📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අභිධම්මපිටකෙ

විභඞ්ග-අනුටීකා

1. ඛන්ධවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

චතුසච්චන්තොගධත්තා ¶ ¶ චතුන්නං අරියසච්චානං ගාථායං ‘‘චතුසච්චදසො’’ති නිප්පදෙසතො සච්චානි ගහිතානීති නිප්පදෙසතො එව තදත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘චත්තාරි සච්චානී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමාහටානීති සමානීතානි, චිත්තෙන එකතො ගහිතානීති අධිප්පායො. ‘‘සමාහටානී’’ති ච එතෙන සමාහාරෙ අයං සමාසොති දස්සෙති. තෙනෙවස්ස කතෙකත්තස්ස චතුසච්චන්ති නපුංසකනිද්දෙසො ¶ ‘‘තිවට්ට’’න්තිආදීසු විය. පත්තාදිපක්ඛෙපෙන හිස්ස න ඉත්ථිලිඞ්ගතා යථා පඤ්චපත්තං, චතුයුගං, තිභුවනන්ති, තං චතුසච්චං පස්සි අදක්ඛි, පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන පටිවිජ්ඣීති අත්ථො. කස්මා පනෙත්ථ අනන්තාපරිමාණෙසු අනඤ්ඤසාධාරණෙසු මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදීසු බුද්ධගුණෙසු සංවිජ්ජමානෙසු සාවකෙහි, පච්චෙකබුද්ධෙහි ච සාධාරණෙන චතුසච්චදස්සනෙන භගවන්තං ථොමෙතීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘සතිපි සාවකාන’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘අනඤ්ඤපුබ්බකත්තා’’ති ඉමිනා සාවකෙහි, ‘‘තත්ථ චා’’තිආදිනා පච්චෙකබුද්ධෙහි ච භගවතො චතුසච්චදස්සනස්ස අසාධාරණතං, නිරතිසයතඤ්ච දස්සෙති. පරසන්තානෙසු පසාරිතභාවෙන සුපාකටත්තාති දෙසනානුභාවෙන වෙනෙය්යසන්තානෙසු චතුසච්චදස්සනස්ස විත්ථාරිතභාවෙන යාව දෙවමනුස්සෙසු සුප්පකාසිතත්තා. නාථසද්දං ලොකෙ ¶ යාචනුපතාපිස්සරියාසීසාසු පඨන්තීති තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නාථතීති නාථො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යස්මා භගවා චතුසච්චදස්සනභාවෙනෙව අත්තනො හිතසුඛාසීසාය කිලෙසබ්යසනුපතාපනස්ස, හිතපටිපත්තියාචනස්ස ච මත්ථකං පත්තො, තස්මා තං තෙනෙව පකාසිතන්ති අත්ථුද්ධාරං අනාමසිත්වා පදුද්ධාරවසෙන නාථසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘වෙනෙය්යානං හිතසුඛං ආසීසතී’’තිආදිමාහ. ‘‘චතුසච්චදසො’’ති වා ඉමිනා අනඤ්ඤසාධාරණො භගවතො ඤාණානුභාවො පකාසිතොති ‘‘නාථො’’ති ඉමිනා අනඤ්ඤසාධාරණං කරුණානුභාවං විභාවෙතුං ‘‘වෙනෙය්යාන’’න්තිආදි වුත්තං. පරමෙන චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො භගවා නාථොති වුච්චතීති යොජනා. තථා පරමෙන චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො සබ්බසත්තෙ ගුණෙහි ඊසතීති යොජෙතබ්බං. චිත්තිස්සරියෙනාති අරියිද්ධිආදිනා චිත්තෙ වසීභාවෙන. ගුණෙහි ඊසතීති පරමුක්කංසගතෙහි අත්තනො සීලාදිගුණෙහි ධම්මෙන ඉස්සරියං වත්තෙතීති අත්ථො. එවංභූතො යස්මා සබ්බාභිභූ නාම හොති, තෙන වුත්තං ‘‘අභිභවතී’’ති. තථා චාහ ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… අභිභූ අනභිභූතො, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23; දී. නි. 1.188). දුවිධෙනාපි ඉස්සරියත්ථං නාථසද්දං දස්සෙති.

අට්ඨාරසප්පභෙදාය දෙසනාය ථොමනමෙවාති යොජනා. සමානගණනගුණෙහීති සමානගණනෙහි ගුණෙහි කරණභූතෙහි. යථාවුත්තෙන නිරතිසයෙන චතුසච්චදස්සනෙනාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස, දසබලෙසු වසීභාවස්ස ච පදට්ඨානභූතෙන. සච්චාභිසම්බොධෙන හි අභිනීහාරානුරූපං රූපාරූපධම්මෙසු ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛප්පවත්තෙන සාතිසයං සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනප්පභෙදෙන මහාවජිරඤාණසඞ්ඛාතෙන බුද්ධාවෙණිකෙන සම්මසනෙන සම්භූතෙන භගවා සම්මාසම්බොධියං පතිට්ඨිතොව ¶ කුසලාදිභෙදෙන, ඵස්සාදිභෙදෙන ච ධම්මෙ විභජන්තො චිත්තුප්පාදකණ්ඩාදිවසෙන ධම්මසඞ්ගහං චතුධා දෙසෙතුං සමත්ථො අහොසි. තථා අතීතංසෙ අප්පටිහතඤාණතාදිබුද්ධධම්මසමන්නාගතො භගවා අතීතාදිභෙදතො ඛන්ධාදිකෙ විභජිත්වා දෙසෙතුං සමත්ථො අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘යථාවුත්තෙන…පෙ… විභඞ්ග’’න්ති. ‘‘සබ්බඤ්ඤුභාසිතත්තා’’ති වත්වා පුන ‘‘අසබ්බඤ්ඤුනා දෙසෙතුං අසක්කුණෙය්යතං දස්සෙන්තො’’ති එතෙන ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගානං ¶ අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච සම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතතඤ්ඤෙව විභාවෙති. සම්මාසම්බුද්ධතාදිගුණෙති බුද්ධරතනස්ස සම්මාසම්බුද්ධතා, ධම්මසඞ්ඝරතනානං ස්වාක්ඛාතතා, සුප්පටිපන්නතාති එවමාදිගුණෙ පකාසෙති.

නනු ච ‘‘චතුසච්චදසො’’තිආදිනා භගවතොව ගුණා විභාවිතාති? සච්චං, තෙනෙව ධම්මසඞ්ඝානම්පි ගුණා විභාවිතා හොන්ති තප්පභවස්ස අනඤ්ඤථාභාවතො, තදපදෙසෙන වා ධම්මො, තදාධාරො ච සඞ්ඝො වුත්තොව හොතීති වුත්තං ‘‘බුද්ධාදීනං…පෙ… විභාවෙතී’’ති.

අතීතංසෙති අතීතකොට්ඨාසෙ, පුබ්බන්තෙති අත්ථො. අප්පටිහතන්ති නප්පටිහතං, ඤාණස්ස පටිඝාතො නාම අඤ්ඤාණං, සබ්බම්පි වා කිලෙසජාතං. තං යස්මා භගවතො සහ වාසනාය පහීනං, තස්මාස්ස අතීතංසෙ සබ්බත්ථකමෙව ඤෙය්යාවරණප්පහානෙන ඤාණං අප්පටිහතන්ති වුච්චති. එස නයො සෙසෙසුපි. කිං පනෙතානි පාටියෙක්කං විසුං ඤාණානි, උදාහු අතීතාදීසු පවත්තනකඤාණානි එව? තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණානි නාම පාටියෙක්කං භගවතො තීණි ඤාණානෙවාති වදන්ති. එකංයෙව හුත්වා තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං නාම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව. සබ්බං කායකම්මන්ති යං කිඤ්චි භගවතා කත්තබ්බං කායකම්මං. ඤාණපුබ්බඞ්ගමන්ති ඤාණපුරෙචාරිකං. ඤාණානුපරිවත්තන්ති ඤාණස්ස අනුපරිවත්තනකං, සබ්බං කායපයොගං පවත්තෙන්තො භගවා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඤාණසහිතමෙව පවත්තෙතීති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ඡන්දස්සාති කත්තුකම්යතාය, මහාකරුණාසමායොගතො සත්තානං එකන්තහිතෙසිතාය හිතකිරියාඡන්දස්සාති අත්ථො. ධම්මදෙසනායාති ධම්මකථාය. අපරික්ඛයාපරිමෙය්යපටිභානතාය හි භගවතො කරණසම්පත්තියා ච ධම්මදෙසනා නිරන්තරං පවත්තියමානාපි න කදාචිපි පරික්ඛයං ගච්ඡති, අඤ්ඤදත්ථු උපරූපරි වඩ්ඪතෙව. වීරියස්සාති පරහිතපටිපත්තියං උස්සාහස්ස. විමුත්තියාති ඵලවිමුත්තියා. එත්ථ ච සමාධිආදීනං අහානි තංතංපටිපක්ඛස්ස සවාසනපහීනත්තා අනඤ්ඤසාධාරණතාය වෙදිතබ්බා. ඡන්දාදීනං පන මහාකරුණාසමායොගතොපි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

1. තෙ ¶ ¶ එව ධම්මෙති තෙ එව කුසලාදිකෙ තිකදුකෙහි සඞ්ගහිතෙ ධම්මෙ. සුත්තන්තෙ ඛන්ධාදිවසෙන වුත්තෙ ඛන්ධාදිවසෙන විභජිතුන්ති යොජනා. නනු සුත්තන්තෙ පටිසම්භිදාවසෙන තෙ න වුත්තාති? යදිපි සරූපතො න වුත්තා, ‘‘ජරාමරණෙ ඤාණං, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.33) පන හෙතුහෙතුඵලාදීසු ඤාණවිභාගස්ස වුත්තත්තා අත්ථතො වුත්තා එව හොන්ති, පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 2.30) වා පටිසම්භිදානං ආගතත්තා සුත්තන්තෙ පටිසම්භිදාවසෙනපි තෙ ධම්මා වුත්තා එව. තත්ථාති තස්මිං සුත්තන්තෙ. සඞ්ඛෙපෙනාති සමාසෙන. උද්දෙසනිද්දෙසමත්තෙනෙව හි සුත්තන්තෙ ඛන්ධාදයො දෙසිතා, න පටිනිද්දෙසාදිනාති සඞ්ඛෙපෙන තෙ තත්ථ වුත්තාති වුත්තා. තත්ථාති වා ධම්මසඞ්ගහෙ. තත්ථාපි හි ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තී’’තිආදිනා (ධ. ස. 58) ඛන්ධාදයො සඞ්ඛෙපෙන වුත්තාති. විභජීයන්ති එත්ථ, එතෙන වා ඛන්ධාදයොති විභඞ්ගො, තෙ එව පකිරීයන්ති පට්ඨපීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති පකරණං, විභඞ්ගො ච සො පකරණඤ්චාති විභඞ්ගප්පකරණං. ආදිසද්දත්ථජොතකෙනාති ‘‘ඉති වා, ඉති එවරූපා නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.13) විය ආදිසද්දස්ස අත්ථදීපකෙන. පකාරත්ථජොතකෙනාති ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො’’තිආදීසු (අ. නි. 3.1) විය පකාරත්ථවිභාවකෙන. ‘‘එකදෙසෙන සමුදායං නිදස්සෙතී’’ති එතෙන ‘‘රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති එත්ථ ඉතිසද්දස්ස නිදස්සනත්ථතං දස්සෙති. නිදස්සනත්ථොපි හි ඉති-සද්දො දිට්ඨො යථා ‘‘අත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90). පරිසමාපනත්ථො වා ‘‘තස්මාතිහ මෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මදායාදා භවථ, නො ආමිසදායාදා. අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා ‘කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’ති’’ (ම. නි. 1.29) එවමාදීසු විය. පරිසමාපනඤ්හෙතං සුත්තන්තභාජනීයස්ස එකදෙසදස්සනෙන යදිදං ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති තාව තදත්ථස්ස සඞ්ගහිතත්තා. තත්ථාති විභඞ්ගප්පකරණෙ. ‘‘නිබ්බානවජ්ජාන’’න්ති එත්ථ යදි නිබ්බානවජ්ජානං…පෙ… අප්පකතරපදත්තා ඛන්ධානං ඛන්ධවිභඞ්ගො ආදිම්හි වුත්තො, නනු සහ නිබ්බානෙන සබ්බධම්මසඞ්ගාහකත්තා, සබ්බධම්මසඞ්ගාහකෙහි ච ආයතනාදීහි ඛන්ධෙහි ච අප්පකතරපදත්තා සච්චවිභඞ්ගො ආදිම්හි වත්තබ්බොති ¶ ? න, තත්ථාපි දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ එකදෙසෙන ඛන්ධානං එව විභජිතබ්බතො. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා…පෙ… සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති (විභ. 190; දී. නි. 2.387; ම. නි. 1.120; 3.373). ඉධ පන අනවසෙසතොව ඛන්ධා ¶ විභජීයන්තීති නිබ්බානවජ්ජානං…පෙ… අප්පකතරපදත්තා ඛන්ධානං ඛන්ධවිභඞ්ගො ආදිම්හි වුත්තො.

අපිච රූපසම්මූළ්හා අරූපසම්මූළ්හා උභයසම්මූළ්හාති තිවිධා බොධනෙය්යපුග්ගලා, තථා සංඛිත්තරුචිනො විත්ථාරරුචිනො නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරරුචිනො, තික්ඛින්ද්රියා මුදින්ද්රියා මජ්ඣිමින්ද්රියාති ච. තෙසු අරූපසම්මූළ්හානං උපකාරාය ඛන්ධදෙසනා, රූපසම්මූළ්හානං ආයතනදෙසනා, උභයසම්මූළ්හානං ධාතුදෙසනා. තථා සංඛිත්තරුචීනං ඛන්ධදෙසනා, නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරරුචීනං ආයතනදෙසනා, විත්ථාරරුචීනං ධාතුදෙසනා. තික්ඛින්ද්රියානං ඛන්ධදෙසනා, මජ්ඣිමින්ද්රියානං ආයතනදෙසනා, මුදින්ද්රියානං ධාතුදෙසනාති ඉමිනා පයොජනෙන අනුක්කමෙන ච ඛන්ධායතනධාතුවිභඞ්ගානං දෙසනාක්කමොව වෙදිතබ්බො. තං පනෙතං ඛන්ධාදිත්තයං පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුමුඛෙනෙව ඤායමානං යථාභූතාවබොධාය හොති, නාඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං සච්චවිභඞ්ගදෙසනා පවත්තා. සො ච යථාභූතාවබොධො විසෙසතො ඉන්ද්රියසන්නිස්සයෙනාති ඉන්ද්රියවිභඞ්ගදෙසනා. ඉන්ද්රියානඤ්ච ඉන්දට්ඨො තංතංපච්චයධම්මභූතානං යථාසකං පච්චයුප්පන්නෙසු පච්චයභාවවිසෙසෙනෙවාති පච්චයපච්චයුප්පන්නවිභාගසන්දස්සනී පච්චයාකාරවිභඞ්ගදෙසනා. පච්චයාකාරස්ස ඛන්ධාදීනඤ්ච අවිපරීතසභාවාවබොධො සතිපට්ඨානාදීසු සම්මාමනසිකාරෙනාති සතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවිභඞ්ගදෙසනා. ස්වායං සතිපට්ඨානාදීසු සම්මාමනසිකාරො ඉමාය පටිපත්තියා හොතීති ඣානඅප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගදෙසනා, සා සම්මාපටිපත්ති එත්තකෙ සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස සම්භවතීති සික්ඛාපදවිභඞ්ගදෙසනා, යථාවුත්තාය ච සම්මාපටිපත්තියා ඉමෙ ආනිසංසාති පටිසම්භිදාඤාණවිභඞ්ගදෙසනා, තෙ චිමෙ ඤාණවිසෙසා ඉමෙසු කිලෙසෙසු පහීයන්තෙසු ච සම්භවන්ති, නාඤ්ඤථාති කිලෙසවිභඞ්ගදෙසනා, එවං ¶ විත්ථාරතො දෙසිතෙ ඛන්ධාදිකෙ සඞ්ඛෙපතොපි ජානන්තස්ස අත්ථසිද්ධි හොති එවාති දස්සනත්ථං පරියොසානෙ ධම්මහදයවිභඞ්ගදෙසනා පවත්තාති එවමෙතෙසං අට්ඨාරසන්නං මහාවිභඞ්ගානං දෙසනාක්කමකාරණං වෙදිතබ්බං.

රූපාදීනන්ති රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං. වෙදයිතාදිසභාවත්තාභාවාති යථාක්කමං අනුභවනසඤ්ජානනාභිසඞ්ඛරණාදිසභාවත්තාභාවා. න හි රූපං වෙදයිතාදිසභාවං, වෙදනාදි වා රුප්පනාදිසභාවං. යතො රූපාදීනං වෙදනාසමවරොධනෙන ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා’’තිආදිනා සඞ්ඛිපිත්වා ඛන්ධා 06 දෙසෙතබ්බා සියුං. රුප්පනාදිතො අඤ්ඤස්සාභාවාති රුප්පනානුභවනාදිසභාවතො අඤ්ඤස්ස අතීතාදිකෙ ගහෙත්වා රාසිවසෙන වත්තබ්බස්ස සංඛිත්තස්ස සභාවස්ස අභාවා. න හි චෙතසිකාදිභාවො වෙදනාදීනං සභාවො. හෙට්ඨා ගණනෙසූති පඤ්චතො හෙට්ඨා ගණනෙසු. අනිට්ඨානන්ති අපරියොසානං. රූපාදීසු හි කතිපයෙ, එකම්පි වා අග්ගහෙත්වා වුච්චමානා ඛන්ධවසෙන දෙසනා අනවසෙසසඞ්ඛතධම්මසඞ්ගාහිනී න සම්භවති. ඛන්ධස්සාති රාසට්ඨස්ස ඛන්ධස්ස. තෙනෙවාහ ‘‘න හී’’තිආදි. සවිභාගධම්මෙහීති සප්පභෙදධම්මෙහි.

‘‘සද්දත්ථසහිතං ඛන්ධසද්දස්ස විසයං දස්සෙතී’’ති එතෙන රාසිසද්දස්ස විය රාසට්ඨෙ ඛන්ධසද්දස්ස වාචකභාවෙන පවත්තිං දස්සෙති පරියායන්තරභාවතො. ගුණාදීසු පන කෙවලං තබ්බිසයපයොගභාවෙනෙව පවත්ති, න වාචකභාවෙනාති ආහ ‘‘ගුණෙ…පෙ… න සද්දත්ථ’’න්ති. ඛන්ධසද්දොති සීලාදිසද්දෙ සන්නිධාපිතො ඛන්ධසද්දො. තෙනෙවාහ ‘‘සීලාදිගුණවිසිට්ඨං රාසට්ඨං දීපෙතී’’ති. කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධාය වදති. එත්ථාති ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’ති (දී. නි. 3.355) එත්ථ. න කෙවලඤ්ච සො එව, අට්ඨකථාචරියෙහිපි එත්ථ ගුණත්ථතා ඉච්ඡිතා එව. තථා හි අට්ඨසාලිනියං ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධොතිආදීසු ගුණට්ඨෙනා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 5) වුත්තං. නනු ච කෙවලොපි ඛන්ධසද්දො ‘‘තිණ්ණං ඛො, මාණව, ඛන්ධානං වණ්ණවාදී, න ඛො, ආවුසො විසාඛ, තීහි ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො’’ති (ම. නි. 1.462) ච ආදීසු සීලාදිවාචකො දිට්ඨොති? න, තත්ථාපි අධිකාරාදිවච්ඡෙදකවසෙනෙවස්ස සීලාදීසු පවත්තිදස්සනතො. න ඛන්ධසද්දො පඤ්ඤත්තිසද්දස්ස අත්ථෙ වත්තතීති නිරුත්තිවොහාරාදිසද්දා ¶ විය පඤ්ඤත්තිපරියායො න හොතීති අත්ථො. දාරුක්ඛන්ධොති පඤ්ඤත්ති හොතීති තස්ස ඛන්ධසද්දස්ස පඤ්ඤත්තිවිසෙසප්පවත්තිතං දස්සෙති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති ඛන්ධසද්දොති ‘‘විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (යම. 1.ඛන්ධයමක.32) එත්ථ වුත්තො ඛන්ධසද්දො. සමුදායෙ නිරුළ්හොති අතීතාදිභෙදභින්නස්ස පඤ්ඤාය අභිසංයූහනෙන රාසිකතෙ විඤ්ඤාණසමූහෙ නිරුළ්හො. තාය එව රුළ්හියා පවත්තතීති තාය සමුදායෙ නිරුළ්හතාය තදවයවෙ එකස්මිම්පි විඤ්ඤාණෙ පවත්තතීති. එත්ථ ච ඤාණසම්පයුත්තෙ නිරුළ්හො කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලභාවො විය ඤාණවිප්පයුත්තෙ විඤ්ඤාණසමුදායෙ නිරුළ්හො තදෙකදෙසෙපි රුළ්හියා පවත්තතීති වෙදිතබ්බං. අථ වා කිඤ්චි නිමිත්තං ගහෙත්වා සතිපි අඤ්ඤස්මිං තන්නිමිත්තයුත්තෙ කිස්මිඤ්චිදෙව විසයෙ සම්මුතියා චිරකාලතාවසෙන නිමිත්තවිරහෙපි පවත්ති රුළ්හි ¶ නාම, යථා මහියං සෙතීති මහිංසො, ගච්ඡන්තීති ගාවොති, එවං ඛන්ධසද්දස්සාපි රුළ්හිභාවො වෙදිතබ්බො.

රාසිතො ගුණතොති සබ්බත්ථ භුම්මත්ථෙ වා නිස්සක්කවචනං දට්ඨබ්බං. නියමෙත්වාති වවත්ථපෙත්වා. පිණ්ඩට්ඨොති සඞ්ඝාතත්ථො. තස්මාති යස්මා පඤ්චෙව ඛන්ධා වුත්තා, කොට්ඨාසට්ඨෙ ච ඛන්ධට්ඨෙ නිබ්බානස්ස වසෙන ඡට්ඨෙනාපි ඛන්ධෙන භවිතබ්බං, තස්මා ඛන්ධට්ඨො නාම රාසට්ඨොති යුත්තං. ‘‘යෙසං වා අතීතාදිවසෙන භෙදො අත්ථී’’තිආදිනා අතීතාදිවිභාගභින්නෙසු රුප්පනාදිසභාවධම්මෙසු විසුං විසුං කොට්ඨාසභාවෙන ගය්හමානෙසු තබ්බිභාගරහිතස්ස එකස්ස නිබ්බානස්ස රාසට්ඨතා විය කොට්ඨාසට්ඨතාපි න සම්භවතීති දස්සෙති. එතෙන පඤ්ඤත්තියාපි ඛන්ධෙසු අග්ගහණෙ කාරණං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

කස්මා පනෙත්ථ ඵස්සාදිකෙ විය සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ අනවරොධෙත්වා වෙදනාසඤ්ඤා විසුං ඛන්ධභාවෙන ගහිතාති? විවාදමූලතාදිවිසෙසදස්සනත්ථං. ගහට්ඨානඤ්හි විවාදකාරණං කාමජ්ඣොසානං. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු මාතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි මාතරා විවදතී’’තිආදි (ම. නි. 1.168, 178). පබ්බජිතානං දිට්ඨාභිනිවෙසො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යෙ දිට්ඨිමුග්ගය්හ විවාදයන්ති, ‘ඉදමෙව ¶ සච්ච’න්ති (සු. නි. 838; මහානි. 67) ච වාදයන්තී’’තිආදි. තෙසු කාමජ්ඣොසානං වෙදනස්සාදෙන හොති, දිට්ඨාභිනිවෙසො සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන. සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන හි චිත්තවිපල්ලාසො, චිත්තවිපල්ලාසෙන දිට්ඨිමානතණ්හාපපඤ්චානං විපල්ලාසොති. තථා වෙදනානුගිද්ධො විපල්ලත්ථසඤ්ඤො ච සංසරති. වෙදනානුගිද්ධස්ස හි වෙදනාපච්චයා තණ්හා සිද්ධා හොති, තතො ච තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති ආවට්ටති භවචක්කං. විපල්ලත්ථසඤ්ඤිස්ස ච ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති (සු. නි. 880) වචනතො දිට්ඨිමානතණ්හාපපඤ්චානං අනුපච්ඡෙදතො සංසාරස්ස අනුපච්ඡෙදොව. ඉති විවාදකාරණානං කාමජ්ඣොසානදිට්ඨාභිනිවෙසානං කාරණභාවො සංසාරහෙතුභාවොති ඉමස්ස විවාදමූලතාදිවිසෙසස්ස දස්සනත්ථං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ අනවරොධෙත්වා වෙදනාසඤ්ඤා විසුං ඛන්ධභාවෙන ගහිතාති වෙදිතබ්බං.

ඔකාසෙසූති ¶ විභජනකිරියාය පවත්තිට්ඨානභාවතො අතීතාදයො ඔකාසාති වුත්තා. ඉතිසද්දෙනාති ‘‘උපාදායරූප’’න්ති එවං අට්ඨකථායං වුත්තඉතිසද්දෙන. නිදස්සනත්ථෙනාති උදාහරණත්ථෙන. සබ්බොති සකලො එකාදසසු ඔකාසෙසු විභත්තො විභජනනයො. ඉදඤ්ච විභජනන්ති ‘‘චත්තාරො ච මහාභූතා…පෙ… උපාදායරූප’’න්ති එවං විභත්තං ඉදඤ්ච විභජනං. ඔළාරිකාදීසූති ඔළාරිකසුඛුමහීනපණීතදූරසන්තිකෙසු. චක්ඛායතනන්තිආදිවිභජනඤ්චාති ‘‘චක්ඛායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං ඉත්ථින්ද්රියං…පෙ… කබළීකාරො ආහාරො රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බාති එවං පවත්තං විභජනඤ්ච. යථාසම්භවන්ති යථාරහං. එකාදසසු ඔකාසෙසු යං යත්ථ විභජනං යුත්තං, තං තත්ථ යොජෙතබ්බං. එවං වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපීති යථා රූපක්ඛන්ධෙ යථාසම්භවං එකාදසසු ඔකාසෙසු විභජනං යොජෙතබ්බන්ති වුත්තං, එවං වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපි යථාසම්භවං එකාදසසු ඔකාසෙසු විභජනං යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො තාව පුරිමෙ ඔකාසපඤ්චකෙ සුඛාදිවෙදනාත්තිකවසෙන විභත්තො, ඉතරස්මිං කුසලත්තිකවෙදනාත්තිකසමාපන්නදුකසාසවදුකවසෙන. සඤ්ඤාක්ඛන්ධො පන පුරිමෙ ඔකාසපඤ්චකෙ ඡඵස්සද්වාරවසෙන, ඉතරස්මිං ඔළාරිකදුකෙ පටිඝසම්ඵස්සදුකවසෙන චෙව යථාවුත්තකුසලත්තිකාදිවසෙන ¶ ච විභත්තො. සෙසෙසු කුසලත්තිකාදිවසෙනෙව. තථා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. පටිඝසම්ඵස්සදුකො පනෙත්ථ නත්ථෙව. චෙතනාය එව චෙත්ථ නිද්දෙසො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මානං චෙතනාප්පධානභාවදස්සනත්ථං. තථා හි සා ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති වුත්තා. තත්ථාති තස්මිං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස විභජනෙ පටිනිද්දෙසෙ. තං පන ද්වයන්ති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයං. යඤ්හි සත්තවිඤ්ඤාණධාතුදෙසනායං ‘‘මනොධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති ද්වයං දෙසිතං, තං ඡවිඤ්ඤාණකායදෙසනායං ‘‘මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ත්වෙව වුච්චතීති.

පාළිනයෙනාති ඛන්ධවිභඞ්ගපාළිනයෙන. අඤ්ඤෙන පකාරෙනාති ධම්මසඞ්ගහෙ, තදට්ඨකථායඤ්ච ආගතෙන පකාරන්තරෙන.

1. රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

2. ‘‘කිඤ්චී’’ති පදං ‘‘එකච්ච’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථන්ති ආහ ‘‘කිඤ්චීති පකාරන්තරභෙදං ආමසිත්වා අනියමනිදස්සන’’න්ති. උභයෙනාති පකාරභෙදං අනාමසිත්වා ආමසිත්වා ¶ ච අනියමදස්සනවසෙන පවත්තෙන ‘‘යං කිඤ්චී’’ති පදද්වයෙන. අධිප්පෙතත්ථන්ති රූපං. අතිච්චාති අතික්කමිත්වා. පවත්තිතොති පවත්තනතො. නියමනත්ථන්ති නිවත්තනත්ථං.

‘‘කිඤ්චා’’ති එත්ථ කිං-සද්දො පුච්ඡායං හෙතුඅත්ථදීපකො, කරණෙ චෙතං පච්චත්තවචනං, ච-සද්දො වචනාලඞ්කාරොති ආහ ‘‘කෙන කාරණෙන වදෙථා’’ති. දුතියවිකප්පෙ පන වුත්තනයෙනෙව කාරණත්ථෙ පවත්තං කිං-සද්දං ‘‘වදෙථා’’ති කිරියාපදසම්බන්ධනෙන උපයොගවසෙන පරිණාමෙත්වා වදති ‘‘තං කාරණං වදෙථා’’ති.

පුරිමසන්තානස්ස භෙදන්ති පුරිමසන්තානස්ස විනාසං, විනාසාපදෙසෙන චෙත්ථ සන්තානෙ විසදිසුප්පාදමෙව දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘විසදිසසන්තානුප්පත්තිදස්සනතො’’ති. නනු ච අරූපධම්මානම්පි විරොධිපච්චයසමවායෙ විසදිසුප්පත්ති අත්ථීති? සච්චං අත්ථි, සා පන න පාකටතරා, පාකටතරා ච ඉධාධිප්පෙතා. තෙනෙවාහ ‘‘සීතාදිසන්නිපාතෙ’’ති. තථා චාහ භගවා ‘‘සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පතී’’තිආදි (සං. නි. 3.79). ඉදානි භෙද-සද්දො උජුකමෙව විකාරාපත්තිං වදතීති දස්සෙන්තො ‘‘භෙදො චා’’තිආදිමාහ ¶ . විසදිසරූපුප්පත්තියෙව, න උප්පන්නස්ස අඤ්ඤථාභාවොති අධිප්පායො. තෙන කාපිලියං පරිණාමවාදං පටික්ඛිපති. යදි පුරිමසන්තානතො භෙදො විසදිසුප්පත්ති රුප්පනං, එවං සන්තෙ ලක්ඛණස්ස අතිප්පසඞ්ගො සියාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘අරූපක්ඛන්ධාන’’න්තිආදි. එත්ථ සීතාදීහීති ආදි-සද්දෙන යථා උණ්හජිඝච්ඡාදයො සඞ්ගය්හන්ති, එවං ආහාරාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. යෙනාති යෙන සීතාදීහි සමාගමෙන. තත්ථාති තෙසු රූපධම්මෙසු. ආහාරාදිකස්ස වා ඨිතිප්පත්තස්සාති සම්බන්ධො. යථා රූපධම්මානං ඨිතික්ඛණෙ සීතාදීහි සමාගමො හොති, එවං අරූපක්ඛන්ධානං අඤ්ඤෙහි සමාගමො නත්ථි අතිලහුපරිවත්තිතො, තස්මා අරූපධම්මා රූපධම්මානං විය පාකටස්ස විකාරස්ස අභාවතො ‘‘රුප්පන්තී’’ති, ‘‘රුප්පනලක්ඛණා’’ති ච න වුච්චන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘රුප්පතී’’ති පදස්ස කත්තුකම්මසාධනානං වසෙන අත්ථං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘කුප්පති ඝට්ටීයති පීළීයති භිජ්ජතී’’ති වුත්තන්ති තදත්ථං විවරන්තො ‘‘කුප්පතීති එතෙනා’’තිආදිමාහ. කොපාදිකිරියාති කොපසඞ්ඝට්ටනපීළනකිරියා. කොප-සද්දො චෙත්ථ ඛොභපරියායො වෙදිතබ්බො. කත්තුභූතො කම්මභූතො ච අත්ථොති කත්තුකම්මසාධනානං වසෙන වුච්චමානො භූතුපාදායරූපසඞ්ඛාතො අත්ථො. කම්මකත්තුත්ථෙන භිජ්ජති-සද්දෙනාති යදා කම්මකත්තුත්ථො රුප්පති-සද්දො, තදා භිජ්ජති-සද්දොපි තදත්ථො එව වෙදිතබ්බොති අත්ථො. තත්ථ යදා කම්මත්ථෙ ‘‘රුප්පතී’’ති පදං, තදා ‘‘සීතෙනා’’තිආදීසු කත්තුඅත්ථෙ ¶ කරණවචනං. යදා පන ‘‘රුප්පතී’’ති පදං කත්තුඅත්ථෙ කම්මකත්තුඅත්ථෙ වා, තදා හෙතුම්හි කරණවචනං වෙදිතබ්බං. ‘‘යං පන රුප්පතී’’තිආදිනා ‘‘කුප්පතී’’තිආදීනං කත්තුකම්මත්ථානම්පි අත්ථවචනානං වචනෙ කාරණං දස්සෙති. යදිපි අත්ථ-සද්දො ‘‘පීළනට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.17; 2.8) සභාවපරියායොපි හොති, ‘‘කෙනට්ඨෙනා’’ති පනෙත්ථ අභිධෙය්යපරියායො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘කෙනට්ඨෙනාති පුච්ඡාසභාගවසෙන රුප්පනට්ඨෙනා’’ති, රුප්පනසද්දාභිධෙය්යභාවෙනාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘න කෙවලං සද්දත්ථොයෙව රුප්පන’’න්ති. තස්ස අත්ථස්සාති තස්ස භූතුපාදායප්පභෙදස්ස සභාවධම්මස්ස. රුප්පනලක්ඛණඤ්ච නාමෙතං අනිච්චතාදි විය කක්ඛළත්තාදිතො අඤ්ඤන්ති න ගහෙතබ්බං. පඤ්ඤත්තිවිසෙසො හි තන්ති, කක්ඛළත්තාදීනංයෙව පන අරූපධම්මවිධුරො සභාවවිසෙසොති වෙදිතබ්බං.

මුච්ඡාපත්තියාති ¶ මුච්ඡාය මොහස්ස ආපජ්ජනෙන. කප්පසණ්ඨානං උදකන්ති කප්පසණ්ඨාපකමහාමෙඝවුට්ඨං උදකං. තථාති තප්පකාරතාය ඛාරභාවෙ සති උදකෙන කප්පවුට්ඨානකාලෙ විය පථවී විලීයෙය්ය. ලොකන්තරියසත්තානං පන පාපකම්මබලෙන අඛාරෙපි ඛාරෙ විය සරීරස්ස විලීයනා වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාති සඋස්සදනිස්සයනිරයස්ස වුත්තත්තා එව. න හි අවීචිම්හි පඤ්චවිධබන්ධනාදිකම්මකාරණං කරොන්ති.

3. පකරණප්පත්තං රූපං පක්ඛිපිත්වා මාතිකා ඨපිතාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. මහාභූතු…පෙ… ආපජ්ජති තප්පකාරභාවෙන අතීතංසෙ ගණනං ගතන්ති වුත්තත්තාති අධිප්පායො. ‘‘න හී’’තිආදිනා ධම්මන්තරනිවත්තනත්ථතා පකාරන්තරනිවත්තනත්ථතා ච භූතුපාදායගහණස්ස නත්ථීති දස්සෙති. තංදස්සනෙති ගණනන්තරදස්සනෙ. තංසභාවත්තාති භූතුපාදායසභාවත්තා. ‘‘න චා’’තිආදිනා භූතුපාදායසභාවො අතීතංසගණිතතාය තංසභාවස්සපි අඤ්ඤථා ගණිතත්තා, අතංසභාවස්ස ච තථා ගණිතත්තා අකාරණන්ති දස්සෙති. ‘‘අජ්ඣත්ත…පෙ… ලබ්භතී’’ති එතෙන දුතියනයෙ න කෙවලං යථාවුත්තොව දොසො, අථ ඛො අබ්යාපිතොපි දොසොති දස්සෙති. තදෙතං පන අකාරණං කාරණභාවස්සෙව අනධිප්පෙතත්තා. න හෙත්ථ භූතුපාදායරූපභාවො අතීතංසෙ ගණනස්ස කාරණන්ති අධිප්පෙතං, යතො යථාවුත්තදොසාපත්ති සියා.

‘‘කින්තී’’ති එත්ථ ‘‘කි’’න්ති පුබ්බෙ යං ‘‘රූප’’න්ති සාමඤ්ඤතො ගහිතං, තස්ස සරූපපුච්ඡා. ඉති-සද්දො නිදස්සනත්ථො, න කාරණත්ථො. තෙනස්ස යං රූපං අතීතං නිරුද්ධං…පෙ… අතීතංසෙන ¶ සඞ්ගහිතං අතීතකොට්ඨාසෙ ගණනං ගතං, තං කින්ති චෙ? ‘‘චත්තාරො ච…පෙ… රූප’’න්ති භූතුපාදායවිභාගදස්සනමුඛෙන විසෙසං නිදස්සෙති. යත්තකා හි ඉධ විසෙසා නිද්දිට්ඨා චක්ඛායතනාදයො, තෙසමිදං නිදස්සනන්ති. න චෙත්ථ පුරිමනයතො අවිසෙසො. තත්ථ හි රූපස්ස භූතුපාදායතාමත්තසභාවදස්සනතා වුත්තා. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘අතීතරූපම්පි භූතානි චෙවා’’තිආදි. ඉධ පන භූතුපාදායෙන නිදස්සනභූතෙන රූපස්ස සබ්බවිසෙසවිභාවනතා දස්සිතා. එවඤ්ච කත්වා අබ්යාපිතදොසොපි චෙත්ථ අනොකාසොව, යං රූපං අජ්ඣත්තං…පෙ… උපාදින්නං, කින්ති? චත්තාරො ච…පෙ… රූපන්ති තදඤ්ඤවිසෙසනිදස්සනස්ස අධිප්පෙතත්තා. තථා චාහ ‘‘එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති.

පරියායදෙසනත්තාති ¶ සභාවතො පරියායනං පරිවත්තනං පරියායො, උජුකං අප්පවත්තීති අත්ථො. පරියායෙන, පරියායභූතා වා දෙසනා එත්ථාති පරියායදෙසනං, සුත්තන්තං. සුත්තන්තඤ්හි වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන දෙසෙතබ්බධම්මෙ ලෙසතො ලබ්භමානභාවකථනං, න උජුනිප්පදෙසභාවකථනන්ති පරියායදෙසනං නාම. තෙනෙව තං ‘‘යථානුලොමසාසන’’න්ති වුච්චති. අභිධම්මො පන දෙසෙතබ්බධම්මෙ උජුනිප්පදෙසකථනන්ති නිප්පරියායදෙසනං නාම, යතො ‘‘යථාධම්මසාසන’’න්ති වුච්චති. නිච්ඡයෙන දෙසොති වවත්ථානතො කථනං. තථා භද්දෙකරත්තසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.272 ආදයො) විය අතීතාදිභාවො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නභාවො අද්ධාවසෙන ඉධාපි ඛන්ධවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයත්තා නිද්දිසිතබ්බො සියාති යොජනා.

සන්නිපතිතන්ති සමාගතං. සන්තානවසෙනාති පුබ්බාපරවසෙන. පුබ්බෙනාපරස්ස සමප්පමාණතාය අනූනං අනධිකං, තතො එව එකාකාරං. පවත්තිකාලවසෙන වා අනූනං අනධිකං, සමානසභාවතාය එකාකාරං. තෙන විසභාගඋතුනා අනන්තරිතතං දස්සෙති. එවං ආහාරෙපීති එත්ථ විසභාගාහාරෙන අනන්තරිතො අනෙකවාරං අනෙකදිවසම්පි භුත්තො සභාගෙකාහාරං නාම. ‘‘තතො පුබ්බෙ විසභාගඋතුආහාරසමුට්ඨානං අතීතං, පච්ඡා අනාගත’’න්ති හි වුත්තන්ති. ‘‘එකාහාරසමුට්ඨාන’’න්ති පන වුත්තත්තා එකස්සෙව ආහාරස්ස යොජනා යුත්තරූපාති අපරෙ. පඤ්චද්වාරවසෙනාති එත්ථ පඤ්චද්වාරාවජ්ජනතො පට්ඨාය යාව තදාරම්මණං, යාව ජවනං, යාව වා වොට්ඨබ්බනං, තාව පවත්තා චිත්තසන්තති එකවීථි. එකජවනසමුට්ඨානන්ති එකජවනවාරසමුට්ඨානං. එත්ථ ච සමයං අනාමසිත්වාව සන්තතිවසෙන, සන්තතිඤ්ච අනාමසිත්වාව සමයවසෙන අතීතාදිවිභාගො ගහෙතබ්බො.

තෙසන්ති ¶ හෙතුපච්චයානං. කලාපස්සාති රූපකලාපස්ස. කම්මානන්තරාදීති කම්මාදි, අනන්තරාදීති පච්චෙකං ආදි-සද්දො යොජෙතබ්බො. තත්ථ පඨමෙන ආදිසද්දෙන උපනිස්සයපච්චයස්ස ආහාරාදිනො ච දුතියෙන සමනන්තරානන්තරූපනිස්සයාදිනො සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. චිත්තුප්පාදස්ස චෙත්ථ කම්මානන්තරාදිපච්චයවසෙන, ඉතරස්ස කම්මාදිවසෙනෙව ජනකභාවෙ යොජනා දට්ඨබ්බා. තථා චිත්තුප්පාදස්ස පුරෙජාතවසෙන, ඉතරස්ස පච්ඡාජාතවසෙන, උභයෙසම්පි සහජාතවසෙන උපත්ථම්භනං වෙදිතබ්බං ¶ . තෙනෙවාහ ‘‘යථාසම්භවං යොජෙතබ්බ’’න්ති. උප්පාදක්ඛණෙති හෙතුකිච්චක්ඛණෙ. හෙතුකිච්චං නාම තස්ස තස්ස උප්පාදෙතබ්බස්ස උප්පත්තිකරණං, තඤ්ච තස්මිං ඛණෙ උප්පන්නඵලත්තා තතො පරං කත්තබ්බාභාවතො නිට්ඨිතඤ්චාති දට්ඨබ්බං. ඉතරං පන තීසුපි ඛණෙසු පච්චයකිච්චං දට්ඨබ්බන්ති යොජනා.

6. අනිට්ඨනාමනිවත්තනස්සාති අනිට්ඨනාමනිවත්තියා අකාරණභාවදස්සනෙන ඉට්ඨනාමලාභාපනස්ස අකාරණභාවං දස්සෙති.

දෙවමනුස්සසම්පත්තිභවෙති සම්පත්තියුත්තෙ සම්පන්නෙ දෙවමනුස්සභවෙ. සමිද්ධසොභනතාති අභිවුද්ධසොභනතා. තතො එවාති සම්පත්තිවිරහතො එව, අසම්පන්නත්තා එවාති අත්ථො. තෙසංයෙව හත්ථිආදීනං සුඛස්ස හෙතුභාවං න ගච්ඡන්ති සාරණාදිවසෙන දුක්ඛපච්චයත්තා. තෙසන්ති හත්ථිරූපාදීනං. ‘‘තස්ස තස්සෙවා’’තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං විවරති. අකුසලෙන අත්තනා කතෙන නිබ්බත්තං දුක්ඛස්ස පච්චයො හොතීති යොජනා. තස්මාති යස්මා කම්මං යස්මිං සන්තානෙ නිබ්බත්තං, තත්ථෙව සුඛදුක්ඛානං පච්චයො හොති, න අඤ්ඤත්ථ, තස්මා. අට්ඨකථායං පනාති එකච්චමතදස්සනං. තත්ථ ‘‘අනිට්ඨං නාම නත්ථී’’ති යස්මා පටිසෙධද්වයෙන කුසලකම්මජස්ස ඉට්ඨභාවො නියතො, තස්මා ‘‘කුසලකම්මජමෙව ඉට්ඨ’’න්ති එවං අනියමෙත්වා ‘‘කුසලකම්මජං ඉට්ඨමෙවා’’ති එවමෙත්ථ නියමො ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘අකුසලකම්මජම්පී’’තිආදිමාහ. කින්ති අකුසලකම්මජං සොභනං, යං පරෙසං ඉට්ඨං නාම සියා? යදි දුග්ගතියං කෙසඤ්චි තිරච්ඡානානං සණ්ඨානාදිසම්පත්ති සුගතියං සත්තානං අකුසලනිස්සන්දෙන විරූපරූපතා විය කුසලනිස්සන්දෙන, කථං තස්සා අකුසලකම්මජතා. අථ පන යං කෙසඤ්චි අමනාපම්පි සමානං රූපං මනාපං හුත්වා උපට්ඨාති, තං සන්ධාය වුත්තං, එවම්පි යථා කෙසඤ්චි තිරච්ඡානාදීනං කුසලකම්මජං මනුස්සාදිරූපං අමනාපතො උපට්ඨහන්තම්පි කුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණභාවතො අත්ථතො ඉට්ඨමෙව නාම හොති, එවං අකුසලකම්මජං කෙසඤ්චි මනාපං හුත්වා උපට්ඨහන්තම්පි අකුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණභාවතො ¶ අත්ථතො අනිට්ඨමෙව නාම හොති, එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං කායදුච්චරිතස්ස ඉට්ඨො කන්තො මනාපො විපාකො උප්පජ්ජෙය්යා’’තිආදිඅට්ඨානපාළියා (ම. නි. 3.131) විරොධො සියා. තෙනෙවාහ ‘‘කුසලකම්මජස්ස පනා’’තිආදි. සබ්බෙසන්ති අත්තනො, පරෙසඤ්ච ¶ . ඉට්ඨස්ස අභාවො වත්තබ්බොති යථා ‘‘කුසලකම්මජං අනිට්ඨං නාම නත්ථී’’ති වුත්තං, එවං කිඤ්චාපි ‘‘අකුසලකම්මජං ඉට්ඨං නාම නත්ථී’’ති අට්ඨකථායං න වුත්තං, තෙන පන නයදස්සනෙන අකුසලකම්මජස්ස අභාවො වුත්තො එව හොතීති සො සංවණ්ණනාවසෙන නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බොති අධිප්පායො. එතෙන කුසලකම්මජමෙව ඉට්ඨන්ති පුරිමපදාවධාරණස්ස ගහෙතබ්බතං දස්සෙති.

ඉදානි ‘‘හත්ථිආදීනම්පී’’තිආදිනා තමෙවත්ථං විවරති. කුසලවිපාකස්සාති එත්ථාපි කුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණන්ති අත්ථො. මනුස්සානන්ති ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. ඉතරෙසම්පි ච අකුසලකම්මජං අකුසලවිපාකස්සෙව, කුසලකම්මජඤ්ච කුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණන්ති දස්සිතොවායං නයොති. කස්මා පන ඉට්ඨානිට්ඨමිස්සිතෙ වත්ථුම්හි මනාපතාව සණ්ඨාතීති ආහ ‘‘ඉට්ඨාරම්මණෙන…පෙ… සක්කා වත්තු’’න්ති. සුට්ඨු වුත්තන්ති ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨං එකන්තතො විපාකෙනෙව පරිච්ඡිජ්ජතී’’ති වදන්තෙහි ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණවවත්ථානං සම්මදෙව වුත්තං. තං අනුගන්ත්වාති විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණවවත්ථානං අනුගන්ත්වා. සබ්බත්ථාති සුගතිදුග්ගතීසු, සබ්බෙසු වා ආරම්මණෙසු.

‘‘අනිට්ඨා’’ති වචනෙනෙව තෙසං ඉට්ඨතා නිවත්තිතාති ආහ ‘‘සදිසතා ච රූපාදිභාවොයෙවා’’ති. ඉට්ඨානෙව රූපාදීනි කාමගුණාති සුත්තෙ වුත්තානීති මිත්තපටිපක්ඛො අමිත්තො විය ඉට්ඨපටිපක්ඛා අනිට්ඨාති අධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘අනිට්ඨාති…පෙ… වොහාරො වියා’’ති. සබ්බානි වාති එත්ථ ‘‘පියරූපං සාතරූප’’න්ති (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203) වචනතො කථං අනිට්ඨානං රූපාදීනං කාමගුණභාවාපත්තීති චෙ? තෙසම්පි විපල්ලාසවසෙන තණ්හාවත්ථුභාවතො පියරූපභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා. යදි එවං කථං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි රූපානි ඉට්ඨානී’’තිආදිසුත්තපදං (ම. නි. 1.166; 2.155; 3.57; සං. නි. 5.30) නීයතීති ආහ ‘‘අතිසයෙනා’’තිආදි.

ඉන්ද්රියබද්ධරූපවසෙන පාළියං හීනදුකනිද්දෙසො පවත්තොති දස්සෙතුං ‘‘ද්වීසුපි හීනපණීතපදෙසූ’’තිආදිමාහ. අවයවයොගෙ සාමිවචනං, න කත්තරීති අධිප්පායො. ‘‘තෙසං තෙසං සත්තාන’’න්ති ¶ ඉන්ද්රියබද්ධරූපෙ නිද්දිට්ඨෙ කස්මා කම්මජවසෙන අත්ථො වුත්තො, න චතුසන්තතිවසෙනාති ආහ ‘‘සත්තසන්තාන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. පධානත්තා හි කම්මජවසෙන අත්ථං වත්වා සෙසෙසු ‘‘එවං උතුසමුට්ඨානාදීසුපී’’ති අට්ඨකථායං අතිදෙසො කතො ¶ . ‘‘තෙහි තෙහීති එතස්මිං අත්ථෙ’’ති ඉමිනා ‘‘තෙසං තෙස’’න්ති කත්තරි සාමිවචනං ආසඞ්කති. තථා සති විසයෙ වා සාමිවචනෙ ලද්ධගුණං දස්සෙති ‘‘න කම්මජවසෙනෙවා’’තිආදිනා, කම්මජග්ගහණඤ්චෙත්ථ උපලක්ඛණං දට්ඨබ්බං.

මරියාදාභූතන්ති උත්තමමරියාදාභූතං. තෙනෙවාහ ‘‘යස්ස යෙව මනාපා, තස්ස තෙව පරමා’’ති. තෙසන්ති කාමගුණානං. සභාවතොති ලක්ඛණතො.

‘‘එකස්මිංයෙව අස්සාදනකුජ්ඣනතො’’තිආදිනා ‘‘යස්මා තෙයෙව රූපාදයො එකො අස්සාදෙතී’’තිආදිකං සුත්තන්තවිවරණං ඉට්ඨානිට්ඨභාවෙ හෙතුභාවෙන වුත්තන්ති දස්සෙති. ඉට්ඨානිට්ඨග්ගහණං හොතීති නිබ්බානෙ විය අනිට්ඨග්ගහණං සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන අඤ්ඤෙසුපි ආරම්මණෙසු ඉට්ඨානිට්ඨාභිනිවෙසො හොතීති අධිප්පායො.

විභාගො නාම අසඞ්කරො, විත්ථාරො චාති ‘‘විභත්ත’’න්ති පදස්ස ‘‘වවත්ථිතං, පකාසිත’’න්ති ච අත්ථමාහ. අඤ්ඤෙසන්ති අතිඅඩ්ඪදලිද්දානං. ඉදං ඉට්ඨං, අනිට්ඨඤ්ච හොතීති එත්ථ ච-සද්දෙන අනිට්ඨං, ඉට්ඨඤ්ච හොතීති අයම්පි අත්ථො වුත්තොති වෙදිතබ්බං. අනිට්ඨං ඉට්ඨන්ති ඉට්ඨස්ස ‘‘අනිට්ඨ’’න්ති, අනිට්ඨස්ස ‘‘ඉට්ඨ’’න්ති ගහණෙ යථාසඞ්ඛ්යං යොජනා. ඉන්ද්රියවිකාරාපත්තිආදිනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පුබ්බාභිසඞ්ඛාරාදිං සඞ්ගණ්හාති. පුරෙතරං පවත්තචිත්තාභිසඞ්ඛාරවසෙනාපි හි විනාව සඤ්ඤාවිපල්ලාසං ඉට්ඨං ‘‘අනිට්ඨ’’න්ති, අනිට්ඨඤ්ච ‘‘ඉට්ඨ’’න්ති ගය්හතීති.

තෙන විපාකෙනාති තෙන කුසලාකුසලවිපාකෙන. ආරම්මණස්ස ඉට්ඨානිට්ඨතන්ති යත්ථ තං උප්පජ්ජති, තස්ස බුද්ධරූපාදිකස්ස ගූථාදිකස්ස ච ආරම්මණස්ස යථාක්කමං ඉට්ඨතං අනිට්ඨතඤ්ච නිදස්සෙති. විජ්ජමානෙපි සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙ ආරම්මණෙන විපාකනියමදස්සනන්ති ඉට්ඨාරම්මණෙ කුසලවිපාකොව උප්පජ්ජති, අනිට්ඨාරම්මණෙ අකුසලවිපාකොවාති එවං ආරම්මණෙන විපාකනියමදස්සනං. ආරම්මණනියමදස්සනත්ථන්ති යං කුසලවිපාකස්ස ආරම්මණං, තං ඉට්ඨං නාම. යං අකුසලවිපාකස්ස ආරම්මණං, තං අනිට්ඨං නාමාති දස්සනත්ථං. ආරම්මණෙන නියාමිතො හි විපාකො අත්තනො උපකාරකස්ස ආරම්මණස්ස නියාමකො හොතීති.

ද්වාරන්තරෙ ¶ ¶ දුක්ඛස්ස පච්චයභූතස්ස ආරම්මණස්ස ද්වාරන්තරෙ සුඛවිපාකුප්පාදනතො, ද්වාරන්තරෙ සුඛස්ස පච්චයභූතස්ස ආරම්මණස්ස ද්වාරන්තරෙ දුක්ඛවිපාකුප්පාදනතො විපාකෙන ආරම්මණනියමදස්සනෙන විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨතා දස්සිතාති යොජනා.

7. දුප්පරිග්ගහට්ඨෙන කාරණභූතෙන ලක්ඛණස්ස ඉන්ද්රියාදිසභාවස්ස දුප්පටිවිජ්ඣතා, එවං සුපරිග්ගහට්ඨෙන ලක්ඛණසුප්පටිවිජ්ඣතා වෙදිතබ්බා. ‘‘දූරෙ’’ති අවුත්තස්සාති ලක්ඛණතො ‘‘දූරෙ’’ති අකථිතස්ස. වුත්තම්පීති ලක්ඛණතො ‘‘දූරෙ’’ති වුත්තම්පි සුඛුමරූපං.

‘‘භින්දමානො’’ති සම්භින්දමානොති වුත්තං හොතීති ආහ ‘‘මිස්සකං කරොන්තො’’ති. යස්මා පන භෙදනං විභාගකරණම්පි හොති, තස්මා දුතියවිකප්පෙ ‘‘භින්දමානො’’ති පදස්ස ‘‘විසුං කරොන්තො’’ති අත්ථමාහ. තතියවිකප්පෙ පන භින්දමානොති විනාසෙන්තොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සන්තිකභාවං භින්දිත්වා දූරභාවං, දූරභාවඤ්ච භින්දිත්වා සන්තිකභාවං කරොන්තො’’ති. න හි සක්කා සන්තිකස්ස තබ්භාවං අවිනාසෙත්වා දූරභාවං කාතුං, තථා ඉතරස්සාපි. සන්තිකභාවකරණෙන න භින්දති න විනාසෙති, න ච ඔකාසදූරතො ලක්ඛණතො දූරං විසුං කරණෙන භින්දති විභාගං කරොති, නාපි ඔකාසදූරෙන ලක්ඛණතො දූරං වොමිස්සකකරණෙන භින්දති සම්භින්දතීති යොජනා. ‘‘තිධා අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං ‘‘න හී’’තිආදිනා විවරති. විසුං කරොති, වොමිස්සකං කරොතීති කරොති-සද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධො. ‘‘එත්ථාපී’’තිආදිනා යථා ‘‘ඔකාසතො දූරමෙව භින්දතී’’ති එත්ථ ඔකාසතො දූරස්ස ඔකාසතො සන්තිකභාවකරණං අධිප්පෙතන්ති විනාසනං භෙදනං, එවං ‘‘න ලක්ඛණතො දූරං භින්දතී’’ති එත්ථාපි ලක්ඛණතො දූරස්ස ලක්ඛණතො සන්තිකභාවාකරණං අභෙදනං අවිනාසනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. වොමිස්සකකරණවිභාගකරණත්ථතං සන්ධායාහ ‘‘භින්දමානොති එත්ථ ච අඤ්ඤථා භෙදනං වුත්ත’’න්ති. පච්ඡිමනයෙ විනාසනත්ථමෙව සන්ධාය ‘‘භෙදනං ඉධ ච අඤ්ඤථා වුත්ත’’න්ති අවොච.

රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

8. චක්ඛාදයො ¶ ¶ පසාදාති ඔළාරිකත්තභාවපරියාපන්නා චක්ඛුසොතඝානජිව්හාපසාදා, මනොමයත්තභාවපරියාපන්නා චක්ඛුසොතප්පසාදා ච. කායවොහාරං අරහන්තීති කායන්තොගධත්තා කායෙකදෙසත්තා ච කායොති වත්තබ්බතං අරහන්ති. කායොති හි අත්තභාවොපි වුච්චති ‘‘සක්කායදිට්ඨී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.21; 3.155), කරජකායොපි ‘‘සො ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 3.14). තබ්බත්ථුකාති චක්ඛාදිනිස්සිතා කායිකාති පරියායෙන වුත්තා, නිප්පරියායෙන පන චෙතසිකාව. යථාහ ‘‘යං තස්මිං සමයෙ තජ්ජාචක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජං චෙතසිකං නෙව සාතං නාසාතං චෙතොසම්ඵස්සජං අදුක්ඛමසුඛං වෙදයිත’’න්තිආදි (ධ. ස. 152). ‘‘න හි චක්ඛාදයො කායප්පසාදා හොන්තී’’ති ඉමිනා කායපසාදනිස්සිතා වෙදනා නිප්පරියායෙන කායිකාති දස්සෙති. කායිකචෙතසිකාදිභාවෙනාති ආදි-සද්දෙන කුසලාකුසලාබ්යාකතාදිභාවා සඞ්ගය්හන්ති. තෙනාති සුඛාදිවෙදනෙකදෙසස්ස අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිභාවාභාවෙන. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘හෙට්ඨා දස්සිතනයත්තා පාකටත්තා අද්ධාවසෙන, එකමුහුත්තාදිපුබ්බණ්හාදීසු උතුආදිනා රූපස්ස විය වෙදනාය විභාගො න ගය්හතීති සමයවසෙන ච අතීතාදිභෙදො න දස්සිතො’’ති වදන්ති. සන්තානවසෙන පවත්තානම්පි වෙදනානං චිත්තෙන සමූහතො ගහෙතබ්බතං සන්ධායාහ ‘‘වෙදනාසමුදායො’’ති. තෙහීති අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිභාවෙහි. එත්ථාති එතස්මිං විභඞ්ගෙ. තෙති ‘‘වෙදනෙකදෙසා’’ති වුත්තා කායිකචෙතසිකාදිභාවෙන භින්නා සුඛාදිවෙදනාවිසෙසා. යදි වෙදනෙකදෙසා එත්ථ ගහිතා, ඛණපරිච්ඡින්නාව තෙ ගහෙතබ්බා, න සන්තතිපරිච්ඡින්නාති ආහ ‘‘එකසන්තතියං පනා’’තිආදි. තෙසූති සුඛාදිභෙදෙසු. භෙදොති විසෙසො. තස්සාති සුඛාදිවිසෙසස්ස. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘තංසහිතතදුප්පාදකා’’ති එත්ථාපි තං-සද්දෙන සුඛාදිවිසෙසො පච්චාමට්ඨොති වෙදිතබ්බො. සන්තති පරිච්ඡෙදිකා භවිතුං අරහතීති සම්බන්ධො. සන්තතිඛණවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වුත්තො, න අද්ධාසමයවසෙනාති අධිප්පායො.

‘‘පුබ්බන්තාපරන්තමජ්ඣගතා’’ති නිට්ඨිතහෙතුකිච්චා අනිට්ඨිතපච්චයකිච්චාති වුත්තා, තං පන අතික්කන්තහෙතුපච්චයකිච්චන්ති එවං වුත්තස්ස නයස්ස උපලක්ඛණන්ති ¶ ආහ ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තමජ්ඣගතාති එතෙන හෙතුපච්චයකිච්චවසෙන වුත්තනයං දස්සෙතී’’ති. එත්ථ කුසලාකුසලකිරියවෙදනානං ¶ රූපස්ස විය, විපාකානං විය ච අයං නාම ජනකහෙතූති නිප්පරියායෙන න සක්කා වත්තුං, පරියායෙන පන අනන්තරපච්චයභූතො හෙතූති වත්තබ්බො.

11. සන්තාපනකිච්චන්ති පරිඩහනකිච්චං. ජාතිආදිසඞ්කරන්ති ජාතිසභාවපුග්ගලලොකියලොකුත්තරතො සඞ්කරං සම්භෙදං අකත්වා. සමානජාතියන්ති එකජාතියං. සුඛතො තජ්ජාතියා අදුක්ඛමසුඛා පණීතාති යොජෙතබ්බාති සම්බන්ධො. සමානභෙදෙති භූමන්තරාදිසමානවිභාගෙ. උපබ්රූහිතානං ධාතූනන්ති උළාරරූපසමුට්ඨාපනෙන පණීතානං රූපධම්මානං. විබාධිතානන්ති නිප්පීළිතානං මිලාපිතානං. උභයන්ති සුඛාදිද්වයං. එත්ථ ච ඛොභනා, ආලුළනා ච කායිකසුඛස්ස වසෙන වෙදිතබ්බා. අභිසන්දනා ඣානසුඛස්ස. මදයනා කාමසුඛස්ස. තථා ඡාදනා. ආසිඤ්චනා සබ්බස්ස. ඡාදනා ආසිඤ්චනා වා සබ්බස්ස වසෙන වෙදිතබ්බා.

සභාවාදිභෙදෙන චාති සභාවපුග්ගලලොකියාදිභෙදෙන ච. එකන්තපණීතෙ ලොකුත්තරෙ හීනපණීතානං පටිපදානං වසෙන හීනපණීතතා. එකන්තහීනෙ අකුසලෙ ඡන්දාදිවසෙන හීනපණීතතා, ඔළාරිකසුඛුමතා ච. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘යා ඔළාරිකා, සා හීනා. යා සුඛුමා, සා පණීතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 11). අකුසලාදීසු දොසසහගතාදිඅන්තරභෙදවසෙන උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතා තංතංවාපනවසෙන වුච්චති, න කුසලාකුසලාදිවසෙනාති ආහ ‘‘තංතංවාපනවසෙන කථනෙපි පරිවත්තනං නත්ථී’’ති. දොසුස්සන්නතායාති කිලෙසාධිකතාය. තථාති දොසුස්සන්නතාය. කථං පන කුසලෙසු දොසුස්සන්නතා? උපනිස්සයවසෙන, කිලෙසාධිකෙහි සන්තානෙ පවත්තමානා කුසලා ධම්මා කිලෙසෙහි සම්බාධප්පත්තියා තිණාදීහි සම්බාධප්පත්තානි විය සස්සානි විපුලඵලඋළාරඵලා න හොන්තීති. තථාති මන්දදොසතාය. කුසලානං මන්දදොසතාපි වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා. ඔළාරිකසුඛුමනිකන්තීති එත්ථ අන්තොගධවිසෙසං නිකන්තියා ඔළාරිකසුඛුමතාසාමඤ්ඤං වුත්තං. යථා හෙත්ථ ඔළාරිකසාමඤ්ඤෙන ඔළාරිකොළාරිකතරොළාරිකතමා ¶ නිකන්තියො ගය්හන්ති, තථා සුඛුමසුඛුමතරසුඛුමතමා සුඛුමතාසාමඤ්ඤෙන ගය්හන්තීති. සුඛුමතමනිකන්තිවත්ථුන්ති චෙත්ථ යාව භවග්ගං විපස්සනාඤාණඤ්ච වෙදිතබ්බං.

13. යදි සියාති යදි අසම්පයොගො විසංසට්ඨො සියා.

සන්තිකතො ¶ අකුසලතොති අකුසලභාවෙන සන්තිකතො ලොභසහගතාදිඅකුසලවෙදයිතතො. අකුසලාති දොසසහගතාදිඅකුසලවෙදනා දූරෙති යථා උද්ධරීයති. තතො දූරතො කුසලතොති තතො අකුසලතො දූරතො කාමාවචරාදිකුසලවෙදයිතතො කුසලා කාමාවචරාදිකුසලවෙදනා. ‘‘න සක්කා’’ති වුත්තං උද්ධරිතුං අසක්කුණෙය්යතං ‘‘තථා හි සතී’’තිආදිනා විවරති. තස්මාති යස්මා දූරතො සන්තිකුද්ධරණං වුත්තනයෙන සන්තිකතො සන්තිකුද්ධරණමෙව හොති, තථා සති අත්ථවිසෙසො න හොති, උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකතා ඉධ වුච්චති. තස්මා සන්තිකතො සන්තිකුද්ධරණඤ්ච න සක්කා කාතුං අත්ථවිසෙසාභාවතො, අනධිප්පෙතත්තා චාති අධිප්පායො.

නනු ච අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන අත්ථෙව අත්ථවිසෙසොති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘දූරදූරතරතාය විය සන්තිකසන්තිකතරතාය ච අනධිප්පෙතත්තා’’ති. යාති අකුසලවෙදනා. තතොති කුසලවෙදයිතතො. ඉධ වුත්තස්ස දූරස්සාති ඉමස්මිං වෙදනාක්ඛන්ධවිභඞ්ගෙ ‘‘අකුසලා වෙදනා කුසලාබ්යාකතාහි වෙදනාහි දූරෙ’’තිආදිනා (විභ. 13) වුත්තස්ස දූරස්ස. දූරතො අච්චන්තවිසභාගත්තාති යතො යං ‘‘දූරෙ’’ති වුත්තං, තතො අච්චන්තවිසදිසත්තා තස්ස වසෙන දූරෙ සන්තිකං නත්ථීති න සක්කා දූරතො සන්තිකං උද්ධරිතුං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – හෙට්ඨා යා වෙදනා යාය වෙදනාය දූරෙති වුත්තා, සා එව තස්සා කෙනචිපි පරියායෙන සන්තිකෙති න උද්ධරිතබ්බාති. සන්තිකෙති වුත්තවෙදනංයෙව සන්ධාය වදති. භින්නෙති ලොභසහගතාදිවසෙන විභත්තෙ. තත්ථෙවාති ‘‘සන්තිකෙ’’ති වුත්තඅත්ථෙ එව. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අකුසලා වෙදනා අකුසලාය වෙදනාය සන්තිකෙ’’ති එවං වුත්තඅකුසලාය වෙදනායමෙව ලොභසහගතාදිවසෙන විභත්තාය දූරභාවොපි ලබ්භති. එවං සෙසෙසුපීති.

යදි ¶ සන්තිකතො දූරං ලබ්භති, යදග්ගෙන දූරං ලබ්භති, තදග්ගෙන දූරතො සන්තිකං උද්ධරියෙය්යාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘උපාදායුපාදාය දූරතො ච සන්තිකං න සක්කා උද්ධරිතු’’න්තිආදි. තස්සත්ථො – යං සන්තිකතො දූරං ලබ්භති, යදිපි තං විසභාගට්ඨෙන ලබ්භති, තථාපි යං තත්ථ සන්තිකං ලබ්භති, තං සභාගට්ඨෙනෙව ලබ්භතීති සන්තිකතොව සන්තිකං උද්ධටං සියාති. තස්මාති යස්මා විසභාගට්ඨෙන දූරතා, සභාගට්ඨෙන ච සන්තිකතා ඉච්ඡිතා, තස්මා. ලොභසහගතාය දොසසහගතා විසභාගතාය දූරෙ සමානා කථං සන්තිකෙ භවෙය්යාති අධිප්පායො. නනු තාසං අකුසලසභාගතා ලබ්භතෙවාති තත්ථ උත්තරමාහ ‘‘විසභාගතා’’තිආදි. තත්ථ භෙදං අග්ගහෙත්වා න පවත්තතීති භෙදං විසෙසං අසදිසතං ගහෙත්වා එව පවත්තති විසභාගතා. දූරතායාති ¶ ඉධාධිප්පෙතාය දූරතාය සභාගස්ස අබ්යාපකත්තා දූරතො සන්තිකුද්ධරණං න සක්කා කාතුං. සති හි සභාගබ්යාපකත්තෙ සියා සන්තිකතාති දූරතො සන්තිකුද්ධරණං සක්කා කාතුන්ති අධිප්පායො. ‘‘න හී’’තිආදිනා තමෙවත්ථං පාකටං කරොති. සභාගතාති සාමඤ්ඤං. භෙදන්ති විසෙසං. අන්තොගධං කත්වාවාති අභිබ්යාපෙත්වාව. විසභාගබ්යාපකත්තා සන්තිකතායාති ඉධාධිප්පෙතවිසභාගං බ්යාපෙත්වා පවත්තනතො හෙට්ඨා වුත්තසන්තිකතාය සන්තිකතො දූරුද්ධරණං සක්කා කාතුං. තමෙවත්ථං ‘‘අකුසලතා හී’’තිආදිනා පාකටං කරොති.

වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සඤ්ඤාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

17. තස්සාපීති සඤ්ඤායපි. තබ්බත්ථුකත්තාති චක්ඛුවත්ථුකත්තා. පටිඝවිඤ්ඤෙය්යොති යථාවුත්තපටිඝතො විජානිතබ්බො පටිඝවසෙන ගහෙතබ්බො. උත්තරපදලොපං කත්වාති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපං කත්වා.

විඤ්ඤෙය්යභාවෙ, න උප්පත්තියන්ති අධිප්පායො. වචනන්ති සද්දො, නාමන්ති අත්ථො. වචනාධීනාති ගහෙතබ්බතං පති සද්දාධීනා, නාමායත්තගහණාති අත්ථො. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං නාමරූපදුකෙ (ධ. ස. මූලටී. 101-108) වුත්තමෙව. අධිවචනං පඤ්ඤත්තිපකාසකං ¶ ඤාපකං එතෙසං අත්ථීති අධිවචනා යථා අරිසසොති. තතොජොති අධිවචනසඞ්ඛාතතො අරූපක්ඛන්ධතො ජාතො. අරූපක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා ඵස්සෙපි යථාවුත්තො අත්ථො සම්භවතීති දස්සෙතුං ‘‘සම්ඵස්සොයෙව වා’’තිආදිමාහ. න කෙවලං මනොද්වාරිකඵස්සෙ එව, අථ ඛො පඤ්චද්වාරිකඵස්සෙපි ‘‘විඤ්ඤෙය්යභාවෙ වචනං අධිකිච්ච පවත්තා අධිවචනා’’තිආදිවුත්තප්පකාරො අත්ථො සම්භවති. ඉතීති තස්මා. තෙන පරියායෙනාති මනොසම්ඵස්සජපරියායෙන. තතොජාපීති පඤ්චද්වාරිකඵස්සජාතාපි. අඤ්ඤප්පකාරාසම්භවතොති පටිඝසම්ඵස්සජපරියායස්ස අසම්භවතො. ආවෙණිකං පටිඝසම්ඵස්සජතා. පකාරන්තරං අධිවචනසම්ඵස්සජතා.

යදි ¶ එවන්ති යදි පඤ්චද්වාරිකඵස්සෙහි උප්පන්නසඤ්ඤා පරියායතො නිප්පරියායතො ච ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා’’ති වුච්චන්ති, එවං චත්තාරොපි අරූපිනො ඛන්ධා එවං වත්තුං යුත්තා. එවං සන්තෙ සඤ්ඤාව කස්මා ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘තිණ්ණං ඛන්ධාන’’න්තිආදි. තත්ථ තිණ්ණං ඛන්ධානන්ති වෙදනාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධානං. අත්ථවසෙනාති ‘‘වචනං අධිකිච්ච පවත්තා අධිවචනා’’තිආදිනා වුත්තඅත්ථවසෙන අන්වත්ථතාවසෙන. අත්තනො පත්තම්පි නාමන්ති ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා’’ති එවං අත්තනො අනුප්පත්තම්පි නාමං. ධම්මාභිලාපොති සභාවනිරුත්ති. පුබ්බෙ චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානං සාධාරණොපි අධිවචනසම්ඵස්සජවොහාරො රුළ්හිවසෙන සඤ්ඤාය එව පවත්තොති වත්වා ඉදානි සො තදඤ්ඤාරූපක්ඛන්ධසාධාරණො සඤ්ඤාය නිවෙසිතොති දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. රජ්ජිත්වා ඔලොකනාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනාදි විය රජ්ජිත්වා සවනාදිපි සඞ්ගය්හතීති වෙදිතබ්බං, තථාසොතාවධානාදිනොපි රත්තතාදිවිජානනනිමිත්තතාසම්භවතො. චක්ඛුසම්ඵස්සජාසඤ්ඤාය පන පාකටභාවං නිදස්සනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘ඔලොකනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිසයසමාගමෙ’’තිආදිමාහ.

ඔලොකනස්ස අපාකටභාවෙ රත්තතාදිවිජානනං න හොති, පාකටභාවෙ ච හොතීති ආහ ‘‘පසාදවත්ථුකා එවා’’ති. ‘‘අඤ්ඤං චින්තෙන්ත’’න්ති යං පුබ්බෙ තෙන කථිතං, කායෙන වා පකාසිතං, තතො අඤ්ඤං කිඤ්චි අත්ථං චින්තෙන්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඤාත’’න්ති.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

20. ‘‘හෙට්ඨිමකොටියාති ¶ එත්ථා’’ති ඉදං පඨමං ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා’’ති වචනං සන්ධාය වුත්තං. තස්ස හි භුම්මවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘තත්ථ හි පධානං දස්සිත’’න්ති. හෙට්ඨිමකොටියාව පධානං දස්සිතන්ති ඉමමත්ථං ගහෙත්වා ‘‘යදි එව’’න්තිආදිනා චොදෙති. ඉතරො ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා පධානමෙව දස්සිත’’න්ති එවමෙත්ථ නියමො ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘උපරිමකොටිගතභාවෙනා’’තිආදිනා තං පරිහරති. පධානස්සෙව දස්සනං. පධානෙ හි දස්සිතෙ අප්පධානම්පි ¶ අත්ථතො දස්සිතමෙව හොතීති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘තංසම්පයුත්තසඞ්ඛාරා පන තාය ගහිතාය ගහිතාව හොන්තී’’ති. යං හෙට්ඨිමකොටියං ලබ්භති, තං උපරිමකොටියම්පි ලබ්භති එවාති ආහ ‘‘හෙට්ඨිමකොටි හි සබ්බබ්යාපිකා’’ති. දුතියෙ කරණනිද්දෙසතං දස්සෙතුං ‘‘ආගතාති සම්බන්ධො’’ති ආහ. ආගමනකිරියා හි හෙට්ඨිමකොටියා කරණභාවෙන තත්ථ වුත්තාති. යථා ච ආගමනකිරියාය, එවං වචනකිරියායපි හෙට්ඨිමකොටියා කරණභාවො සම්භවතීති දස්සෙතුං ‘‘පුරිමෙපි වා’’තිආදිමාහ. ‘‘එකූනපඤ්ඤාසප්පභෙදෙ’’ති ඉදං ලොකියචිත්තුප්පාදෙ පාළිආගතානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මානං උපරිමකොටිං සන්ධාය වුත්තං. යෙවාපනකධම්මෙහි සද්ධිං උපරිමකොටියා ගය්හමානාය ‘‘තෙපඤ්ඤාසා’’ති වත්තබ්බං සියා, ලොකුත්තරචිත්තුප්පාදවසෙන පන ‘‘සත්තපඤ්ඤාසා’’ති.

සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

සමුග්ගම-පදස්ස තත්වතො පරියායතො ච අත්ථං දස්සෙති ‘‘සඤ්ජාතියං ආදිඋප්පත්තිය’’න්ති. භෙදතො පන සමායොගෙ උග්ගමනන්ති. තත්ථ කෙන සමායොගෙ, කුතො, කථඤ්ච උග්ගමනන්ති විචාරණායං ආහ ‘‘තංතංපච්චයසමායොගෙ’’තිආදි. තත්ථෙවාති පඤ්චවොකාරභවෙ එව. තත්ථ හි පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා සමුග්ගච්ඡන්ති. යථාධිගතානං අධිගතප්පකාරානං, පටිසන්ධිකානන්ති අත්ථො. ඔපපාතිකසමුග්ගමෙනෙව චෙත්ථ සංසෙදජසමුග්ගමොපි ගහිතොති දට්ඨබ්බො පඤ්චක්ඛන්ධපරියාපන්නානං තදා උප්පජ්ජනාරහානං ¶ උප්පජ්ජනතො. තත්ථ සංසෙදජා උප්පජ්ජිත්වා වඩ්ඪන්ති, ඉතරෙ න වඩ්ඪන්තීති ඉදමෙතෙසං නානාකරණං. සුඛුමජාතියලොමා එව කිර කෙචි එළකා හිමවන්තෙ විජ්ජන්ති, තෙසං ලොමං සන්ධාය ‘‘ජාතිමන්තඑළකලොම’’න්ති වුත්තං අතිසුඛුමත්තා තෙසං ලොමානං. කෙචි පන ‘‘අජපාකතිකෙළකාදීහි සඞ්කරරහිතානං තෙසං එළකවිසෙසානං නිබ්බත්තෙළකස්ස ලොමං ජාතිඋණ්ණා, තම්පි තඞ්ඛණනිබ්බත්තස්සා’’ති වදන්ති. ගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතස්සාති අපරෙ. එවංසණ්ඨානන්ති ජාතිඋණ්ණංසුනො පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතතෙලබින්දුසණ්ඨානං. වණ්ණප්පටිභාගොති රූපපටිච්ඡන්නො සණ්ඨානපටිච්ඡන්නො ච.

සන්තතිමූලානීති ¶ තස්මිං භවෙ රූපසන්තතියා මූලභූතානි. අනෙකින්ද්රියසමාහාරභාවතොති යථාරහං චක්ඛාදිඅනෙකින්ද්රියසඞ්ඝාතභාවතො. පධානඞ්ගන්ති උත්තමඞ්ගං සිරො.

න තස්ස තස්ස ඛන්ධස්ස පරිපුණ්ණතං, තංතංඛන්ධෙකදෙසස්සෙව වුත්තත්තාති අධිප්පායො. කාමාවචරානන්ති කාමාවචරසත්තානං. පරිහීනායතනස්සාති පරිහීනස්ස චක්ඛාදිආයතනස්ස වසෙන. තත්ථ දුග්ගතියං අන්ධස්ස චක්ඛුදසකවසෙන, බධිරස්ස සොතදසකවසෙන, අන්ධබධිරස්ස උභයවසෙන සන්තතිසීසහානි වෙදිතබ්බා. නපුංසකස්ස පන භාවහානි වුත්තා එව. තථා අන්ධබධිරාඝානකස්ස චක්ඛුසොතඝානවසෙන. තං පන ධම්මහදයවිභඞ්ගපාළියා විරුජ්ඣති. තං පරතො ආවි භවිස්සති. රූපාවචරානං පන චක්ඛුසොතවත්ථුජීවිතවසෙන චත්තාරි සන්තතිසීසානීති ඉතරෙසං වසෙන සන්තතිසීසහානි වෙදිතබ්බා.

තෙසන්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං. වත්ථුභාවෙනාති විචාරණාය අධිට්ඨානභාවෙන. පටිසන්ධියං උප්පන්නා පවත්තා පඤ්චක්ඛන්ධාති පටිසන්ධික්ඛණෙ පවත්තික්ඛණෙ ච පඤ්චක්ඛන්ධෙ දස්සෙති. භුම්මනිද්දෙසොති ‘‘පඤ්චසු ඛන්ධෙසූ’’ති අයං භුම්මනිද්දෙසො. අඤ්ඤථාති නිද්ධාරණෙ අනධිප්පෙතෙ. ‘‘භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථෙ’’ති ඉදං විසයාදිඅත්ථානං ඉධාසම්භවතො වුත්තං. උභයන්ති රූපාරූපං. රූපාරූපසන්තතින්ති රූපසමුට්ඨාපකං රූපසන්තතිං අරූපසන්තතිඤ්ච. ‘‘වත්ථු උප්පාදක්ඛණෙ දුබ්බලං හොතී’’ති ඉදං න පටිසන්ධික්ඛණං එව, නාපි වත්ථුරූපං එව සන්ධාය වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බරූපානං උප්පාදක්ඛණෙ දුබ්බලතං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. ‘‘තදා හී’’තිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස කාරණවචනං. තත්ථ තන්ති රූපං. ‘‘කම්මක්ඛිත්තත්තා’’ති ඉදං න කම්මජතාමත්තං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො කම්මජස්ස ¶ පඨමුප්පත්තියං අපතිට්ඨිතතං සන්ධායාති දස්සෙන්තො ‘‘සතිපී’’තිආදිමාහ. තතො පරන්ති තතො පටිසන්ධිතො පරං. සදිසසන්තානෙ යථා පතිට්ඨිතං, න තථා විසදිසසන්තානෙති ආහ ‘‘සමානසන්තතිය’’න්ති.

අඞ්ගභාවන්ති කාරණභාවං. තෙනෙවාහ ‘‘සහායභාව’’න්ති. තෙසං ධම්මානන්ති යෙහි සද්ධිං උප්පන්නං, තෙසං පටිසන්ධියං චිත්තචෙතසිකධම්මානං. තදාති ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ ච රූපුප්පාදනමෙව නත්ථි. අනන්තරාදිපච්චයලාභෙන උප්පාදක්ඛණෙ එව චිත්තස්ස බලවභාවො, න ඉතරත්ර. තෙනාහ ‘‘යදා ච රූපුප්පාදනං, තදා උප්පාදක්ඛණෙ’’ති.

යෙහාකාරෙහීති ¶ ආහාරින්ද්රියපච්චයාදිආකාරෙහි. යථාසම්භවං පච්චයා හොන්තීති ඵස්සාදයො ආහාරාදිවසෙන යථාරහං පච්චයා හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ආහාරා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං, කටත්තා ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.429).

චුතිචිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජමානං, චුතිචිත්තෙන වා කාරණභූතෙන උප්පජ්ජමානං. තතො පුරිමතරෙහි උප්පජ්ජමානං වියාති යථා චුතිචිත්තතො ආසන්නෙහි පුරිමතරෙහි උප්පජ්ජමානං රූපං භවන්තරෙ න උප්පජ්ජති, එවං චුතිචිත්තෙන උප්පජ්ජමානම්පි අනුපච්ඡින්නෙපි වට්ටමූලෙති අකාරණං වට්ටමූලාවූපසමො චුතිචිත්තස්ස රූපුප්පාදනෙති දස්සෙති.

අරූපස්සාති ආරුප්පස්ස.

උතුනාති පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නෙන උතුනා. සමුට්ඨිතෙ රූපෙති පටිසන්ධිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ රූපෙ සමුට්ඨිතෙ පටිසන්ධිඅනන්තරං පඨමභවඞ්ගචිත්තං රූපං සමුට්ඨාපෙති. උප්පාදනිරොධක්ඛණාති යථාවුත්තෙසු සොළසසු චිත්තෙසු ආදිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණො, සොළසමචිත්තස්ස නිරොධක්ඛණො චාති වදන්ති, රූපස්සෙව පන උප්පාදනිරොධක්ඛණා වෙදිතබ්බා.

ධරමානක්ඛණෙ එවාති තස්ස උතුනො විජ්ජමානක්ඛණෙ එව යදි ගහිතා, ‘‘සොළසචිත්තක්ඛණායුකං රූප’’න්ති වුත්තං හොති සොළසහෙව චිත්තෙහි තස්ස ධරමානතාය පරිච්ඡින්නත්තා. උප්පාදක්ඛණං අග්ගහෙත්වාති උතුනො ¶ ධරමානක්ඛණෙ උප්පාදක්ඛණං අග්ගහෙත්වා නිරොධක්ඛණො අථ ගහිතො, ‘‘සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකංරූප’’න්ති වුත්තං හොති උප්පාදක්ඛණසහිතෙන ච එකස්ස චිත්තක්ඛණස්ස ගහිතත්තා. ‘‘අධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුක’’න්ති වුත්තං හොති නිරොධක්ඛණස්ස බහිකතත්තා.

එවං උප්පාදනිරොධක්ඛණෙසු ගහිතෙසු අග්ගහිතෙසු ච සොළසසත්තරසචිත්තක්ඛණායුකතා, තතො අධිකචිත්තක්ඛණායුකතා ච සියාති දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ ඨිතපක්ඛං දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තස්ස ධරමානක්ඛණෙ උප්පන්නෙසූති තස්ස උතුනො ධරමානක්ඛණෙ උප්පන්නෙසු සොළසසු චිත්තෙසු පටිසන්ධිපි යස්මා ගහිතා, තස්මා උතුනො උප්පාදක්ඛණො ධරමානක්ඛණෙ ගහිතොති ¶ නිරොධක්ඛණෙ අග්ගහිතෙ ‘‘රූපෙ ධරන්තෙයෙව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තං පන සත්තරසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣතී’’ති (විභ. අට්ඨ. 26 පකිණ්ණකකථා) එවං අට්ඨකථායං වක්ඛමානා අධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුකතා අධිප්පෙතා. ගහිතෙ වා නිරොධක්ඛණෙ සොළසචිත්තක්ඛණායුකතා අධිප්පෙතාති සම්බන්ධො. එත්ථ ච ‘‘අධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුකතා’’ති ඉදං පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණො ගහිතොති කත්වා වුත්තං. යස්මා පන පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනායං ‘‘ද්වෙ භවඞ්ගානි, ආවජ්ජනං, දස්සනං, සම්පටිච්ඡනං, සන්තීරණං, වොට්ඨබ්බනං, පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානි, එකං චුතිචිත්තන්ති පඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති, අථාවසෙසඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ’’ති (විභ. අට්ඨ. 227), තථා තදාරම්මණපරියොසානානි, ‘‘එකං චුතිචිත්තං, තදවසානෙ තස්මිඤ්ඤෙව එකචිත්තක්ඛණට්ඨිතිකෙ ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති (විභ. අට්ඨ. 227) ච වක්ඛති. තස්මා රූපස්ස සොළසචිත්තක්ඛණායුකතායපි අත්ථසිද්ධි හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘සොළසචිත්තක්ඛණායුකතා අධිප්පෙතා’’ති. තථාපි උප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයො හොති, න උප්පජ්ජමානමෙවාති සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකතා වෙදිතබ්බා.

ඔජාය සභාවසුඛුමතා උපාදාරූපභාවතො. එත්ථ ච මාතරා අජ්ඣොහටා ඔජා බාහිරබ්භඤ්ජනං විය ගබ්භමල්ලිනා තස්මිං සන්තානෙ ඔජට්ඨමකරූපුප්පත්තියා පච්චයො හොති. ආහාරසමුට්ඨානරූපපවෙණියා ඔජාය විය සෙසතිසන්තතිඔජාය රූපුප්පාදනන්ති උදරියෙ ඔජා රූපං න සමුට්ඨාපෙති උතුසමුට්ඨානභාවතො, උපාදින්නකට්ඨානෙ එව පන සමුට්ඨාපෙති, රසහරණීහි ගන්ත්වා කායානුසටන්ති වෙදිතබ්බං.

චිත්තඤ්චෙවාති ¶ එත්ථ ච-සද්දෙන පටියොගීනං කම්මමෙව සමුච්චිනොති, න චිත්තෙන සම්පයුත්තධම්මෙති කත්වා ආහ ‘‘චිත්තස්ස පුබ්බඞ්ගමතාය වුත්ත’’න්ති. ‘‘චිත්තුප්පාදං ගණ්හාති ‘චිත්තං උප්පන්නං හොතී’තිආදීසු (ධ. ස. 1) විය, න කම්මචෙතනං විය එකධම්මමෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘යථා චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස හෙතුආදයො චිත්තසම්පයුත්තධම්මාපි සමුට්ඨාපකාව, එවං කම්මසමුට්ඨානරූපස්ස කම්මසම්පයුත්තාපී’’ති චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා තස්ස පරිහාරං වත්තුං ‘‘කම්මසමුට්ඨානඤ්චා’’තිආදිමාහ.

රූපස්සාති රූපක්ඛණස්ස, රූපස්ස වා අද්ධුනො. නයදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං පටිසන්ධික්ඛණෙ එව ¶ රූපාරූපධම්මානං එකක්ඛණෙ පාතුභාවොති ඉමස්ස අත්ථස්ස අනධිප්පෙතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘තතො පරම්පි රූපාරූපානං සහුප්පත්තිසබ්භාවතො’’ති. යථා ච ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ එවා’’ති නියමො න ගහෙතබ්බො, එවං ‘‘එකක්ඛණෙ එව පාතුභාවො’’තිපි නියමො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘න පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තංදීපනත්ථමෙවාති අසමානකාලතාදීපනත්ථමෙව, න සහුප්පාදදීපනත්ථං. අද්ධානපරිච්ඡෙදකථා හි අයන්ති.

යදි එවන්ති යථා ඵලපත්තානි, එවං රූපාරූපධම්මා යදි දන්ධලහුපරිවත්තිනො. අසමානද්ධත්තාති අතුල්යකාලත්තා. නිච්ඡිද්දෙසූති නිබ්බිවරෙසු. තෙන නිරන්තරප්පවත්තිං එව විභාවෙති. අයන්ති අද්ධානපරිච්ඡෙදකථා. චිත්තජරූපාදීනං න තථා නිරන්තරභාවෙන පවත්ති, යථා කම්මජරූපානන්ති ආහ ‘‘කම්මජරූපප්පවත්තිං සන්ධායා’’ති. කම්මජරූපානං වා ඉතරෙසං මූලභාවතො පධානන්ති ‘‘කම්මජරූපප්පවත්තිං සන්ධායා’’ති වුත්තං. අචිත්තුප්පාදකත්තා අබ්යාබජ්ඣතාය නිරොධසමාපත්තියා නිබ්බානපටිභාගතා වෙදිතබ්බා. පදෙ පදං අක්කමිත්වාති ලකුණ්ඩකපාදතාය අත්තනො අක්කන්තපදසමීපෙ පදං නික්ඛිපිත්වා. යො හි සීඝපදවික්කමො ලකුණ්ඩකපාදො, සො ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ලහුං ලහුං අක්කමිත්වාති අත්ථො’’ති. සහෙව නිරුජ්ඣන්තීති රූපං කම්මජමිධාධිප්පෙතන්ති කත්වා වුත්තං. උතුජං පන චුතිතො උද්ධම්පි පවත්තති එව. පුබ්බෙ වුත්තන්ති ‘‘රූපස්ස සත්තරසචිත්තක්ඛණා, අරූපස්ස තතො එකභාගො’’ති (විභ. මූලටී. 20 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා) එවං වුත්තං අද්ධානප්පකාරං.

එකුප්පාදතොති සමානුප්පාදතො. සමානත්ථො හි අයං එක-සද්දො. එකො දට්ඨබ්බාකාරොති එකො ඤාතපරිඤ්ඤාය පස්සිතබ්බාකාරො. එවඤ්හි ¶ සොළසාකාරා සියුං, ඉතරථා වීසති, තතො අධිකා වා එතෙ ආකාරා භවෙය්යුං. තස්සාති පච්ඡිමකම්මජස්ස. හෙට්ඨා සොළසකෙති පරියොසානසොළසකස්ස අනන්තරාතීතසොළසකෙ. පච්ඡිමස්සාති තත්ථ පච්ඡිමචිත්තස්ස. නානානිරොධභාවං විය එකුප්පාදභාවම්පි පච්ඡිමකම්මජස්ස ඨපනෙ කාරණං අනිච්ඡන්තො ‘‘යදි පනා’’ති සාසඞ්කං වදති. ‘‘සබ්බම්පී’’තිආදිනා තත්ථ අතිප්පසඞ්ගං දස්සෙති. වජ්ජෙතබ්බං නානුප්පාදං එකනිරොධං. ගහෙතබ්බං එකුප්පාදනානානිරොධං. උභයම්පි තදා නත්ථි අනුප්පජ්ජනතො. තෙනෙවාහ ‘‘කම්මජරූපස්ස අනුප්පත්තිතො’’ති. තතො පුබ්බෙති පච්ඡිමකම්මජරූපුප්පජ්ජනතො ඔරං. අඤ්ඤස්සාති යස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං, තතො අඤ්ඤස්ස චිත්තස්ස. ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නස්ස එකුප්පාදතා, භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නස්ස නානානිරොධතා ච නත්ථීති ආහ ‘‘ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු ¶ උප්පන්නරූපානි වජ්ජෙත්වා’’ති. තෙනාති රූපෙන. ‘‘සඞ්ඛලිකස්ස විය සම්බන්ධො’’ති එතෙන අවිච්ඡින්නසම්බන්ධො ඉධ ‘‘පවෙණී’’ති අධිප්පෙතොති දස්සෙති. අඤ්ඤථාති විච්ඡිජ්ජමානම්පි ගහෙත්වා ‘‘පවෙණී’’ති වුච්චමානෙ. න හි රූපධම්මානං අරූපධම්මානං විය අනන්තරපච්චයභාවො අත්ථීති රූපධම්මානං භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නරූපධම්මෙ අග්ගහෙත්වා ‘‘අට්ඨචත්තාලීසා’’ති වුත්තං. තෙසං පන ගහණෙ එකූනපඤ්ඤාසාව සියාති ආහ ‘‘එකූනපඤ්ඤාසකම්මජියවචනං කත්තබ්බං සියා’’ති.

සුදීපනත්තාති සුඛදීපනත්තා, නයදස්සනභාවෙන වා සුට්ඨු දීපනත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘එතෙන හි නයෙනා’’තිආදි. තත්ථ තන්ති රූපං. තෙනාති රූපෙන. උභයත්ථාති පච්ඡිමකම්මජරූපප්පවත්තියං, තතො පුබ්බෙ ච. අඤ්ඤස්සාති එකස්ස චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ උප්පජ්ජිත්වා තතො අඤ්ඤස්ස චිත්තස්ස. තස්සාති රූපස්ස. එත්ථ ච පච්ඡිමකම්මජරූපප්පවත්තියං නිරුජ්ඣනකන්ති වුත්තං තතො පුරෙතරප්පවත්තං රූපං වෙදිතබ්බං. චතුසන්තතිකරූපෙනාතිආදි යථාවුත්තසඞ්ගහගමනදස්සනං. එත්ථාති එතස්මිං නානුප්පාදෙකනිරොධතාදීපනෙ. ඨිතික්ඛණෙති අරූපස්ස රූපස්ස ච ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නස්ස රූපස්ස ච අරූපස්ස ච දස්සිතත්තා. අදස්සිතස්සාති යථා එව එත්ථ, එවං තත්ථ විභජිත්වා අදස්සිතස්ස. කස්මා පනෙත්ථ පච්ඡිමකම්මජෙන දීපනායං සමතිංසකම්මජරූපග්ගහණං කතන්ති ආහ ‘‘සමතිංස…පෙ… යොජිත’’න්ති. තතො කම්මතො ජාතා තංකම්මජා, තෙසු. සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, ජීවිතඤ්ච තං සඞ්ඛාරො චාති ජීවිතසඞ්ඛාරො, ආයු. ජීවිතෙන සඞ්ඛරීයන්තීති ජීවිතසඞ්ඛාරා, උස්මාදයො.

අඤ්ඤස්ස ¶ උප්පාදක්ඛණෙති යස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං රූපං අඤ්ඤස්ස තතො සත්තරසමස්ස උප්පාදක්ඛණෙ, ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නං අඤ්ඤස්ස ඨිතික්ඛණෙති සම්බන්ධො. ‘‘වුත්තන්ති අධිප්පායො’’ති ඉදං පාළියා විරුජ්ඣන්තම්පි අට්ඨකථායං ආගතභාවදස්සනත්ථං වුත්තන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායොති අත්ථො. කස්මාති චිත්තසමුට්ඨානරූපං සන්ධාය පාළි පවත්තා, අට්ඨකථායං පන කම්මජරූපන්ති සා තාය කෙන කාරණෙන විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘චතු…පෙ… භවිතබ්බත්තා’’ති, නිප්ඵන්නස්සාති අධිප්පායො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘යො චායං චිත්තසමුට්ඨානස්ස…පෙ… කම්මාදිසමුට්ඨානස්සාපි අයමෙව ඛණනියමො’’ති (විභ. අට්ඨ. 26 පකිණ්ණකකථා). එතෙහීති යථානීතො යමකපාඨො, ‘‘කායසඞ්ඛාරො චිත්තසමුට්ඨානො’’තිආදිකො අට්ඨකථාපදෙසොති එතෙහි ¶ . නත්ථියෙව එකුප්පාදඑකනිරොධදීපනතොති අධිප්පායො. තෙන හි වුත්තං ‘‘යෙන චිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජති, තතො පට්ඨාය සත්තරසමෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣතී’’තිආදි.

පුන ‘‘එතෙහී’’ති ඉමිනා එකුප්පාදනානානිරොධනානුප්පාදඑකනිරොධදීපනවසෙන පවත්තා අට්ඨකථාපදෙසා ගහිතාති වෙදිතබ්බං, උභයත්ථාපි වා එතෙහි ආචරියෙහීති අත්ථො. තතියො භාගො, තෙන අධිකා සොළසචිත්තක්ඛණායුකතා තතිය…පෙ… යුකතා වුත්තාති සම්බන්ධො. තතිය භාගොති ච උප්පාදට්ඨිතික්ඛණෙ උපාදාය භඞ්ගක්ඛණො අධිප්පෙතො. යස්මිං එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතා, අවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ, යස්මිං පඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතා, අවසෙසඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිංයෙව ආරම්මණෙති යොජෙතබ්බං. උභයඤ්චෙතං යථාක්කමං මනොද්වාරෙ පඤ්චද්වාරෙ ච ආපාථගතං වෙදිතබ්බං. න ඛො පනෙවං සක්කා විඤ්ඤාතුං එකචිත්තක්ඛණාතීතං ආරම්මණං සන්ධාය පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 227) තථා වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න හි සක්කා’’තිආදිමාහ. පඤ්චදසාති අතිරෙකපඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතාති සම්බන්ධො. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා යත්ථ ඛණෙකදෙසං අග්ගහිතන්ති න සක්කා වත්තුං, තමෙව දස්සෙති. එවං තාව න රූපං සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකං, නාපි තතියභාගාධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුකං, අථ ඛො සොළසචිත්තක්ඛණායුකමෙවාති දස්සිතං හොති.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ රූපමෙව සමානෙපි අනිච්චසඞ්ඛතාදිභාවෙ චිරායුකං ජාතන්ති? දන්ධපරිවත්තිභාවතො. අරූපධම්මා හි සාරම්මණා චිත්තපුබ්බඞ්ගමා, තෙ යථාබලං අත්තනො ආරම්මණවිභාවනවසෙන පවත්තන්තීති තදත්ථනිප්ඵත්තිසමනන්තරමෙව නිරුජ්ඣනතො ලහුපරිවත්තිනො. තෙනාහ භගවා, ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි එවං ලහුපරිවත්තං, යදිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48). රූපධම්මා පන අනාරම්මණා, තෙ ආරම්මණවසෙන අරූපධම්මෙහි විභාවෙතබ්බා. සා ච නෙසං වොහාරානුගුණා විභාවෙතබ්බතා අත්තනො දන්ධපරිවත්තිතාය, තෙසඤ්ච ලහුපරිවත්තිතාය සොළසහි සත්තරසහි වා චිත්තක්ඛණෙහි නිප්පජ්ජතීති රූපමෙවෙත්ථ චිරායුකං ජාතං. කිඤ්ච – ලහුවිඤ්ඤාණවිසයසන්තතිමත්තාධීනවුත්තිතාය තිණ්ණං ඛන්ධානං, ආරම්මණූපලද්ධිමත්තභාවතො විඤ්ඤාණස්ස ච ලහුපරිවත්තිතා, දන්ධමහාභූතප්පච්චයතාය පන රූපස්ස දන්ධපරිවත්තිතා. නානාධාතූසු තථාගතස්සෙව යථාභූතඤාණං, තෙන ච රූපමෙව පුරෙජාතපච්චයො වුත්තො, පච්ඡාජාතපච්චයො ච තස්සෙවාති න එත්ථ අනිච්චසඞ්ඛතාදිභාවසාමඤ්ඤෙන ¶ රූපාරූපං සමානායුකං පරිකප්පෙතබ්බං. වුත්තනයෙන රූපමෙව චිරායුකන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

යථා ච රූපස්ස සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකතා, තතියභාගාධිකසොළසචිත්තක්ඛණායුකතා වා න හොති, තං දස්සෙත්වා ය්වායං අට්ඨකථායං චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ රූපුප්පාදො වුත්තො, තත්ථ ඨිතික්ඛණමෙව තාව චිත්තස්ස අනනුජානන්තො ‘‘යො චෙත්ථ…පෙ… විචාරෙතබ්බො’’ති වත්වා යමකෙ උප්පන්නඋප්පජ්ජමානවාරාදිපාළිං ආහරන්තො ‘‘චිත්තයමකෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනෙති උභයම්පි යමකපදං අහාපෙත්වා කතවිස්සජ්ජනෙ. උප්පාදක්ඛණෙ අනාගතඤ්චාති උප්පාදක්ඛණෙ ච චිත්තං, අනාගතඤ්ච චිත්තං න නිරුද්ධං, නිරුජ්ඣමානන්ති අත්ථො. ඨිතික්ඛණාභාවං චිත්තස්ස දීපෙතීති උප්පන්නඋප්පජ්ජමානවාරාදීසු ‘‘ඨිතික්ඛණෙ’’ති අවචනං චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණං නාම නත්ථීති ඉමමත්ථං දීපෙති බොධෙති. න හි යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මෙ ලබ්භමානස්ස අවචනෙ කාරණං දිස්සතීති අධිප්පායො. න කෙවලමභිධම්මෙ අවචනමෙව චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණාභාවජොතකං, අපිච ඛො ¶ සුත්තන්තපාළිපීති දස්සෙන්තො ‘‘සුත්තෙසුපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අඤ්ඤථත්තං නාම පුබ්බාපරවිසෙසො. ඛණද්වයසමඞ්ගිං ඨිතන්ති පච්චුප්පන්නස්ස ඨිතභාවමාහ. අඤ්ඤථත්තං පන සන්තානෙයෙව වෙදිතබ්බං.

එත්ථ ච කෙචි ‘‘යථාභූතො ධම්මො උප්පජ්ජති, කිං තථාභූතොව භිජ්ජති, උදාහු අඤ්ඤථාභූතො? යදි තථාභූතොව භිජ්ජති, න ජරතාය සම්භවො. අථ අඤ්ඤථාභූතො, අඤ්ඤො එව සොති සබ්බථාපි ඨිතික්ඛණස්ස අභාවොයෙවා’’ති වදන්ති. තත්ථ එකධම්මාධාරභාවෙපි උප්පාදනිරොධානං අඤ්ඤොව උප්පාදක්ඛණො, අඤ්ඤො නිරොධක්ඛණො. උප්පාදාවත්ථඤ්හි උපාදාය උප්පාදක්ඛණො, නිරොධාවත්ථං උපාදාය නිරොධක්ඛණො. උප්පාදාවත්ථාය ච භින්නා නිරොධාවත්ථාති එකස්මිංයෙව සභාවධම්මෙ යථා ඉච්ඡිතබ්බා, අඤ්ඤථා අඤ්ඤොව ධම්මො උප්පජ්ජති, අඤ්ඤො ධම්මො නිරුජ්ඣතීති ආපජ්ජෙය්ය, එවං නිරොධාවත්ථාය විය නිරොධාභිමුඛාවත්ථායපි භවිතබ්බං. සා ඨිති, ජරතා චාති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං. යදි එවං කස්මා පාළියං ඨිතික්ඛණො න වුත්තොති? විනෙය්යජ්ඣාසයානුරොධෙන නයදස්සනවසෙන පාළි ගතාති වෙදිතබ්බා. අභිධම්මදෙසනාපි හි කදාචි විනෙය්යජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තති. තථා හි රූපස්ස උප්පාදො ‘‘උපචයො, සන්තතී’’ති භින්දිත්වා දෙසිතො. හෙතුසම්පයුත්තදුකාදිදෙසනා චෙත්ථ නිදස්සිතබ්බා.

‘‘යස්ස ¶ වා පනා’’තිආදි පුච්ඡාවචනං. තස්ස ‘‘නො’’ති විස්සජ්ජනං. සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣතීති චිත්තුප්පාදස්ස නිරොධක්ඛණො වුත්තො. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – යදි චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ රූපං උප්පජ්ජෙය්ය, තං දුක්ඛසච්චන්ති කත්වා ‘‘නො’’ති වත්තුං න සක්කා, වුත්තඤ්චෙතං. තස්මා විඤ්ඤායති ‘‘චිත්තස්ස නිරොධක්ඛණෙ රූපුප්පාදො නත්ථී’’ති. තයිදමකාරණං. අරූපලොකඤ්හි සන්ධාය, චිත්තසමුට්ඨානරූපං වා ‘‘නො’’ති සක්කා වත්තුන්ති. අයඤ්හි යමකදෙසනාය පකති, යදිදං යථාසම්භවයොජනා. එතෙන ‘‘න ච චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙවා’’තිආදිවචනං පටික්ඛිත්තං දට්ඨබ්බං. අථ වා පච්චාසත්තිඤායෙන යං සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තෙන යං දුක්ඛසච්චං උප්පාදෙතබ්බං චිත්තචෙතසිකතප්පටිබද්ධරූපසඞ්ඛාතං, තස්ස තදා උප්පත්ති නත්ථීති ‘‘නො’’ති විස්සජ්ජනං, න සබ්බස්ස.

සහුප්පාදෙකනිරොධවචනතොති ‘‘යස්ස කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣතීති? ආමන්තා’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.79) එවං සහුප්පාදසහනිරොධවචනතො. තෙන වචනෙනාති ‘‘යස්ස කායසඞ්ඛාරො’’තිආදිවචනෙන. අඤ්ඤරූපානන්ති ¶ කම්මඋතුආහාරජරූපානං. සහුප්පාදසහනිරොධාදිකානන්ති එත්ථායං යොජනා – අප්පටික්ඛිත්තසහුප්පාදසහනිරොධඅනනුඤ්ඤාතනානුප්පාදනානානිරොධඅනිවාරිතඅබ්යාකතභාවානං කම්මජාදීනන්ති. එතෙනාති ‘‘යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’තිආදිකෙන (යම. 3.ධම්මයමක.163) පාඨෙන, ‘‘න චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙවා’’ති යුත්තිවචනෙන ච. යමකපාළිඅනුස්සරණෙති යථාදස්සිතචිත්තයමකපාළියා යථාරුතවසෙනෙව අනුස්සරණෙ විජ්ජමානෙ. භිජ්ජමානතාති චිත්තස්ස භිජ්ජමානතා නාම නිරුජ්ඣමානතා ඨිතියා අභාවතො. සහායභාවං නාපි ගච්ඡති නිස්සයත්ථිභාවාදිනා පච්චයභාවාභාවතො. උප්පාදක්ඛණෙ එව හි අනන්තරාදිපච්චයලාභෙන චිත්තස්ස බලවතා. එවඤ්ච සතීති එවඤ්ච උතුනාපි භවඞ්ගචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව රූපසමුට්ඨාපනෙ සති. තංචිත්තක්ඛණෙති තස්ස චිත්තස්ස ඛණෙ, ඛණද්වයෙපීති අත්ථො. තෙනෙවාති අතිලහුපරිවත්තිභාවෙනෙව. අථ වා තෙනෙවාති දන්ධපරිවත්තිකතාය රූපස්ස සකලං එකචිත්තක්ඛණං උප්පජ්ජමානභාවෙනෙව. තන්ති චිත්තං. පටිසන්ධිචිත්තං සම්පයුත්තධම්මානං විය සහජාතරූපධම්මානම්පි සහජාතාදිපච්චයෙන පච්චයො හොතීති ආහ ‘‘පටිසන්ධිතො උද්ධ’’න්ති. චිත්තසමුට්ඨානානං චිත්තං සහජාතාදිපච්චයො හොතියෙවාති වුත්තං ‘‘අචිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති. තදනන්තරන්ති යෙන චිත්තෙන සහුප්පන්නං, තස්ස චිත්තස්ස අනන්තරං. තන්ති රූපං. තදනන්තරං චිත්තන්ති සහුප්පන්නචිත්තානන්තරං චිත්තං. යදි එවන්ති යදි සකලං චිත්තක්ඛණං රූපං උප්පජ්ජමානමෙව හොති, චිත්තස්ස ¶ උප්පාදක්ඛණෙ එව රූපස්ස උප්පාදාරම්භොති ආහ ‘‘න, චිත්තනිරොධක්ඛණෙ රූපුප්පාදාරම්භාභාවතො’’ති. චිත්තක්ඛණෙති අත්තනා සහුප්පන්නචිත්තස්ස ඛණෙ. තන්ති රූපං. රූපසමුට්ඨාපනපුරෙජාතපච්චයකිච්චන්ති රූපසමුට්ඨාපනකිච්චඤ්ච පුරෙජාතපච්චයකිච්චඤ්ච. ඨිතිප්පත්තිවිසෙසාලාභන්ති ඨිතිප්පත්තියා ලද්ධබ්බො යො විසෙසො, තස්ස අලාභං. ඉදං වුත්තන්ති ‘‘යෙන සහුප්පජ්ජති, තංචිත්තක්ඛණෙ රූපං උප්පජ්ජමානමෙවා’’ති ඉදං පරියායෙන වුත්තං.

යං යස්ස සම්බන්ධිභාවෙන වුත්තං, තං දූරෙ ඨිතම්පි තෙන සම්බන්ධනීයන්ති ආහ ‘‘තතො පරං…පෙ… එතෙන සහ සම්බන්ධො’’ති. තස්මා ‘‘තතො’’ති එත්ථ තංසද්දෙන චුතිං පච්චාමසතීති වුත්තං ‘‘චුතිතො පරන්ති අත්ථො’’ති.

නත්ථීති ¶ කත්වාති යදිපි යථා අට්ඨකථායං වුත්තං, තථා එකුප්පාදෙකනිරොධතා රූපානං අරූපෙහි, අරූපානඤ්ච රූපෙහි නත්ථි. යථා ච අම්හෙහි වුත්තං, තථා අත්ථෙවාති අධිප්පායො.

චතුත්ථස්ස පකාරස්ස වුච්චමානත්තා ‘‘තයො පකාරෙ ආහා’’ති වුත්තං.

‘‘තෙසංයෙව රූපානං කායවිකාරො’’තිආදිනා පරිනිප්ඵන්නානං විකාරාදිභාවං දස්සෙත්වා ‘‘සබ්බං පරිනිප්ඵන්නං සඞ්ඛතමෙවා’’ති වදන්තෙන පරිනිප්ඵන්නතාපරියායො දස්සිතො. පුබ්බන්තාපරන්තපරිච්ඡින්නොති පාතුභාවවිද්ධංසභාවපරිච්ඡින්නො, උදයබ්බයපරිච්ඡින්නො වා. ‘‘අයං දත්තො නාම හොතූ’’තිආදිනා නාමකරණං නාමග්ගහණං. සමාපජ්ජනං නිරොධසමාපත්තියා සමථවිපස්සනානුක්කමෙන නාමකායස්ස නිරොධමෙව. ආදි-සද්දෙන සත්තකසිණාදිපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤාපනං සඞ්ගණ්හාති. නිප්ඵාදියමානොති සාධියමානො.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කමාදිවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

උප්පත්තික්කමාදීසු ¶ දෙසනාක්කමොපි ලබ්භතෙවාති ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානාතිආදිකො දෙසනාක්කමොවා’’ති වුත්තං. අනුපුබ්බුක්කංසතොති දානසීලකාමාදීනවාදිදස්සනනෙක්ඛම්මකථානං අනුක්කමෙන උක්කට්ඨභාවතො කථානං අනුපුබ්බුක්කංසතා වුත්තා. තෙන උක්කංසක්කමො නාමායං විසුං කමොති දස්සෙති. තථාපි දානාදීනං දෙසනාක්කමාවරොධනෙ කාරණමාහ ‘‘උප්පත්තිආදිවවත්ථානාභාවතො’’ති. තත්ථ ආදි-සද්දෙන පහානපටිපත්තිභූමික්කමෙ සඞ්ගණ්හාති. ‘‘චක්ඛුආදීනම්පි විසයභූත’’න්ති ඉමිනා පඤ්චරූපින්ද්රියගොචරතා අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘එකදෙසෙනා’’තිආදි. එකදෙසෙනාති බාහිරොළාරිකායතනෙහි. එත්ථාති ‘‘යං වෙදයති, තං සඤ්ජානාතී’’ති එතස්මිං පදෙ වුත්තනයෙන.

තංසභාවතානිවත්තනත්ථන්ති අනාසවධම්මසභාවතානිවත්තනත්ථං. අනාසවා ඛන්ධෙස්වෙව වුත්තාති අත්ථො සාසවානම්පි ඛන්ධෙසු වුත්තත්තා. නනු ච අනාසවධම්මො ඛන්ධෙසු අවුත්තොපි අත්ථීති? සච්චං අත්ථි, ඛන්ධාධිකාරෙ ඛන්ධපරියාපන්නා එව අනාසවා ගය්හන්තීති නායං දොසො.

යථා ¶ ඵස්සාදයො විසෙසතො තදනුගුණවුත්තිතාය සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණසභාවාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ සමවරුද්ධා, න එවං වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණානීති රූපධම්මා විය තානි විසුං ඛන්ධභාවෙන වුත්තානි. එතෙන ඵස්සාදීනං විසුං ඛන්ධසද්දවචනීයතාභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘ඵුසනාදයො පනා’’තිආදි. ඉතිආදීනඤ්ච සුත්තානන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘රූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, සති රූපං උපාදාය රූපං අභිනිවිස්ස උප්පජ්ජන්ති සංයොජනාභිනිවෙසවිනිබන්ධා. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ සති විඤ්ඤාණං උපාදාය විඤ්ඤාණං අභිනිවිස්ස උප්පජ්ජන්ති සංයොජනාභිනිවෙසවිනිබන්ධා’’ති (සං. නි. 3.158), තථා ‘‘අහං රූපං, මම රූපන්ති පරියුට්ඨට්ඨායී හොතී’’ති (සං. නි. 3.1) ච එවමාදීනං සුත්තපදානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එතෙනාති අත්තනා දස්සිතසුත්තෙන. වක්ඛමානසුත්තවසෙන චාති ‘‘රූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, සතී’’තිආදිකස්ස අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 26 පකිණ්ණකකථා) වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස වසෙන. ‘‘පරිත්තාරම්මණාදිවසෙන න වත්තබ්බා’’ති එතෙන නවත්තබ්බාරම්මණාපි දිට්ඨි ඛන්ධෙ එව නිස්සාය උප්පජ්ජති, පගෙව ඛන්ධාරම්මණාති දස්සෙති.

වෙදනාකාරණායාති ¶ වෙදනායාතනාය. ඡාදාපනතොති රොචාපනතො. බාහුල්ලෙනාති බහුලභාවෙන. උපාදානක්ඛන්ධා හි බාහුල්ලප්පවත්තිකා, න ඉතරෙ.

පුටං කත්වාති ච ඡත්තසදිසං පුටං බන්ධං කත්වා. වත්ථුම්හීති චක්ඛාදිවත්ථුම්හි. වට්ටගතවෙදනං සන්ධාය වුත්තං. සා හි ඉධ දට්ඨබ්බභාවෙ ඨිතා. ඌනෙහීති වත්ථුනා, කිලෙසෙහි ච ඌනෙහි.

මායායාති ඉන්දජාලාදිමායාය පයොගො මායාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘මායාය දස්සිතං රූපං ‘මායා’ති ආහා’’ති. වත්ථුභාවාදිතොති ආදි-සද්දෙන ආරම්මණසම්පයුත්තාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. කත්ථචීති රූපක්ඛන්ධාදිකෙ. කොචි විසෙසොති අසුභාදිකොව.

තස්සාති අජ්ඣත්තිකරූපස්ස. යස්ස කාමරාගප්පහානමුඛෙන සබ්බරාගප්පහානං සම්භවති, තං සන්ධායාහ ‘‘කාමරාගමුඛෙන වා සබ්බලොභප්පහානං වදතී’’ති. යොජෙතබ්බන්ති වෙදනාය ඡන්දරාගං පජහන්තො තස්සා සමුදයභූතෙ ¶ ඵස්සෙපි ඡන්දරාගං පජහතීති යොජෙතබ්බන්ති. පරිඤ්ඤත්තයස්ස යොජනා පාකටා එව.

තතොති දුක්ඛුප්පාදනසුඛවිනාසනානං අදස්සනතො. භින්දතීති විනාසෙති. තන්ති මනොසඤ්චෙතනාහාරං ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාහි පරිග්ගණ්හාති තීරෙති.

තං පජහන්තොති අවිජ්ජං පජහන්තො. පරාමට්ඨන්ති පරාමාසසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිච්චාදිවසෙන ගහිතං. විඤ්ඤාණං නිච්චතො පස්සන්තො දිට්ඨුපාදානං උපාදියතීති අයමත්ථො ‘‘තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති, අනඤ්ඤ’’න්තිආදිසුත්තපදෙහි (ම. නි. 1.396) දීපෙතබ්බො.

කමාදිවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

34. තං ¶ වත්වාති තං භූමිවසෙන ජානිතබ්බතං ‘‘සබ්බාපි චතුභූමිකවෙදනා’’තිආදිනා වත්වා. සම්පයුත්තතො දස්සිතතාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන හෙතුජාතිභූමිඉන්ද්රියවත්ථුසම්ඵස්සජභෙදතො දස්සිතතං අනවසෙසතො සඞ්ගණ්හාති.

යදිපි තං-සද්දො පුබ්බෙ වුත්තස්ස සාමඤ්ඤතො පටිනිද්දෙසො, තථාපි අනන්තරමෙව පච්චාමසිතුං යුත්තො ඉතරත්ථ අසම්භවතොති ආහ ‘‘අට්ඨ…පෙ… යොජනා’’ති. ‘‘අට්ඨවිධත්තාභාවතො’’ති ඉමිනා තං අසම්භවං දස්සෙති.

පූරණත්ථමෙව වුත්තො, අපුබ්බතාභාවතොති අත්ථො.

ගහණවඩ්ඪනවසෙනාති ගහණස්ස වඩ්ඪනවසෙන. ගහණන්ති චෙත්ථ කථනං දට්ඨබ්බං, තස්ස වඩ්ඪනං තස්මිං තස්මිං ඨානෙ අවුත්තස්ස කථනං. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ ගහිතතො අඤ්ඤස්ස ගහණං වඩ්ඪන’’න්ති, තතො එව ච ‘‘පුරිමගහිතෙ අඤ්ඤුපචයවසෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘වඩ්ඪනසද්දො ඡෙදනත්ථො’’ති ඉදං යථා අසිවා ‘‘සිවා’’ති, දිට්ඨඤ්ච ‘‘අදිට්ඨ’’න්ති වුච්චති, එවං දට්ඨබ්බං. නයනීහරණන්ති නීයතීති නයො, දෙසනා, තස්ස නීහරණං පවත්තනං. වඩ්ඪනකනයොති ¶ යථාවුත්තවඩ්ඪනකවසෙන පවත්තො දෙසනානයො. අඤ්ඤෙ භෙදාති එකවිධචතුබ්බිධාදයො භෙදා. යදි අවිසිට්ඨා, කස්මා වුත්තාති ආහ ‘‘තථාපී’’තිආදි. තත්ථ පඤ්ඤාප්පභෙදජනනත්ථන්ති ධම්මවිසයාය පභෙදගතාය පඤ්ඤාය විනෙය්යානං නිබ්බත්තනත්ථං, විජ්ජාට්ඨානාදිවසෙන විනෙය්යානං ධම්මපටිසම්භිදාය උප්පාදනත්ථන්ති අත්ථො. අභිඤ්ඤෙය්යධම්මවිභාගතාය සම්මසනවාරස්ස විසයභාවතො වුත්තං ‘‘එකෙකස්ස වාරස්ස ගහිතස්ස නිය්යානමුඛභාවතො’’ති. ඉතරෙපි භෙදා වුත්තාති දුවිධතිවිධභෙදානං යං නානත්තං, තස්ස වසෙන ඉතරෙ භෙදා අනානත්තාපි යථාවුත්තකාරණතො වුත්තා. ‘‘න කෙවල’’න්තිආදිනා භෙදානං අඤ්ඤමඤ්ඤපෙක්ඛතං දස්සෙත්වා ‘‘තස්මා’’තිආදිනා තෙසං විසිට්ඨතං දස්සෙති.

යථා දුකමූලකාදීසු භෙදා ගණනානුපුබ්බියා පවත්තා පභෙදන්තරාපෙක්ඛා, න එවමෙතෙ. එතෙ පන සත්තවිධාදිභෙදා පභෙදන්තරනිරපෙක්ඛා කෙවලං බහුවිධභාවසාමඤ්ඤෙනෙව වුත්තාති දස්සෙති ‘‘අඤ්ඤප්පභෙදනිරපෙක්ඛා’’තිආදිනා. දුකතිකපදත්ථානං යථාරහං අපෙක්ඛිතබ්බාපෙක්ඛකභාවෙන වුත්තත්තා ¶ යථා දුකෙ ඨපෙත්වා වුත්තා තිකා තත්ථ පක්ඛිත්තා නාම ජාතා, එවං තිකදුකපදත්ථානං අපෙක්ඛිතබ්බාපෙක්ඛකභාවෙන වුත්තත්තා දුකෙ වත්වා වුත්තෙසුපි තිකෙසු තෙ පක්ඛිත්තා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘පරතො…පෙ… යොජිතත්තා’’ති.

සමානවීථියන්ති එකවීථියං. චක්ඛුසඞ්ඝට්ටනායාති චක්ඛුරූපපටිඝාතෙන. සොති චක්ඛුරූපපටිඝාතො. තදුප්පාදිකාති තස්ස චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස උප්පාදිකා. සාති ආවජ්ජනවෙදනා. නනු ච වෙදනාපච්චයො ඵස්සො වුත්තො, න ඵස්සපච්චයා වෙදනාති? න, වෙදනාසීසෙන චිත්තුප්පාදස්ස ගහිතත්තාති. තප්පයොජනත්තාති චක්ඛුසම්ඵස්සපයොජනත්තා. පයොජයතීති පයොජනං, ඵලං.

රූපාවචරාරූපාවචරානං විපාකානන්ති අධිප්පායො. තෙ හි ඉධ අග්ගහිතා. තෙනෙවාහ ‘‘තෙසං සයමෙව මනොද්වාරභූතත්තා’’තිආදි. තතොති භවඞ්ගතො. චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයාදිකුසලාදීනන්ති එත්ථ පුරිමෙන ආදි-සද්දෙන ‘‘සොතසම්ඵස්සපච්චයා’’ති එවමාදයො සඞ්ගහිතා, දුතියෙන අකුසලාදයො. ‘‘කාමාවචරඅට්ඨකුසලචිත්තවසෙනා’’තිආදිනා කුසලාබ්යාකතානම්පි කාමාවචරානංයෙව යොජිතත්තා වුත්තං ‘‘සමානවීථියං ලබ්භමානතා ¶ අට්ඨකථායං වුත්තා’’ති. වෙදනාපීතිසනිදස්සනත්තිකවජ්ජානං එකූනවීසතියා තිකානං වසෙන එකූනවීසතිචතුවීසතිකා. යදි අසමානවීථියම්පි කුසලාදීනං ලබ්භමානතා යොජෙතබ්බා, අථ කස්මා සමානවීථියංයෙව යොජිතාති ආහ ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදි. තෙනෙවාති අසමානවීථියං අප්පටික්ඛිත්තත්තායෙව.

චිත්තසම්බන්ධොති චිත්තෙන සම්බන්ධො චිත්තසම්බන්ධං කත්වා චිත්තසීසෙන වෙදනාය කථනං. තිකභූමිවසෙනාති කුසලත්තිකාදිතිකවසෙන, කාමාවචරාදිභූමිවසෙන ච. ද්වාරතිකවසෙනාති චක්ඛාදිඋප්පත්තිද්වාරවසෙන, කුසලත්තිකාදිතිකවසෙන ච. යත්ථ කත්ථචීති දීපෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස විසෙසාභාවතො සත්තවිධභෙදාදීසු යත්ථ කත්ථචි. න ච ද්වාරං අනාමට්ඨන්ති යොජනා. තෙන සත්තවිධභෙදතො තිංසවිධභෙදෙ විසෙසං දස්සෙති. යදිපි උභයත්ථ භූමියො ආගතා, රූපාවචරාදිභූමිආමසනෙන පන අසමානවීථියං ලබ්භමානතා දස්සිතාති ආහ ‘‘අතිබ්යත්තා ච එත්ථ සමානාසමානවීථීසු ලබ්භමානතා’’ති. සුඛදීපනානි හොන්ති ද්වාරභූමිආමසනමුඛෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස විභත්තත්තා. න භූමියො අපෙක්ඛිත්වා ඨපිතාති කථෙතබ්බභාවෙන භූමියො අපෙක්ඛිත්වා ¶ න ඨපිතා, භූමිවිභාගෙන න කථිතාති අත්ථො. අපෙක්ඛිතබ්බරහිතාති ද්වාරභූමීනං අග්ගහිතත්තා ආකඞ්ඛිතබ්බද්වාරාදිවිසෙසරහිතා.

‘‘උපනිස්සයකොටියා’’ති එත්ථ නිප්පරියායතො පරියායතො ච උපනිස්සයකොටිදස්සනමුඛෙන ඉධාධිප්පෙතඋපනිස්සයකොටිං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධං උපනිස්සායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උපනිස්සයානන්ති වෙදනාය උපනිස්සයභූතානං. දස්සනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, දිස්වා වා ගහණං. උපනිස්සයන්තභාවෙනාති ලාමකූපනිස්සයභාවෙන. යදි ඝායනාදීනි උපනිස්සයො භවෙය්යුං, පකතූපනිස්සයානෙව සියුං. පකතූපනිස්සයො ච නානාවීථියංයෙවාති තදලාභවචනං ඉධ නානාවීථිජොතකන්ති දස්සෙති ‘‘ඝානාදිද්වාරෙසූ’’තිආදිනා. කසිණපරිකම්මාදීනන්ති කසිණපරිකම්මසමාපත්තිනිබ්බත්තනවිපස්සනාවඩ්ඪනාදීනං. තදලාභොති උපනිස්සයාලාභො, සො ච ඝායනාදීහි පරෙසං පටිපත්තියා ජානිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. අන්තිමභවිකබොධිසත්තාදීනං සවනෙන විනා තංඵුසනං සියා මූලූපනිස්සයොති ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං.

සම්පන්නජ්ඣාසයොති ¶ විවට්ටූපනිස්සයසම්පත්තියා සම්පන්නජ්ඣාසයො. තෙනාති ‘‘එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති වචනෙන. තදුපනිස්සයන්ති තතො පරං උප්පන්නකසිණරූපදස්සනාදීනං උපනිස්සයභූතං.

ථාමගමනං නාම කාමරාගාදීනංයෙව ආවෙණිකො සභාවොති ආහ ‘‘අප්පහීනකාමරාගාදිකස්ස වා’’ති. ‘‘රාගො උප්පන්නො’’තිආදිනා ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණෙ රාගපටිඝානං උප්පත්තිවිචාරණාව වුත්තා, න නෙසං කිච්චවිසෙසොති කිච්චවිසෙසෙන වුත්තෙ දස්සෙන්තො ‘‘අසමපෙක්ඛනායා’’තිආදිමාහ. පවත්තා වෙදනාති අත්ථො. පකාරන්තරෙනාති චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පන්නකිලෙසානං සමතික්කමනසඞ්ඛාතෙන පකාරන්තරෙන. තථා භාවනාවසෙනාති එත්ථ තථා-සද්දෙන චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස චතුභූමිකවෙදනාය උපනිස්සයභාවො එව පකාරන්තරෙන කථිතොති ඉමමෙවත්ථං ආකඩ්ඪති. භාවනායෙවෙත්ථ පකාරන්තරං.

සබ්බං සම්මසනං භාවනාති වෙදිතබ්බා, න නීවරණප්පහානපරිඤ්ඤාව.

අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස චාති ඵොට්ඨබ්බමහාභූතෙසු ඉතරීතරස්ස, ආපොධාතුයා ච වසෙන.

තෙසන්ති ¶ ජාතිආදීනං, කම්මත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. සහජාතස්ස මනොසම්ඵස්සස්ස බලවපච්චයභාවං දස්සෙතීති සම්බන්ධො. තස්ස වා දස්සනස්සාති තස්ස වා ජාතිආදිකෙ භයතො දස්සනවසෙන පවත්තස්ස කාමාවචරඤාණස්ස.

තදෙව අත්තනො ඵලස්සෙව ඵලභාවෙනාති ‘‘මනොසම්ඵස්සො’’ති ඵස්සස්ස කාරණභාවෙන යං වුත්තං, තදෙව විඤ්ඤාණං අත්තනො ඵලස්ස ඵලභාවෙන වුත්තස්ස ඵස්සස්ස ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජ’’න්තිආදිනා ඵලභාවෙන වත්තුං න යුත්තං. ‘‘මනොසම්ඵස්සො’’තිආදිනා ලබ්භමානොපි විඤ්ඤාණං පටිච්ච ඵස්සස්ස පච්චයභාවො හෙතුඵලසඞ්කරපරිහරණත්ථං න වුත්තොති වත්වා යදිපි ඵස්සො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, න පන ඵස්සස්ස විය විඤ්ඤාණං සො තස්ස විසෙසපච්චයො හොතීති විඤ්ඤාණස්ස චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිතා න වුත්තාති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා වා’’තිආදි වුත්තං.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

150. තං ¶ තං සමුදායන්ති තං තං චිත්තුප්පාදසඞ්ඛාතධම්මසමුදායං, අනවසෙසරූපධම්මසමුදායඤ්ච. යථාසම්භවන්ති චොපනං පත්තො සංවරො ඡට්ඨද්වාරෙ, ඉතරො ඡසුපීති එවං යථාසම්භවං. තතොති අභිජ්ඣාදොමනස්සාදිතො. යථායොගන්ති යො සංවරිතබ්බො, තදනුරූපං.

කත්ථචීති තෙ එව පරිවට්ටෙ සාමඤ්ඤෙන වදති. කත්ථචීති වා තෙසු පරිවට්ටෙසු කිස්මිඤ්චිපි පදෙසෙ. කිඤ්චිපි අප්පකම්පි. එකොව පරිච්ඡෙදො, න ආයතනවිභඞ්ගාදීසු විය නානාති අධිප්පායො.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛන්ධවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.