📜
12. ඣානවිභඞ්ගො
1. සුත්තන්තභාජනීයං
මාතිකාවණ්ණනා
508. ඣානස්ස ¶ ¶ පුබ්බභාගකරණීයසම්පදා පාතිමොක්ඛසංවරාදි. අසුභානුස්සතියො ලොකුත්තරජ්ඣානානි ච ඉතො බහිද්ධා නත්ථීති සබ්බප්පකාර-ග්ගහණං කරොති, සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභීති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241) වචනෙන සමණභාවකරපුබ්බභාගකරණීයසම්පදාසම්පන්නස්සපි අභාවං දස්සෙති. සික්ඛාපදෙසු නාමකායාදිවසෙන වුත්තෙසු වචනානතික්කමවසෙන සික්ඛිතබ්බෙසු, අවීතික්කමනවිරතිචෙතනාසඞ්ඛාතෙසු වා සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු පරිපූරණවසෙන සික්ඛිතබ්බෙසු සා සා භික්ඛුසික්ඛාදිකා සික්ඛාපදෙකදෙසභූතා සික්ඛිතබ්බාති ආහ ‘‘සික්ඛාපදෙසූති ඉදමස්ස සික්ඛිතබ්බධම්මපරිදීපන’’න්ති.
සන්තොසාදිවසෙන ඉතරීතරසන්තොසං, තස්ස ච වණ්ණවාදිතං, අලද්ධා ච අපරිතස්සනං, ලද්ධා ච අගධිතපරිභොගන්ති එතෙ ගුණෙ දස්සෙති. ඣානභාවනාය කාරකොති පරිදීපනං කාරකභාවපරිදීපනං. අරඤ්ඤන්තිආදිනා සෙනාසනස්ස පභෙදං, අප්පසද්දන්තිආදිනා නිරාදීනවතං, පටිසල්ලානසාරුප්පන්ති ආනිසංසං දීපෙතීති ආහ ‘‘සෙනාසනප්පභෙදෙ…පෙ… පරිදීපන’’න්ති.
මාතිකාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිද්දෙසවණ්ණනා
509. කම්මත්ථෙහි ¶ දිට්ඨි-සද්දාදීහි සාසනං වුත්තන්ති ‘‘දිට්ඨත්තා දිට්ඨී’’තිආදි වුත්තං. සභාවට්ඨෙනාති අවිපරීතට්ඨෙන. සික්ඛියමානො කායාදීනි විනෙති, න අඤ්ඤථාති ආහ ‘‘සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන විනයො’’ති, විනයො වා සික්ඛිතබ්බානි ¶ සික්ඛාපදානි, ඛන්ධත්තයං සික්ඛිතබ්බන්ති විනයො වියාති විනයොති දස්සෙති. සත්ථු අනුසාසනදානභූතං සික්ඛත්තයන්ති ආහ ‘‘අනුසිට්ඨිදානවසෙනා’’ති.
සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තාති සම්මාදිට්ඨියා පච්චයත්තා. තිස්සො හි සික්ඛා සික්ඛන්තස්ස සම්මාදිට්ඨි පරිපූරතීති. ‘‘තස්මාතිහ ත්වං භික්ඛු ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු, කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369) වචනතො සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමං සික්ඛත්තයං. එතස්මිඤ්ච අත්ථද්වයෙ ඵලකාරණොපචාරෙහි සික්ඛත්තයං ‘‘දිට්ඨී’’ති වුත්තං, කුසලධම්මෙහි වා අත්තනො එකදෙසභූතෙහීති අධිප්පායො. භගවතො විනයනකිරියත්තා විනයො සික්ඛත්තයං, තං පන විනයනං ධම්මෙනෙව අවිසමසභාවෙන, දෙසනාධම්මෙන වා පවත්තං, න දණ්ඩාදිනාති ‘‘ධම්මවිනයො’’ති වුත්තං.
අනවජ්ජධම්මත්ථන්ති පරමානවජ්ජනිබ්බානත්ථං, අකුප්පචෙතොවිමුත්තිඅත්ථං වා. ධම්මෙසු අභිඤ්ඤෙය්යාදීසු අභිජානනාදිකාරණං සික්ඛත්තයන්ති තං ‘‘ධම්මවිනයො’’ති වුත්තං. ‘‘ඉමිස්සා ඉමස්මි’’න්ති පුනප්පුනං වුච්චමානං නියමකරණං හොති, එව-සද්දලොපො වා කතොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘නියමො කතො’’ති.
510. භික්ඛුකොති අනඤ්ඤත්ථෙන ක-කාරෙන පදං වඩ්ඪිතන්ති ‘‘භික්ඛනධම්මතායා’’ති අත්ථමාහ. භික්ඛකොති පන පාඨෙ භික්ඛතීති භික්ඛකොති අත්ථො. ජල්ලිකං රජමිස්සං මලං, අමිස්සං මලමෙව. භින්නපටධරොති නිබ්බචනං භින්නපටධරෙ භික්ඛු-සද්දස්ස නිරුළ්හත්තා වුත්තං.
යස්ස භාවෙතබ්බො පහාතබ්බො ච ඔධි අවසිට්ඨො අත්ථි, සො ඔධිසො, අරහා පන තදභාවා ඔධිරහිතොති ‘‘අනොධිසො කිලෙසානං පහානා භික්ඛූ’’ති වුත්තො. ඔධි-සද්දො වා එකදෙසෙ ¶ නිරුළ්හොති සබ්බමග්ගා සබ්බකිලෙසා ච අරහතා භාවිතා පහීනා ච ‘‘ඔධී’’ති න වුච්චන්ති. පහානාති ඉදඤ්ච නිබ්බචනං භෙදනපරියායවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
සෙක්ඛොතිආදිනා ¶ භික්ඛු-සද්දෙන වුච්චමානං අත්ථං ගුණවසෙන දස්සෙති, හෙට්ඨා පන ‘‘සමඤ්ඤාය පටිඤ්ඤායා’’ති පඤ්ඤායනවසෙන, ‘‘භික්ඛතී’’තිආදිනා නිබ්බචනවසෙන දස්සිතො.
සෙක්ඛො භික්ඛූති සත්ත සෙක්ඛා කථිතා, භින්නත්තා පාපකානං…පෙ… භික්ඛූති ඛීණාසවොව කථිතොති ඉදං ද්වයං ‘‘සෙක්ඛොති පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන සද්ධිං සත්ත අරියා, භින්නත්තාති ඉමිනා පන චත්තාරො ඵලට්ඨා’’ති ඉමිනා ද්වයෙන න සමෙති, තදිදං නිප්පරියායදස්සනං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘සෙසට්ඨානෙසු පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො කථිතා’’ති වුත්තං, නනු පටිඤ්ඤාය භික්ඛුසීලොපි වුත්තොති? වුත්තො, න පන ඉධාධිප්පෙතො සබ්බප්පකාරජ්ඣානනිබ්බත්තකස්ස අධිප්පෙතත්තා.
භගවතො වචනං උපසම්පදාකම්මකරණස්ස කාරණත්තා ඨානං, තදනුරූපං ඨානාරහං, අනූනඤත්තිඅනුස්සාවනං උප්පටිපාටියා ච අවුත්තන්ති අත්ථො.
511. නිප්පරියායතො සීලං සමාදානවිරතිඅවීතික්කමනවිරතිභාවතොති අධිප්පායො. අනභිජ්ඣාදීනි සන්ධාය චෙතසිකසීලස්ස පරියායසීලතා වුත්තා. නගරවඩ්ඪකී වත්ථුවිජ්ජාචරියොති වදන්ති. චතුබ්බිධො ආහාරො අසිතාදීනි, භක්ඛිතබ්බභුඤ්ජිතබ්බලෙහිතබ්බචුබිතබ්බානි වා.
පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො පිහිතින්ද්රියො හොති තිණ්ණං සුචරිතානං ඉන්ද්රියසංවරාහාරත්තා, පාතිමොක්ඛසංවරො වා ඉන්ද්රියසංවරස්ස උපනිස්සයො හොති. ඉති පාතිමොක්ඛසංවරෙන පිහිතින්ද්රියො ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’ති වුත්තො. ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘සංවුතො’’ති එතස්ස පිහිතින්ද්රියොති අත්ථමාහ. පාතිමොක්ඛෙන ච සංවරෙන චාති ඉදං පාතිමොක්ඛතො අඤ්ඤං සීලං කායිකඅවීතික්කමාදිග්ගහණෙන ගහිතන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. දුතියො පනත්ථො ද්වින්නම්පි එකත්ථතං සන්ධාය වුත්තො.
513. සබ්බම්පි ¶ දුස්සීල්යන්ති ඉමිනා අභිජ්ඣාදයො ච ගහිතාති සන්ධායාහ ‘‘මනසාපි ආචරති එව, තස්මා තං දස්සෙතු’’න්ති. තත්ථාති කායිකවීතික්කමාදිවසෙන වුත්තෙසු අනාචාරෙසු. ගරුභණ්ඩවිස්සජ්ජනමාපජ්ජතීති ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජතීති අත්ථො.
අරොපිමොති ¶ සඞ්ඝිකභූමියං උට්ඨිතො වුත්තො. ඵාතිකම්මන්ති ගරුභණ්ඩන්තරභූතං කම්මං. දණ්ඩකම්මන්ති යථාවුත්තං හත්ථකම්මමාහ. සිනායන්ති එතෙනාති සිනානං, චුණ්ණාදි.
සච්චාලීකෙන පියවාදී ‘‘චාටූ’’ති වුච්චති, චාටුං අත්තානං ඉච්ඡතීති චාටුකාමො, තස්ස භාවො චාටුකම්යතා. මුග්ගසූපස්ස අප්පවිසනට්ඨානං නාම නත්ථි සබ්බාහාරෙහි අවිරුද්ධත්තාති අධිප්පායො. පරිභටති ධාරෙති, පොසෙති වාති පරිභටො, අථ වා පරිවාරභූතො භටො සෙවකො පරිභටො.
භණ්ඩාගාරිකකම්මං ගිහීනං කරියමානං වුත්තං. පිණ්ඩත්ථං පටිපිණ්ඩදානං, පිණ්ඩං දත්වා පටිපිණ්ඩග්ගහණං වා පිණ්ඩපටිපිණ්ඩං. සඞ්ඝභොගචෙතියභොගානං අයොනිසො විචාරණං සඞ්ඝුප්පාදචෙතියුප්පාදපට්ඨපනං, අත්තනො සන්තකෙ විය පටිපජ්ජනන්ති කෙචි.
514. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගොචරො වියාති ගොචරො, අභිණ්හං චරිතබ්බට්ඨානං. ගාවො වා චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි, තෙහි චරිතබ්බට්ඨානං ගොචරො. අයුත්තො ගොචරො අගොචරොති තදඤ්ඤො යුත්තො ‘‘ගොචරො’’ති වුත්තො.
වා-සද්දො විධුනනත්ථොපි හොතීති කත්වා ආහ ‘‘විනිද්ධුතකිබ්බිසානි වා’’ති.
515. අවරා පච්ඡිමා මත්තා එතෙසන්ති ඔරමත්තකානි. සංයමකරණීයානීති කායවාචාසංයමමත්තෙන කත්තබ්බපටිකම්මානි, වික්ඛිපිතබ්බානි වා. ‘‘පුන න එවං කරොමී’’ති චිත්තෙන සංවරමත්තෙන, ඉන්ද්රියසංවරෙනෙව වා කරණීයානි සංවරකරණීයානි. දිවිවිහාරජනපදවාසී දිවිවිහාරවාසී. මනස්ස අධිට්ඨානමෙව අධිට්ඨානාවිකම්මං. දෙසනා ඉධ ‘‘වුට්ඨානාවිකම්ම’’න්ති අධිප්පෙතා. තත්ථ ‘‘චිත්තුප්පාදකරණීයානි මනසිකාරපටිබද්ධානී’’ති වචනතො පාතිමොක්ඛසංවරවිසුද්ධත්ථං ¶ අනතික්කමනීයානි අනාපත්තිගමනීයානි වජ්ජානි වුත්තානීති ආචරියස්ස අධිප්පායො. චතුබ්බිධස්සාති අත්තානුවාදපරානුවාදදණ්ඩදුග්ගතිභයස්ස.
516. ‘‘ඉධ භික්ඛූ’’ති භික්ඛු එව අධිප්පෙතොති සන්ධාය ‘‘සෙසසික්ඛා පන අත්ථුද්ධාරවසෙන සික්ඛා-සද්දස්ස අත්ථදස්සනත්ථං වුත්තා’’ති ආහ. භික්ඛුග්ගහණං ¶ පන අග්ගපරිසාමුඛෙන සබ්බජ්ඣානනිබ්බත්තකානං චතුන්නම්පි පරිසානං දස්සනත්ථං කතං. ගුණතො වා භික්ඛු අධිප්පෙතොති සබ්බාපි සික්ඛා ඉධාධිප්පෙතාති දට්ඨබ්බා. සබ්බෙන සික්ඛාසමාදානෙනාති එත්ථ යෙන සමාදානෙන සබ්බාපි සික්ඛා සමාදින්නා හොන්ති, තං එකම්පි සබ්බසමාදානකිච්චකරත්තා සබ්බසමාදානං නාම හොති, අනෙකෙසු පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. සබ්බෙන සික්ඛිතබ්බාකාරෙනාති අවීතික්කමදෙසනාවුට්ඨානවත්තචරණාදිආකාරෙන. වීතික්කමනවසෙන සෙසස්සපි නිස්සෙසතාකරණං සන්ධාය ‘‘භින්නස්සපී’’තිආදිමාහ.
519. ආවරණීයෙහි චිත්තපරිසොධනභාවනා ජාගරියානුයොගොති කත්වා ආහ ‘‘භාවන’’න්ති. සුප්පපරිග්ගාහකන්ති ‘‘සුප්පපරිග්ගාහකං නාම ඉදං ඉතො පුබ්බෙ ඉතො පරඤ්ච නත්ථි, අයමෙතස්ස පච්චයො’’තිආදිනා පරිග්ගාහකං.
520-521. යුත්තොති ආරම්භමානො. සාතච්චං නෙපක්කඤ්ච පවත්තයමානො ජාගරියානුයොගං අනුයුත්තො හොතීති සම්බන්ධං දස්සෙති.
522. ලොකියායපි…පෙ… ආහාති ඉදං විපස්සනාභාවනාය සතිපට්ඨානාදයො එකස්මිං ආරම්මණෙ සහ නප්පවත්තන්ති, පවත්තමානානිපි ඉන්ද්රියබලානි බොජ්ඣඞ්ගෙස්වෙව අන්තොගධානි හොන්ති. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගග්ගහණෙන හි තදුපනිස්සයභූතං සද්ධින්ද්රියං සද්ධාබලඤ්ච ගහිතමෙව හොති ‘‘සද්ධූපනිසං පාමොජ්ජ’’න්ති (සං. නි. 2.23) වුත්තත්තා. මග්ගඞ්ගානි පඤ්චෙව විපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
523. සමන්තතො, සම්මා, සමං වා සාත්ථකාදිපජානනං සම්පජානං, තදෙව සම්පජඤ්ඤං. තෙනාති සතිසම්පයුත්තත්තා එව උද්දෙසෙ අවුත්තාපි සති නිද්දෙසෙ ‘‘සතො’’ති ඉමිනා වුත්තාති අධිප්පායො.
සාත්ථකානං ¶ අභික්කමාදීනං සම්පජානනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. එවං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු පන භික්ඛාචාරගොචරෙ අඤ්ඤත්ථාපි ච පවත්තෙසු අවිජහිතෙ කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ගොචරෙ සම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනමෙව සම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං.
ද්වෙ ¶ කථාති වචනකරණාකරණකථා න කථිතපුබ්බා. වචනං කරොමි එව, තස්මා සුබ්බචත්තා පටිවචනං දෙමීති අත්ථො.
කම්මට්ඨානසීසෙනෙවාති කම්මට්ඨානග්ගෙනෙව, කම්මට්ඨානං පධානං කත්වා එවාති අත්ථො. තෙන ‘‘පත්තම්පි අචෙතන’’න්තිආදිනා වක්ඛමානං කම්මට්ඨානං, යථාපරිහරියමානං වා අවිජහිත්වාති දස්සෙති. ‘‘තස්මා’’ති එතස්ස ‘‘ධම්මකථා කථෙතබ්බායෙවාති වදන්තී’’ති එතෙන සම්බන්ධො. භයෙති පරචක්කාදිභයෙ.
අවසෙසට්ඨානෙති යාගුඅග්ගහිතට්ඨානෙ. ඨානචඞ්කමනමෙවාති අධිට්ඨාතබ්බිරියාපථවසෙන වුත්තං, න භොජනාදිකාලෙ අවස්සං කත්තබ්බනිසජ්ජායපි පටික්ඛෙපවසෙන.
ථෙරො දාරුචීරියො –
‘‘තස්මාතිහ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං. දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සති, සුතෙ මුතෙ විඤ්ඤාතෙ. යතො ඛො තෙ, බාහිය, දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සති, සුතෙ මුතෙ විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තං භවිස්සති, තතො ත්වං, බාහිය, න තෙන, යතො ත්වං, බාහිය, න තෙන. තතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථ, යතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථ. තතො ත්වං, බාහිය, නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙන. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති (උදා. 10) –
එත්තකෙන අරහත්තං සච්ඡාකාසි.
ඛාණුආදිපරිහරණත්ථං, පතිට්ඨිතපාදපරිහරණත්ථං වා පස්සෙන හරණං වීතිහරණන්ති වදන්ති. යාව ¶ පතිට්ඨිතපාදො, තාව ආහරණං අතිහරණං, තතො පරං හරණං වීතිහරණන්ති අයං වා එතෙසං විසෙසො. අවීචින්ති නිරන්තරං.
පඨමජවනෙපි…පෙ… න හොතීති ඉදං පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියං ඉත්ථිපුරිසොති රජ්ජනාදීනං අභාවං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනානං අයොනිසො ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනවසෙන ඉට්ඨෙ ඉත්ථිරූපාදිම්හි ලොභො, අනිට්ඨෙ ච පටිඝො උප්පජ්ජති. මනොද්වාරෙ පන ඉත්ථිපුරිසොති රජ්ජනාදි හොති, තස්ස ¶ පඤ්චද්වාරජවනං මූලං, යථාවුත්තං වා සබ්බං භවඞ්ගාදි. එවං මනොද්වාරජවනස්ස මූලවසෙන මූලපරිඤ්ඤා වුත්තා. ආගන්තුකතාවකාලිකතා පන පඤ්චද්වාරජවනස්සෙව අපුබ්බතිත්තරතාවසෙන. මණිසප්පො සීහළදීපෙ විජ්ජමානා එකා සප්පජාතීති වදන්ති. චලනන්ති කම්පනං.
අතිහරතීති යාව මුඛා ආහරති. වීතිහරතීති තතො යාව කුච්ඡි, තාව හරති, කුච්ඡිගතං වා පස්සතො හරති. අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙතීති වායුආදීහි අතිවිසොසනං යථා න හොති, තථා පාලෙති. ආභුජතීති පරියෙසනජ්ඣොහරණජිණ්ණාජිණ්ණතාදිං ආවජ්ජෙති, විජානාතීති අත්ථො. තංතංවිජානනනිප්ඵාදකොයෙව හි පයොගො ‘‘සම්මාපයොගො’’ති වුත්තොති. අථ වා ‘‘සම්මාපටිපත්තිමාගම්ම අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි භුජනකො නත්ථී’’තිආදිනා විජානනං ආභුජනං.
අට්ඨානෙති මනුස්සාමනුස්සපරිග්ගහිතෙ අයුත්තෙ ඨානෙ ඛෙත්තදෙවායතනාදිකෙ. තුම්බතො වෙළුනාළිආදිඋදකභාජනතො. තන්ති ඡඩ්ඩිතං උදකං.
ගතෙති ගමනෙති පුබ්බෙ අභික්කමපටික්කමග්ගහණෙන ගමනෙපි පුරතො පච්ඡතො ච කායස්ස අතිහරණං වුත්තන්ති ඉධ ගමනමෙව ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං, වක්ඛමානො වා එතෙසං විසෙසො.
එත්තකෙනාති කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වා චතුන්නං ඉරියාපථානං පවත්තනවචනමත්තෙන ගොචරසම්පජඤ්ඤං න පාකටං හොතීති අත්ථො. එවං පන සුත්තෙ කම්මට්ඨානං අවිභූතං හොතීති චඞ්කමනට්ඨානනිසජ්ජාසු එව පවත්තෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස සුත්තෙ පවත්තා අපාකටා හොන්තීති අත්ථො.
කායාදිකිරියාමයත්තා ¶ ආවජ්ජනකිරියාසමුට්ඨිතත්තා ච ජවනං, සබ්බම්පි වා ඡද්වාරප්පවත්තං කිරියාමයපවත්තං නාම, දුතියජ්ඣානං වචීසඞ්ඛාරවිරහා ‘‘තුණ්හීභාවො’’ති වුච්චති.
526. උපාසනට්ඨානන්ති ඉස්සාසානං විය උපාසනස්ස සික්ඛායොගකරණස්ස කම්මට්ඨානඋපාසනස්ස ඨානන්ති අත්ථො. තමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යොගපථ’’න්ති ආහාති. සීසං ධොවතීති ඉච්ඡාදාසබ්යා භුජිස්සතං ඤාපයති, මිච්ඡාපටිපන්නෙහි වා පක්ඛිත්තං අයසරජං ධොවති.
529. විනයපරියායෙන ¶ අදින්නාදානපාරාජිකෙ ආගතං. සුත්තන්තපරියායෙන ආරඤ්ඤකසික්ඛාපදෙ ‘‘පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති ආගතං ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං සන්ධාය. න හි සො විනයපරියායිකෙ අරඤ්ඤෙ වසනතො ‘‘ආරඤ්ඤකො පන්තසෙනාසනො’’ති සුත්තෙ වුත්තොති.
530. ‘‘නිතුම්බ’’න්තිපි ‘‘නදීකුඤ්ජ’’න්තිපි යං වදන්ති, තං කන්දරන්ති අපබ්බතපදෙසෙපි විදුග්ගනදීනිවත්තනපදෙසං කන්දරන්ති දස්සෙති.
531. භාජෙත්වා දස්සිතන්ති එතෙන භාජෙතබ්බතං අන්තෙ නිද්දෙසස්ස කාරණං දස්සෙති.
533. රහස්ස කිරියා රහස්සං, තං අරහති තස්ස යොග්ගන්ති රාහස්සෙය්යකං. විචිත්තා හි තද්ධිතාති. රහසි වා සාධු රහස්සං, තස්ස යොග්ගං රාහස්සෙය්යකං.
537. පරිග්ගහිතනිය්යානන්ති පරිග්ගහිතනිය්යානසභාවං, කායාදීසු සුට්ඨු පවත්තියා නිය්යානසභාවයුත්තන්ති අත්ථො. කායාදිපරිග්ගහණං ඤාණං වා පරිග්ගහො, තං-සම්පයුත්තතාය පරිග්ගහිතං නිය්යානභූතං උපට්ඨානං කත්වාති අත්ථො.
542-543. විකාරප්පත්තියාති චිත්තස්ස විකාරාපත්තිභාවෙනාති අත්ථො. සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනාති සත්තසඞ්ඛාරගතසබ්බකොධසඞ්ගාහිකවසෙන. සබ්බසඞ්ගහණඤ්ච සමුච්ඡෙදප්පහානස්සපි අධිප්පෙතත්තා කතන්ති වෙදිතබ්බං.
546. ඉදං ¶ සන්ධායාති ‘‘ද්වෙ ධම්මා’’ති සන්ධාය. එකවචනෙන ‘‘ථිනමිද්ධ’’න්ති උද්දිසිත්වාපි නිද්දෙසෙ ‘‘සන්තා’’ති වචනභෙදො, බහුවචනං කතන්ති අත්ථො. නිරොධසන්තතායාති වචනං අඞ්ගසන්තතාය, සභාවසන්තතාය වා සන්තතානිවාරණත්ථං.
550. ථිනමිද්ධවිකාරවිරහා තප්පටිපක්ඛසඤ්ඤා ආලොකසඤ්ඤා නාම හොති. තෙනෙව වුත්තං ‘‘අයං සඤ්ඤා ආලොකා හොතී’’ති.
553. ‘‘වන්තත්තා මුත්තත්තා’’තිආදීනි, ‘‘ආලොකා හොතී’’තිආදීනි ච ‘‘චත්තත්තාතිආදීනී’’ති වුත්තානි. ආදි-සද්දෙන වා ද්වින්නම්පි නිද්දෙසපදානි ¶ සඞ්ගහෙත්වා තත්ථ යානි යෙසං වෙවචනානි, තානෙව සන්ධාය ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පටිමුඤ්චතොති එතෙන සාරම්භං අභිභවං දස්සෙති. නිරාවරණා හුත්වා ආභුජති සම්පජානාතීති නිරාවරණාභොගා, තංසභාවත්තා විවටා.
556. ‘‘විකාලො නු ඛො, න නු ඛො’’ති අනිච්ඡයතාය කතවත්ථුජ්ඣාචාරමූලකො විප්පටිසාරො වත්ථුජ්ඣාචාරො කාරණවොහාරෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො.
562. කිලිස්සන්තීති කිලෙසෙන්තීති අත්ථං වදන්ති, සදරථභාවෙන සයමෙව වා කිලිස්සන්ති. න හි තෙ උප්පජ්ජමානා කිලෙසරහිතා උප්පජ්ජන්තීති.
564. ඉධෙව ච විභඞ්ගෙ ‘‘උපෙතො හොතී’’තිආදි තත්ථ තත්ථ වුත්තමෙව.
588. නිද්දෙසවසෙනාති ‘‘තත්ථ කතමා උපෙක්ඛා? යා උපෙක්ඛා’’තිආදිනිද්දෙසවසෙන. ‘‘ඉමාය උපෙක්ඛාය උපෙතො හොතී’’තිආදි පටිනිද්දෙසවසෙනාති වදන්ති. ‘‘තත්ථ කතමා…පෙ… ඉමාය උපෙක්ඛාය උපෙතො හොතී’’ති එතෙන පුග්ගලො නිද්දිට්ඨො හොති, ‘‘සමුපෙතො’’තිආදිනා පටිනිද්දිට්ඨො. යාව වා ‘‘සමන්නාගතො’’ති පදං, තාව නිද්දිට්ඨො, ‘‘තෙන වුච්චති උපෙක්ඛකො’’ති ඉමිනා පටිනිද්දිට්ඨොති තෙසං වසෙන නිද්දෙසපටිනිද්දෙසා යොජෙතබ්බා. පකාරෙනාති උපෙක්ඛාය ‘‘උපෙක්ඛනා’’තිආදිධම්මප්පකාරෙන ‘‘උපෙතො සමුපෙතො’’තිආදිපුග්ගලප්පකාරෙන ච උපෙක්ඛකසද්දස්ස අත්ථං ඨපෙන්තො පට්ඨපෙන්ති. ‘‘උපෙක්ඛා’’ති එතස්ස අත්ථස්ස ‘‘උපෙක්ඛනා’’ති කාරණං. උපෙක්ඛනාවසෙන ¶ හි උපෙක්ඛාති. තථා ‘‘උපෙතො සමුපෙතො’’ති එතෙසං ‘‘උපාගතො සමුපාගතො’’ති කාරණන්ති එවං ධම්මපුග්ගලවසෙන තස්ස තස්සත්ථස්ස කාරණං දස්සෙන්තා විවරන්ති, ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති ඉමස්සෙව වා අත්ථස්ස ‘‘ඉමාය උපෙක්ඛාය උපෙතො හොතී’’තිආදිනා කාරණං දස්සෙන්තා. ‘‘උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා සමුපෙතො’’තිආදිනා බ්යඤ්ජනානං විභාගං දස්සෙන්තා විභජන්ති. උපෙක්ඛක-සද්දන්තොගධාය වා උපෙක්ඛාය තස්සෙව ච උපෙක්ඛක-සද්දස්ස විසුං අත්ථවචනං ‘‘යා උපෙක්ඛා උපෙක්ඛනා’’තිආදිනා, ‘‘ඉමාය උපෙක්ඛාය උපෙතො හොතී’’තිආදිනා ච ¶ බ්යඤ්ජනවිභාගො. සබ්බථා අඤ්ඤාතතා නිකුජ්ඣිතභාවො, කෙනචි පකාරෙන විඤ්ඤාතෙපි නිරවසෙසපරිච්ඡින්දනාභාවො ගම්භීරභාවො.
602. උපරිභූමිප්පත්තියාති ඉදං ‘‘රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’ති එත්ථෙව යොජෙතබ්බං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදීනිපි වා ආකාසානඤ්චායතනාදීනං උපරිභූමියොති සබ්බත්ථාපි න න යුජ්ජති.
610. විඤ්ඤාණඤ්චායතනනිද්දෙසෙ ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති තංයෙව ආකාසං විඤ්ඤාණෙන ඵුටං මනසි කරොති අනන්තං ඵරති, තෙන වුච්චති අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති එත්ථ විඤ්ඤාණෙනාති එතං උපයොගත්ථෙ කරණවචනං, තංයෙව ආකාසං ඵුටං විඤ්ඤාණං මනසි කරොතීති කිර අට්ඨකථායං වුත්තං. අයං වා එතස්ස අත්ථො – තංයෙව ආකාසං ඵුටං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිඤ්ඤාණෙන මනසි කරොතීති. අයං පනත්ථො යුත්තො – තංයෙව ආකාසං විඤ්ඤාණෙන ඵුටං තෙන ගහිතාකාරං මනසි කරොති, එවං තං විඤ්ඤාණං අනන්තං ඵරතීති. යඤ්හි ආකාසං පඨමාරුප්පසමඞ්ගී විඤ්ඤාණෙන අනන්තං ඵරති, තං ඵරණාකාරසහිතමෙව විඤ්ඤාණං මනසිකරොන්තො දුතියාරුප්පසමඞ්ගී අනන්තං ඵරතීති වුච්චතීති.
615. තංයෙව විඤ්ඤාණං අභාවෙතීති යං පුබ්බෙ ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති මනසි කතං, තංයෙවාති අත්ථො. තස්සෙව හි ආරම්මණභූතං පඨමෙන විය රූපනිමිත්තං තතියෙනාරුප්පෙන අභාවෙතීති.
නිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා
623. අභිධම්මභාජනීයෙ ¶ පඤ්චකනයදස්සනෙ ‘‘පඤ්ච ඣානානී’’ති ච, ‘‘තත්ථ කතමං පඨමං ඣාන’’න්ති ච ආදිනා උද්ධටං. උද්ධටානංයෙව චතුන්නං පඨමතතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානානං දස්සනතො, දුතියස්සෙව විසෙසදස්සනතො ච.
අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා
640. ලොකුත්තරාපනෙත්ථාති ¶ එතෙසු තීසුඣානෙසු ‘‘ලොකුත්තරා සියා අප්පමාණාරම්මණා’’ති එවං කොට්ඨාසිකා පන මග්ගකාලෙ, ඵලකාලෙ වා ලොකුත්තරභූතා එවාති අධිප්පායො. පරිච්ඡින්නාකාසකසිණාලොකකසිණානාපානබ්රහ්මවිහාරචතුත්ථානි සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථෙ සඞ්ගහිතානීති දට්ඨබ්බානි.
බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා මග්ගං භාවයිංසු, ඵලං සච්ඡිකරිංසූති, භාවෙස්සන්ති සච්ඡිකරිස්සන්තීති ච හෙට්ඨිමමග්ගඵලානං වසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කුසලතො තෙරසසු හි චතුත්ථෙසු අයං කථා පවත්තා, න ච කුසලචතුත්ථෙන අරහත්තමග්ගඵලානි දට්ඨුං සක්කොති.
‘‘කිරියතො තෙරසන්න’’න්ති එත්ථ ලොකුත්තරචතුත්ථං කිරියං නත්ථීති ‘‘ද්වාදසන්න’’න්ති වත්තබ්බං, කුසලතො වා තෙරසසු සෙක්ඛඵලචතුත්ථං අන්තොගධං කත්වා ‘‘කිරියතො තෙරසන්න’’න්ති අසෙක්ඛචතුත්ථෙන සහ වදතීති වෙදිතබ්බං. සබ්බත්ථපාදකඤ්චෙත්ථ ඛීණාසවානං යානි අභිඤ්ඤාදීනි සන්ති, තෙසං සබ්බෙසං පාදකත්තා සබ්බත්ථපාදකන්ති දට්ඨබ්බං. න හි තෙසං වට්ටං අත්ථීති. පරිච්ඡන්නාකාසකසිණචතුත්ථාදීනි විය වා නවත්තබ්බතාය සබ්බත්ථපාදකසමානත්තා සබ්බත්ථපාදකතා දට්ඨබ්බා.
මනොසඞ්ඛාරා ¶ නාම සඤ්ඤාවෙදනා, චත්තාරොපි වා ඛන්ධා. නිමිත්තං ආරබ්භාති එත්ථ ‘‘නිමිත්තං නිබ්බානඤ්චා’’ති වත්තබ්බං.
‘‘අජ්ඣත්තො ධම්මො අජ්ඣත්තස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.20.28) එත්ථ ‘‘අජ්ඣත්තා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තත්තා න චෙතොපරියඤාණං විය යථාකම්මූපගඤාණං පරසන්තානගතමෙව ජානාති, සසන්තානගතම්පි පන අපාකටං රූපං දිබ්බචක්ඛු විය අපාකටං කම්මං විභාවෙති. තෙනාහ ‘‘අත්තනො කම්මජානනකාලෙ’’ති.
පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඣානවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.