📜

18. ධම්මහදයවිභඞ්ගො

1. සබ්බසඞ්ගාහිකවාරවණ්ණනා

978. ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදිනා ඛන්ධාදීනං ධාතුසම්භවපරියාපන්නපාතුභාව භූමන්තරතීසු ධාතූසුඋප්පාදකදානාදිකුසල කම්මතබ්බිපාකඅභිඤ්ඤෙය්යාදිආරම්මණදුකද්වයදිට්ඨාදිකුසලත්තිකාදිතිකපඤ්චකරූපලොකියදුකද්වයභෙදභින්නානං නිරවසෙසතො සඞ්ගහිතත්තා දුතියවාරාදීනඤ්ච එත්ථ අනුප්පවෙසතො සබ්බසාමඤ්ඤෙන වුත්තො පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකවාරො නාම, දුතියො උප්පත්තානුප්පත්තිදස්සනවාරො නාමාති වුත්තං. තත්ථ පන ‘‘කාමධාතුයා කති ඛන්ධා කති ආයතනානී’’තිආදිනා (විභ. 991) තෙසං අත්ථිතා එව වුත්තා, කිරියාවිසෙසස්ස අප්පයොගො ‘‘අත්ථි භවති සංවිජ්ජතී’’ති සාමඤ්ඤකිරියාය විඤ්ඤෙය්යභාවතො, තෙනායං ‘‘සම්භවාසම්භවදස්සනවාරො’’ති වත්තුං යුත්තො, චතුත්ථො ච උපපත්තික්ඛණෙ උප්පත්තානුප්පත්තිදස්සනවාරොති තත්ථ පාතුභාවාපාතුභාවවචනතො.

979. යථාපුච්ඡන්ති පුච්ඡානුරූපං අවිතථබ්යාකරණං පරෙහි කතම්පි සබ්බඤ්ඤුවචනං විඤ්ඤාය කතත්තා සබ්බඤ්ඤුබ්යාකරණමෙව නාම හොති, කො පන වාදො සබ්බඤ්ඤුනා එව කතෙති අධිප්පායො.

2. උප්පත්තානුප්පත්තිවාරවණ්ණනා

991. කාමධාතුසම්භූතානඤ්චාති ඉද්ධියා රූපධාතුගතානං කාමාවචරසත්තානඤ්චාති අත්ථො. ඝානායතනාදීනං අභාවෙනාති එත්ථ යදි තදභාවෙන ගන්ධායතනාදීනි ආයතනාදිකිච්චං න කරොන්ති , අසඤ්ඤසත්තෙසු චක්ඛායතනස්ස අභාවෙන රූපායතනං ආයතනාදිකිච්චං න කරෙය්ය. තතො ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං උපපත්තික්ඛණෙ ද්වායතනානි පාතුභවන්තී’’තිආදිවචනං න වත්තබ්බං සියා. කාමාවචරාදිඔකාසා තත්ථ උප්පජ්ජමානසත්තානං, තත්ථ පරියාපන්නධම්මානං වා අධිට්ඨානභාවෙන ‘‘ධාතූ’’ති වුච්චන්ති, තථා යෙසු කාමාවචරාදිසත්තනිකායෙසු කාමාවචරාදිසත්තා උප්පජ්ජන්ති, තෙසං සත්තානං උප්පත්ති එත්ථාති සත්තුප්පත්තීති වුච්චමානා තෙ සත්තනිකායා ච, න පනෙත්ථ අපරියාපන්නොකාසො අපරියාපන්නසත්තනිකායො ච අත්ථි, යො ‘‘ධාතූ’’ති වුච්චෙය්යාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඔකාසවසෙන වා සත්තුප්පත්තිවසෙන වා අපරියාපන්නධාතු නාම නත්ථී’’ති ආහ. සත්තුප්පත්තිවසෙනාති ඉමිනා වා ඔකාසසත්තලොකද්වයං සහ ගහෙත්වා තාදිසාය අපරියාපන්නධාතුයා අභාවං දස්සෙති, සත්තභාවෙන වා උප්පත්ති සත්තුප්පත්ති, සත්තාවාසවසෙන තංතංභවවසෙන උප්පජ්ජමානා උපාදින්නකක්ඛන්ධා තංතංපරියාපන්නානං සදිසාධිට්ඨානභාවෙන ධාතූති වුච්චන්තීති එවං අපරියාපන්නධාතු නත්ථීති අත්ථො.

3. පරියාපන්නාපරියාපන්නවාරවණ්ණනා

999. භවවසෙන ඔකාසවසෙන ච පරිච්ඡින්නාති තත්ථ අඤ්ඤත්ථ ච උප්පජ්ජමානා උපාදින්නකක්ඛන්ධා තංතංපරියාපන්නා සබ්බෙ දට්ඨබ්බා.

6. උප්පාදකකම්මආයුප්පමාණවාරො

(1.) උප්පාදකකම්මවණ්ණනා

1021. ඛන්ධාදීනං ධාතුසම්භවාදිවසෙන පභෙදං වත්වා යෙ සත්තා ධාතුප්පභෙදවන්තො, යඤ්ච තෙසං උප්පාදකකම්මං, යො ච තස්ස විපාකො, තෙසං වසෙන පභෙදං දස්සෙතුං ‘‘තයො දෙවා’’තිආදිකො ඡට්ඨවාරො ආරද්ධො. ඛන්ධාදයො එව හි ධාතුත්තයභූතදෙවවසෙන දානාදිකම්මවසෙන තංතංආයුප්පමාණපරිච්ඡින්නඋපාදින්නකක්ඛන්ධවසෙන ච භින්නාති. චතුදොණං අම්බණං, ඡදොණන්ති එකෙ.

උප්පාදකකම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

(2.) ආයුප්පමාණවණ්ණනා

1024. තයොපිජනාති තයො ජනසමූහාති අධිප්පායො.

1025. ආභාති සොභනා පභා.

1026. කඤ්චනපිණ්ඩො විය සස්සිරිකා කඤ්චනපිණ්ඩසස්සිරිකා. තත්ථ පන සොභනපභාය කිණ්ණා සුභාකිණ්ණාති වත්තබ්බෙ ආ-කාරස්ස රස්සත්තං අන්තිමණ-කාරස්ස හ-කාරඤ්ච කත්වා ‘‘සුභකිණ්හා’’ති වුත්තා, අථ පන සුභෙන කිණ්ණා සුභකිණ්ණා. පුරිමපදෙසුපි පරිත්තං සුභං එතෙසන්ති පරිත්තසුභා, අප්පමාණං සුභං එතෙසන්ති අප්පමාණසුභාති සුභ-සද්දෙන සමාසො යොජෙතබ්බො හොති.

1027. ආරම්මණමනසිකාරා පුබ්බභාගෙන කථිතාති ඣානක්ඛණෙ තතො පච්ඡා වා පරිත්තාදිකසිණාරම්මණභාවනාය ආවජ්ජනෙන ච ඣානස්ස ආරම්මණමනසිකාරනානත්තතා න හොති, පුබ්බභාගභාවනාය පන පුබ්බභාගාවජ්ජනෙන ච හොතීති අත්ථො. පුබ්බභාගභාවනාය වසෙන හි ඣානං පරිත්තපථවීකසිණාදීසු තංතදාරම්මණං හොති, පුබ්බභාගෙන තංතංකසිණාවජ්ජනෙන තංතංමනසිකාරන්ති. ඡන්දාදයො පන අප්පනාක්ඛණෙපි විජ්ජන්ති. තත්ථ පණිධීති න තණ්හාපත්ථනා, අථ ඛො ඡන්දපත්ථනාව දට්ඨබ්බා. අධිමොක්ඛො නිච්ඡයො. අභිනීහාරො චිත්තප්පවත්තියෙව. යදි පන භවඡන්දභවපත්ථනාදයො තංතංභවවිසෙසනියාමකා අධිප්පෙතා. ‘‘අප්පනායපි වට්ටන්තී’’ති එතස්ස අප්පනාය පවත්තාය තතො පච්ඡාපි වට්ටන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. සඤ්ඤාවිරාගාදීහි පන විසෙසියමානං ආරම්මණං තථා තථා තත්ථ පවත්තො මනසිකාරො ච භවවිසෙසනියාමකො පුබ්බභාගොව වට්ටතීති ‘‘ආරම්මණමනසිකාරා පුබ්බභාගෙන කථිතා’’ති වුත්තං.

විපුලා ඵලාති විපුලසන්තසුඛායුවණ්ණාදිඵලා. සුට්ඨු පස්සන්ති පඤ්ඤාචක්ඛුනා මංසදිබ්බචක්ඛූහි ච.

1028. ‘‘යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තී හොතී’’ති (ම. නි. 3.250) වචනතො ‘‘කම්මමෙවපමාණ’’න්ති ආහ, අබ්බුදාදිආයුප්පමාණපරිච්ඡෙදො පන කම්මවසෙනෙව කතොති අධිප්පායො.

නිලීයනොකාසස්ස අභාවාති සමානජාතිකෙන අච්ඡරාගණෙන සබ්බදා පරිවාරියමානස්ස කාමගුණාකිණ්ණස්ස තබ්බිරහිතට්ඨානස්ස අභාවාති අත්ථො.

කිං නියමෙතීති කිං ඣානං උපපත්තිං නියමෙතීති අත්ථො. නව බ්රහ්මලොකෙති බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදයො නවපි සොධෙත්වා. මත්ථකෙති වෙහප්ඵලෙසූති අත්ථො. සෙට්ඨභවා නාමාති තතො පරං අගමනතො උත්තමභවාති අධිප්පායො. තෙනෙව භවසීසානීති ගහිතා. ඉමෙසු තීසු ඨානෙසූති වෙහප්ඵලාදිට්ඨානානි එව සන්ධාය වුත්තං. වෙහප්ඵලතො පන පුරිමෙසු නවසු නිබ්බත්තඅනාගාමී අරූපධාතුං උපපජ්ජතීති කත්වා ‘‘රූපධාතුයා චුතස්ස අරූපධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස කස්සචි සත්ත අනුසයා අනුසෙන්ති, කස්සචි පඤ්ච, කස්සචි තයො අනුසෙන්තී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.311) ඉදං වුත්තං, න වෙහප්ඵලාදීසු උපපන්නං සන්ධායාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො සියා. යං පන වුත්තං ‘‘නවසු බ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තඅරියසාවකානං තත්රූපපත්තියෙව හොති, න හෙට්ඨූපපත්තී’’ති, එතෙන හෙට්ඨූපපත්ති එව නිවාරිතා, න තෙස්වෙව උපරූපරි වෙහප්ඵලෙ ච උපපත්ති අරූපධාතූපපත්ති ච. ‘‘පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තො අනාගාමී නව බ්රහ්මලොකෙ සොධෙත්වා මත්ථකෙ ඨිතො පරිනිබ්බාතී’’ති ඉදම්පි අනුපුබ්බෙන ආරොහන්තං සන්ධාය වුත්තන්ති න තෙන තස්ස මත්ථකං අප්පත්තස්ස අරූපධාතුං උපපත්ති නිවාරිතාති දට්ඨබ්බා.

යො වා අඤ්ඤත්ථ තත්ථ වා මග්ගං භාවෙත්වා චවිත්වා තත්ථ උපපන්නො අවික්ඛම්භිතරූපරාගො අරියසාවකො, තං සන්ධාය අයං අට්ඨකථා වුත්තා. තෙනෙව ‘‘නවසු බ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තඅරියසාවකාන’’න්ති, ‘‘පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තො අනාගාමී’’ති, ‘‘ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු නිබ්බත්තඅනාගාමිනො’’ති ච සබ්බත්ථ නිබ්බත්තග්ගහණං කතං. තස්ස පන යෙන තත්ථ උපපන්නො, තස්මිං රූපරාගෙ වික්ඛම්භිතෙ පුන භවාභිලාසො න භවිස්සතීති අරූපරාගුපච්ඡෙදො ච භවිස්සතියෙව. යො පන පුථුජ්ජනො තත්ථ නිබ්බත්තො අරියමග්ගං භාවෙත්වා අරූපෙහි වික්ඛම්භිතරූපරාගො උප්පන්නෙ මග්ගෙ නිබ්බත්තභවාදීනවදස්සනවසෙන අනිවත්තිතභවාභිලාසො, තස්ස වසෙන යමකපාළි පවත්තාති වා අයමත්ථො අධිප්පෙතො සියා.

ආයුප්පමාණවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. අභිඤ්ඤෙය්යාදිවාරවණ්ණනා

1030. ‘‘රුප්පනලක්ඛණං රූපං, ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො’’තිආදිනා සාමඤ්ඤවිසෙසලක්ඛණපරිග්ගාහිකා සලක්ඛණපරිග්ගාහිකා දිට්ඨිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියො ඤාතපරිඤ්ඤා, තතො පරං යාව අනුලොමා තීරණපරිඤ්ඤා, උදයබ්බයානුපස්සනතො පට්ඨාය යාව මග්ගා පහානපරිඤ්ඤා.

තත්ථ තත්ථාති ඛන්ධාදීනං තාව ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසු පඤ්හපුච්ඡකවාරෙ වත්තබ්බං වුත්තං, හෙතුආදීනඤ්ච ඛන්ධාදීසු අන්තොගධත්තා තත්ථ තත්ථ පඤ්හපුච්ඡකවාරෙ වත්තබ්බං වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං.

අභිඤ්ඤෙය්යාදිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මහදයවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සම්මොහවිනොදනියා ලීනත්ථපදවණ්ණනා

විභඞ්ග-මූලටීකා සමත්තා.