තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > විභඞ්ග-මූලටීකා

751. ඔකාසට්ඨෙන ¶ ¶ සම්පයුත්තා ධම්මා ආරම්මණඤ්චාපි ඤාණස්ස වත්ථු. යාථාවකවත්ථුවිභාවනාති නහෙතාදිඅවිතථෙකප්පකාරවත්ථුවිභාවනා. යථා එකං නහෙතු, තථා එකං අඤ්ඤම්පීති හි ගහෙතබ්බං අවිතථසාමඤ්ඤයුත්තං ඤාණාරම්මණං යාථාවකවත්ථු. යාථාවකෙන වා අවිතථසාමඤ්ඤෙන වත්ථුවිභාවනා යාථාවකවත්ථුවිභාවනා.

දුකානුරූපෙහීති දුකමාතිකානුරූපෙහීති වදන්ති. ඔසානදුකස්ස පන දුකමාතිකං අනිස්සාය වුත්තත්තා දුකභාවානුරූපෙහීති වත්තබ්බං. එවං තිකානුරූපෙහීති එත්ථාපි දට්ඨබ්බං. ඔසානදුකෙ පන අත්ථොති ඵලං, අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං තං ජනෙතීති අත්ථජාපිකා, කාරණගතා පඤ්ඤා. ජාපිතො ජනිතො අත්ථො එතිස්සාති ජාපිතත්ථා, කාරණපඤ්ඤාසදිසී ඵලප්පකාසනභූතා ඵලසම්පයුත්තා පඤ්ඤා.

760. ‘‘චතස්සො ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, යොනියො. කතමා…පෙ… යො ඛො මං, සාරිපුත්ත, එවං ජාන’’න්ති (ම. නි. 1.152) වචනෙන චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං වුත්තං, ‘‘නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.153) පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකං. ‘‘සංයුත්තකෙ ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි, සත්තසත්තති ඤාණානී’’ති වුත්තං, තත්ථ පන නිදානවග්ගෙ සත්තසත්තති ආගතානි චතුචත්තාරීසඤ්ච, තෙසත්තති පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ සුතමයාදීනි ආගතානි ¶ දිස්සන්ති, න සංයුත්තකෙති. අඤ්ඤානිපීති එතෙන ඉධ එකකාදිවසෙන වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ ච ‘‘පුබ්බන්තෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා, බ්රහ්මජාලාදීසු ච ‘‘තයිදං තථාගතො පජානාති ‘ඉමානි දිට්ඨිට්ඨානානි එවං ගහිතානී’ති’’ආදිනා වුත්තං අනෙකඤාණප්පභෙදං සඞ්ගණ්හාති. යාථාවපටිවෙධතො සයඤ්ච අකම්පියං පුග්ගලඤ්ච තංසමඞ්ගිං ඤෙය්යෙසු අධිබලං කරොතීති ආහ ‘‘අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භකට්ඨෙන චා’’ති.

සෙට්ඨට්ඨානං ¶ සබ්බඤ්ඤුතං. පටිජානනවසෙන සබ්බඤ්ඤුතං අභිමුඛං ගච්ඡන්ති, අට්ඨ වා පරිසා උපසඞ්කමන්තීති ආසභා, බුද්ධා. ඉදං පනාති බුද්ධානං ඨානං සබ්බඤ්ඤුතමෙව වදති. තිට්ඨමානොවාති අවදන්තොපි තිට්ඨමානොව පටිජානාති නාමාති අත්ථො. අට්ඨසු පරිසාසු ‘‘අභිජානාමහං, සාරිපුත්ත, අනෙකසතං ඛත්තියපරිසං…පෙ… තත්ර වත මං භයං වා සාරජ්ජං වා ඔක්කමිස්සතීති නිමිත්තමෙතං, සාරිපුත්ත, න සමනුපස්සාමී’’ති (ම. නි. 1.151) වචනෙන දස්සිතඅකම්පියඤාණයුත්තො දසබලොහන්ති අභීතනාදං නදති. සීහනාදසුත්තෙන ඛන්ධකවග්ගෙ ආගතෙන.

‘‘දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) සුත්තසෙසෙන සප්පුරිසූපස්සයාදීනං ඵලසම්පත්ති පවත්ති, පුරිමසප්පුරිසූපස්සයාදිං උපනිස්සාය පච්ඡිමසප්පුරිසූපස්සයාදීනං සම්පත්ති පවත්ති වා වුත්තාති ආදි-සද්දෙන තත්ථ ච චක්ක-සද්දස්ස ගහණං වෙදිතබ්බං. පටිවෙධනිට්ඨත්තා අරහත්තමග්ගඤාණං පටිවෙධොති ‘‘ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාමා’’ති වුත්තං. තෙන පටිලද්ධස්සපි දෙසනාඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිපරස්ස බුජ්ඣනමත්තෙන හොතීති ‘‘අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාමා’’ති වුත්තං. තතො පරං පන යාව පරිනිබ්බානා දෙසනාඤාණප්පවත්ති තස්සෙව පවත්තිතස්ස ධම්මචක්කස්ස ඨානන්ති වෙදිතබ්බං, පවත්තිතචක්කස්ස චක්කවත්තිනො චක්කරතනට්ඨානං විය.

සමාදීයන්තීති සමාදානානි, තානි පන සමාදියිත්වා කතානි හොන්තීති ආහ ‘‘සමාදියිත්වා කතාන’’න්ති. කම්මමෙව වා කම්මසමාදානන්ති එතෙන සමාදාන-සද්දස්ස අපුබ්බත්ථාභාවං දස්සෙති මුත්තගත-සද්දෙ ගත-සද්දස්ස විය.

අගතිගාමිනින්ති ¶ නිබ්බානගාමිනිං. වුත්තඤ්හි ‘‘නිබ්බානඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි නිබ්බානගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්ති (ම. නි. 1.153).

හානභාගියධම්මන්ති හානභාගියසභාවං, කාමසහගතසඤ්ඤාදිධම්මං වා. තං කාරණන්ති පුබ්බෙව කතාභිසඞ්ඛාරාදිං.

‘‘ඉදානී’’ති එතස්ස ‘‘ඉමිනා අනුක්කමෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානී’’ති ඉමිනා සහ යොජනා කාතබ්බා. කිලෙසාවරණං තදභාවඤ්චාති කිලෙසාවරණාභාවං. කිලෙසක්ඛයාධිගමස්ස හි කිලෙසාවරණං අට්ඨානං, තදභාවො ඨානං. අනධිගමස්ස කිලෙසාවරණං ඨානං, තදභාවො ¶ අට්ඨානන්ති. තත්ථ තදභාවග්ගහණෙන ගහිතං ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිකාය සම්මාදිට්ඨියා ඨිතිං තබ්බිපරීතාය ඨානාභාවඤ්ච අධිගමස්ස ඨානං පස්සන්තෙන ඉමිනා ඤාණෙන අධිගමානධිගමානං ඨානාට්ඨානභූතෙ කිලෙසාවරණතදභාවෙ පස්සති භගවාති ඉමමත්ථං සාධෙන්තො ආහ ‘‘ලොකියසම්මාදිට්ඨිඨිතිදස්සනතො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිඨානාභාවදස්සනතො චා’’ති. එත්ථ ච අධිගමට්ඨානදස්සනමෙව අධිප්පෙතං උපරි භබ්බපුග්ගලවසෙනෙව විපාකාවරණාභාවදස්සනාදිකස්ස වක්ඛමානත්තා. ඉමිනා පන ඤාණෙන සිජ්ඣනතො පසඞ්ගෙන ඉතරම්පි වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ධාතුවෙමත්තදස්සනතොති රාගාදීනං අධිමත්තතාදිවසෙන තංසහිතානං ධාතූනං වෙමත්තතාදස්සනතො, ‘‘අයං ඉමිස්සා ධාතුයා අධිමත්තත්තා රාගචරිතො’’තිආදිනා චරියාහෙතූනං වා, රාගාදයො එව වා පකතිභාවතො ධාතූති රාගාදිවෙමත්තදස්සනතොති අත්ථො. පයොගං අනාදියිත්වාති සන්තතිමහාමත්තඅඞ්ගුලිමාලාදීනං විය කාමරාගබ්යාපාදාදිවසෙන පයොගං අනාදියිත්වා.

761. න හෙතුමෙවාති එත්ථ ච න හෙතූ එවාති අත්ථො, බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාවසෙන පන රස්සත්තං ම-කාරො ච කතො ‘‘අදුක්ඛමසුඛා’’ති එත්ථ විය. ඉමිනාපි නයෙනාති එත්ථ පුරිමනයෙන හෙතුභාවාදිපටික්ඛෙපො, පච්ඡිමනයෙන නහෙතුධම්මාදිකොට්ඨාසසඞ්ගහොති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො. චුතිග්ගහණෙන චුතිපරිච්ඡින්නාය එකාය ජාතියා ගහණං දට්ඨබ්බං, භවග්ගහණෙන නවධා වුත්තභවස්ස. තදන්තොගධතාය තත්ථ තත්ථ පරියාපන්නතා වුත්තා. උප්පන්නං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති ¶ ‘‘න රූපං විය උප්පන්නා ඡවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යා’’ති රූපතො එතෙසං විසෙසනං කරොති.

762. කප්පතො කප්පං ගන්ත්වාපි න උප්පජ්ජතීති න කදාචි තථා උප්පජ්ජති. න හි ඛීරාදීනං විය එතෙසං යථාවුත්තලක්ඛණවිලක්ඛණතා අත්ථීති දස්සෙති.

763. සමොධානෙත්වාති ලොකෙ විජ්ජමානං සබ්බං රූපං සමොධානෙත්වා. එතෙන මහත්තෙපි අවිභාවකත්තං දස්සෙන්තො සුඛුමත්තා න විභාවෙස්සතීති ¶ වාදපථං ඡින්දති. චක්ඛුපසාදෙ මම වත්ථුම්හීති අත්ථො. විසයොති ඉස්සරියට්ඨානන්ති අධිප්පායො.

764. අබ්බොකිණ්ණාති අබ්යවහිතා, අනන්තරිතාති අත්ථො. වවත්ථිතානම්පි පටිපාටිනියමො තෙන පටික්ඛිත්තොති අත්ථො. අනන්තරතාති අනන්තරපච්චයතා එතෙන පටික්ඛිත්තාති අත්ථො.

765. සමනන්තරතාති ච සමනන්තරපච්චයතා.

766. ආභුජනතොති ආභුග්ගකරණතො, නිවත්තනතො ඉච්චෙව අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘පඤ්ච විඤ්ඤාණා අනාභොගා’’ති ආභොගසභාවා න හොන්තීති අත්ථො, ‘‘පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං නත්ථි ආවට්ටනා වා’’තිආදීසුපි ආවට්ටනභාවො වාතිආදිනා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතීති එත්ථ න සබ්බෙ රූපාදිධම්මා ධම්මග්ගහණෙන ගහිතාති යථාධිප්පෙතධම්මදස්සනත්ථං ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති එවං වුත්ත’’න්ති ආහ.

රූපාදීසු අභිනිපතනං තෙහි සමාගමො තෙසන්තිපි වත්තුං යුජ්ජතීති ආහ ‘‘රූපාදීනං අභිනිපාතමත්ත’’න්ති. කම්මත්ථෙ වා සාමිවචනං. විඤ්ඤාණෙහි අභිනිපතිතබ්බානි හි රූපාදීනීති. ඉදං වුත්තං හොතීතිආදීසු හි අයං අධිප්පායො – ආරම්මණකරණෙන පටිවිජානිතබ්බානි රූපාදීනි ඨපෙත්වා කුසලාකුසලචෙතනාය තංසම්පයුත්තානඤ්ච යථාවුත්තානං සහජපුබ්බඞ්ගමධම්මෙන පටිවිජානිතබ්බානං පටිවිජානනං එතෙසං නත්ථීති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘දස්සනාදිමත්තතො ¶ පන මුත්තා අඤ්ඤා එතෙසං කුසලාදිපටිවිඤ්ඤත්ති නාම නත්ථී’’ති කිච්චන්තරං පටිසෙධෙති.

අවිපාකභාවෙන අඤ්ඤං අබ්යාකතසාමඤ්ඤං අනිවාරෙන්තො කුසලාකුසලග්ගහණඤ්ච කරොතීති චවනපරියොසානඤ්ච කිච්චං. පි-සද්දෙන සහජවනකානි වීථිචිත්තානි සම්පිණ්ඩෙත්වා පඤ්චද්වාරෙ පටිසෙධනෙ අයං අධිප්පායො සියා – ‘‘මනසා චෙ පදුට්ඨෙන…පෙ… පසන්නෙන භාසති වා කරොති වා’’ති (ධ. ප. 1-2) එවං වුත්තා භාසනකරණකරා, තංසදිසා ච සුඛදුක්ඛුප්පාදකා බලවන්තො ඡට්ඨද්වාරිකා එව ධම්මග්ගහණෙන ගහිතාති න තෙසං පඤ්චද්වාරිකජවනෙන පටිවිජානනං අත්ථි, දුබ්බලානං පන පුබ්බඞ්ගමපටිවිජානනං තත්ථ න පටිසිද්ධං ‘‘න ¶ කායකම්මං න වචීකම්මං පට්ඨපෙතී’’ති විඤ්ඤත්තිද්වයජනකස්සෙව පට්ඨපනපටික්ඛෙපෙන දුබ්බලස්ස මනොකම්මස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා. තථා කායසුචරිතාදිකුසලකම්මං කරොමීති, තබ්බිපරීතං අකුසලං කම්මං කරොමීති ච කුසලාකුසලසමාදානං පඤ්චද්වාරිකජවනෙන න හොති. තථා පටිච්චසමුප්පාදවණ්ණනායං වුත්තා ‘‘පඤ්චද්වාරිකචුති ච න පඤ්චද්වාරිකචිත්තෙහි හොති චුතිචිත්තස්ස අතංද්වාරිකත්තා’’ති. යා පනායං පාළි ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති, තස්සා රූපාදීනං ආපාථමත්තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං කඤ්චි ධම්මසභාවං න පටිවිජානාතීති අයමත්ථො දිස්සති. න හි රූපං පටිග්ගණ්හන්තම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපන්ති ච ගණ්හාතීති. සම්පටිච්ඡනස්සපි රූපනීලාදිආකාරපටිවිජානනං නත්ථීති කිඤ්චි ධම්මස්ස පටිවිජානනං පටික්ඛිත්තං, පඤ්චහි පන විඤ්ඤාණෙහි සාතිසයං තස්ස විජානනන්ති ‘‘අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති න වුත්තං. යස්ස පාළියං බහිද්ධාපච්චුප්පන්නාරම්මණතා වුත්තා, තතො අඤ්ඤං නිරුත්තිපටිසම්භිදං ඉච්ඡන්තෙහි පඤ්චද්වාරජවනෙන පටිසම්භිදාඤාණස්ස සහුප්පත්ති පටිසිද්ධා. රූපාරූපධම්මෙති රූපාරූපාවචරධම්මෙති අත්ථො.

පඤ්චද්වාරිකචිත්තෙන න පටිබුජ්ඣතීති කස්මා වුත්තං, නනු රූපාදීනං ආපාථගමනෙ නිද්දාපටිබොධො හොතීති? න, පඨමං මනොද්වාරිකජවනස්ස උප්පත්තිතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිද්දායන්තස්ස හී’’තිආදි. පලොභෙත්වා සච්චසුපිනෙන.

අබ්යාකතොයෙව ආවජ්ජනමත්තස්සෙව උප්පජ්ජනතොති වදන්ති. එවං වදන්තෙහි මනොද්වාරෙපි ආවජ්ජනං ද්වත්තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා භවඞ්ගං ඔතරතීති අධිප්පෙතන්ති දට්ඨබ්බං.

තස්සා ¶ එව වසෙනාති තස්සා වසෙන එකවිධෙන ඤාණවත්ථු හොතීති ච, වෙදිතබ්බන්ති ච යොජනා කාතබ්බා.

767. අත්ථ-සද්දො අඤ්ඤත්ර සභාවං ගහෙත්වා අධිකරණෙසු පවත්තමානො අධිකරණවසෙන ලිඞ්ගපරිවත්තිං ගච්ඡතීති අධිප්පායෙන ජාපිතා ¶ ච සා අත්ථා චාති ජාපිතත්ථාති අයමත්ථො විභාවිතොති දට්ඨබ්බො.

768. පඤ්ඤාපරිණාමිතෙසූති පඤ්ඤාය පරිපාචිතෙසු. ‘‘යොගවිහිතෙසූති ඉදඤ්ච විසයවිසෙසනමත්තමෙව, තස්මා යානි පඤ්ඤාය විහිතානි අහෙසුං හොන්ති භවිස්සන්ති ච, සබ්බානි තානි යොගවිහිතානීති දට්ඨබ්බානි. සික්ඛිත්වා කාතබ්බං සිප්පං, ඉතරං කම්මං. අයමෙතෙසං විසෙසො. වඩ්ඪකීකම්මන්ති ච අසික්ඛිත්වාපි කාතබ්බං ථූලකම්මං ‘‘කම්ම’’න්ති දට්ඨබ්බං, පඤ්ඤා එව වා තත්ථ තත්ථ ‘‘කම්මං සිප්ප’’න්ති ච වෙදිතබ්බා. නාගමණ්ඩලං නාම මණ්ඩලං කත්වා සප්පෙ විජ්ජාය පක්කොසිත්වා බලිං දත්වා විසාපනයනං. පරිත්තං රක්ඛා, යෙන ‘‘ඵූ’’ති මුඛවාතං දත්වා විසං අපනයන්ති, සො උණ්ණනාභිආදිමන්තො ඵුධමනකමන්තො. ‘‘අ ආ’’තිආදිකා මාතිකා ‘‘ක කා’’තිආදිකො තප්පභෙදො ච ලෙඛා.

කුසලං ධම්මං සකං, ඉතරං නොසකං. චතුන්නං සච්චානං පටිවිජ්ඣිතබ්බානං තප්පටිවෙධපච්චයභාවෙන අනුලොමනං දට්ඨබ්බං. පුබ්බෙ ‘‘යොගවිහිතෙසු වා කම්මායතනෙසූ’’තිආදිනා පඤ්ඤා ¶ වුත්තා, පුන තස්සා වෙවචනවසෙන ‘‘අනුලොමිකං ඛන්ති’’න්තිආදි වුත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘අනු…පෙ… පඤ්ඤාවෙවචනානී’’ති ආහ. එත්ථ ච එවරූපින්ති යථාවුත්තකම්මායතනාදිවිසයං කම්මස්සකතසච්චානුලොමිකසභාවං අනිච්චාදිපවත්තිආකාරඤ්චාති අත්ථො. යථාවුත්තා ච භූමිසභාවපවත්තිආකාරනිද්දෙසා ඛන්තිආදීහි යොජෙතබ්බා. යස්සා පඤ්ඤාය ධම්මා නිජ්ඣානපජානනකිච්චසඞ්ඛාතං ඔලොකනං ඛමන්ති අවිපරීතසභාවත්තා, සා පඤ්ඤා ධම්මානං නිජ්ඣානක්ඛමනං එතිස්සා අත්ථීති ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තීති අත්ථො.

769. අසංවරං මුඤ්චතීති සමාදානසම්පත්තවිරතිසම්පයුත්තචෙතනා ‘‘සීලං පූරෙන්තස්ස මුඤ්චචෙතනා’’ති වුත්තා. පුබ්බාපරපඤ්ඤාය ච දානසීලමයතාවචනතො මුඤ්චඅපරචෙතනාවසෙන ‘‘ආරබ්භා’’ති, පුබ්බචෙතනාවසෙන ‘‘අධිකිච්චා’’ති ච වත්තුං යුත්තන්ති ‘‘අධිකිච්චා’’තිපි පාඨො යුජ්ජති.

770. පඤ්චසීලදසසීලානි ¶ විඤ්ඤාණස්ස ජාතියා ච පච්චයභූතෙසු සඞ්ඛාරභවෙසු අන්තොගධානීති ‘‘උප්පාදා වා’’තිආදිකාය ධම්මට්ඨිතිපාළියා සඞ්ගහිතානි. භවනිබ්බත්තකසීලස්ස පඤ්ඤාපනං සතිපි සවනෙ න තථාගතදෙසනායත්තන්ති භික්ඛුආදීනම්පි තං වුත්තං.

අධිපඤ්ඤාය පඤ්ඤාති අධිපඤ්ඤාය අන්තොගධා පඤ්ඤා. අථ වා අධිපඤ්ඤානිබ්බත්තෙසු, තදධිට්ඨානෙසු වා ධම්මෙසු අධිපඤ්ඤා-සද්දො දට්ඨබ්බො, තත්ථ පඤ්ඤා අධිපඤ්ඤාය පඤ්ඤා.

771. අපායුප්පාදනකුසලතා අපායකොසල්ලං සියාති මඤ්ඤමානො පුච්ඡති ‘‘අපායකොසල්ලං කථං පඤ්ඤා නාම ජාතා’’ති. තං පන පරස්ස අධිප්පායං නිවත්තෙන්තො ‘‘පඤ්ඤවායෙව හී’’තිආදිමාහ. තත්රුපායාති තත්ර තත්ර උපායභූතා. ඨානෙ උප්පත්ති එතස්සාති ඨානුප්පත්තියං. කිං තං? කාරණජානනං, භයාදීනං උප්පත්තික්ඛණෙ තස්මිංයෙව ඨානෙ ලහුඋප්පජ්ජනකන්ති වුත්තං හොති.

793. න ¶ පරිතස්සතීති ‘‘අපි නාම මෙ තණ්ඩුලාදීනි සියු’’න්ති න පත්ථෙති, තදභාවෙන වා න උත්තසති.

796. අපරප්පච්චයෙති පරෙන නපත්තියායිතබ්බෙ. ධම්මෙ ඤාණන්ති සච්චවිසයං ඤාණං. අරියසච්චෙසු හි ධම්ම-සද්දො තෙසං අවිපරීතසභාවත්තාති. සඞ්ඛතපවරො වා අරියමග්ගො තස්ස ච ඵලං ධම්මො, තත්ථ පඤ්ඤා තංසහගතා ධම්මෙ ඤාණං. න අඤ්ඤඤාණුප්පාදනං නයනයනං, ඤාණස්සෙව පන පවත්තිවිසෙසොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස කිච්ච’’න්ති. එත්ථ ච ඉමිනා ධම්මෙනාති මග්ගඤාණෙනාති වුත්තං, දුවිධම්පි පන මග්ගඵලඤාණං පච්චවෙක්ඛණාය ච මූලං, කාරණඤ්ච නයනයනස්සාති දුවිධෙනපි තෙන ධම්මෙනාති න න යුජ්ජති, තථා චතුසච්චධම්මස්ස ඤාතත්තා, මග්ගඵලසඞ්ඛාතස්ස ච ධම්මස්ස සච්චපටිවෙධසම්පයොගං ගතත්තා නයනං හොතීති තෙන ඉමිනා ධම්මෙන ¶ ඤාණවිසයභාවෙන, ඤාණසම්පයොගෙන වා ඤාතෙනාති ච අත්ථො න න යුජ්ජති.

යදිපි සබ්බෙන සබ්බං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං දුක්ඛං අභිජානන්ති, තථාපි පච්චුප්පන්නෙ සසන්තතිපරියාපන්නෙ සවිසෙසෙ අභිනිවෙසො හොතීති ආහ ‘‘න තඤ්ඤෙව ඉම’’න්ති. දිට්ඨෙන අදිට්ඨෙන නයතො නයනඤාණං, අදිට්ඨස්ස දිට්ඨතාය කාරණභූතත්තා කාරණඤාණං, අනුරූපත්ථවාචකො වා කාරණ-සද්දොති ධම්මෙ ඤාණස්ස අනුරූපඤාණන්ති අත්ථො.

සම්මුතිම්හි ඤාණන්ති ධම්මෙ ඤාණාදීනං විය සාතිසයස්ස පටිවෙධකිච්චස්ස අභාවා විසයොභාසනමත්තජානනසාමඤ්ඤෙන ඤාණන්ති සම්මතෙසු අන්තොගධන්ති අත්ථො. සම්මුතිවසෙන වා පවත්තං සම්මුතිම්හි ඤාණං, අවසෙසං පන ඉතරඤාණත්තයවිසභාගං ඤාණං තබ්බිසභාගසාමඤ්ඤෙන සම්මුතිඤාණම්හි පවිට්ඨත්තා සම්මුතිඤාණං නාම හොතීති.

797. කිලෙසමූලකෙ චාති නීවරණමූලකෙ ච කාමභවධම්මෙ.

798. සා හිස්සාති එත්ථ අස්සාති යො ‘‘කාමෙසු වීතරාගො හොතී’’ති එවං වුත්තො, අස්ස ¶ පඨමජ්ඣානසමඞ්ගිස්සාති අත්ථො. ස්වෙවාති එතෙන කාමෙසු වීතරාගභාවනාවත්ථස්සෙව පඨමජ්ඣානසමඞ්ගිස්ස ගහණෙ පවත්තෙ තස්ස තතො පරං අවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කාමෙසු වීතරාගො සමානො’’ති වුත්තං. චතුත්ථමග්ගපඤ්ඤා ඡට්ඨාභිඤ්ඤාභාවප්පත්තියා තං පටිවිජ්ඣති නාම, ඉතරා තදුපනිස්සයත්තා. යථානුරූපං වා ආසවක්ඛයභාවතො, ඵලෙ වා ආසවක්ඛයෙ සති යථානුරූපං තංනිබ්බත්තනතො චතූසුපි මග්ගෙසු පඤ්ඤා ඡට්ඨං අභිඤ්ඤං පටිවිජ්ඣතීති දට්ඨබ්බා.

799. කාමසහගතාති වත්ථුකාමාරම්මණා. චොදෙන්තීති කාමාභිමුඛං තන්නින්නං කරොන්තීති අත්ථො. තදනුධම්මතාති තදනුධම්මා ඉච්චෙව වුත්තං හොති. තා-සද්දස්ස අපුබ්බත්ථාභාවතොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘තදනුරූපසභාවා’’ති. නිකන්තිං, නිකන්තිසහගතචිත්තුප්පාදං වා ‘‘මිච්ඡාසතී’’ති වදති. ‘‘අහො වත මෙ අවිතක්කං උප්පජ්ජෙය්යා’’ති අවිතක්කාරම්මණා අවිතක්කසහගතා.

801. අධිගමභාවෙන ¶ අභිමුඛං ජානන්තස්ස අභිජානන්තස්ස, අභිවිසිට්ඨෙන වා ඤාණෙන ජානන්තස්ස, අනාරම්මණභූතඤ්ච තං ඨානං පාකටං කරොන්තස්සාති අත්ථො.

802. වසිතාපඤ්චකරහිතං ඣානං අප්පගුණං. එත්ථ චතස්සො පටිපදා චත්තාරි ආරම්මණානීති පඤ්ඤාය පටිපදාරම්මණුද්දෙසෙන පඤ්ඤා එව උද්දිට්ඨාති සා එව විභත්තාති.

චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

804. පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධීති සමාධිඅඞ්ගභාවෙන පඤ්ඤා උද්දිට්ඨාති. පීතිඵරණතාදිවචනෙන හි තමෙව විභජති, ‘‘සො ඉමමෙව කායං විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන අභිසන්දෙතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.226; ම. නි. 1.427) නයෙන පීතියා සුඛස්ස ච ඵරණං වෙදිතබ්බං. පීතිඵරණතාසුඛඵරණතාහි ආරම්මණෙ ඨත්වා චතුත්ථජ්ඣානස්ස උප්පාදනතො ‘‘පාදා වියා’’ති තා වුත්තා.

දුතියපඤ්චකෙ ¶ ච ‘‘පඤ්චඤාණිකො’’ති සමාධිමුඛෙන පඤ්චඤාණානෙව උද්දිට්ඨානි නිද්දිට්ඨානි චාති දට්ඨබ්බානි. ලොකියසමාධිස්ස පච්චනීකානි නීවරණපඨමජ්ඣානනිකන්තිආදීනි නිග්ගහෙතබ්බානි. අඤ්ඤෙ කිලෙසා වාරෙතබ්බා, ඉමස්ස පන අරහත්තසමාධිස්ස පටිප්පස්සද්ධසබ්බකිලෙසත්තා න නිග්ගහෙතබ්බං වාරෙතබ්බඤ්ච අත්ථීති මග්ගානන්තරං සමාපත්තික්ඛණෙ ච අප්පයොගෙනෙව අධිගතත්තා ච ඨපිතත්තා ච, අපරිහානිවසෙන ඨපිතත්තා වා න සසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො. සතිවෙපුල්ලප්පත්තත්තාති එතෙන අප්පවත්තමානායපි සතියා සතිබහුලතාය සතො එව නාමාති දස්සෙති. යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනාති එතෙන පරිච්ඡින්දනසතියා සතොති.

පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

805. විසුද්ධිභාවං ¶ දස්සෙන්තො ‘‘දූර…පෙ… රම්මණායා’’ති ආහ. සොතධාතුවිසුද්ධීති ච චිත්තචෙතසිකා ධම්මා වුත්තාති තත්ථ ඤාණං සොතධාතුවිසුද්ධියා ඤාණං. ‘‘චෙතොපරියඤාණ’’න්ති ඉදමෙව අත්ථවසෙන ‘‘පරචිත්තෙ ඤාණ’’න්ති උද්ධටන්ති දට්ඨබ්බං. චුතූපපාතඤාණස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණෙකදෙසත්තා ‘‘වණ්ණධාතුආරම්මණා’’ති වුත්තං. මුද්ධප්පත්තෙන චුතූපපාතඤාණසඞ්ඛාතෙන දිබ්බචක්ඛුඤාණෙන සබ්බං දිබ්බචක්ඛුඤාණන්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

806. තදෙව ඤාණන්ති ඡබ්බිධම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණං විපස්සනාරම්මණභාවෙන සහ ගහෙත්වා වුත්තන්ති අධිප්පායො. ධම්මට්ඨිතිඤාණෙනාති ඡපි ඤාණානි සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තෙන ඤාණෙන. ඛයධම්මන්තිආදිනා ¶ හි පකාරෙන පවත්තඤාණස්ස දස්සනං, ඤාණවිපස්සනාදස්සනතො විපස්සනාපටිවිපස්සනාදස්සනමත්තමෙවාති න තං අඞ්ගන්ති අධිප්පායො. පාළියං පන සබ්බත්ථ ඤාණවචනෙන අඞ්ගානං වුත්තත්තා නිරොධධම්මන්ති ඤාණන්ති ඉති-සද්දෙන පකාසෙත්වා වුත්තං විපස්සනාඤාණං සත්තමං ඤාණන්ති අයමත්ථො දිස්සති. න හි යම්පි තං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තම්පි ඤාණන්ති සම්බන්ධො හොති තංඤාණග්ගහණෙ එතස්මිං ඤාණභාවදස්සනස්ස අනධිප්පෙතත්තා, ‘‘ඛයධම්මං…පෙ… නිරොධධම්ම’’න්ති එතෙසං සම්බන්ධාභාවප්පසඞ්ගතො චාති.

සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

808. විහාරිතබ්බට්ඨෙනාති පච්චනීකධම්මෙ, දුක්ඛං වා විච්ඡින්දිත්වා පවත්තෙතබ්බට්ඨෙන.

අට්ඨකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

809. අවිජ්ජමානං ¶ ඨානං අට්ඨානං, නත්ථි ඨානන්ති වා අට්ඨානං. එස ‘‘අනවකාසො’’ති එත්ථාපි නයො. තදත්ථනිගමනමත්තමෙව හි ‘‘නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වචනන්ති. අසුඛෙ සුඛන්ති දිට්ඨිවිපල්ලාසොව ඉධ සුඛතො උපගමනස්ස ඨානන්ති අධිප්පෙතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එකන්ත…පෙ… අත්තදිට්ඨිවසෙනා’’ති පධානදිට්ඨිමාහ. භෙදානුරූපස්ස සාවනං අනුස්සාවනං, භෙදානුරූපෙන වා වචනෙන විඤ්ඤාපනං.

ලිඞ්ගෙ ¶ පරිවත්තෙ ච සො එව එකකම්මනිබ්බත්තිතො භවඞ්ගප්පබන්ධො ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධො ච, නාඤ්ඤොති ආහ ‘‘අපි පරිවත්තලිඞ්ග’’න්ති. අයං පඤ්හොති ඤාපනිච්ඡානිබ්බත්තා කථා.

සඞ්ගාමචතුක්කං සපත්තවසෙන යොජෙතබ්බං. සබ්බත්ථ ච පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං පන තදාරම්මණඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං ආනන්තරියානානන්තරියභාවෙ පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. පුථුජ්ජනස්සෙව තං දින්නං හොති. කස්මා? යථා වධකචිත්තං පච්චුප්පන්නාරම්මණම්පි ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධවිච්ඡෙදනවසෙන ආරම්මණං කත්වා පවත්තති, න එවං චාගචෙතනා. සා හි චජිතබ්බං ආරම්මණං කත්වා චජනමත්තමෙව හොති, අඤ්ඤසකකරණඤ්ච තස්ස චජනං, තස්මා යස්ස තං සකං කතං, තස්සෙව දින්නං හොතීති.

සණ්ඨ…පෙ… කප්පවිනාසෙයෙව මුච්චතීති ඉදං කප්පට්ඨකථාය න සමෙති. තත්ථ හි අට්ඨකථායං (කථා. අට්ඨ. 654-657) වුත්තං ‘‘ආපායිකොති ඉදං සුත්තං යං සො එකං කප්පං අසීතිභාගෙ කත්වා තතො එකභාගමත්තං කාලං තිට්ඨෙය්ය, තං ආයුකප්පං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. කප්පවිනාසෙයෙවාති පන ආයුකප්පවිනාසෙයෙවාති අත්ථෙ සති නත්ථි විරොධො. එත්ථ ච සණ්ඨහන්තෙති ඉදං ස්වෙ විනස්සිස්සතීති විය අභූතපරිකප්පවසෙන වුත්තං. එකදිවසමෙව පච්චති තතො පරං කප්පාභාවෙන ආයුකප්පස්සපි අභාවතොති අවිරොධතො අත්ථයොජනා දට්ඨබ්බා.

පකතත්තොති අනුක්ඛිත්තො. සමානසංවාසකොති අපාරාජිකො.

කිං ¶ පන තන්ති යො සො ‘‘නියතො’’ති වුත්තො, තං කිං නියමෙතීති අත්ථො. තස්සෙව පන යථාපුච්ඡිතස්ස නියතස්ස මිච්ඡත්තසම්මත්තනියතධම්මානං විය සභාවතො විජ්ජමානතං යථාපුච්ඡිතඤ්ච නියාමකහෙතුං පටිසෙධෙත්වා යෙන ‘‘නියතො’’ති ‘‘සත්තක්ඛත්තුපරමාදිකො’’ති ච වුච්චති, තං යථාධිප්පෙතකාරණං දස්සෙතුං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන හී’’තිආදිමාහ. ජාතස්ස කුමාරස්ස විය අරියාය ජාතියා ජාතස්ස නාමමත්තමෙතං නියතසත්තක්ඛත්තුපරමාදිකං, නියතානියතභෙදං නාමන්ති අත්ථො. යදි පුබ්බහෙතු නියාමකො, සොතාපන්නො ච නියතොති සොතාපත්තිමග්ගතො උද්ධං තිණ්ණං මග්ගානං උපනිස්සයභාවතො පුබ්බහෙතුකිච්චං, තතො පුබ්බෙ පන පුබ්බහෙතුකිච්චං නත්ථීති සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයාභාවො ආපජ්ජති. යදි හි තස්සපි පුබ්බහෙතු උපනිස්සයො සියා, සො ච නියාමකොති සොතාපත්තිමග්ගුප්පත්තිතො පුබ්බෙ එව නියතො සියා, තඤ්ච අනිට්ඨං, තස්මාස්ස ¶ පුබ්බහෙතුනා අහෙතුකතා ආපන්නාති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘ඉච්චස්ස අහෙතු අප්පච්චයා නිබ්බත්තිං පාපුණාතී’’ති.

පටිලද්ධමග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො, තෙනෙව සත්තක්ඛත්තුපරමාදිනියමෙ සති සත්තමභවාදිතො උද්ධං පවත්තනකස්ස දුක්ඛස්ස මූලභූතා කිලෙසා තෙනෙව ඛීණාති උපරි තයො මග්ගා අකිච්චකා හොන්තීති අත්ථො. යදි උපරි තයො මග්ගා සත්තක්ඛත්තුපරමාදිකං නියමෙන්ති, තතො ච අඤ්ඤො සොතාපන්නො නත්ථීති සොතාපත්තිමග්ගස්ස අකිච්චකතා නිප්පයොජනතා ආපජ්ජතීති අත්ථො. අථ සක්කායදිට්ඨාදිප්පහානං දස්සනකිච්චං, තෙසං පහානෙන සත්තක්ඛත්තුපරමාදිතාය භවිතබ්බං. සා චුපරිමග්ගෙහි එව හොතීති සත්තමභවාදිතො උද්ධං පවත්තිතො තෙන විනා වුට්ඨානෙ සක්කායදිට්ඨාදිප්පහානෙන ච තෙන විනා භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පඨමමග්ගෙන ච අනුප්පජ්ජිත්වාව කිලෙසා ඛෙපෙතබ්බා හොන්තී’’ති. න අඤ්ඤො කොචි නියමෙතීති නාමකරණනිමිත්තතො විපස්සනාතො අඤ්ඤො කොචි නියාමකො නාම නත්ථීති අත්ථො. විපස්සනාව නියමෙතීති ච නාමකරණනිමිත්තතංයෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඉති සම්මාසම්බුද්ධෙන ගහිතනාමමත්තමෙව ත’’න්ති.

න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථීති ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජතී’’තිආදිං (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405) ඉමිස්සා ලොකධාතුයා ඨත්වා වදන්තෙන භගවතා ‘‘කිං පනාවුසො ¶ සාරිපුත්ත, අත්ථෙතරහි අඤ්ඤෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා භගවතා සමසමා සම්බොධියන්ති එවං පුට්ඨාහං, භන්තෙ, නොති වදෙය්ය’’න්ති (දී. නි. 3.161) වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති (ම. නි. 3.129) ඉමං සුත්තං දස්සෙන්තෙන ධම්මසෙනාපතිනා ච බුද්ධක්ඛෙත්තභූතං ඉමං ලොකධාතුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අනුප්පත්ති වුත්තා හොතීති අධිප්පායො.

‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදිනා වුත්තානි සික්ඛාපදානි මාතිකා, තාය අන්තරහිතාය නිදානුද්දෙසසඞ්ඛාතෙ පාතිමොක්ඛෙ පබ්බජ්ජූපසම්පදාකම්මෙසු ච සාසනං තිට්ඨතීති අත්ථො. පාතිමොක්ඛෙ වා අන්තොගධා පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච තදුභයාභාවෙ පාතිමොක්ඛාභාවතො, තස්මා පාතිමොක්ඛෙ, තාසු ච සාසනං තිට්ඨතීති වුත්තං. ඔසක්කිතං නාමාති පච්ඡිමපටිවෙධසීලභෙදද්වයං එකතො කත්වා තතො පරං විනට්ඨං නාම හොතීති අත්ථො.

තාති රස්මියො. කාරුඤ්ඤන්ති පරිදෙවනකාරුඤ්ඤං.

අනච්ඡරියත්තාති ¶ ද්වීසු උප්පජ්ජමානෙසු අච්ඡරියත්තාභාවදොසතොති අත්ථො. විවාදභාවතොති විවාදාභාවත්ථං ද්වෙ න උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො.

එකං බුද්ධං ධාරෙතීති එකබුද්ධධාරණී. එතෙන එවංසභාවා එතෙ බුද්ධගුණා, යෙන දුතියබුද්ධගුණෙ ධාරෙතුං අසමත්ථා අයං ලොකධාතූති දස්සෙති. පච්චයවිසෙසනිප්ඵන්නානඤ්හි ධම්මානං සභාවවිසෙසො න සක්කා ධාරෙතුන්ති. සමං උද්ධං පජ්ජතීති සමුපාදිකා, උදකස්සොපරි සමං ගාමිනීති අත්ථො. ද්වින්නම්පීති ද්වෙපි, ද්වින්නම්පි වා සරීරභාරං. ඡාදෙන්තන්ති රොචයමානං. සකිං භුත්තොවාති එකම්පි ආලොපං අජ්ඣොහරිත්වාව මරෙය්යාති අත්ථො.

අතිධම්මභාරෙනාති ධම්මෙන නාම පථවී තිට්ඨෙය්ය, සා කිං තෙනෙව චලතීති අධිප්පායො. පුන ථෙරො ‘‘රතනං නාම ලොකෙ කුටුම්බං සන්ධාරෙන්තං අභිමතඤ්ච ලොකෙන අත්තනො ගරුසභාවතාය සකටභඞ්ගස්ස කාරණං අතිභාරභූතං දිට්ඨං. එවං ධම්මො ච හිතසුඛවිසෙසෙහි තංසමඞ්ගිනං ධාරෙන්තො අභිමතො ච විඤ්ඤූහි ගම්භීරාප්පමෙය්යභාවෙන ගරුසභාවත්තා අතිභාරභූතො පථවීචලනස්ස කාරණං හොතී’’ති දස්සෙන්තො ¶ ‘‘ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ සකටා’’තිආදිමාහ. එකස්සාති එකස්මා, එකස්ස වා සකටස්ස රතනං, තස්මා සකටතො ගහෙත්වාති අත්ථො. ඔසාරිතන්ති පවෙසිතං ආහටං වුත්තන්ති අත්ථො.

සභාවපකතිකාති අකිත්තිමපකතිකාති අත්ථො. කාරණමහන්තත්තාති මහන්තෙහි පාරමිතාකාරණෙහි බුද්ධගුණානං නිබ්බත්තිතොති වුත්තං හොති. පථවීආදයො මහන්තා අත්තනො අත්තනො විසයෙ එකෙකාව, එවං සම්මාසම්බුද්ධොපි මහන්තො අත්තනො විසයෙ එකො එව. කො ච තස්ස විසයො? යාවතකං ඤෙය්යං, එවං ආකාසො විය අනන්තවිසයො භගවා එකො එව හොතීති වදන්තො ලොකධාත්වන්තරෙසුපි දුතියස්ස අභාවං දස්සෙති.

පුබ්බභාගෙ ආයූහනවසෙන ආයූහනසමඞ්ගිතා සන්නිට්ඨානචෙතනාවසෙන චෙතනාසමඞ්ගිතා ච වෙදිතබ්බා, සන්තතිඛණවසෙන වා. විපාකාරහන්ති දුතියභවාදීසු විපච්චනපකතිතං සන්ධාය වදති. චලතීති පරිවත්තති. සුනඛෙහි වජනසීලො සුනඛවාජිකො.

පඨමබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

810. ගතිතො ¶ අඤ්ඤා ගතිසම්පත්ති නාම නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘සම්පන්නා ගතී’’ති ආහ. මහාසුදස්සනාදිසුරාජකාලො පඨමකප්පිකාදිසුමනුස්සකාලො ච කාලසම්පත්ති.

එකන්තං කුසලස්සෙව ඔකාසොති ඉදං යදිපි කොචි කායසුචරිතාදිපයොගසම්පත්තියං ඨිතං බාධෙය්ය, තං පන බාධනං බාධකස්සෙව ඉස්සාදිනිමිත්තෙන විපරීතග්ගාහෙන ජාතං. සා පයොගසම්පත්ති සභාවතො සුඛවිපාකස්සෙව පච්චයො, න දුක්ඛවිපාකස්සාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. මක්කටො භත්තපුටං බන්ධට්ඨානෙ මුඤ්චිත්වා භුඤ්ජිතුං න ජානාති, යත්ථ වා තත්ථ වා භින්දිත්වා විනාසෙති, එවං අනුපායඤ්ඤූපි භොගෙ. සුසානෙ ඡඩ්ඩෙත්වාතිආදිනා ඝාතෙත්වා ඡඩ්ඩිතස්ස වුට්ඨානාභාවො විය අපායතො වුට්ඨානාභාවොති දස්සෙති.

‘‘පච්චරී’’තිපි ¶ උළුම්පස්ස නාමං, තෙන එත්ථ කතා ‘‘මහාපච්චරී’’ති වුච්චති. උදකෙ මරණං ථලෙ මරණඤ්ච එකමෙවාති කස්මා වුත්තං, නනු සක්කෙන ‘‘සමුද්දාරක්ඛං කරිස්සාමී’’ති වුත්තන්ති? සච්චං වුත්තං, ජීවිතස්ස ලහුපරිවත්තිතං පකාසෙන්තෙහි ථෙරෙහි එවං වුත්තං, ලහුපරිවත්තිතාය ජීවිතහෙතු න ගමිස්සාමාති අධිප්පායො. අථ වා උදකෙති නාගදීපං සන්ධාය වුත්තං, ථලෙති ජම්බුදීපං.

ථෙරො න දෙතීති කථමහං එතෙන ඤාතො, කෙනචි කිඤ්චි ආචික්ඛිතං සියාති සඤ්ඤාය න අදාසි. තෙනෙව ‘‘මයම්පි න ජානාමා’’ති වුත්තං. අපරස්සාති අපරස්ස භික්ඛුනො පත්තං ආදාය…පෙ… ථෙරස්ස හත්ථෙ ඨපෙසීති යොජනා. අනායතනෙති නික්කාරණෙ, අයුත්තෙ වා නස්සනට්ඨානෙ. තුවං අත්තානං රක්ඛෙය්යාසි, මයං පන මහල්ලකත්තා කිං රක්ඛිත්වා කරිස්සාම, මහල්ලකත්තා එව ච රක්ඛිතුං න සක්ඛිස්සාමාති අධිප්පායො. අනාගාමිත්තා වා ථෙරො අත්තනා වත්තබ්බං ජානිත්වා ඔවදති.

සම්මාපයොගස්ස ගතමග්ගොති සම්මාපයොගෙන නිප්ඵාදිතත්තා තස්ස සඤ්ජානනකාරණන්ති අත්ථො.

භූතමත්ථං ¶ කත්වා අභූතොපමං කථයිස්සතීති අධිප්පායො. මනුස්සාති භණ්ඩාගාරිකාදිනියුත්තා මනුස්සා මහන්තත්තා සම්පටිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු.

දුතියබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

811. අඤ්චිතාති ගතා. පෙච්චාති පුන, මරිත්වාති වා අත්ථො. උස්සන්නත්තාති විතක්කබහුලතාය උස්සන්නත්තාති වදන්ති, සූරතාදීහි වා උස්සන්නත්තා. දිබ්බන්තීති කීළන්ති.

සඤ්ජීවකාළසුත්තසඞ්ඝාතරොරුවමහාරොරුවතාපනමහාතාපනඅවීචියො අට්ඨ මහානිරයා. එකෙකස්ස චත්තාරි ද්වාරානි, එකෙකස්මිං ද්වාරෙ චත්තාරො චත්තාරො ගූථනිරයාදයොති එවං සොළස උස්සදනිරයෙ වණ්ණයන්ති.

සක්කසුයාමාදයො ¶ විය ජෙට්ඨකදෙවරාජා. පජාපතිවරුණඊසානාදයො විය දුතියාදිට්ඨානන්තරකාරකො පරිචාරකො හුත්වා.

තතියබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

812. කප්පොති ද්වෙධාභූතග්ගො. එත්ථ ච බීජාදිධාතුනානත්තවසෙන ඛන්ධාදිධාතුනානත්තං වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

813. අජ්ඣාසයධාතූති ¶ අජ්ඣාසයසභාවො. යථා ගූථාදීනං ධාතුසභාවො එසො, යං ගූථාදීහෙව සංසන්දති, එවං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයස්සෙවෙස සභාවො, යං දුස්සීලාදයො දුස්සීලාදිකෙහෙව සංසන්දන්තීති වුත්තං හොති. භික්ඛූපි ආහංසූති අඤ්ඤමඤ්ඤං ආහංසු. ආවුසො ඉමෙ මනුස්සා ‘‘යථාසභාගෙන පරිභුඤ්ජථා’’ති වදන්තා අම්හෙ සභාගාසභාගෙ විදිත්වා හීනජ්ඣාසයපණීතජ්ඣාසයතං පරිච්ඡින්දිත්වා ධාතුසංයුත්තකම්මෙ උපනෙන්ති තස්ස පයොගං දට්ඨුකාමාති අත්ථො, එවං සභාගවසෙනෙව අජ්ඣාසයධාතුපරිච්ඡින්දනතො අජ්ඣාසයධාතුසභාගවසෙන නියමෙතීති අධිප්පායො.

පඤ්චමබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චරිතන්ති ඉධ දුච්චරිතං සුචරිතන්ති වුත්තං. අප්පරජං අක්ඛං එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛාති අත්ථො විභාවිතො, අප්පරජං අක්ඛිම්හි එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛාතිපි සද්දත්ථො සම්භවති. එත්ථ ච ආසයජානනාදිනා යෙහි ¶ ඉන්ද්රියෙහි පරොපරෙහි සත්තා කල්යාණපාපාසයාදිකා හොන්ති, තෙසං ජානනං විභාවෙතීති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තආසයානුසයඤාණානං විසුං අසාධාරණතා, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තනානාධිමුත්තිකතාඤාණානං විසුං බලතා ච සිද්ධා හොති.

815. යදරියාති යෙ අරියා. ආවසිංසූති නිස්සාය වසිංසු. කෙ පන තෙ? ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො’’ති (දී. නි. 3.348; අ. නි. 10.19) එවං වුත්තා. එතෙසු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනපච්චෙකසච්චපනොදනඑසනාසමවයසජ්ජනානි ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති අධිවාසෙති පරිවජ්ජෙති විනොදෙතී’’ති (ම. නි. 2.168) වුත්තෙසු අපස්සෙනෙසු විනොදනඤ්ච මග්ගකිච්චානෙව, ඉතරෙ ච මග්ගෙනෙව සමිජ්ඣන්ති. තෙනාහ ‘‘එතඤ්හි සුත්තං…පෙ… දීපෙතී’’ති.

816. ආරම්මණසන්තානානුසයනෙසු ¶ ඉට්ඨාරම්මණෙ ආරම්මණානුසයනෙන අනුසෙති. ආචිණ්ණසමාචිණ්ණාති එතෙන සමන්තතො වෙඨෙත්වා විය ඨිතභාවෙන අනුසයිතතං දස්සෙති. භවස්සපි වත්ථුකාමත්තා, රාගවසෙන වා සමානත්තා ‘‘භවරාගානුසයො…පෙ… සඞ්ගහිතො’’ති ආහ.

818. ‘‘පණීතාධිමුත්තිකා තික්ඛින්ද්රියා, ඉතරෙ මුදින්ද්රියා’’ති එවං ඉන්ද්රියවිසෙසදස්සනත්ථමෙව අධිමුත්තිග්ගහණන්ති ආහ ‘‘තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියභාවදස්සනත්ථ’’න්ති.

819. පහානක්කමවසෙනාති එත්ථ පහාතබ්බපජහනක්කමො පහානක්කමොති දට්ඨබ්බො, යස්ස පහානෙන භවිතබ්බං, තං තෙනෙව පහානෙන පඨමං වුච්චති, තතො අප්පහාතබ්බන්ති අයං වා පහානක්කමො.

820. මග්ගස්ස උපනිස්සයභූතානි ඉන්ද්රියානි උපනිස්සයඉන්ද්රියානි.

826. නිබ්බුතිඡන්දරහිතත්තා අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා. යස්මිං භවඞ්ගෙ පවත්තමානෙ තංසන්තතියං ලොකුත්තරං නිබ්බත්තති, තං තස්ස පාදකං.

ඡට්ඨබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

828. නිද්දායිත්වාති ¶ කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තො නිද්දං ඔක්කමිත්වා පටිබුද්ධො සමාපත්තිං සමාපන්නොම්හීති අත්ථො. නීවරණාදීහි විසුද්ධචිත්තසන්තති එව චිත්තමඤ්ජූසා, සමාධි වා, කම්මට්ඨානං වා. චිත්තං ඨපෙතුන්ති සමාපත්තිචිත්තං ඨපෙතුං. සඤ්ඤාවෙදයිතානං අපගමො එව අපගමවිමොක්ඛො.

සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිදුතියජ්ඣානාදිපක්ඛන්දනානි ‘‘හානභාගියවිසෙසභාගියධම්මා’’ති ¶ දස්සිතානි, තෙහි පන ඣානානං තංසභාවතා ධම්ම-සද්දෙන වුත්තා. පගුණභාවවොදානං පගුණවොදානං. තදෙව පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨහිත්වා දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමස්ස පච්චයත්තා ‘‘වුට්ඨානං නාමා’’ති වුත්තං. ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨානං, තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති ඉමාය වුට්ඨානපාළියා අසඞ්ගහිතත්තා නිරොධසමාපත්තියා වුට්ඨානං ‘‘පාළිමුත්තකවුට්ඨානං නාමා’’ති වුත්තං. යෙ පන ‘‘නිරොධතො ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨාන’’න්ති පාළි නත්ථීති වදෙය්යුං, තෙ ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) ඉමාය පාළියා පටිසෙධෙතබ්බා.

සත්තමබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

831. රාගාදීහි චෙතසො විමුත්තිභූතො සමාධි චෙතොවිමුත්ති. පඤ්ඤාව විමුත්ති පඤ්ඤාවිමුත්ති. කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙවාති කම්මන්තරස්ස විපාකන්තරමෙවාති අත්ථො. චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තකධම්මෙ නිරයාදිනිබ්බානගාමිනිපටිපදාභූතෙ කම්මන්ති ගහෙත්වා ආහ ‘‘කම්මපරිච්ඡෙදමෙවා’’ති. අප්පෙතුං න සක්කොති අට්ඨමනවමබලානි විය, තංසදිසං ඉද්ධිවිධඤාණං විය විකුබ්බිතුං. එතෙන දසබලසදිසතඤ්ච වාරෙති, ඣානාදිඤාණං විය වා අප්පෙතුං විකුබ්බිතුඤ්ච. යදිපි හි ඣානාදිපච්චවෙක්ඛණඤාණං සත්තමබලන්ති තස්ස සවිතක්කසවිචාරතා වුත්තා, තථාපි ඣානාදීහි ¶ විනා පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති ඣානාදිසහගතං ඤාණං තදන්තොගධං කත්වා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඣානාදිකිච්චං විය න සබ්බං බලකිච්චං කාතුං සක්කොතීති දස්සෙතුං ‘‘තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුඤ්ච න සක්කොතී’’ති වුත්තං, න පන කස්සචි බලස්ස ඣානඉද්ධිභාවතොති දට්ඨබ්බං.

දසමබලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.