📜

2. ආයතනවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

154. අසාධාරණතොති ආවෙණිකතො. තං නෙසං අසාධාරණභාවං විපක්ඛවසෙන පතිට්ඨාපෙතුං සාධාරණං උදාහරණවසෙන දස්සෙති ‘‘ආයතනසද්දත්ථො වියා’’ති. අථ වා චක්ඛාදිඅත්ථො එව චක්ඛාදිසද්දවිසෙසිතො ආයතනත්ථොති තං තාදිසං ආයතනත්ථං සන්ධායාහ ‘‘ආයතනසද්දත්ථො විය අසාධාරණතො’’ති.

යදි විසයස්සාදනත්ථො චක්ඛු-සද්දො, සොතාදීනම්පි අයං සමඤ්ඤා සියාති අතිප්පසඞ්ගං පරිහරන්තො ‘‘සතිපී’’තිආදිමාහ. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ චක්ඛතීති විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සමවිසමං ආචික්ඛති, ආචික්ඛන්තං විය, විභාවෙන්තං විය වා හොතීති අත්ථො. රූපමිව චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං විය සවිග්ගහමිව සබිම්බකං විය වණ්ණවාචකො රූප-සද්දො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘විත්ථාරණං වා රූපසද්දස්ස අත්ථො’’ති.

වචනමෙවාති සවිඤ්ඤත්තිකසද්දමෙව. ගමීයතීති උපනීයති. අජ්ඣොහරණස්ස රසග්ගහණමූලතාවචනෙන රසස්ස පරම්පරාය ජීවිතහෙතුතං දස්සෙති. රසනිමිත්තඤ්හි රසග්ගහණං, රසග්ගහණනිමිත්තං අජ්ඣොහරණං, තංනිමිත්තං ජීවිතන්ති. රසග්ගහණමූලතා ච අජ්ඣොහරණස්ස යෙභුය්යතො වෙදිතබ්බා. දිස්සති අපදිස්සති එතෙන ඵලන්ති දෙසො, හෙතූති ආහ ‘‘උප්පත්තිදෙසොති උප්පත්තිකාරණ’’න්ති. තථාති චක්ඛායතනාදිප්පකාරෙන. මනොගොචරභූතාති මනසො එව ගොචරභූතා. සාමඤ්ඤලක්ඛණෙනෙවාති අනුභවනාදිවිසෙසලක්ඛණං අග්ගහෙත්වා ධම්මභාවසඞ්ඛාතසාධාරණලක්ඛණෙනෙව . එකායතනත්තං උපනෙත්වා වුත්තා ද්වාදස එකසභාවත්තා භින්දිත්වා වචනෙ පයොජනාභාවා. ද්වාරාලම්බනවිභාගදස්සනත්ථා හි ආයතනදෙසනාති.

පුබ්බන්තතොති පුරිමභාගතො පාකභාවතො. පාකභාවො හි සභාවධම්මානං පුබ්බන්තො, විද්ධංසාභාවො අපරන්තො.

නිවාසට්ඨානාදීසු ආයතන-සද්දො න ආයතනත්ථාදීසු විය පදත්ථවිවරණමුඛෙන පවත්තො, අථ ඛො තස්මිං තස්මිං දෙවඝරාදිකෙ නිරුළ්හතාය එවමත්ථොති ආහ ‘‘රුළ්හිවසෙන ආයතනසද්දස්සත්ථං වත්තු’’න්ති. මනොති ද්වාරභූතමනො . නිස්සයභාවොති එත්ථ නිස්සයසදිසො නිස්සයො, සදිසතා ච ඵලස්ස තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය දට්ඨබ්බා. වචනීයත්ථො භාවත්ථො.

තාවත්වතොති තත්තකතො. ඌනචොදනාති ද්වාදසතො ඌනානි කස්මා න වුත්තානීති චොදනා. යදි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අසාධාරණං ධම්මජාතං ධම්මායතනං, එවං සන්තෙ චක්ඛාදීනම්පි ධම්මායතනභාවො සියාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘සතිපී’’තිආදි. ද්වාරාරම්මණභාවෙහීති න ආරම්මණභාවෙනෙව අසාධාරණං, අථ ඛො ද්වාරාරම්මණභාවෙහි අසාධාරණං සම්භවතීති වචනසෙසො.

යෙභුය්යසහුප්පත්තිආදීහීති යෙභුය්යෙන චක්ඛායතනාදීනි කස්සචි කදාචි එකතො උප්පජ්ජන්ති. ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි උප්පජ්ජන්තී’’ති හි වුත්තං. තස්මා ආයතනානං උප්පත්තික්කමො තාව න යුජ්ජති, න පහානක්කමො කුසලාබ්යාකතානං අප්පහාතබ්බතො, න පටිපත්තික්කමො අකුසලානං, එකච්චඅබ්යාකතානඤ්ච අප්පටිපජ්ජනීයතො, න භූමික්කමො අඩ්ඪෙකාදසන්නං ආයතනානං එකන්තකාමාවචරත්තා, ඉතරෙසං චතුභූමිපරියාපන්නත්තා, එකච්චස්ස ලොකුත්තරභාවතො ච. එවං උප්පත්තික්කමාදිඅයුත්තියොජනා වෙදිතබ්බා. යෙසු විජ්ජමානෙසු අත්තභාවස්ස පඤ්ඤාපනා, තෙ ‘‘මය්හං චක්ඛු’’න්තිආදිනා අධිකසිනෙහවත්ථුභූතා චක්ඛාදයො යථා අජ්ඣත්තිකතාය, එවං දස්සනාදිකිච්චකරඉන්ද්රියතා ච පධානාති ආහ ‘‘අජ්ඣත්තිකභාවෙන, විසයිභාවෙන චා’’ති. ඝානාදික්කමෙනාති ඝානං ජිව්හා කායොති ඉමිනා කමෙන.

පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා වා චක්ඛාදීනි පඨමං වුත්තානි, මනො පන කිඤ්චි පච්චුප්පන්නාරම්මණං , කිඤ්චි යාවනවත්තබ්බාරම්මණන්ති පච්ඡා වුත්තං. පච්චුප්පන්නාරම්මණෙසුපි උපාදාරූපාරම්මණානි චත්තාරි පඨමං වුත්තානි, තතො භූතරූපාරම්මණං. උපාදාරූපාරම්මණෙසුපි දූරතරෙ දූරෙ, සීඝතරං සීඝඤ්ච ආරම්මණසම්පටිච්ඡනදීපනත්ථං චක්ඛාදීනං දෙසනාක්කමො. චක්ඛුසොතද්වයඤ්හි දූරගොචරන්ති පඨමං වුත්තං. තත්රාපි චක්ඛු දූරතරගොචරන්ති සබ්බපඨමං වුත්තං. පස්සන්තොපි හි දූරතරෙ නදිසොතං න තස්ස සද්දං සුණාති. ඝානජිව්හාසුපි ඝානං සීඝතරවුත්තීති පඨමං වුත්තං. පුරතො ඨපිතමත්තස්ස හි භොජනස්ස ගන්ධො ගය්හතීති. යථාඨානං වා තෙසං දෙසනාක්කමො. ඉමස්මිඤ්හි සරීරෙ සබ්බුපරි චක්ඛුස්ස අධිට්ඨානං, තස්ස අධො සොතස්ස, තස්ස අධො ඝානස්ස, තස්ස අධො ජිව්හාය, තථා කායස්ස යෙභුය්යෙන, මනො පන අරූපීභාවතො සබ්බපච්ඡා වුත්තො. තංතංගොචරත්තා තස්ස තස්සානන්තරං බාහිරායතනානි වුත්තානීති වුත්තොවායමත්ථොති එවම්පි ඉමෙසං කමො වෙදිතබ්බො.

තතොති හදයවත්ථුභෙදතො. යඤ්හි හදයවත්ථුං නිස්සාය එකං මනොවිඤ්ඤාණං පවත්තති, න තදෙව නිස්සාය අඤ්ඤං පවත්තති. නිද්දෙසවසෙනාති සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනිද්දෙසවසෙන. යොජෙතබ්බං ‘‘කුසලසමුට්ඨානං කුසලසමුට්ඨානස්ස සභාග’’න්තිආදිනා.

සභාවොති විසයිවිසයභාවො, තදභිනිබ්බත්තියඤ්ච යොග්යතා. කාරණසමත්ථතාති කාරණභූතා සමත්ථතා පච්චයභාවො. ද්වාරාදිභාවොති ද්වාරාරම්මණෙ ද්වාරවුත්තිභාවො. ඉමස්මිං අත්ථෙති අනන්තරං වුත්තඅත්ථෙ. යස්මාති යාය ධම්මතාය යෙන ද්වාරාදිභාවෙන කාරණභූතෙන. සම්භවනවිසෙසනන්ති කිරියාය පරාමසනමාහ. යං සම්භවනං, ධම්මතාවෙසාති අත්ථො. රිත්තකානෙවාති ධුවාදිභාවරිත්තකානෙව. විසමාදීසු අජ්ඣාසයො එතෙසන්ති විසමාදිඅජ්ඣාසයානි, විසමාදිඅජ්ඣාසයානි විය හොන්තීති විසමාදිඅජ්ඣාසයානි, චක්ඛාදීනි. විසමභාව…පෙ… වනභාවෙහීති විසමභාවාදිසන්නිස්සිතඅහිආදිසදිසුපාදින්නධම්මෙහි චක්ඛාදීහි, වනසන්නිස්සිතමක්කටසදිසෙන චිත්තෙන ච අභිරමිතත්තා. වනභාවොති හි වනජ්ඣාසයොති අත්ථො.

පුරිමන්තවිවිත්තතාති පුබ්බභාගවිරහො. උප්පාදතො පුරිමකොට්ඨාසො හි ඉධ පුරිමන්තො. අපරන්තෙති අපරභාගෙ, භඞ්ගතො උද්ධන්ති අත්ථො. උදයබ්බයපරිච්ඡින්නො හි සභාවධම්මො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අනිධානගතා භග්ගා, පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙ’’ති (මහානි. 10). සදා අභාවොති න සදා අභාවපතිට්ඨාපනං සබ්බකාලම්පි නත්ථීති, අථ ඛො උදයබ්බයපරිච්ඡින්නත්තා සදාභාවපටික්ඛෙපොති ආහ ‘‘අනිච්චලක්ඛණ’’න්ති. සභාවවිජහනන්ති භඞ්ගප්පත්තිමාහ . විපරිවත්තනං උප්පාදජරාවත්ථාහි සන්තානං විනා න විකාරාපත්තීති ආහ ‘‘සන්තානවිකාරාපත්ති වා’’ති.

ජාතිධම්මතාදීහීති ජාතිජරාබ්යාධිමරණාදිසභාවතාහි. අනිට්ඨතාති න ඉට්ඨතා, දුක්ඛතාති අත්ථො. පුරිමං සාමඤ්ඤලක්ඛණන්ති ‘‘පටිපීළනට්ඨෙනා’’ති පුබ්බෙ සාමඤ්ඤතො වුත්තං දුක්ඛලක්ඛණං. පච්චයවසෙන දුක්ඛනාකාරෙන පවත්තමානානං සභාවධම්මානං දුක්ඛනං පුග්ගලස්සෙව වසෙන දුක්ඛමතාති ආහ ‘‘පුග්ගලස්ස පීළනතො දුක්ඛම’’න්ති. දුක්ඛවචනන්ති ‘‘දුක්ඛ’’න්ති සත්ථු වචනං.

‘‘නත්ථි එතස්ස වසවත්තකො’’ති ඉමිනා නත්ථි එතස්ස අත්තාති අනත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙති, ‘‘නාපි ඉදං වසවත්තක’’න්ති ඉමිනා පන න අත්තාති අනත්තාති. අත්තනොති නියකජ්ඣත්තං සන්ධාය වදති. පරස්මින්ති තතො අඤ්ඤස්මිං. පරස්ස ච අත්තනීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තං එතස්ස නත්ථීති තං යථාවුත්තපරපරිකප්පිතං වසවත්තකං එතස්ස චක්ඛාදිනො නත්ථි, එතෙන චතුකොටිකසුඤ්ඤතාය සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘සුඤ්ඤං තං තෙන වසවත්තනාකාරෙනා’’ති ඉමිනා උභයථාපි අවසවත්තනට්ඨෙ දස්සිතබ්බෙ තත්ථ තාව එකං දස්සෙතුං ‘‘පරස්සා’’තිආදිං වත්වා පුන ‘‘අථ වා’’තිආදිනා ඉතරං දස්සෙති. සාමි එව සාමිකො, න සාමිකො අස්සාමිකොති එවං අත්ථෙ ගය්හමානෙ ‘‘අස්සාමිකතො’’ති පදස්ස සුඤ්ඤවිසෙසනතාය පයොජනං නත්ථි. කාමකාරියන්ති යථාකාමකරණීයං. අවසවත්තනත්ථං විසෙසෙත්වා දස්සෙති සමාසද්වයත්ථසඞ්ගහතො.

සසන්තානෙ ධම්මානං විසදිසුප්පත්ති ඉධ භාවසඞ්කන්තිගමනං නාමාති ආහ ‘‘සන්තතියං භාවන්තරුප්පත්තියෙවා’’ති. තථා විසදිසුප්පත්තියං පුරිමාකාරවිගමො පකතිභාවවිජහනන්ති ආහ ‘‘සන්තතියා යථාපවත්තාකාරවිජහන’’න්ති. භවතීති වා භාවො, අවත්ථාවිසෙසො, තස්ස සඞ්කමනං භාවසඞ්කන්ති. සභාවධම්මො හි උප්පාදක්ඛණං ඨිතික්ඛණඤ්ච පත්වා භිජ්ජතීති උප්පාදාවත්ථාය ජරාවත්ථං, තතො භඞ්ගාවත්ථං සඞ්කමතීති වුච්චති. තථා සඞ්කමතො ච අත්තලාභක්ඛණතො උද්ධං ජරාමරණෙහි තංසභාවපරිච්චාගො පකතිභාවවිජහනන්ති ඛණවසෙන චෙතං යොජෙතබ්බං. පුබ්බාපරවසෙනාති ච ඛණානං පුබ්බාපරවසෙනාති අත්ථො සම්භවති. එකත්ථත්තාති සමානාධිකරණත්තා, න පන විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවානං එකත්තා. ‘‘චක්ඛුං අනිච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අනිච්චං චක්ඛු’’න්තිපි වුත්තමෙව හොතීති ‘‘යං චක්ඛු, තං අනිච්චං, යං අනිච්චං, තං චක්ඛු’’න්ති ආපන්නමෙවාති ආහ ‘‘අනිච්චානං සෙසධම්මානම්පි චක්ඛුභාවො ආපජ්ජතී’’ති.

තෙහි ච අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණෙහි ච අනත්තලක්ඛණමෙව විසෙසෙන දස්සිතං ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; පටි. ම. 2.10) විය. දොසලක්ඛණාකාරනිදස්සනත්ථොති දොසස්ස ලක්ඛිතබ්බාකාරනිදස්සනත්ථො. එවං දුක්ඛෙනාති එවං නානප්පකාරෙන අක්ඛිරොගාදිදුක්ඛෙන ආබාධතාය. අනත්තලක්ඛණදීපකානන්ති අනත්තතාපඤ්ඤාපනස්ස ජොතකානං උපායභූතානං. න හි ඝටභෙදකණ්ටකවෙධාදිවසෙන ලබ්භමානා අනිච්චදුක්ඛතා සත්තානං එකන්තතො අනත්තතාධිගමහෙතූ හොන්ති. පච්චයපටිබද්ධතාඅභිණ්හසම්පටිපීළනාදිවසෙන පන ලබ්භමානා හොන්ති. තථා හි චක්ඛාදීනි කම්මාදිමහාභූතාදිපච්චයපටිබද්ධවුත්තීනි, තතො එව අහුත්වා සම්භවන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තීති අනිච්චානි, අභිණ්හසම්පටිපීළිතත්තා දුක්ඛානි, එවංභූතානි ච අවසවත්තනතො අනත්තකානීති පරිග්ගහෙ ඨිතෙහි සමුපචිතඤාණසම්භාරෙහි පස්සිතුං සක්කා.

කථං පනෙතෙසං හුත්වා අභාවො ජානිතබ්බොති? ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තදස්සනතො. තං කථං ඤායතීති? යුත්තිතො. කා පනෙත්ථ යුත්තීති? විසෙසග්ගහණං. යදි චක්ඛාදීනං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං න සියා, බහිපච්චයභෙදෙ යදිදං පච්ඡා විසෙසග්ගහණං, තං න සියා. යස්ස හි තාදිසං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං නත්ථි, තස්ස අසති බහිපච්චයවිසෙසෙ කථං පච්ඡා විසෙසග්ගහණං භවෙය්ය, භවති ච විසෙසග්ගහණං. තස්මා අත්ථි නෙසං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං යං සණිකං සණිකං වඩ්ඪෙන්තං පච්ඡා පාකටතරං ජායතීති. තථා හි සරීරස්ස තාව ආනාපානානං අනවත්ථානතො පරිස්සමතො ච විසෙසග්ගහණං. අනවත්ථිතා හි අස්සාසපස්සාසා වාතා වාරෙන වාරෙන පවත්තනතො. යදි හි අස්සසිතෙ වා පස්සස්සිතෙ වා සරීරස්ස කොචි පච්ඡා විසෙසො න සියා, න නෙසං කොචි භෙදො සියා, දිට්ඨො ච සො. තස්මා අස්සසිතං සරීරං අඤ්ඤථා හොන්තං කමෙන තාදිසං අවත්ථං පාපුණාති. යා පස්සාසස්ස පච්චයො හොති, පස්සසිතෙ ච පුන තථෙව අස්සාසස්ස පච්චයො හොතීති ආනාපානානං අනවත්ථානතොපි සරීරස්ස විසෙසග්ගහණං අඤ්ඤථත්තසිද්ධි. තථා පරිස්සමොපි අසති විසෙසෙ පච්ඡා සරීරස්ස න සියා, යෙනායං ඉරියාපථන්තරාදීනි සෙවනෙන පරිස්සමවිනොදනං කරොති.

අථ වා රූපාදිභෙදතොපි විසෙසග්ගහණං. රූපගන්ධරසඵස්සාදීනඤ්හි විසෙසෙන යො සරීරෙ අනින්ද්රියබද්ධෙසු ච ඛීරූදකවත්ථපුප්ඵඵලොසධිධඤ්ඤාදීනං පච්ඡා විසෙසො ගය්හති, සො අසති බහිපච්චයවිසෙසෙ නෙසං ජරාදිඅවත්ථාසු වණ්ණබලාදිභෙදො, රසවීරියවිපාකානුභාවභෙදො ච ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං විනා කථමුපලබ්භෙය්ය. යං පන තං ධම්මතාරූපං සිලාදි, තත්ථ කථන්ති? තස්සාපි සීතුණ්හසම්ඵස්සභෙදතො අත්ථෙව විසෙසග්ගහණං. තං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං විනා න යුජ්ජතීති. සති ච රූපාදිභෙදෙ සිද්ධොව තංනිස්සයමහාභූතභෙදොපි. න හි නිස්සයමහාභූතභෙදෙන විනා නිස්සිතභෙදො සම්භවතීති. එවං තාව රූපධම්මානං විසෙසග්ගහණතො ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං, තතො ච හුත්වා අභාවසිද්ධි.

අරූපධම්මානං පන ආරම්මණාදිභෙදෙන විසෙසග්ගහණං. යත්ථ යත්ථ හි ආරම්මණෙ අරූපධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව තෙ භිජ්ජන්ති, න අඤ්ඤං සඞ්කමන්ති, ආරම්මණධම්මා ච යථාසකං ඛණතො උද්ධං න තිට්ඨන්තීති. ස්වායමත්ථො පදීපාදිඋදාහරණෙන වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤෙ එව හි ඛණෙ ඛණෙ රූපාදයො පදීපජාලාය, තථා ඛීරධාරාදීසු පතන්තීසු, වායුම්හි ච පහරන්තෙ සම්ඵස්සානි. යථා චෙතෙසං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං, කිමඞ්ගං පන චිත්තචෙතසිකානං. කිඤ්ච සද්දභෙදතො, සද්දවිසෙසතොපි තන්නිමිත්තානං චිත්තචෙතසිකානං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං, තතො විසෙසග්ගහණං. පගුණඤ්හි ගන්ථං සීඝං පරිවත්තෙන්තස්ස චිත්තසමුට්ඨානානං සද්දානං භෙදො දිට්ඨො. න හි කාරණභෙදෙන විනා ඵලභෙදො අත්ථි. යථා තං වාදිතසද්දානං, එවං ආරම්මණභෙදෙන අරූපධම්මානං විසෙසග්ගහණං. තෙනෙව නෙසං ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තං වෙදිතබ්බං. ජාතිභූමිසම්පයුත්තධම්මභෙදෙන විසෙසග්ගහණෙපි එසෙව නයො. එවං රූපාරූපධම්මානං විසෙසග්ගහණතො ඛණෙ ඛණෙ අඤ්ඤථත්තසිද්ධි. යතො හුත්වා අභාවතො චක්ඛාදීනි අනිච්චානීති සිද්ධානි, අනිච්චත්තා එව අභිණ්හසම්පටිපීළනතො දුක්ඛානි, තතො ච අවසවත්තනතො අනත්තකානි. තෙනාහ භගවා ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; පටි. ම. 2.10).

නිරන්තරංපවත්තමානස්සාති අභිණ්හසද්දත්ථං විසෙසෙත්වා වදති. ධාතුමත්තතායාති ධාතුමත්තභාවෙන. සමූහතොති සසම්භාරචක්ඛාදිපිණ්ඩතො. ‘‘චක්ඛාදීන’’න්ති ඉදං ‘‘සමූහතො’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා සම්බන්ධෙ සාමිවචනං, ‘‘විනිබ්භුජන’’න්ති පදං අපෙක්ඛිත්වා කම්මත්ථෙති වෙදිතබ්බං. චත්තාරිපි ඝනානීති සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනානි. පවත්තරූපාදිග්ගහණතොති රුප්පනාදිවසෙන පවත්තඤ්ච තං රූපාදිග්ගහණඤ්චාති පවත්තරූපාදිග්ගහණං, තතොති යොජෙතබ්බං. අනිච්චාදිග්ගහණස්ස සබ්භාවාති රූපවෙදනාදිඤාණතො භින්නස්ස අනිච්චාදිඤාණස්ස ලබ්භමානත්තා. තෙන සතිපි රූපාදිඅත්ථානං අනිච්චාදිභාවෙ රුප්පනාදිභාවතො අනිච්චාදිභාවස්ස භෙදමාහ. ඉදානි තමෙව භෙදං ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාවිසයතාය පාකටං කාතුං ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. නාතිධාවිතුන්ති ඉධ ලක්ඛණලක්ඛණවන්තා භින්නා වුත්තා. තත්ථ ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය ඛන්ධාරම්මණතාවචනෙන අභින්නාති අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධාපාදනෙන අතිධාවිතුං න යුත්තං. කස්මාති චෙ? වුත්තං ‘‘තෙ පනාකාරා’’තිආදි. අධිප්පායොපි චෙත්ථ ලක්ඛණානං රූපාදිආකාරමත්තතාවිභාවනන්ති දට්ඨබ්බො. ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති හි සඞ්ඛාරෙ සභාවතො සල්ලක්ඛෙන්තොයෙව ලක්ඛණානි ච සල්ලක්ඛෙතීති. යථා අනිච්චාදිතො අනිච්චතාදීනං වුත්තනයෙන භෙදො, එවං අනිච්චතාදීනම්පි සතිපි ලක්ඛණභාවසාමඤ්ඤෙ නානාඤාණගොචරතාය, නානාපටිපක්ඛතාය, නානින්ද්රියාධිකතාය ච විමොක්ඛමුඛත්තයභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදොති දස්සෙන්තො ‘‘අනිච්චන්ති ච ගණ්හන්තො’’තිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

155. පච්චයයුගළවසෙනාති අජ්ඣත්තිකබාහිරපච්චයද්වයවසෙන. අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන අබ්බොකාරතොති අජ්ඣත්තිකවසෙන චෙව බාහිරවසෙන ච අසඞ්කරතො.

167. විසඞ්ඛාරනින්නස්සාති නිබ්බානපොණස්ස. විනිමුත්තසඞ්ඛාරස්සාති සමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිවිමුත්තීහි සමුඛෙන, තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන ච සුට්ඨු විනිමුත්තසඞ්ඛාරස්ස පරමස්සාසභාවෙන, ගතිභාවෙන ච පතිට්ඨානභූතෙ. ‘‘නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති (පටි. 339) හි වුත්තං. ඨිතිභාවෙනාති ච පාඨො. තංසච්ඡිකරණාභාවෙති තස්ස නිබ්බානස්ස සච්ඡිකරණාභාවෙ. නීතොති පාපිතො, පකාසිතොති අත්ථො.

චුණ්ණිතන්ති භෙදිතං. ත්වමෙව කිං න ජානාසීති කිං ත්වං න ජානාසියෙවාති අත්ථො. ‘‘කිං ත්වං එකං නානං ජානාසි, කිං ත්වං න ජානාසි එවා’’ති එවං වික්ඛෙපං කරොන්තං පරවාදිං ‘‘නනු ඤාතෙ’’තිආදිනා සකවාදී නිබන්ධති. විභජිත්වාති ‘‘රාගාදීනං ඛීණන්තෙ උප්පන්නත්තා’’ති භාවත්ථං විභජිත්වා. රාගාදීනං ඛයා න හොන්තීති යොජනා. සසභාවතා ච නිබ්බානස්ස ආපන්නා හොතීති සම්බන්ධො.

නිබ්බානාරම්මණකරණෙන කාරණභූතෙන. හෙතුඅත්ථෙ හි ඉදං කරණවචනං. කිලෙසක්ඛයමත්තතං වා නිබ්බානස්ස ඉච්ඡතො කිලෙසක්ඛයෙන භවිතබ්බන්ති යොජනා.

එවං කිලෙසක්ඛයමත්තෙ නිබ්බානෙ ඛෙපෙතබ්බා කිලෙසා බහුවිධා නානප්පකාරා, මග්ගො ච ඔධිසො කිලෙසෙ ඛෙපෙති. ස්වායං ‘‘කතමං කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා කතමෙ කිලෙසෙ ඛෙපෙතී’’ති පුරිමපුච්ඡාද්වයමෙව වදති. තදෙවාති යං ‘‘අවිජ්ජාතණ්හානං කිඤ්චි එකදෙසමත්තම්පී’’ති වුත්තං, තදෙව.

එත්ථ ච යායං ‘‘කිලෙසක්ඛයොව නිබ්බාන’’න්ති නිබ්බානස්ස අභාවතාචොදනා, තත්රායං ආගමතො යුත්තිතො චස්ස භාවාභාවවිභාවනා. තඤ්හි භගවතා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති (උදා. 73; ඉතිවු. 43).

‘‘අත්ථි , භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී න ආපො න තෙජො න වායො’’ති (උදා. 71) –

ච ආදිනා, තථා –

‘‘ගම්භීරො දුද්දසො දුරනුබොධො සන්තො පණීතො අතක්කාවචරො නිපුණො පණ්ඩිතවෙදනීයො’’ති (ම. නි. 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7-8) –

‘‘අසඞ්ඛතඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි අසඞ්ඛතගාමිනිඤ්ච පටිපදං, අනතං, අනාසවං, සච්චං, පාරං, නිපුණං, සුදුද්දසං, අජජ්ජරං, ධුවං, අපලොකිතං, අනිදස්සනං, නිප්පපඤ්චං, සන්තං, අමතං, පණීතං, සිවං, ඛෙමං, තණ්හාක්ඛයං, අච්ඡරියං, අබ්භුතං, අනීතිකං, අනීතිකධම්මං, නිබ්බානං, අබ්යාබජ්ඣං, විරාගං, සුද්ධිං, මුත්තිං, අනාලයං, දීපං, ලෙණං, තාණං, සරණං, පරායණඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි පරායණගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්ති (සං. නි. 4.377) –

එවමාදීහි ච සුත්තපදෙහි ‘‘අප්පච්චයා ධම්මා, අසඞ්ඛතා ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 7), සබ්බඤ්ච රූපං අසඞ්ඛතා ච ධාතූ’’තිආදීහි (ධ. ස. 1192, 1198, 1200) අභිධම්මපදෙසෙහි ච පරමත්ථභාවෙනෙව දෙසිතං. න හි සභාවවිරහිතස්ස අභාවමත්තස්ස ගම්භීරාසඞ්ඛතාදිභාවො අබ්යාකතධම්මාදිභාවො ච යුත්තො, වුත්තො ච සො. තස්මා න අභාවමත්තං නිබ්බානං.

අපි චායං අභාවවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො – යදි කිලෙසාභාවො නිබ්බානං, ස්වායමභාවො එකො වා සියා අනෙකො වා? යදි එකො, එකෙනෙව මග්ගෙන කතො සච්ඡිකතො ච හොතීති උපරිමානං මග්ගානං නිරත්ථකතා ආපජ්ජති. න හි එකං අනෙකෙහි කම්මප්පවත්තෙහි සාධෙතබ්බං දිට්ඨං. අථ සියා එකොව සො කිලෙසාභාවො, න පන මග්ගෙහි කාතබ්බො, අථ ඛො සච්ඡිකාතබ්බොති. එවං සති සුට්ඨුතරං මග්ගස්ස නිරත්ථකතා ආපජ්ජති කිලෙසානං අප්පහානතො. අකරොන්තො ච මග්ගො කිලෙසාභාවං තස්ස සච්ඡිකිරියාය කමත්ථං සාධෙය්ය, අථ මග්ගානං සංයොජනත්තයප්පහානාදිපටිනියතකිච්චතාය පහායකවිභාගෙන කිලෙසාභාවභෙදො, එවං සති විනා සභාවභෙදං බහුභාවො නත්ථීති බහුභාවතාපදෙසෙනස්ස සසභාවතා ආපන්නා. අථාපි සියා ‘‘යෙසං අභාවො, තෙසං බහුභාවෙන බහුභාවොපචාරො’’ති, එවං සති යෙසං අභාවො, තෙසං සභාවතාය සසභාවොපචාරොපි සියා. තථා තෙසං කිලෙසසඞ්ඛතාදිතාය කිලෙසසඞ්ඛතාදිභාවා ච සියුං, න චෙතං යුත්තන්ති න තෙසං බහුභාවොපචාරො යුත්තො. එකභාවොපි චස්ස අසභාවතාය එව වත්තුං න සක්කාති චෙ? න, අභාවසාමඤ්ඤතො, අභාවසාමඤ්ඤෙන අභෙදසමඤ්ඤාය එකත්තනිද්දෙසො. සති ච එකත්තෙ පුබ්බෙ වුත්තදොසානතිවත්ති.

බහුභාවෙ ච සසභාවතා සිද්ධා. යදිපි සියා යථා බහුභාවො සසභාවතං, එවං සාමඤ්ඤෙන සසභාවතා බහුභාවං න බ්යභිචරෙය්යාති සසභාවපක්ඛෙපි නිබ්බානස්ස බහුභාවො ආපජ්ජතීති? තං න, කස්මා? තථා සාමඤ්ඤාභෙදතො. න හි එවං වත්තුං ලබ්භා යථා ඛරභාවො සසභාවතං න බ්යභිචරති, එවං සසභාවතාපි ඛරභාවං න බ්යභිචරෙය්යාති. එවඤ්හි සති තදඤ්ඤසබ්බධම්මාභාවප්පසඞ්ගො සියා, තස්මා බහුභාවො සසභාවතාපෙක්ඛො, න සසභාවතා බහුභාවාපෙක්ඛාති න සසභාවස්ස නිබ්බානස්ස බහුභාවාපත්ති. ‘‘එකඤ්හි සච්චං න දුතීයමත්ථි (සු. නි. 890; මහානි. 119), එකා නිට්ඨා න පුථුනිට්ඨා’’තිආදිවචනතො.

අපි චෙත්ථ කිලෙසාභාවො නාම රාගාදීනං සමුච්ඡෙදො අච්චන්තප්පහානං අනුප්පාදනිරොධො. තස්ස ච එකත්තෙ එකෙනෙව මග්ගෙන සාධෙතබ්බතා කිච්චවිසෙසාභාවතොති දස්සනාදිමග්ගවිභාගො න සියා. ඉච්ඡිතො ච සො ඔධිසොව කිලෙසානං පහාතබ්බත්තා. සො ච මග්ගවිභාගො සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං නාතිතික්ඛතික්ඛතික්ඛතරතික්ඛතමභාවෙන එකස්මිම්පි සමුච්ඡෙදප්පහානයොග්යභාවෙ සච්ඡිකිරියාවිසෙසෙන හොතීති නිබ්බානස්ස සසභාවතායයෙව යුත්තො. අභාවො පන කිලෙසානං මග්ගෙන කාතබ්බො සියා ‘‘මා මග්ගස්ස නිරත්ථකතා අහොසී’’ති, න සච්ඡිකාතබ්බො. කො හි තස්ස සභාවො, යො තෙන සච්ඡිකරියෙය්ය. සො ච කිලෙසාභාවො එකෙනෙව මග්ගෙන සාධෙතබ්බො සියා, න චතූහි ‘‘මා චතුභාවනිබ්බානතාපත්ති, නිබ්බානවිසෙසාපත්ති ච අහොසී’’ති. තතො දස්සනාදිමග්ගවිභාගො න සියාති සබ්බං ආවත්තති.

යදි ච අභාවො භාවස්ස සියාති තස්ස භාවධම්මතා ඉච්ඡිතා, එවං සති යථා සඞ්ඛතධම්මස්ස තස්ස ජරාමරණාදීනං විය සඞ්ඛතධම්මතාපි ආපන්නා, එවං බහූනං කිලෙසානං ධම්මස්ස තස්ස බහුභාවාදිප්පසඞ්ගොපි දුන්නිවාරොති අතංසභාවස්ස අසඞ්ඛතස්සෙකස්ස සසභාවස්ස නිබ්බානභාවො වෙදිතබ්බො.

යදි එවං කස්මා ‘‘රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති (සං. නි. 4.315, 330) වුත්තන්ති? ඛයෙන අධිගන්තබ්බත්තා. ඛයො හි අරියමග්ගො. යථාහ ‘‘ඛයෙ ඤාණං, අනුප්පාදෙ ඤාණ’’න්ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 142). තෙන රාගාදික්ඛයපරියායෙන අරියමග්ගෙන අධිගන්තබ්බතො ‘‘පරමත්ථං ගම්භීරං නිපුණං දුද්දසං දුරනුබොධං නිබ්බානං රාගාදික්ඛයො’’ති වුත්තං. රාගාදිප්පහානමුඛෙන වා තථා පත්තබ්බතො, යථා අඤ්ඤත්ථාපි වුත්තං ‘‘මදනිම්මද්දනො පිපාසවිනයො’’තිආදි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

අපිච යථා පරිඤ්ඤෙය්යතාය සඋත්තරානං කාමානං රූපානඤ්ච පටිපක්ඛභූතං තබ්බිධුරසභාවං නිස්සරණං පඤ්ඤායති, එවං සසභාවානං සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛතධම්මානං පටිපක්ඛභූතෙන තබ්බිධුරසභාවෙන නිස්සරණෙන භවිතබ්බං. යඤ්ච තන්නිස්සරණං, සා අසඞ්ඛතා ධාතු. කිඤ්ච භිය්යො – සඞ්ඛතධම්මාරම්මණං විපස්සනාඤාණං අපි අනුලොමඤාණං කිලෙසෙ තදඞ්ගවසෙන පජහති, න සමුච්ඡෙදවසෙන පජහිතුං සක්කොති. තථා සම්මුතිසච්චාරම්මණං පඨමජ්ඣානාදීසු ඤාණං වික්ඛම්භනවසෙනෙව කිලෙසෙ පජහති, න සමුච්ඡෙදවසෙන. ඉති සඞ්ඛතධම්මාරම්මණස්ස, සම්මුතිසච්චාරම්මණස්ස ච ඤාණස්ස කිලෙසානං සමුච්ඡෙදප්පහානෙ අසමත්ථභාවතො තෙසං සමුච්ඡෙදප්පහානකරස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස තදුභයවිපරීතසභාවෙන ආරම්මණෙන භවිතබ්බං, සා අසඞ්ඛතා ධාතු. තථා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති (උදා. 73; ඉතිවු. 43) ඉදං නිබ්බානස්ස පරමත්ථතො අත්ථිභාවජොතකං වචනං අවිපරීතත්ථං භගවතා භාසිතත්තා. යඤ්හි භගවතා භාසිතං, තං අවිපරීතත්ථං යථා තං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති (ධ. ප. 277-279; ථෙරගා. 676-678; නෙත්ති. 5), තථා නිබ්බාන-සද්දො කත්ථචි විසයෙ යථාභූතපරමත්ථවිසයො උපචාරවුත්තිසබ්භාවතො සෙය්යථාපි සීහ-සද්දො. අථ වා අත්ථෙව පරමත්ථතො අසඞ්ඛතා ධාතු ඉතරතබ්බිපරීතවිමුත්තිසභාවත්තා සෙය්යථාපි ‘‘පථවීධාතු වෙදනා චා’’ති එවමාදීහි නයෙහි යුත්තිතොපි අසඞ්ඛතාය ධාතුයා පරමත්ථතො අත්ථිභාවො වෙදිතබ්බො.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

168. කිඤ්චීති කිඤ්චි ආරම්මණං. ආලම්බනතොති ආරම්මණකරණතො.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආයතනවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.