📜
17. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගො
1. එකකමාතිකාදිවණ්ණනා
832. ‘‘තෙත්තිංසති ¶ ¶ තිකා’’ති වුත්තං, තෙ පන පඤ්චතිංස. තථා ‘‘පුරිසමලාදයො අට්ඨ නවකා’’ති වුත්තං, තෙ පන ආඝාතවත්ථුආදයො නව. යෙ ‘‘ද්වෙ අට්ඨාරසකා’’තිආදිම්හි වුත්තා, තෙ එව ‘‘ඉති අතීතානි ඡත්තිංසා’’තිආදිනා තයො ඡත්තිංසකා කතාති ආහ ‘‘ඡ අට්ඨාරසකා’’ති, ද්වාසට්ඨි පන දිට්ඨිගතානි අඤ්ඤත්ථ වුත්තභාවෙනෙව ඉධ නික්ඛිත්තානීති න ගහිතානීති දට්ඨබ්බානි.
එකකමාතිකාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(1.) එකකනිද්දෙසවණ්ණනා
843-844. අත්ථි පටිච්චං නාමාති යථා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’තිආදීසු නිස්සයාදිපච්චයභාවෙන පටිච්චාති වුත්තං, න තථා ඉධ ඛත්තියාදිජාතීනං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානානං නිස්සයාදිපච්චයත්තස්ස අභාවා. යෙසු පන ඛන්ධෙසු සන්තෙසු ඛත්තියාදිසම්මුති හොති, තෙසං අබ්බොච්ඡින්නතාව ඛත්තියාදිජාතියා අත්ථිතා, සා ඉධ පටිච්ච-සද්දෙන විභාවිතාති අත්ථො. එකිස්සා සෙණියාති අසම්භින්නායාති අත්ථො.
පඤ්හවිස්සජ්ජනාදිකිරියාසු ¶ පුරතො කරණං පුරෙක්ඛාරො. නික්ඛෙපරාසීති නිධානරාසි. පත්ථටාකිත්තිනොති විත්ථිණ්ණාකිත්තිනො. රත්තඤ්ඤුමදොති පුරාණඤ්ඤුතාමදොති වදන්ති. චිරරත්තිජාතෙන, චිරරත්තිපබ්බජිතෙන වා ජානිතබ්බස්ස, රත්තීනමෙව වා ජානනමදො. උපට්ඨාපකමානොති ආණාකරණමානො. ආණාකරණඤ්හි විචාරණං ඉධ ‘‘යසො’’ති වුත්තන්ති. පරිමණ්ඩලත්තභාවනිස්සිතො මානො පරිණාහමදො. සරීරසම්පත්තිපාරිපූරියා මදො පාරිපූරිමදො.
845. වත්ථුනා විනාපි වත්තබ්බතාය අවත්ථුකං, න වත්ථුනො අභාවා.
846. චිත්තස්ස වොස්සජ්ජනන්ති චිත්තස්ස සතිතො මුච්චනං, කායදුච්චරිතාදීසු පක්ඛන්දනං වා වොස්සග්ගො. පතිට්ඨාභාවොති කුසලකරණෙ අට්ඨානං, අනුට්ඨානන්ති ¶ අත්ථො. පමාදසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස කායදුච්චරිතෙ චිත්තස්ස වොස්සග්ගො පාණාතිපාතෙ මිච්ඡාදිට්ඨියං කොධෙ උපනාහෙති එවමාදිකො පරියායො අපරියන්තො, තදත්ථතප්පරියායප්පකාසකො වොස්සග්ගනිස්සග්ගාදිකො බ්යඤ්ජනපරියායො චාති සබ්බං තං සඞ්ඛිපිත්වා එවරූපොති ඉදං ආකාරනිදස්සනං සබ්බපරියායස්ස වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා කතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරියන්තාභාවතො’’ති. විස්සට්ඨාකාරොති සතියා පච්චනීකභූතෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ දස්සෙති.
847. චිත්තස්ස ථද්ධතා තථාපවත්තචිත්තමෙවාති වදන්ති, මානවිසෙසො වා දට්ඨබ්බො. උපසඞ්කමනෙ වන්දිතබ්බං හොතීති පරියන්තෙනෙව චරති.
848. ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආවුසො, ත්වං ආපන්නොසී’’තිආදිනා තෙන වුත්තං තස්සෙව උපරි ඛිපනවසෙන ‘‘පටිප්ඵරිත්වා’’ති වදන්ති. ‘‘තස්මිං නාම දලිද්දෙ, අකුසලෙ වා ඉදං කරොන්තෙ අහං කස්මා න කරොමී’’ති එවං ඉධ පටිප්ඵරණං යුත්තං. කරණස්ස උත්තරකිරියා කරණුත්තරියං. අකුසලපක්ඛො එසාති සාරම්භොති අධිප්පායො.
849. අතිච්ච ඉච්ඡතීති අතිච්චිච්ඡො, තස්ස භාවො අතිච්චිච්ඡතාති වත්තබ්බෙ ච්චි-කාරලොපං කත්වා ‘‘අතිච්ඡතා’’ති වුත්තං. අත්රිච්ඡතාති ච සා එව වුච්චතීති. තත්රාපි නෙරුත්තිකවිධානෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යථාලද්ධං වා අතික්කමිත්වා අත්ර අත්ර ඉච්ඡනං අත්රිච්ඡතා, සා එව ර-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා ‘‘අතිච්ඡතා’’ති වුත්තා.
අත්රිච්ඡන්ති ¶ අතිච්ඡං, අත්ර වා ඉච්ඡන්තො. කෙන? අතිලොභෙන අතිලොභමිච්ඡාසඞ්ඛාතෙන අතිලොභමදෙන ච. අත්තනො හිතං අත්තාති වුත්තං. හායති ජීරති, ආදිණ්ණො වා අත්තා, පත්තො වා අත්තා, නං ජීරති චන්දකින්නරිං පත්ථයිත්වා අසිතාභූදෙවියා විහීනො විය.
ඉච්ඡාහතස්සාති ඉච්ඡාය උපද්දුතස්ස, මුද්දිතස්ස වා.
අතිහීළයානොති අවමඤ්ඤමානො. මලකන්ති එවංනාමකං ජනපදං, අබ්භොකාසං වා. කොදණ්ඩකෙනාති කුදණ්ඩකෙන රස්සදණ්ඩකෙන. ගද්දුලෙනාති ච වදන්ති. රුහිරමක්ඛිතඞ්ගොති රුහිරසින්නගත්තො.
850. ජානන්තස්සෙව ¶ භිය්යො භිය්යො චොදෙන්තො විය සම්භාවෙතුකාමො හොති. පච්චයෙති උපාදානාදිපච්චයෙ.
851. යෙ පතිරූපෙන වඤ්චෙන්ති, තෙ ගණ්ඨිකා, දුරාචාරෙන වා ගණ්ඨිභූතා. ගණ්ඨිකපුත්තා නාම ගණ්ඨිකා එව හොන්ති, තෙන සද්ධිවිහාරිකා ගණ්ඨිකභාවෙන ‘‘ථෙරො…පෙ… දීඝචඞ්කමෙ විහරතී’’ති වදන්ති.
වට්ටති භන්තෙති අයම්පි එකො පකාරො, ලාභිනා එව පන සක්කා ඤාතුන්ති අත්තනො සමාපත්තිලාභිතං සූචෙතීති අත්ථො. පඤ්චත්තයං නාම උපරිපණ්ණාසකෙ දුතියසුත්තං (ම. නි. 3.21 ආදයො). තස්ස ගම්භීරත්තා වදති ‘‘පඤ්චත්තයං ඔලොකෙන්තස්සා’’ති.
852. සිඞ්ගන්ති සිඞ්ගාරං. තඤ්හි කුසලස්ස විජ්ඣනතො සමාසෙවිතතාය සීසෙ පරික්ඛතං සුනිඛතං විසාණං විය, ථිරත්තා ච සිඞ්ගං වියාති සිඞ්ගං, තං පනත්ථතො රාගො.
853. තෙමනකරණත්ථෙ තින්තිණ-සද්දො දට්ඨබ්බො. ඛීයනන්ති ච යෙන ලොභෙන පරං මමන්ති වදන්තං ඛීයති, සො වුත්තො. ඛීයනං භණ්ඩනන්ති ච වදන්ති. තින්තිණන්ති වා ලොලුප්පමිච්චෙව වුත්තං හොති. සඤ්ඤා-සද්දො හි එසො ලොලුප්පවාචකොති.
854. ඌරුප්පමාණාපීති ¶ එතෙන මහන්තඝනභාවෙන අපූතිතං දස්සෙති. අථවාතිආදිනා චීවරමණ්ඩනාදීනං විසෙසනානි ‘‘ඉමස්ස වා පූතිකායස්ස බාහිරානං වා පරික්ඛාරානං මණ්ඩනා’’තිආදීනීති දස්සෙති. චීවරෙන හි මණ්ඩනා චීවරමණ්ඩනා, චීවරස්ස වා මණ්ඩනා චීවරමණ්ඩනා, එවං පත්තමණ්ඩනා සෙනාසනමණ්ඩනා චාති අධිප්පායො. ඌනට්ඨානපූරණං ඡවිරාගසුසණ්ඨානාදිකරණඤ්ච චීවරාදීසු කායෙ ච යථායොගං යොජෙතබ්බං. තදහුජාතදාරකො විය හොතීති දාරකචාපල්යං න මුඤ්චතීති අත්ථො.
855. සදිසා අනුරූපා භත්ති සභාගො, න සභාගො අසභාගො, මානථද්ධතා, විරොධො වා. තෙනස්ස මාතාදීසු වත්තනං අසභාගවුත්තිතා. එවංවිධානං මානාධිකානං අකුසලානමිදං නාමං.
856. පරිතස්සිතාති ¶ සඞ්කම්පනා, උක්කණ්ඨිතස්ස වා තස්ස තස්ස තණ්හායනා.
857. කුසලකරණෙ කායස්ස අවිප්ඵාරිකතා ලීනතා ජාතිආලස්යං, න රොගඋතුභොජනාදීහි කායගෙලඤ්ඤං තන්දී නාම, අථ ඛො පකතිආලස්යන්ති අත්ථො. කායාලසියන්ති නාමකායස්ස ආලසියං, තදෙව රූපකායස්සාපීති දට්ඨබ්බං.
858. අච්චසනාදීහි උප්පන්නධාතුක්ඛොභනිමිත්තං ආලසියං විජම්භිතා.
859. භත්තනිමිත්තෙන උප්පන්නං ආලස්යං භත්තසම්මදො.
860. ඉමෙහි පනාති චිත්තස්ස අකල්යතාදීහි. සබ්බත්ථ කිලෙසවසෙනාති ථිනමිද්ධකාරණානං රාගාදීනං වසෙනාති දට්ඨබ්බං.
861. සම්මාආජීවතො අපෙතො කතොති අපකතො. සො ආජීවුපද්දවෙන උපද්දුතොති කත්වා ආහ ‘‘උපද්දුතස්සාති අත්ථො’’ති.
තිවිධම්පි තං තත්ථ ආගතං තස්ස නිස්සයභූතාය ඉමාය පාළියා දස්සෙතුන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.
පාපණිකානීති ¶ ආපණතො ඡඩ්ඩිතානි. නන්තකානීති අන්තරහිතානි, චීරානි වා. ගිලානස්ස පච්චයභූතා භෙසජ්ජසඞ්ඛාතා ජීවිතපරික්ඛාරා ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා. පූතිමුත්තන්ති පුරාණස්ස අපුරාණස්ස ච සබ්බස්ස ගොමුත්තස්සෙතං නාමං. පූතිභාවෙන ඡඩ්ඩිතොසධන්තිපි කෙචි.
අගබ්භිකා එකද්වාරා දීඝසාලා කිර උද්දණ්ඩො. කුච්ඡිතරජභූතාය පාපිච්ඡතාය නිරත්ථකකායවචීවිප්ඵන්දනිග්ගහණං කොරජං, තං එතස්ස අත්ථීති කොරජිකො, අතිවිය කොරජිකො කොරජිකකොරජිකො. අතිපරිසඞ්කිතොති කෙචි. මුඛසම්භාවිතොති කොරජිකකොරජිකාදිභාවෙන පවත්තවචනෙහි අත්තනො මුඛමත්තෙන අඤ්ඤෙහි සම්භාවිතො. සො එවරූපො එවරූපතාය එව අත්තානං පරං විය කත්වා ‘‘අයං සමණො’’තිආදිං කථෙති.
පණිධායාති ‘‘අරහාති මං ජානන්තූ’’ති චිත්තං ඨපෙත්වා, පත්ථෙත්වා වා. ආපාථකජ්ඣායීති මනුස්සානං ආපාථට්ඨානෙ සමාධිං සමාපන්නො විය නිසීදන්තො ආපාථකෙ ජනස්ස පාකටට්ඨානෙ ඣායී.
අඤ්ඤං ¶ විය කත්වා අත්තනො සමීපෙ භණනං සාමන්තජප්පිතං. ආකාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘අඨපනා’’ති වුත්තං. කුහනං කුහො, තස්ස අයනා පවත්ති කුහායනා, කුහස්ස වා පුග්ගලස්ස අයනා ගතිකිරියා කුහායනා.
862. පුට්ඨස්සාති ‘‘කො තිස්සො, කො රාජපූජිතො’’ති පුට්ඨස්ස. නහනාති බන්ධනා පරිවෙඨනා.
863. නිමිත්තෙන චරන්තො ජීවන්තො නිමිත්තකාරකො නෙමිත්තිකො, තස්ස භාවො නෙමිත්තිකතා. අත්තනො ඉච්ඡාය පකාසනං ඔභාසො. කො පන සොති? ‘‘අජ්ජ භික්ඛූනං පච්චයා දුල්ලභා ජාතා’’තිආදිකා පච්චයපටිසංයුත්තකථා. ඉච්ඡිතවත්ථුස්ස සමීපෙ කථනං සාමන්තජප්පා.
864. බහි ඡඩ්ඩනං උක්ඛෙපනා. පරපිට්ඨිමංසඛාදනසීලො පරපිට්ඨිමංසිකො, තස්ස භාවො පරපිට්ඨිමංසිකතා.
865. නිකත්තුං ¶ අප්පෙන ලාභෙන බහුකං වඤ්චෙත්වා ගහෙතුං ඉච්ඡනං නිජිගීසනං, තස්ස භාවො නිජිගීසනතා. තස්සෙව ඉච්ඡනස්ස පවත්තිආකාරො, තංසහජාතං වා ගවෙසනකම්මං.
866. වණ්ණසම්පන්නං පොක්ඛරං වණ්ණපොක්ඛරන්ති උත්තරපදලොපො පුබ්බපදස්ස දට්ඨබ්බො, වණ්ණපාරිපූරී වා වණ්ණපොක්ඛරතා. ‘‘අත්ථජාපිකා’’ති එත්ථ විය ජප-සද්දො උප්පත්තිවාචකොති ආහ ‘‘පවත්තෙතී’’ති.
867. සෙය්යසදිසමානා උන්නතිවසෙන පවත්තාති උභයත්ථාපි ‘‘මානං ජප්පෙතී’’ති වුත්තං.
868. හීනමානො පන ඔනතිවසෙන පවත්තිතො කෙවලෙන මානසද්දෙන නිද්දෙසං නාරහතීති තංනිද්දෙසෙ ‘‘ඔමානං ජප්පෙතී’’ති (විභ. 874) වුත්තං.
872. රාජභොගෙන රට්ඨභුඤ්ජනකො රාජනිස්සිතො රට්ඨියො.
879. පුග්ගලං අනාමසිත්වාති යථා සෙය්යස්ස සෙය්යමානාදිනිද්දෙසෙසු ‘‘පරෙහි සෙය්යං අත්තානං දහතී’’ති සෙය්යාදිපුග්ගලො මානුප්පාදකො ¶ ආමට්ඨො, එවමෙතස්ස සෙය්යමානභාවෙපි මානුප්පාදකපුග්ගලවිසෙසං අනාමසිත්වා ‘‘පරෙ අතිමඤ්ඤති’’ච්චෙව වුත්තන්ති අත්ථො. පරෙ අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනඤ්හි යස්ස කස්සචි අතිමානොති.
880. පුරිමමානස්ස උපරිමානො මානාතිමානො, අති-සද්දො උපරි-සද්දස්ස අත්ථං වදතීති දට්ඨබ්බො. පුරිමමානං වා අතික්කන්තො මානො මානාතිමානො.
881. පක්ඛිජාතීසු වායසො අන්තො ලාමකොති කත්වා ‘‘කාකජාති වියා’’ති වුත්තං.
882. ථෙරො කිර දොසචරිතො අහොසි, තස්මා ආදිතොව ‘‘තුම්හෙ අඛීණාසවා’’ති අවත්වා උපායෙන කථෙසීති වදන්ති, දොසචරිතත්තා වා ඛිප්පං තතියපදවාරෙ විරාගං උප්පාදෙසීති අධිප්පායො.
883. මානං ¶ අනුගතච්ඡන්දොති මානසම්පයුත්තඡන්දො, මානසභාවං අනුගතො මානච්ඡන්දො වා.
884. ‘‘විලම්බන’’න්ති ච ඉත්ථිපුරිසසම්මානනාදිකිරියාදිවිලම්බනපටිසංයුත්තං කත්තබ්බං දට්ඨබ්බං. තත්ථ යුත්තමුත්තසිලිට්ඨං පටිභානං විලම්බනපටිභානං.
887. අමරවාදපටිසංයුත්තො විතක්කො, අත්තනො අමරණත්ථාය දෙවභාවත්ථාය වා විතක්කො අමරවිතක්කො.
888. පරෙසු අනුද්දයා රාගවසෙන අනුද්දයකරණං එතස්සාති පරානුද්දයො, තස්ස භාවො පරානුද්දයතා, පරෙසු වා අනුද්දයස්සෙව සහනන්දිතාදිකස්ස භාවො පරානුද්දයතා, තාදිසො රාගො. තත්ථාති පරානුද්දයතාය සංසට්ඨවිහාරෙන දස්සිතායාති අත්ථො යුජ්ජති.
890. අනවඤ්ඤත්තිං පත්ථෙන්තො අනවඤ්ඤත්තත්ථමෙව කාමගුණෙ ච පත්ථෙතීති ආහ ‘‘පඤ්චකාම…පෙ… නිස්සිතො හුත්වා’’ති.
එකකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(2.) දුකනිද්දෙසවණ්ණනා
891. උපනය්හතීති ¶ බන්ධති. අ-කාරො අනන්තරත්ථවාචකො, මරියාදවාචකස්ස වා ආකාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘අට්ඨපනා’’ති වුත්තන්ති ‘‘අනන්තරට්ඨපනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඨමුප්පන්නස්ස පවත්තාකාරො මරියාදා, තං අනතික්කමිත්වා තස්සෙව දළ්හීකරණවසෙන ඨපනා මරියාදට්ඨපනා. පකතිට්ඨපනාමත්තමෙව, විසෙසනරහිතාති අත්ථො.
892. නිට්ඨුරියං ඛෙළපාතනං, නිට්ඨුරියං විය නිට්ඨුරියං. දස්සෙත්වාති දන්තෙහි ඡින්දිත්වා. තෙන ¶ පන දස්සනං පළාසොති දස්සෙති. පළාසස්ස ආයනාති යුගග්ගාහප්පවත්ති. සමභාවදහනං ජයො, තස්ස ආහරණතො ආහාරො. ධුරං න දෙතීති පාමොක්ඛං න දෙති.
894. කායෙන චෙතියඞ්ගණාදිවත්තං කරොති ‘‘එවං වත්තසම්පන්නො සද්ධො කථං කායදුච්චරිතාදීනි කරිස්සතී’’ති පරෙසං ඤාපනත්ථං. අතිච්චාති අච්චයං කත්වා. ආසරන්තීති ආගච්ඡන්ති, පුන පටිච්ඡාදනෙ පවත්තන්තීති අත්ථො. කොනාමෙවං කරොතීති වොච්ඡින්දනච්ඡාදනා වා වොච්ඡාදනා.
න සම්මා භාසිතාති යො න සම්මා භාසති, සො සඨොති දස්සෙති. කුච්ඡි වා පිට්ඨි වා ජානිතුං න සක්කාති අසන්තගුණසම්භාවනෙනෙව චිත්තානුරූපකිරියාවිරහතො ‘‘එවංචිත්තො එවංකිරියො’’ති ජානිතුං න සක්කාති අත්ථො.
අජො එව අජාමිගො. නෙලකොති තරුණවච්ඡො. යථා සො යක්ඛො තාදිසං රූපං දස්සෙත්වා ‘‘අජා’’ති සඤ්ඤාය ආගතාගතෙ ඛාදති, එවමයම්පි තංතංසදිසගුණසම්භාවනෙන තෙ තෙ වඤ්චෙති. තෙනෙතං සාඨෙය්යං මායාතො බලවතරා වඤ්චනාති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව ‘‘පරික්ඛත්තතා’’ති වුත්තං.
908. සක්කායදිට්ඨාදීනං අභාවෙපි යං සංයොජනං හොති, තං බහිද්ධා සංයොජනතො බහිද්ධාසංයොජනස්ස පුග්ගලස්ස විසෙසනභූතං බහිද්ධාසංයොජනං නාම.
දුකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(3.) තිකනිද්දෙසවණ්ණනා
909. අකුසලමූලානෙව ¶ වට්ටමූලානීති තෙහි කථිතෙහි වට්ටමූලසමුදාචාරො කථිතො හොතීති ආහ ‘‘තීහි…පෙ… කථිතො’’ති.
919. සස්සතො ¶ ලොකොතිආදිදස්සනමෙව බ්රහ්මචරියං මොක්ඛසම්පාපකං උත්තමචරියන්ති දිට්ඨිගතිකෙහි සම්මතන්ති ආහ ‘‘දිට්ඨිගතිකසම්මතස්සා’’ති. රූපාරූපාවචරවිපාකෙසු සාතිසයො භවරාගොති අධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘මහාබ්රහ්මාන’’න්ති.
920. කථංවිධන්ති කෙනාකාරෙන සණ්ඨිතන්ති අත්ථොති කත්වා ආහ ‘‘ආකාරසණ්ඨාන’’න්ති. මානඨපනාති සෙය්යාදිවසෙන මානෙන ඨපනා, මානසඞ්ඛාතා වා ඨපනා.
921. චෙතසො උත්රාසො දොමනස්සං, දොසො වා, තංසම්පයුත්තා වා චෙතනාදයො.
922. දෙසනාසුඛතායාති තිණ්ණං අද්ධානං වසෙන විචිකිච්ඡාය දෙසනා සුඛා ‘‘කඞ්ඛති විචිකිච්ඡතී’’ති, න පන තථා මොහෙනාති අධිප්පායො. වණ්ණාදිභෙදං සුත්වාති කෙචි කිර වදන්ති ‘‘ඛත්තියජීවො පණ්ඩුවණ්ණො. කස්මා? සො හි පුබ්බණ්හෙ රමති, පුබ්බණ්හෙ ච ඡායා පණ්ඩුවණ්ණා. බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දජීවා ඔදාතපීතකාළවණ්ණා. තෙ හි මජ්ඣන්හසායන්හරත්තීසු ඔදාතපීතකාළඡායා කාළතමකාලෙසු රමන්තී’’ති තෙසං වණ්ණභෙදං, ‘‘බ්යාපී පරිමණ්ඩලො’’තිආදිනා කථෙන්තානං සණ්ඨානභෙදඤ්ච සුත්වා.
923. පුරිසපුග්ගලොති පදද්වයං එකපදං කත්වා ජානන්තානං වසෙනායං සම්මුතිකථා පවත්තා, පදන්තරමෙව වා ඉදං පුග්ගලවාචකන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අයං පනා’’තිආදිමාහ. අථ වා පුරිසොති වුත්තො ච පුග්ගලො එව, න පුරිසින්ද්රියයුත්තොවාති දස්සනත්ථම්පි ‘‘පුරිසපුග්ගලො’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අට්ඨසු ආබාධෙසූති පිත්තසෙම්හවාතසමුට්ඨානඋතුවිපරිණාමජඔපක්කමිකවිසමපරිහාරජසන්නිපාතජකම්මසමුට්ඨානෙසු. පුබ්බෙ කතන්ති පුරාණතරකම්මං ඉච්ඡන්තීති උපපජ්ජවෙදනීයඤ්ච කිර පටික්ඛිපන්ති. ආණත්තිමූලකෙන වාති යොපි ආණාපෙත්වා වධබන්ධාදිදුක්ඛං උප්පාදෙති, තම්පි තංමූලකං න හොති, ඉස්සරනිම්මානමූලමෙවාති අධිප්පායො.
924. මොහස්ස ¶ අනුදහනං දාහකාරණතාය වුත්තං, සභාවතොපි පන අසම්පටිවෙධො සම්පටිවෙධසුඛස්ස පච්චනීකභූතො දුක්ඛො එවාති අනුදහනතා වෙදිතබ්බා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘උපෙක්ඛා වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465) වුත්තා.
926. පුථුනිමිත්තාරම්මණෙසූති ¶ සුභනිමිත්තාදිවසෙන පුථුනිමිත්තසභාවෙසු ආරම්මණෙසු, පුථුසභාවෙසු වා සුභනිමිත්තාදිආරම්මණෙසු. කොසජ්ජපමාදනිද්දෙසානං සමානත්තෙපි අවිප්ඵාරිකතාසඞ්ඛාතා ලීනවුත්තිතා කොසජ්ජං, සතිවොස්සග්ගසඞ්ඛාතං පමජ්ජනං පමාදොති අයං විසෙසොති.
931. සගරුවාසන්ති සඔත්තප්පවාසමාහ, සජෙට්ඨකවාසන්ති සහිරිවාසං. අනාදියනා අනද්දා ඔවාදඅග්ගහණං, අචිත්තීකාරොති අත්ථො. සුක්ඛකට්ඨස්ස විය අනල්ලතා, අමුදුතා වා අනද්දා. අසීල්යන්ති අසුඛසීලතා අමුදුතා එව.
934. උපාරම්භො දොසසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො සියා.
936. ‘‘ඉධ පාසාණං කරොතී’’තිආදිනා ඨපනත්ථෙපි කරොති-සද්දො යුජ්ජතීති ආහ ‘‘කරොතීති ඨපෙතී’’ති. එත්ථ චායං ආවජ්ජනා අකුසලානං ආසන්නකාරණත්තා ඛුද්දකවත්ථූසු වුත්තාති වෙදිතබ්බා, තදනුකූලකිච්චත්තා වා.
තිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(4.) චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
939. ඉතීති නිදස්සනෙ නිපාතොති එවං-සද්දෙන සමානත්ථොති දස්සෙති. භවාභවහෙතූතිපීති එත්ථ භවන්ති ජායන්ති එතෙනාති භවො, සප්පිආදිභෙසජ්ජං. භවො එව පණීතතරො අභිවුද්ධො අභවො. භාවනාරාමතාඅරියවංසප්පහෙය්යත්තා වා පුරිමතණ්හාත්තයවජ්ජා සබ්බා තණ්හා ‘‘භවාභවහෙතු උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.
එතායාති ¶ ඡන්දාදිඅගතියා. න ගච්ඡන්තීති න පවත්තන්ති, තං තං කිරියං න කරොන්තීති ¶ අත්ථො. ඉමිනාති ඡන්දාදිනා අගතිගමනෙන. ඡන්දාදීසු යෙන නින්නො, තෙන ගමනං යථානින්නගමනං.
‘‘රාජා’’තිආදිනා රාජාදිනිමිත්තො විය ඌමිආදිනිමිත්තො චිත්තුත්රාසො ඌමිආදිභයං, ‘‘ඌමිභයන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, කොධුපායාසස්සෙතං අධිවචන’’න්තිආදිවචනතො (ම. නි. 2.162; අ. නි. 4.122; ඉතිවු. 109) කොධුපායාසඔදරිකත්තපඤ්චකාමගුණමාතුගාමා වා. තත්ථ පඤ්චකාමගුණමාතුගාමග්ගහණෙන තන්නිස්සිතඡන්දරාගග්ගහණං වෙදිතබ්බං, ඔදරිකත්තඤ්ච ලොභොව. උක්ඛෙපනීයාදිකම්මං විනයදණ්ඩං.
‘‘අථ ඛො තිම්බරුකො පරිබ්බාජකො යෙන භගවා…පෙ… එතදවොච ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති? මා හෙවං තිම්බරුකාති භගවා අවොචා’’තිආදිනා නිදානවග්ගෙ (සං. නි. 2.18) ආගතත්තා ‘‘තිම්බරුකදිට්ඨී’’ති වුත්තා.
චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(5.) පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා
940. ආගන්තුං පන න දෙන්තීති ආගමනස්ස පච්චයා න හොන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.
941. අවදෙහනතොති පූරණෙන මංසූපචයහෙතුතාය ච උපචයනතො. ගිම්හකාලෙ භුඤ්ජිත්වා සයන්තස්ස සුඛං හොතීති තං උතුසුඛං ‘‘සෙය්යසුඛ’’න්ති වුත්තං, සයනිරියාපථසුඛන්ති අත්ථො. වතන්ති ධුතඞ්ගානි. තපොති ඛන්ධකවත්තානි, වීරියං වා. සීලග්ගහණෙන ඛන්ධකවත්තමෙථුනවිරතීනං ගහිතත්තා තපබ්රහ්මචරියග්ගහණං න කත්තබ්බන්ති චෙ? න, අඤ්ඤසීලතො විසෙසෙත්වා තපබ්රහ්මචරියානං දෙවත්තකාරණත්තග්ගහණස්ස දස්සනතො, බාහිරානඤ්චස්ස විනිබන්ධස්ස පවත්තිදස්සනතො වා. තෙසඤ්හි අවිහිංසාදිගොවතාදිදුක්කරකාරිකාමෙථුනවිරතියො යථාක්කමං සීලාදීනි, තානි ච තෙ දෙවනිකායං පණිධාය චරන්තීති. අඤ්ඤථා ච සද්ධාරුචිආදීහි ‘‘යතො ¶ ඛො භො අයං අත්තා රූපී චාතුමහාභූතිකො මාතාපෙත්තිකසම්භවො කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.85) විකප්පෙත්වා.
942. බ්යසනෙසු ¶ ඤාතිභොගරොගබ්යසනග්ගහණෙන තංනිමිත්තා සොකාදයො ගහිතාති දට්ඨබ්බා. දස්සනසවනෙසු පටිකූලතා දස්සනසවනපටිකූලතා. එත්ථ ච ආදීනවෙහි පඤ්චහි තෙසං කාරණභූතා අක්ඛන්තියෙව භින්දිත්වා කථිතාති වෙදිතබ්බා, අක්ඛන්තිමූලකා වා අප්පියතාදිහෙතුභූතා දුක්කටදුබ්භාසිතතාදිදොසා.
මිච්ඡාජීවනිමිත්තං මරණකාලෙ උප්පන්නභයං ‘‘ආජීවකභය’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආජීවිකාභය’’න්ති පන පාඨෙ පච්චයානුප්පත්තිං පස්සතො ආජීවිකනිමිත්තො චිත්තුත්රාසොති අත්ථො දට්ඨබ්බො. කිත්තිසද්දො සිලොකන්ති තප්පටිපක්ඛා අසිලොකං අකිත්ති. තෙනාහ ‘‘ගරහභය’’න්ති.
943. උප්පිලාවිතන්ති උදග්ගතාසඞ්ඛාතො අවූපසමභාවො, අවූපසමහෙතුභූතො වා පීතියා ආකාරො.
පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(6.) ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
944. ‘‘කොධනො හොති උපනාහී’’තිආදිනා කොධාදිහෙතුකා උපනාහාදයො කොධාදීනං සහායකාරණභාවෙන සුත්තන්තෙ වුත්තාති කොධාදයො එව විවාදමූලානි, තෙනෙත්ථ තෙ එව වුත්තා. සන්දිට්ඨිපරාමසිතා අත්තනො දිට්ඨියං අභිනිවිට්ඨතා.
945. අප්පතිස්සයොති පතිස්සයභූතෙහි ගරූහි විරහිතො. අප්පමාදලක්ඛණන්ති සතිඅවිප්පවාසං කුසලානුයොගසාතච්චං වා.
යුත්තපයුත්තතාති ¶ තන්නින්නතාවසෙන සුට්ඨු යුත්තතා. ගණසඞ්ගණිකා කිලෙසවසෙන පවත්තා සඞ්ගණිකා. ඉත්ථිපටිසංයුත්තකථාසවනෙ ඉත්ථිසද්දසවනෙ ච අස්සාදො සවනසංසග්ගො. ඉත්ථියා කස්සචි දානග්ගහණස්සාදො පරිභොගසංසග්ගො.
946. සොමනස්සෙන සද්ධිං උපවිචරන්තීති සොමනස්සුපවිචාරාති අකුසලසොමනස්සසහගතා රූපවිචාරාදයො ඉධාධිප්පෙතාති වෙදිතබ්බා, තථා උපෙක්ඛුපවිචාරා ච. තංසම්පයුත්තො වාති එතෙන විචාරග්ගහණෙන විතක්කොපි ¶ ගහිතොති විතක්කප්පවත්තනෙන ‘‘උපවිතක්කෙතී’’ති ඉදම්පි වුත්තං හොතීති දස්සෙති.
947. අඤ්ඤාණසම්පයුත්තාති විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතචිත්තෙසු උපෙක්ඛා මොහොති වදන්ති, ලොභසම්පයුත්තුපෙක්ඛාපි පන ගෙහස්සිතා න න හොති.
948. අධිච්චසමුප්පන්නිකො ‘‘අධිච්ච සමුප්පන්නො අත්තා උප්පන්නො භවිස්සතී’’ති ගණ්හන්තො සස්සතදිට්ඨිකො හොතීති එවරූපස්ස දිට්ඨි වියාති දස්සෙන්තො ‘‘අධිච්චසමුප්පන්නිකස්සෙවා’’ති ආහ. න සො ජාතොති එත්ථ ‘‘ජාතූ’’ති අයං නිපාතො උ-කාරස්ස ඔ-කාරං කත්වා ජාතොති වුත්තො, තෙන වා සමානත්ථං නිපාතන්තරං එතං දට්ඨබ්බං. සබ්බාසවදිට්ඨීති සබ්බාසවපරියායෙන ආගතා දිට්ඨි.
ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(7.) සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා
951. ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීසු සත්තකස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවා සත්ත උච්ඡෙදවාදා එව ඉධ තථා අවත්වා ‘‘සත්ත දිට්ඨී’’ති වුත්තා.
සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(8.) අට්ඨකනිද්දෙසවණ්ණනා
952. ‘‘කම්මං ¶ ඛො මෙ කත්තබ්බං භවිස්සතී’’තිආදිනා ඔසීදනාකාරෙන පවත්තචිත්තුප්පාදා කොසජ්ජකාරණානි, කොසජ්ජමෙව වා කොසජ්ජන්තරකාරණතාය කොසජ්ජකාරණානීති දට්ඨබ්බානි. මාසාචිතං මඤ්ඤෙති එත්ථ ආචිත-සද්දො තින්ත-සද්දස්ස, මඤ්ඤෙ-සද්දො ච විය-සද්දස්ස අත්ථං වදතීති අධිප්පායෙන ‘‘තින්තමාසො වියා’’ති අයමත්ථො විභාවිතො, මාසචයො වියාති වා අත්ථො.
957. ඵරතීති ඵුසති, ඝට්ටෙතීති අත්ථො. අඤ්ඤෙන කාරණෙනාති ‘‘අජ්ජ තයා විකාලෙ භුත්තං, තෙන ත්වං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තො ‘‘හිය්යො ¶ මයා කාලෙ භුත්තං, තෙනාහං අනාපන්නො’’තිආදිනා අඤ්ඤෙන අයුත්තෙන කාරණෙන අඤ්ඤං යුත්තං කාරණං පටිච්ඡාදෙතීති අත්ථො. පුච්ඡිතත්ථතො බහිද්ධා යථා තං න අල්ලීයති, තථා කථාය අපනයනං වික්ඛිපනං බහිද්ධා අපනාමනා.
958. අසඤ්ඤීවාදාති පුග්ගලෙහි දිට්ඨියො දස්සෙති. යෙහි වා අභිනිවෙසෙහි අසඤ්ඤී අත්තානං වදන්ති, තෙ අසඤ්ඤීවාදා. අරූපසමාපත්තිනිමිත්තන්ති ආකාසාදිං.
අට්ඨකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(9.) නවකනිද්දෙසවණ්ණනා
960. දසමස්ස අවුත්තත්තා ‘‘සත්තෙසු උප්පත්තිවසෙනෙව කථිතානී’’ති වුත්තං.
963. සුඛවිනිච්ඡයන්ති සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුඛසන්නිට්ඨානන්ති අත්ථො. අජ්ඣත්තං සුඛන්ති සෙවිතබ්බං නෙක්ඛම්මසුඛං. විනිච්ඡයාති ද්වෙ විනිච්ඡයාති ඉදං –
‘‘සාතං ¶ අසාතන්ති යමාහු ලොකෙ,
තමූපනිස්සාය පහොති ඡන්දො;
රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්ච,
විනිච්ඡයං කුබ්බති ජන්තු ලොකෙ’’ති. (සු. නි. 873; මහානි. 102) –
එතස්ස නිද්දෙසෙ වුත්තං.
ඉධ විනිච්ඡයොති වුත්තොති ඉමිස්සා විභඞ්ගපාළියා යො ඡන්දරාගස්ස පච්චයසභාවෙන විනිච්ඡය-සද්දෙන වුත්තො, සක්කපඤ්හෙපි (දී. නි. 2.357) ඡන්දස්ස නිදානභාවෙන විතක්ක-සද්දෙන සො එව ආගතොති එවං විතක්කස්ස විනිච්ඡයභාවං තස්සෙව ඉධ ගහිතතඤ්ච දස්සෙති. බලවසන්නිට්ඨානන්ති බලවතියා තණ්හාය ආරම්මණස්ස නිට්ඨපෙත්වා ගහණං.
964. සතිපි අඤ්ඤෙසඤ්ච සඞ්ඛතභාවෙ අහන්ති අස්මීති ච සාතිසයා මානස්ස සඞ්ඛතතාති කත්වා ‘‘සඞ්ඛත’’න්ති මානො වුත්තො. සෙය්යාදිවසෙන ¶ ‘‘අහමස්මී’’ති අත්තනො සඞ්ඛරණං වා සඞ්ඛතං. එත්ථ ‘‘භවිස්සන්තී’’තිආදිකා පවත්ති තණ්හාදිට්ඨීනං විසෙසවතීති තාසම්පි ඉඤ්ජිතාදිභාවො වුත්තො.
නවකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(10.) දසකනිද්දෙසවණ්ණනා
970. ජාලක්ඛිපසංවිධානාදිකුසලතාසඞ්කප්පනං උපායචින්තා, තස්සා මිච්ඡාභාවපටිච්ඡාදනභාවෙන පවත්තො තදාකාරො මොහො උපායචින්තාවසෙන උප්පන්නොති දට්ඨබ්බො. යථාකතෙ පන පාපෙ අනාදීනවදස්සනවසෙන පවත්තා සඤ්ඤා, සඞ්කප්පො වා පච්චවෙක්ඛණා, තස්සාපි මිච්ඡාභාවපටිච්ඡාදකං තදාකාරං, අනාදීනවදස්සනං වා පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන උප්පන්නො මොහොති. විමුත්තසඤ්ඤිතාති ¶ අධිමානසම්පයුත්තං, තිත්ථියානං වා අත්තනො දිට්ඨියා විමුත්තතාසඤ්ජානනං. ‘‘විමුත්තොම්හී’’ති එවං පවත්තො අකුසලචිත්තුප්පාදො මිච්ඡාවිමුත්තීති කෙචි වදන්ති. ඵලං විය විමුත්තන්ති ගහිතෙ පන දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තෙ දිට්ඨි මිච්ඡාඤාණං, සමාධි ච මිච්ඡාවිමුත්තීති යුත්තං සියා.
දසකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසවණ්ණනා
973. සමූහගාහතොති තණ්හාමානදිට්ඨීනං සාධාරණග්ගහණතොති වදන්ති. ‘‘ඉත්ථං එවං අඤ්ඤථා’’ති පන විසෙසං අකත්වා ගහණං සමූහගාහොති දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤං ආකාරන්ති පරසන්තානගතං ආකාරං. අත්ථීති සදා සංවිජ්ජතීති අත්ථො. සීදතීති විනස්සති. සංසයපරිවිතක්කවසෙනාති ‘‘කිං නු ඛො අහං සියං, න සිය’’න්ති එවං පරිවිතක්කවසෙන. පත්ථනාකප්පනවසෙනාති ‘‘අපි නාම සාධු පනාහං සිය’’න්ති එවං පත්ථනාය කප්පනවසෙන.
සුද්ධසීසාති තණ්හාමානදිට්ඨීනං සාධාරණසීසා විසෙසස්ස අනිස්සිතත්තා ‘‘සුද්ධසීසා’’ති වුත්තා. තත්ථ දිට්ඨිසීසෙහි දිට්ඨියා තණ්හා දස්සිතා, සීසසීසමූලකෙහි ¶ මානදිට්ඨීහි සයමෙව චාති ආහ ‘‘එවමෙතෙ…පෙ… තණ්හා විචරිතධම්මා වෙදිතබ්බා’’ති. දිට්ඨිමානෙසුපි ‘‘තණ්හාවිචරිතානී’’ති වචනඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං විප්පයොගීනං දිට්ඨිමානානං තණ්හාය අවිප්පයොගීනං තංමූලකත්තාව තප්පධානතාය කතන්ති වෙදිතබ්බං.
974. අවක්කරීති නිපාතො නානාභාවෙ වත්තතීති අනානාකරණං අනවක්කරි, තං කත්වා, අවක්කරි වා අකත්වා අනවක්කරි කත්වාති එවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිනිබ්භොගං කත්වා’’ති. ‘‘අනවකාරිං කරිත්වා’’ති වා පාඨො, තත්ථ අවකිරණං වික්ඛෙපනං සමූහස්ස එකදෙසානං විනිබ්භුජ්ජනං අවකාරි, තං අවකාරිං විනිබ්භොගං අකත්වා, පඤ්චපි ඛන්ධෙ සමූහතො එකත්තෙනෙව ගහෙත්වා අත්තතො අවිනිබ්භුජ්ජිත්වා අස්මීති ඡන්දමානදිට්ඨියො පටිලභතීති ¶ අත්ථො. අසිතබ්යාභඞ්ගිතායාති දාත්තෙන කාජෙන චාති එතෙන පරික්ඛාරෙන, අසිතබ්යාභඞ්ගීහි ලවනවහනකිරියා වා ‘‘අසිතබ්යාභඞ්ගී’’ති වුත්තා.
976. අවකාරිං කරිත්වාති රූපාදීනි අත්තතො විනිබ්භුජ්ජිත්වා ඉමිනා රූපෙන…පෙ… ඉමිනා විඤ්ඤාණෙන අස්මීති ඡන්දං පටිලභතීති එවං සබ්බත්ථ ඉමිනාති එතස්ස අත්තතො අවිනිබ්භුත්තෙන රූපාදිනාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අත්තතො හි අවිනිබ්භුත්තානි අබහිකතානි අහමිච්චෙව ගහිතානි රූපාදීනි උපාදාය උපගන්ත්වා පවත්තා තණ්හා ‘‘අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදායා’’ති වුත්තා, අත්තතො ච විනිබ්භුත්තානි බහිකතානි උපගන්ත්වා පවත්තා ‘‘බාහිරස්ස උපාදායා’’ති. ඛග්ගෙන වා ඡත්තෙන වා අහං නිච්චොති අභිමඞ්ගලසම්මතෙන ඛග්ගාදිනා මම විනාසො නත්ථීති මඤ්ඤතීති අත්ථො. එකෙකස්සාති ඉදං අනාදිම්හි අනන්තෙ ච සංසාරෙ එකෙකස්ස අතීතානාගතෙසු ඡත්තිංසායපි සම්භවදස්සනත්ථං වුත්තං, එකෙකස්ස වා පුග්ගලස්ස යථාලාභවසෙනාති ඉදම්පි අනිස්සිතතණ්හාමානදිට්ඨිං කත්වා පුථුජ්ජනස්ස අද්ධාපච්චුප්පන්නෙ කස්සචි සම්භවදස්සනත්ථං.
තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.