනං යං-සද්දො. ‘‘සුඤ්ඤො ගාමොති ඛො, භික්ඛවෙ, ඡන්නෙතං අජ්ඣත්තිකානං ආයතනානං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.238) වචනතො සුඤ්ඤගාමො විය දට්ඨබ්බානි. අන්නපානසමොහිතන්ති ගහිතෙ සුඤ්ඤගාමෙ යඤ්ඤදෙව භාජනං පරාමසීයති, තං තං රිත්තකංයෙව පරාමසීයති, එවං ධුවාදිභාවෙන ගහිතානි උපපරික්ඛියමානානි රිත්තකානෙව එතානි දිස්සන්තීති. චක්ඛාදිද්වාරෙසු අභිජ්ඣාදොමනස්සුප්පාදකභාවෙන රූපාදීනි චක්ඛාදීනං අභිඝාතකානීති වුත්තානි. අහිසුසුමාරපක්ඛිකුක්කුරසිඞ්ගාලමක්කටා ඡ පාණකා. විසමබිලාකාසගාමසුසානවනානි තෙසං ගොචරා. තත්ථ විසමාදිඅජ්ඣාසයෙහි චක්ඛාදීහි විසමභාවබිලාකාසගාමසුසානසන්නිස්සිතසදිසුපාදින්නධම්මවනභාවෙහි අභිරමිතත්තා රූපාදීනම්පි විසමාදිසදිසතා යොජෙතබ්බා.

හුත්වා අභාවට්ඨෙනාති ඉදං ඉතරෙසං චතුන්නං ආකාරානං සඞ්ගහකත්තා විසුං වුත්තං. හුත්වා අභාවාකාරො එව හි උප්පාදවයත්තාකාරාදයොති. තත්ථ හුත්වාති එතෙන පුරිමන්තවිවිත්තතාපුබ්බකං මජ්ඣෙ විජ්ජමානතං දස්සෙති, තං වත්වා අභාවවචනෙන මජ්ඣෙ විජ්ජමානතාපුබ්බකං, අපරන්තෙ අවිජ්ජමානතං, උභයෙනපි සදා අභාවො අනිච්චලක්ඛණන්ති දස්සෙති. සභාවවිජහනං විපරිණාමො, ජරාභඞ්ගෙහි වා පරිවත්තනං, සන්තානවිකාරාපත්ති වා. සදා අභාවෙපි චිරට්ඨානං සියාති තංනිවාරණත්ථං ‘‘තාවකාලිකතො’’ති ආහ. උප්පාදවයඤ්ඤථත්තරහිතං නිච්චං, න ඉතරථාති නිච්චපටික්ඛෙපතො අනිච්චං, නිච්චපටිපක්ඛතොති අධිප්පායො.

ජාතිධම්මතාදීහි අනිට්ඨතා පටිපීළනං. පටිපීළනට්ඨෙනාති ච යස්ස තං පවත්තති, තං පුග්ගලං පටිපීළනතො, සයං වා ජරාදීහි පටිපීළනත්තාති අත්ථො. පරිත්තට්ඨිතිකස්සපි අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙ උප්පාදාදීහි අභිණ්හං සම්පටිපීළනත්තා ‘‘අභිණ්හසම්පටිපීළනතො’’ති පුරිමං සාමඤ්ඤලක්ඛණං විසෙසෙත්වා වදති, පුග්ගලස්ස පීළනතො දුක්ඛමං. සුඛපටිපක්ඛභාවතො දුක්ඛං සුඛං පටික්ඛිපති නිවාරෙති, දුක්ඛවචනං වා අත්ථතො සුඛං පටික්ඛිපතීති ආහ ‘‘සුඛපටික්ඛෙපතො’’ති.

නත්ථි එතස්ස වසවත්තනකො, නාපි ඉදං වසවත්තනකන්ති අවසවත්තනකං, අත්තනො පරස්මිං පරස්ස ච අත්තනි වසවත්තනභාවො වා වසවත්තනකං, තං එතස්ස නත්ථීති අවසවත්තනකං, අවසවත්තනකස්ස අවසවත්තනකො වා අත්ථො සභාවො අවසවත්තනකට්ඨො, ඉදඤ්ච සාමඤ්ඤලක්ඛණං. තෙනාති පරස්ස අත්තනි වසවත්තනාකාරෙන සුඤ්ඤං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ සුඤ්ඤතොති එතස්සෙව විසෙසනං ‘‘අස්සාමිකතො’’ති. අථ වා ‘‘යස්මා වා එතං…පෙ… මා පාපුණාතූ’’ති එවං චින්තයමානස්ස කස්සචි තීසු ඨානෙසු වසවත්තනභාවො නත්ථි, සුඤ්ඤං තං තෙන අත්තනොයෙව වසවත්තනාකාරෙනාති අත්ථො. න ඉදං කස්සචි කාමකාරියං, නාපි එතස්ස කිඤ්චි කාමකාරියං අත්ථීති අකාමකාරියං. එතෙන අවසවත්තනත්ථං විසෙසෙත්වා දස්සෙති.

විභවගති විනාසගමනං. සන්තතියං භවන්තරුප්පත්තියෙව භවසඞ්කන්තිගමනං. සන්තතියා යථාපවත්තාකාරවිජහනං පකතිභාවවිජහනං. ‘‘චක්ඛු අනිච්ච’’න්ති වුත්තෙ චක්ඛුඅනිච්ච-සද්දානං එකත්ථත්තා අනිච්චානං සෙසධම්මානම්පි චක්ඛුභාවො ආපජ්ජතීති එතිස්සා චොදනාය නිවාරණත්ථං විසෙසසාමඤ්ඤලක්ඛණවාචකානඤ්ච සද්දානං එකදෙසසමුදායබොධනවිසෙසං දීපෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

කිං දස්සිතන්ති විපස්සනාචාරං කථෙන්තෙන කිං ලක්ඛණං දස්සිතන්ති අධිප්පායො. ‘‘කතමා චානන්ද, අනත්තසඤ්ඤා? ඉධානන්ද, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘චක්ඛු අනත්තා’ති…පෙ… ‘ධම්මා අනත්තා’ති. ඉති ඉමෙසු ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු අනත්තානුපස්සී විහරතී’’ති (අ. නි. 10.60) අවිසෙසෙසු ආයතනෙසු අනත්තානුපස්සනා වුත්තාති කාරණභූතානං චක්ඛාදීනං, ඵලභූතානඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං කාරණඵලමත්තතාය අනත්තතාය අනත්තලක්ඛණවිභාවනත්ථාය ආයතනදෙසනාති ආහ ‘‘ද්වාදසන්නං…පෙ… අනත්තලක්ඛණ’’න්ති. යදිපි අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණානි එත්ථ දස්සිතානි, තෙහි ච අනත්තලක්ඛණමෙව විසෙසෙන දස්සිතන්ති අධිප්පායො. වෙති චාති එත්ථ ඉති-සද්දො සමාපනත්ථො. ඉච්චස්සාති එත්ථ ඉති-සද්දො යථාසමාපිතස්ස ආරොපෙතබ්බදොසස්ස නිදස්සනත්ථො. එවන්ති ‘‘චක්ඛු අත්තා’’ති එවං වාදෙ සතීති අත්ථො. ඉච්චස්සාති වා ඉති-සද්දො ‘‘ඉති වදන්තස්සා’’ති පරවාදිස්ස දොසලක්ඛණාකාරනිදස්සනත්ථො. එවන්ති දොසගමනප්පකාරනිදස්සනත්ථො. රූපෙ අත්තනි ‘‘එවං මෙ රූපං හොතූ’’ති අත්තනියෙ විය සාමිනිද්දෙසාපත්තීති චෙ? න, ‘‘මම අත්තා’’ති ගහිතත්තා. ‘‘මම අත්තා’’ති හි ගහිතං රූපං වසවත්තිතාය ‘‘එවං මෙ හොතූ’’ති ඉච්ඡියමානඤ්ච තථෙව භවෙය්ය, ඉච්ඡතොපි හි තස්ස රූපසඞ්ඛාතො අත්තා අවසවත්ති චාති. ආබාධායාති එවං දුක්ඛෙන. පඤ්ඤාපනන්ති පරෙසං ඤාපනං. අනත්තලක්ඛණපඤ්ඤාපනස්ස අඤ්ඤෙසං අවිසයත්තා අනත්තලක්ඛණදීපකානං අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණානඤ්ච පඤ්ඤාපනස්ස අවිසයතා දස්සිතා හොති.

එවං පන දුප්පඤ්ඤාපනතා එතෙසං දුරූපට්ඨානතාය හොතීති තෙසං අනුපට්ඨහනකාරණං පුච්ඡන්තො ආහ ‘‘ඉමානි පනා’’තිආදි. ඨානාදීසු නිරන්තරං පවත්තමානස්ස හෙට්ඨා වුත්තස්ස අභිණ්හසම්පටිපීළනස්ස. ධාතුමත්තතාය චක්ඛාදීනං සමූහතො විනිබ්භුජ්ජනං නානාධාතුවිනිබ්භොගො. ඝනෙනාති චත්තාරිපි ඝනානි ඝනභාවෙන එකත්තං උපනෙත්වා වදති. පඤ්ඤායෙව සන්තතිවිකොපනාති දට්ඨබ්බං. යාථාවසරසතොති අවිපරීතසභාවතො. සභාවො හි රසියමානො අවිරද්ධපටිවෙධෙන අස්සාදියමානො ‘‘රසො’’ති වුච්චති. අනිච්චාදීහි අනිච්චලක්ඛණාදීනං අඤ්ඤත්ථ වචනං රුප්පනාදිවසෙන පවත්තරූපාදිග්ගහණතො විසිට්ඨස්ස අනිච්චාදිග්ගහණස්ස සබ්භාවා. න හි නාමරූපපරිච්ඡෙදමත්තෙන කිච්චසිද්ධි හොති, අනිච්චාදයො ච රූපාදීනං ආකාරා දට්ඨබ්බා. තෙ පනාකාරා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානා රූපාදීනං ආකාරමත්තායෙවාති කත්වා අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 350) ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය ඛන්ධාරම්මණතා වුත්තාති අධිප්පායමත්තෙ ඨාතුං යුත්තං, නාතිධාවිතුං. ‘‘අනිච්ච’’න්ති ච ගණ්හන්තො ‘‘දුක්ඛං අනත්තා’’ති න ගණ්හාති, තථා දුක්ඛාදිග්ගහණෙ ඉතරස්සාගහණං. අනිච්චාදිග්ගහණානි ච නිච්චසඤ්ඤාදිනිවත්තනකානි සද්ධාසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියාධිකානි තිවිධවිමොක්ඛමුඛභූතානි. තස්මා එතෙසං ආකාරානං පරිග්ගය්හමානානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසො ච අත්ථීති තීණි ලක්ඛණානි වුත්තානි.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

167. නාමරූපපරිච්ඡෙදකථා අභිධම්මකථාති සුත්තන්තෙ විය පච්චයයුගළවසෙන අකථෙත්වා අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන අභිඤ්ඤෙය්යානි ආයතනානි අබ්බොකාරතො අභිධම්මභාජනීයෙ කථිතානි. ආගම්මාති සබ්බසඞ්ඛාරෙහි නිබ්බින්දස්ස විසඞ්ඛාරනින්නස්ස ගොත්රභුනා විවට්ටිතමානසස්ස මග්ගෙන සච්ඡිකරණෙනාති අත්ථො. සච්ඡිකිරියමානඤ්හි තං අධිගන්ත්වා ආරම්මණපච්චයභූතඤ්ච පටිච්ච අධිපතිපච්චයභූතෙ ච තම්හි පරමස්සාසභාවෙන විනිමුත්තසඞ්ඛාරස්ස ච ගතිභාවෙන පතිට්ඨානභූතෙ පතිට්ඨාය ඛයසඞ්ඛාතො මග්ගො රාගාදයො ඛෙපෙතීති තංසච්ඡිකරණාභාවෙ රාගාදීනං අනුප්පත්තිනිරොධගමනාභාවා ‘‘තං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්තී’’ති වුත්තං. සුත්තතො මුඤ්චිත්වාති සුත්තපදානි මුඤ්චිත්වා. අඤ්ඤො සුත්තස්ස අත්ථො ‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා’’තිආදීසු (ධ. ප. 294-295) විය ආහරිතබ්බො, නත්ථි සුත්තපදෙහෙව නීතො අත්ථොති අත්ථො.

එකං නානන්ති චුණ්ණිතං ඛුද්දකං වා කරණං, චුණ්ණීකරණන්ති අබහුමානෙන වදති. න ත්වං එකං නානං ජානාසීති කිං එත්තකං ත්වමෙව න ජානාසීති අත්ථො. නනු ඤාතෙති ‘‘යදිපි පුබ්බෙ න ඤාතං, අධුනාපි ඤාතෙ නනු සාධු හොතී’’ති අත්තනො ජානනං පටිච්ඡාදෙත්වා වික්ඛෙපං කරොන්තං නිබන්ධති. විභජිත්වාති අක්ඛරත්ථමත්තෙ අට්ඨත්වා ලීනං අත්ථං විභජිත්වා උද්ධරිත්වා නීහරිත්වා කථිතන්ති අත්ථො. රාගාදීනං ඛයො නාම අභාවමත්තො, න ච අභාවස්ස බහුභාවො අත්ථි අත්තනො අභාවත්තාති වදන්තස්ස වචනපච්ඡින්දනත්ථං පුච්ඡති ‘‘රාගක්ඛයො නාම රාගස්සෙව ඛයො’’තිආදි. යදි හි රාගක්ඛයො දොසාදීනං ඛයො න හොති, දොසක්ඛයාදයො ච රාගාදීනං ඛයා, අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨා භින්නා ආපන්නා හොන්තීති බහුනිබ්බානතා ආපන්නා එව හොති, අඤ්ඤමඤ්ඤවිසෙසො ච නාම නිස්සභාවස්ස නත්ථීති සසභාවතා ච නිබ්බානස්ස. නව තණ්හාමූලකා ‘‘තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා’’ති (දී. නි. 2.103; 3.359; අ. නි. 9.23; විභ. 963) ආදයො, තෙසු පරියෙසනාදයො ච පරියෙසනාදිකරකිලෙසා දට්ඨබ්බා. දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං නිදානකථායං වුත්තං.

ඔළාරිකතාය කාරෙතබ්බොති අතිසුඛුමස්ස නිබ්බානස්ස ඔළාරිකභාවදොසාපත්තියා බොධෙතබ්බො, නිග්ගහෙතබ්බො වා. වත්ථුන්ති උපාදින්නකඵොට්ඨබ්බං මෙථුනං. අච්ඡාදීනම්පි නිබ්බානප්පත්ති කස්මා වුත්තා, නනු ‘‘කිලෙසානං අච්චන්තං අනුප්පත්තිනිරොධො නිබ්බාන’’න්ති ඉච්ඡන්තස්ස කිලෙසානං විනාසො කඤ්චි කාලං අප්පවත්ති නිබ්බානං න හොතීති? න, අභාවසාමඤ්ඤතො. අච්චන්තාපවත්ති හි කඤ්චි කාලඤ්ච අප්පවත්ති අභාවොයෙවාති නත්ථි විසෙසො. සවිසෙසං වා වදන්තස්ස අභාවතා ආපජ්ජතීති. තිරච්ඡානගතෙහිපි පාපුණිතබ්බත්තා තෙසම්පි පාකටං පිළන්ධනං විය ඔළාරිකං ථූලං. කෙවලං පන කණ්ණෙ පිළන්ධිතුං න සක්කොති, පිළන්ධනතොපි වා ථූලත්තා න සක්කාති උප්පණ්ඩෙන්තො විය නිග්ගණ්හාති.

නිබ්බානාරම්මණකරණෙන ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසක්ඛයප්පත්ති පනස්ස ආපන්නාති මඤ්ඤමානො ආහ ‘‘ත්වං අඛීණෙසුයෙවා’’තිආදි. නනු ආරම්මණකරණමත්තෙන කිලෙසක්ඛයො අනුප්පත්තොති න සක්කා වත්තුං. චිත්තඤ්හි අතීතානාගතාදිසබ්බං ආලම්බෙති, න නිප්ඵන්නමෙවාති ගොත්රභුපි මග්ගෙන කිලෙසානං යා අනුප්පත්තිධම්මතා කාතබ්බා, තං ආරබ්භ පවත්තිස්සතීති? න, අප්පත්තනිබ්බානස්ස නිබ්බානාරම්මණඤාණාභාවතො. න හි අඤ්ඤධම්මා විය නිබ්බානං, තං පන අතිගම්භීරත්තා අප්පත්තෙන ආලම්බිතුං න සක්කා. තස්මා තෙන ගොත්රභුනා පත්තබ්බෙන තිකාලිකසභාවාතික්කන්තගම්භීරභාවෙන භවිතබ්බං, කිලෙසක්ඛයමත්තතං වා ඉච්ඡතො ගොත්රභුතො පුරෙතරං නිප්ඵන්නෙන කිලෙසක්ඛයෙන. තෙනාහ ‘‘ත්වං අඛීණෙසුයෙව කිලෙසෙසු කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං පඤ්ඤපෙසී’’ති. අප්පත්තකිලෙසක්ඛයාරම්මණකරණෙ හි සති ගොත්රභුතො පුරෙතරචිත්තානිපි ආලම්බෙය්යුන්ති.

මග්ගස්ස කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානන්ති මග්ගස්ස ආරම්මණභූතං නිබ්බානං කතමන්ති අත්ථො. මග්ගොතිආදිනා පුරිමපුච්ඡාද්වයමෙව විවරති.

න ච කිඤ්චීති රූපාදීසු නිබ්බානං කිඤ්චි න හොති, න ච කදාචි හොති, අතීතාදිභාවෙන න වත්තබ්බන්ති වදන්ති, තං ආගම්ම අවිජ්ජාතණ්හානං කිඤ්චි එකදෙසමත්තම්පි න හොති, තදෙව තං ආගම්ම කදාචි න ච හොතීති අත්ථො යුත්තො.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

168. න…පෙ… නවත්තබ්බධම්මාරම්මණත්තාති යථා සාරම්මණා පරිත්තාදිභාවෙන නවත්තබ්බං කිඤ්චි ආරම්මණං කරොන්ති, එවං කිඤ්චි ආලම්බනතො න නවත්තබ්බකොට්ඨාසං භජතීති අත්ථො.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආයතනවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.