📜

15. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

1. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා

718. එසෙවනයොති සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙත්වා තමෙව නයං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘ධම්මප්පභෙදස්ස හී’’තිආදිමාහ. නිරුත්තිපටිභානප්පභෙදා තබ්බිසයානං අත්ථාදීනං පච්චයුප්පන්නාදිභෙදෙහි භින්දිත්වා වෙදිතබ්බා.

‘‘යං කිඤ්චි පච්චයසමුප්පන්න’’න්ති එතෙන සච්චහෙතුධම්මපච්චයාකාරවාරෙසු ආගතානි දුක්ඛාදීනි ගහිතානි. සච්චපච්චයාකාරවාරෙසු නිබ්බානං, පරියත්තිවාරෙ භාසිතත්ථො, අභිධම්මභාජනීයෙ විපාකො කිරියඤ්චාති එවං පාළියං වුත්තානමෙව වසෙන පඤ්ච අත්ථා වෙදිතබ්බා, තථා ධම්මා ච.

විදහතීති නිබ්බත්තකහෙතුආදීනං සාධාරණං නිබ්බචනං, තදත්ථං පන විභාවෙතුමාහ ‘‘පවත්තෙති චෙව පාපෙති චා’’ති. තෙසු පුරිමො අත්ථො මග්ගවජ්ජෙසු දට්ඨබ්බො. භාසිතම්පි හි අවබොධනවසෙන අත්ථං පවත්තෙතීති. මග්ගො පන නිබ්බානං පාපෙතීති තස්මිං පච්ඡිමො.

ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙති එත්ථ ධම්ම-සද්දො සභාවවාචකොති කත්වා ආහ ‘‘යා සභාවනිරුත්තී’’ති, අවිපරීතනිරුත්තීති අත්ථො. තස්සා අභිලාපෙති තස්සා නිරුත්තියා අවචනභූතාය පඤ්ඤත්තියා අභිලාපෙති කෙචි වණ්ණයන්ති. එවං සති පඤ්ඤත්ති අභිලපිතබ්බා , න වචනන්ති ආපජ්ජති, න ච වචනතො අඤ්ඤං අභිලපිතබ්බං උච්චාරෙතබ්බං අත්ථි, අථාපි ඵස්සාදිවචනෙහි බොධෙතබ්බං අභිලපිතබ්බං සියා, එවං සති අත්ථධම්මවජ්ජං තෙහි බොධෙතබ්බං න විජ්ජතීති තෙසං නිරුත්තිභාවො ආපජ්ජති. ‘‘ඵස්සොති ච සභාවනිරුත්ති, ඵස්සං ඵස්සාති න සභාවනිරුත්තී’’ති දස්සිතොවායමත්ථො, න ච අවචනං එවංපකාරං අත්ථි, තස්මා වචනභූතාය එව තස්සා සභාවනිරුත්තියා අභිලාපෙ උච්චාරණෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති වුත්තත්තා නිරුත්තිසද්දාරම්මණාය සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො මනොද්වාරෙ නිරුත්තිපටිසම්භිදා පවත්තතීති වදන්ති. ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’ති ච වචනං සද්දං ගහෙත්වා පච්ඡා ජානනං සන්ධාය වුත්තන්ති. එවං පන අඤ්ඤස්මිං පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ අඤ්ඤං පච්චුප්පන්නාරම්මණන්ති වුත්තන්ති ආපජ්ජති. යථා පන දිබ්බසොතඤාණං මනුස්සාමනුස්සාදිසද්දප්පභෙදනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං තං තං සද්දවිභාවකං, එවං සභාවාසභාවනිරුත්තිනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං පච්චුප්පන්නසභාවනිරුත්තිසද්දාරම්මණං තංවිභාවකඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති වුච්චමානෙ න පාළිවිරොධො හොති. තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති ච පච්චුප්පන්නසද්දාරම්මණං පච්චවෙක්ඛණං පවත්තයන්තස්සාති න න සක්කා වත්තුං. තම්පි හි ඤාණං සභාවනිරුත්තිං විභාවෙන්තංයෙව තංතංසද්දපච්චවෙක්ඛණානන්තරං තංතංපභෙදනිච්ඡයහෙතුත්තා නිරුත්තිං භින්දන්තං පටිවිජ්ඣන්තමෙව උප්පජ්ජතීති ච පභෙදගතම්පි හොතීති. සභාවනිරුත්තීති මාගධභාසා අධිප්පෙතාති තතො අඤ්ඤං සක්කටනාමාදිසද්දං සන්ධාය ‘‘අඤ්ඤං පනා’’ති ආහ. බ්යඤ්ජනන්ති නිපාතපදමාහ.

කථිතං අට්ඨකථායං. බොධිමණ්ඩ-සද්දො පඨමාභිසම්බුද්ධට්ඨානෙ එව දට්ඨබ්බො, න යත්ථ කත්ථචි බොධිරුක්ඛස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානෙ. සුවණ්ණසලාකන්ති සෙට්ඨසලාකං, ධම්මදෙසනත්ථං සලාකං ගහෙත්වාති අත්ථො, න පටිසම්භිදායං ඨිතෙන පවාරිතං, තස්මා පටිසම්භිදාතො අඤ්ඤෙනෙව පකාරෙන ජානිතබ්බතො න සක්කටභාසාජානනං පටිසම්භිදාකිච්චන්ති අධිප්පායො.

ඉදං කථිතන්ති මාගධභාසාය සභාවනිරුත්තිතාඤාපනත්ථං ඉදං ඉදානි වත්තබ්බං කථිතන්ති අත්ථො. ඡද්දන්තවාරණ (ජා. 1.16.97 ආදයො) -තිත්තිරජාතකාදීසු (ජා. 1.4.73 ආදයො) තිරච්ඡානෙසු ච මාගධභාසා උස්සන්නා, න ඔට්ටකාදිභාසා සක්කටං වා.

තත්ථාති මාගධසෙසභාසාසු. සෙසා පරිවත්තන්ති එකන්තෙන කාලන්තරෙ අඤ්ඤථා හොන්ති විනස්සන්ති ච. මාගධා පන කත්ථචි කදාචි පරිවත්තන්තීපි න සබ්බත්ථ සබ්බදා සබ්බථා ච පරිවත්තති, කප්පවිනාසෙපි තිට්ඨතියෙවාති ‘‘අයමෙවෙකා න පරිවත්තතී’’ති ආහ. පපඤ්චොති චිරායනන්ති අත්ථො. බුද්ධවචනමෙව චෙතස්ස විසයො, තෙනෙව ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති ගාථං පුච්ඡිතො චිත්තො ගහපති ‘‘‘කිං නු ඛො එතං, භන්තෙ, භගවතා භාසිත’න්ති? ‘එවං ගහපතී’ති. ‘තෙන හි, භන්තෙ, මුහුත්තං ආගමෙථ, යාවස්ස අත්ථං පෙක්ඛාමී’’’ති (සං. නි. 4.347) ආහාති වදන්ති.

සබ්බත්ථකඤාණන්ති අත්ථාදීසු ඤාණං. තඤ්හි සබ්බෙසු තෙසු තීසු චතූසුපි වා පවත්තත්තා, කුසලකිරියභූතාය පටිභානපටිසම්භිදාය ධම්මත්ථභාවතො තීසු එව වා පවත්තත්තා ‘‘සබ්බත්ථකඤාණ’’න්ති වුත්තං. ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානීති සාත්ථකානං පච්චවෙක්ඛිතබ්බත්තා සබ්බො අත්ථො එතස්සාතිපි සබ්බත්ථකං, සබ්බස්මිං ඛිත්තන්ති වා. සෙක්ඛෙ පවත්තා අරහත්තප්පත්තියා විසදා හොන්තීති වදන්ති. පුබ්බයොගො විය පන අරහත්තප්පත්ති අරහතොපි පටිසම්භිදාවිසදතාය පච්චයො න න හොතීති පඤ්චන්නම්පි යථායොගං සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිසම්භිදාවිසදත්තකාරණතා යොජෙතබ්බා.

පුච්ඡාය පරතො පවත්තා කථාති කත්වා අට්ඨකථා ‘‘පරිපුච්ඡා’’ති වුත්තා. පටිපත්තිං පූරෙතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තීති පටිපත්තිගරුතාය ලාභං හීළෙන්තෙන සතසහස්සග්ඝනකම්පි කම්බලං වාසියා කොට්ටෙත්වා පරිභණ්ඩකරණං මයා කතං ආවජ්ජිත්වා ලාභගරුනො පරියත්තිධරා ධම්මකථිකාව භවිතුං න මඤ්ඤිස්සන්තීති වුත්තං හොති. එත්ථ ච ථෙරස්ස කඞ්ඛුප්පත්තියා පුබ්බෙ අවිසදතං දස්සෙත්වා අරහත්තප්පත්තස්ස පඤ්හවිස්සජ්ජනෙන අරහත්තප්පත්තියා විසදතා දස්සිතා. තිස්සත්ථෙරො අනන්තරං වුත්තො තිස්සත්ථෙරො එවාති වදන්ති.

පභෙදො නාම මග්ගෙහි අධිගතානං පටිසම්භිදානං පභෙදගමනං. අධිගමො තෙහි පටිලාභො, තස්මා සො ලොකුත්තරො, පභෙදො කාමාවචරො දට්ඨබ්බො. න පන තථාති යථා අධිගමස්ස බලවපච්චයො හොති, න තථා පභෙදස්සාති අත්ථො. ඉදානි පරියත්තියාදීනං අධිගමස්ස බලවපච්චයත්තාභාවං, පුබ්බයොගස්ස ච බලවපච්චයත්තං දස්සෙන්තො ‘‘පරියත්තිසවනපරිපුච්ඡා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පටිසම්භිදා නාම නත්ථීති පටිසම්භිදාධිගමො නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදානි යං වුත්තං හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ පනා’’තිආදිමාහ. පුබ්බයොගාධිගමා හි ද්වෙපි විසදකාරණාති ‘‘පුබ්බයොගො පභෙදස්ස බලවපච්චයො හොතී’’ති වුත්තන්ති.

සඞ්ගහවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සච්චවාරාදිවණ්ණනා

719. හෙතුවාරෙ කාලත්තයෙපි හෙතුඵලධම්මා ‘‘අත්ථා’’ති වුත්තා, තෙසඤ්ච හෙතුධම්මා ‘‘ධම්මා’’ති, ධම්මවාරෙ වෙනෙය්යවසෙන අතීතානඤ්ච සඞ්ගහිතත්තා ‘‘උප්පන්නා සමුප්පන්නා’’තිආදි න වුත්තන්ති අතීතපච්චුප්පන්නා ‘‘අත්ථා’’ති වුත්තා, තංනිබ්බත්තකා ච ‘‘ධම්මා’’ති ඉදමෙතෙසං ද්වින්නම්පි වාරානං නානත්තං.

සච්චවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

725. අවුත්තත්තාති ‘‘තෙසං විපාකෙ ඤාණ’’න්ති සාමඤ්ඤෙන වත්වා විසෙසෙන අවුත්තත්තාති අධිප්පායො. එත්ථ ච කිරියානං අවිපාකත්තා ධම්මභාවො න වුත්තොති. යදි එවං විපාකා න හොන්තීති අත්ථභාවො ච න වත්තබ්බොති? න, පච්චයුප්පන්නත්තා. එවඤ්චෙ කුසලාකුසලානම්පි අත්ථභාවො ආපජ්ජතීති. නප්පටිසිද්ධො, විපාකස්ස පන පධානහෙතුතාය පාකටත්තා ධම්මභාවොව තෙසං වුත්තො. කිරියානං පච්චයත්තා ධම්මභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා, කම්මඵලසම්බන්ධස්ස පන අහෙතුත්තා ධම්මභාවො න වුත්තො. අපිච ‘‘අයං ඉමස්ස පච්චයො, ඉදං පච්චයුප්පන්න’’න්ති එවං භෙදං අකත්වා කෙවලං කුසලාකුසලෙ විපාකකිරියධම්මෙ ච සභාවතො පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ධම්මපටිසම්භිදා අත්ථපටිසම්භිදා ච හොතීතිපි තෙසං අත්ථධම්මතා න වුත්තාති වෙදිතබ්බා . කුසලාකුසලවාරෙසු ච ධම්මපටිසම්භිදා කුසලාකුසලානං පච්චයභාවං සත්තිවිසෙසං සනිප්ඵාදෙතබ්බතං පස්සන්තී නිප්ඵාදෙතබ්බාපෙක්ඛා හොතීති තංසම්බන්ධෙනෙව ‘‘තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති වුත්තං. සභාවදස්සනමත්තමෙව පන අත්ථපටිසම්භිදාය කිච්චං නිප්ඵන්නඵලමත්තදස්සනතොති තස්සා නිප්ඵාදකානපෙක්ඛත්තා විපාකවාරෙ ‘‘තෙසං විපච්චනකෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සභාවපඤ්ඤත්තියාති න සත්තාදිපඤ්ඤත්තියා, අවිපරීතපඤ්ඤත්තියා වා. ඛොභෙත්වාති ලොමහංසජනනසාධුකාරදානාදීහි ඛොභෙත්වා. පුන ධම්මස්සවනෙජානිස්සථාති අප්පස්සුතත්තා දුතියවාරං කථෙන්තො තදෙව කථෙස්සතීති අධිප්පායො.

746. භූමිදස්සනත්ථන්ති එත්ථ කාමාවචරා ලොකුත්තරා ච භූමි ‘‘භූමී’’ති වෙදිතබ්බා, චිත්තුප්පාදා වාති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

747. පච්චයසමුප්පන්නඤ්ච අත්ථං පච්චයධම්මඤ්චාති වචනෙහි හෙතාදිපච්චයසමුප්පන්නානං කුසලාකුසලරූපානම්පි අත්ථපරියායං, හෙතාදිපච්චයභූතානං විපාකකිරියරූපානම්පි ධම්මපරියායඤ්ච දස්සෙති. පටිභානපටිසම්භිදාය කාමාවචරවිපාකාරම්මණතා මහග්ගතාරම්මණතා ච පටිසම්භිදාඤාණාරම්මණත්තෙ න යුජ්ජති පටිසම්භිදාඤාණානං කාමාවචරලොකුත්තරකුසලෙසු කාමාවචරකිරියාලොකුත්තරවිපාකෙසු ච උප්පත්තිතො. සබ්බඤාණාරම්මණතාය සති යුජ්ජෙය්ය, ‘‘යෙන ඤාණෙන තානි ඤාණානි ජානාතී’’ති (විභ. 726) වචනතො පන න සබ්බඤාණාරම්මණතාති කථයන්ති. සුත්තන්තභාජනීයෙ පන ‘‘ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා සබ්බඤාණාරම්මණතා සියා. අභිධම්මභාජනීයෙපි චිත්තුප්පාදවසෙන කථනං නිරවසෙසකථනන්ති යථාදස්සිතවිසයවචනවසෙන ‘‘යෙන ඤාණෙන තානි ඤාණානි ජානාතී’’ති යං වුත්තං, තං අඤ්ඤාරම්මණතං න පටිසෙධෙතීති. යථා ච අත්ථපටිසම්භිදාවිසයානං න නිරවසෙසෙන කථනං අභිධම්මභාජනීයෙ, එවං පටිභානපටිසම්භිදාවිසයස්සපීති. එවං පටිභානපටිසම්භිදාය සබ්බඤාණවිසයත්තා ‘‘තිස්සො පටිසම්භිදා සියා පරිත්තාරම්මණා සියා මහග්ගතාරම්මණා සියා අප්පමාණාරම්මණා’’ති (විභ. 749) වුත්තා.

යදිපි ‘‘සියා අත්ථපටිසම්භිදා න මග්ගාරම්මණා’’ති (විභ. 749) වචනතො අභිධම්මභාජනීයෙ වුත්තපටිසම්භිදාස්වෙව පඤ්හපුච්ඡකනයො පවත්තො. න හි මග්ගො පච්චයුප්පන්නො න හොති, අභිධම්මභාජනීයෙ ච පටිසම්භිදාඤාණවිසයා එව පටිභානපටිසම්භිදා වුත්තාති න තස්සා මහග්ගතාරම්මණතාති. එවමපි ද්වෙපි එතා පාළියො විරුජ්ඣන්ති, තාසු බලවතරාය ඨත්වා ඉතරාය අධිප්පායො මග්ගිතබ්බො. කුසලාකුසලානං පන පච්චයුප්පන්නත්තපටිවෙධොපි කුසලාකුසලභාවපටිවෙධවිනිමුත්තො නත්ථීති නිප්පරියායා තත්ථ ධම්මපටිසම්භිදා එකන්තධම්මවිසයත්තා, තථා විපාකකිරියානං පච්චයභාවපටිවෙධොපි විපාකකිරියභාවපටිවෙධවිනිමුත්තො නත්ථීති නිප්පරියායා තත්ථ අත්ථපටිසම්භිදා එකන්තිකඅත්ථවිසයත්තා. කිඤ්චි පන ඤාණං අප්පටිභානභූතං නත්ථි ඤෙය්යප්පකාසනතොති සබ්බස්මිම්පි ඤාණෙ නිප්පරියායා පටිභානපටිසම්භිදා භවිතුං අරහති. නිප්පරියායපටිසම්භිදාසු පඤ්හපුච්ඡකස්ස පවත්තියං ද්වෙපි පාළියො න විරුජ්ඣන්ති.

සද්දාරම්මණත්තා බහිද්ධාරම්මණාති එත්ථ පරස්ස අභිලාපසද්දාරම්මණත්තාති භවිතබ්බං. න හි සද්දාරම්මණතා බහිද්ධාරම්මණතාය කාරණං සද්දස්ස අජ්ඣත්තස්ස ච සබ්භාවාති. අනුවත්තමානො ච සො එව සද්දොති විසෙසනං න කතන්ති දට්ඨබ්බං.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිසම්භිදාවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.