📜

3. ධාතුවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

172. යදිපි ධාතුසංයුත්තාදීසු ‘‘ධාතුනානත්තං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි, කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ධාතුනානත්තං? චක්ඛුධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’තිආදිනා (සං. නි. 2.85) අට්ඨාරස ධාතුයො ආගතා, තා පන අභිධම්මෙ ච ආගතාති සාධාරණත්තා අග්ගහෙත්වා සුත්තන්තෙස්වෙව ආගතෙ තයො ධාතුඡක්කෙ ගහෙත්වා සුත්තන්තභාජනීයං විභත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බා ධාතුයොති අට්ඨාරසපි. සුඤ්ඤෙ සභාවමත්තෙ නිරුළ්හො ධාතු-සද්දො දට්ඨබ්බො. අසම්ඵුට්ඨධාතූති චතූහි මහාභූතෙහි අබ්යාපිතභාවොති අත්ථො.

173. පථවීධාතුද්වයන්ති අට්ඨකථායං පදුද්ධාරො කතො, පාළියං පන ‘‘ද්වෙය’’න්ති ආගච්ඡති, අත්ථො පන යථාවුත්තොව. ද්වයන්ති පන පාඨෙ සති අයම්පි අත්ථො සම්භවති. ද්වෙ අවයවා එතස්සාති ද්වයං, පථවීධාතූනං ද්වයං පථවීධාතුද්වයං, ද්වින්නං පථවීධාතූනං සමුදායොති අත්ථො. ද්වෙ එව වා අවයවා සමුදිතා ද්වයං, පථවීධාතුද්වයන්ති. ‘‘තත්ථ කතමා පථවීධාතු? පථවීධාතුද්වයං, එසා පථවීධාතූ’’ති සඞ්ඛෙපෙන විස්සජ්ජෙති. අත්ථි අජ්ඣත්තිකා අත්ථි බාහිරාති එත්ථ අජ්ඣත්තිකබාහිර-සද්දා න අජ්ඣත්තිකදුකෙ විය අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනවාචකා, නාපි අජ්ඣත්තත්තිකෙ වුත්තෙහි අජ්ඣත්තබහිද්ධා-සද්දෙහි සමානත්ථා, ඉන්ද්රියබද්ධානින්ද්රියබද්ධවාචකා පන එතෙ. තෙන ‘‘සත්තසන්තානපරියාපන්නා’’තිආදි වුත්තං. නියකජ්ඣත්තාති ච න පච්චත්තං අත්තනි ජාතතං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො සබ්බසත්තසන්තානෙසු ජාතතන්ති දට්ඨබ්බං. අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති වචනෙන හි සත්තසන්තානපරියාපන්නතාය අජ්ඣත්තිකභාවං දස්සෙති, න පාටිපුග්ගලිකතාය. සභාවාකාරතොති ආපාදීහි විසිට්ඨෙන අත්තනො එව සභාවභූතෙන ගහෙතබ්බාකාරෙන.

කෙසාකක්ඛළත්තලක්ඛණාති කක්ඛළතාධිකතාය වුත්තා. පාටියෙක්කො කොට්ඨාසොති පථවීකොට්ඨාසමත්තො සුඤ්ඤොති අත්ථො. මත්ථලුඞ්ගං අට්ඨිමිඤ්ජග්ගහණෙන ගහිතන්ති ඉධ විසුං න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉමිනාති ‘‘සෙය්යථිදං කෙසා’’තිආදිනා. කම්මං කත්වාති පයොගං වීරියං ආයූහනං වා කත්වාති අත්ථො. භොගකාමෙන කසියාදීසු විය අරහත්තකාමෙන ච ඉමස්මිං මනසිකාරෙ කම්මං කත්තබ්බන්ති. පුබ්බපලිබොධාති ආවාසාදයො දීඝකෙසාදිකෙ ඛුද්දකපලිබොධෙ අපරපලිබොධාති අපෙක්ඛිත්වා වුත්තා.

වණ්ණාදීනං පඤ්චන්නං වසෙන මනසිකාරො ධාතුපටිකූලවණ්ණමනසිකාරානං සාධාරණො පුබ්බභාගොති නිබ්බත්තිතධාතුමනසිකාරං දස්සෙතුං ‘‘අවසානෙ එවං මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො’’ති ආහ. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතාති කාරණස්ස ච ඵලස්ස ච අබ්යාපාරතාය ධාතුමත්තතං දස්සෙති. ආභොගපච්චවෙක්ඛණාදීනම්පි එවමෙව අබ්යාපාරතා දට්ඨබ්බා. න හි තානි, තෙසඤ්ච කාරණානි ආභුජිත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා ච උප්පජ්ජන්ති කරොන්ති චාති. ලක්ඛණවසෙනාති ‘‘කක්ඛළං ඛරිගත’’න්තිආදිවචනං සන්ධාය වුත්තං.

වෙකන්තකං එකා ලොහජාති. නාගනාසිකලොහං ලොහසදිසං ලොහවිජාති හලිද්දිවිජාති විය. තිපුතම්බාදීහි මිස්සෙත්වා කතං කරණෙන නිබ්බත්තත්තා කිත්තිමලොහං. මොරක්ඛාදීනි එවංනාමානෙවෙතානි. සාමුද්දිකමුත්තාති නිදස්සනමත්තමෙතං, සබ්බාපි පන මුත්තා මුත්තා එව.

174. අප්පෙතීති ආපො, ආබන්ධනවසෙන සෙසභූතත්තයං පාපුණාති සිලෙසතීති අත්ථො. යූසභූතොති රසභූතො. වක්කහදයයකනපප්ඵාසානි තෙමෙන්තන්ති එත්ථ යකනං හෙට්ඨාභාගපූරණෙන, ඉතරානි තෙසං උපරි ථොකං ථොකං පග්ඝරණෙන තෙමෙති. හෙට්ඨා ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි තෙමයමානෙති තෙමකතෙමිතබ්බානං අබ්යාපාරසාමඤ්ඤනිදස්සනත්ථායෙව උපමා දට්ඨබ්බා, න ඨානසාමඤ්ඤනිදස්සනත්ථාය. සන්නිචිතලොහිතෙන තෙමෙතබ්බානං කෙසඤ්චි හෙට්ඨා, කස්සචි උපරි ඨිතතඤ්හි සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ වක්ඛතීති, යකනස්ස හෙට්ඨාභාගො ‘‘ඨිතං මයි ලොහිත’’න්ති න ජානාති, වක්කාදීනි ‘‘අම්හෙ තෙමයමානං ලොහිතං ඨිත’’න්ති න ජානන්තීති එවං යොජනා කාතබ්බා. යථා පන භෙසජ්ජසික්ඛාපදෙ නියමො අත්ථි ‘‘යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං ඛීර’’න්ති, එවමිධ නත්ථි.

175. තෙජනවසෙනාති නිසිතභාවෙන තික්ඛභාවෙන. සරීරස්ස පකතිං අතික්කමිත්වා උණ්හභාවො සන්තාපො, සරීරදහනවසෙන පවත්තො මහාදාහො පරිදාහො. අයමෙතෙසං විසෙසො. යෙන ජීරීයතීති එකාහිකාදිජරරොගෙන ජීරීයතීතිපි අත්ථො යුජ්ජති. සතවාරං තාපෙත්වා උදකෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටසප්පි සතධොතසප්පීති වදන්ති. රසසොණිතමෙදමංසන්හාරුඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජා රසාදයො. කෙචි න්හාරුං අපනෙත්වා සුක්කං සත්තමධාතුං අවොචුන්ති. පාකතිකොති ඛොභං අප්පත්තො සදා විජ්ජමානො. පෙතග්ගි මුඛතො බහි නිග්ගතොව ඉධ ගහිතො.

176. වායනවසෙනාති සවෙගගමනවසෙන, සමුදීරණවසෙන වා.

177. ඉමිනා යස්මිං ආකාසෙ…පෙ… තං කථිතන්ති ඉදං කසිණුග්ඝාටිමාකාසස්ස අකථිතතං, අජටාකාසස්ස ච කථිතතං දස්සෙතුං වුත්තං.

179. සුඛදුක්ඛානං ඵරණභාවො සරීරට්ඨකඋතුස්ස සුඛදුක්ඛඵොට්ඨබ්බසමුට්ඨානපච්චයභාවෙන යථාබලං සරීරෙකදෙසසකලසරීරඵරණසමත්ථතාය වුත්තො, සොමනස්සදොමනස්සානං ඉට්ඨානිට්ඨචිත්තජසමුට්ඨාපනෙන තථෙව ඵරණසමත්ථතාය. එවං එතෙසං සරීරඵරණතාය එකස්ස ඨානං ඉතරං පහරති, ඉතරස්ස ච අඤ්ඤන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤෙන සප්පටිපක්ඛතං දස්සෙති, අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛඔළාරිකප්පවත්ති එව වා එතෙසං ඵරණං. වත්ථාරම්මණානි ච පබන්ධෙන පවත්තිහෙතුභූතානි ඵරණට්ඨානං දට්ඨබ්බං, උභයවතො ච පුග්ගලස්ස වසෙන අයං සප්පටිපක්ඛතා දස්සිතා සුඛදස්සනීයත්තා.

181. කිලෙසකාමං සන්ධායාති ‘‘සඞ්කප්පො කාමො රාගො කාමො’’ති (මහානි. 1; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 8) එත්ථ වුත්තං සඞ්කප්පං සන්ධායාති අධිප්පායො. සොපි හි විබාධති උපතාපෙති චාති කිලෙසසන්ථවසම්භවතො කිලෙසකාමො විභත්තො කිලෙසවත්ථුසම්භවතො වා. කාමපටිසංයුත්තාති කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන සම්පයුත්තා, කාමපටිබද්ධා වා. අඤ්ඤෙසු ච කාමපටිසංයුත්තධම්මෙසු විජ්ජමානෙසු විතක්කෙයෙව කාමොපපදො ධාතුසද්දො නිරුළ්හො වෙදිතබ්බො විතක්කස්ස කාමප්පසඞ්ගප්පවත්තියා සාතිසයත්තා. එස නයො බ්යාපාදධාතුආදීසු. පරස්ස අත්තනො ච දුක්ඛායනං විහිංසා. විහිංසන්තීති හන්තුං ඉච්ඡන්ති.

182. උභයත්ථ උප්පන්නොපි අභිජ්ඣාසංයොගෙන කම්මපථජනනතො අනභිජ්ඣාකම්මපථභින්දනතො ච කාමවිතක්කො ‘‘කම්මපථභෙදො’’ති වුත්තො . බ්යාපාදො පනාති බ්යාපාදවචනෙන බ්යාපාදවිතක්කං දස්සෙති. සො හි බ්යාපාදධාතූති. තථා විහිංසාය විහිංසාධාතුයා ච බ්යාපාදවසෙන යථාසම්භවං පාණාතිපාතාදිවසෙන ච කම්මපථභෙදො යොජෙතබ්බො. එත්ථාති ද්වීසු තිකෙසු. සබ්බකාමාවචරසබ්බකුසලසඞ්ගාහකෙහි ඉතරෙ ද්වෙ ද්වෙ සඞ්ගහෙත්වා කථනං සබ්බසඞ්ගාහිකකථා. එත්ථාති පන එතස්මිං ඡක්කෙති වුච්චමානෙ කාමධාතුවචනෙන කාමාවචරානං නෙක්ඛම්මධාතුආදීනඤ්ච ගහණං ආපජ්ජති.

ලභාපෙතබ්බාති චක්ඛුධාතාදිභාවං ලභමානා ධම්මා නීහරිත්වා දස්සනෙන ලභාපෙතබ්බා. චරති එත්ථාති චාරො, කිං චරති? සම්මසනං, සම්මසනස්ස චාරො සම්මසනචාරො, තෙභූමකධම්මානං අධිවචනං.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

183. චක්ඛුස්සාති විසෙසකාරණං අසාධාරණසාමිභාවෙන නිද්දිට්ඨං. තඤ්හි පුග්ගලන්තරාසාධාරණං නීලාදිසබ්බරූපසාධාරණඤ්ච. විදහතීති එවං එවඤ්ච තයා පවත්තිතබ්බන්ති විනියුජ්ජමානං විය උප්පාදෙතීති අත්ථො. විදහතීති ච ධාතුඅත්ථො එව විසිට්ඨො උපසග්ගෙන දීපිතොති විනාපි උපසග්ගෙන ධාතූති එසො සද්දො තමත්ථං වදතීති දට්ඨබ්බො. කත්තුකම්මභාවකරණඅධිකරණෙසු ධාතුපදසිද්ධි හොතීති පඤ්චපි එතෙ අත්ථා වුත්තා. සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො සුවණ්ණාදීනං බීජභූතා සෙලාදයො.

අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයොති එත්ථාපි ධාතීති ධාතූති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. ධාතු-සද්දො එව හි ධාරණත්ථොපි හොතීති. කත්තුඅත්ථොපි චායං පුරිමෙන අසදිසොති නිස්සත්තසභාවමත්තධාරණඤ්ච ධාතු-සද්දස්ස පධානො අත්ථොති විසුං වුත්තො. ධාතුයො විය ධාතුයොති එත්ථ සීහ-සද්දො විය කෙසරිම්හි නිරුළ්හො පුරිසෙසු, සෙලාවයවෙසු නිරුළ්හො ධාතු-සද්දො ච චක්ඛාදීසු උපචරිතො දට්ඨබ්බො. ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච ඤාණඤෙය්යානි, තෙසං අවයවා තප්පභෙදභූතා ධාතුයො ඤාණඤෙය්යාවයවා. තත්ථ ඤාණප්පභෙදා ධම්මධාතුඑකදෙසො, ඤෙය්යප්පභෙදා අට්ඨාරසාපීති ඤාණඤෙය්යාවයවමත්තා ධාතුයො හොන්ති. අථ වා ඤාණෙන ඤාතබ්බො සභාවො ධාතුසද්දෙන වුච්චමානො අවිපරීතතො ඤාණඤෙය්යො, න දිට්ඨිආදීහි විපරීතග්ගාහකෙහි ඤෙය්යොති අත්ථො. තස්ස ඤාණඤෙය්යස්ස අවයවා චක්ඛාදයො. විසභාගලක්ඛණාවයවෙසු රසාදීසු නිරුළ්හො ධාතු-සද්දො තාදිසෙසු අඤ්ඤාවයවෙසු චක්ඛාදීසු උපචරිතො දට්ඨබ්බො, රසාදීසු විය වා චක්ඛාදීසු නිරුළ්හොව. නිජ්ජීවමත්තස්සෙතං අධිවචනන්ති එතෙන නිජ්ජීවමත්තපදත්ථෙ ධාතු-සද්දස්ස නිරුළ්හතං දස්සෙති. ඡ ධාතුයො එතස්සාති ඡධාතුයො, යො ලොකෙ ‘‘පුරිසො’’ති ධම්මසමුදායො වුච්චති, සො ඡධාතුරො ඡන්නං පථවීආදීනං නිජ්ජීවමත්තසභාවානං සමුදායමත්තො, න එත්ථ ජීවො පුරිසො වා අත්ථීති අත්ථො.

චක්ඛාදීනං කමො පුබ්බෙ වුත්තොති ඉධ එකෙකස්මිං තිකෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ධාතූනං කමං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හෙතුඵලානුපුබ්බවවත්ථානවසෙනා’’ති. හෙතුඵලානං අනුපුබ්බවවත්ථානං හෙතුඵලභාවොව. තත්ථ හෙතූති පච්චයො අධිප්පෙතො. ඵලන්ති පච්චයුප්පන්නන්ති ආහ ‘‘චක්ඛුධාතූ’’තිආදි. මනොධාතුධම්මධාතූනඤ්ච මනොවිඤ්ඤාණස්ස හෙතුභාවො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො, ද්වාරභූතමනොවසෙන වා තස්සා මනොධාතුයා.

සබ්බාසං වසෙනාති යථාවුත්තානං ආභාධාතුආදීනං පඤ්චතිංසාය ධාතූනං වසෙන. අපරමත්ථසභාවස්ස පරමත්ථසභාවෙසු න කදාචි අන්තොගධතා අත්ථීති ආහ ‘‘සභාවතො විජ්ජමානාන’’න්ති. චන්දාභාසූරියාභාදිකා වණ්ණනිභා එවාති ආහ ‘‘රූපධාතුයෙව හි ආභාධාතූ’’ති. රූපාදිපටිබද්ධාති රාගවත්ථුභාවෙන ගහෙතබ්බාකාරො සුභනිමිත්තන්ති සන්ධාය ‘‘රූපාදයොවා’’ති අවත්වා පටිබද්ධවචනං ආහ. අසතිපි රාගවත්ථුභාවෙ ‘‘කුසලවිපාකාරම්මණා සුභා ධාතූ’’ති දුතියො විකප්පො වුත්තො. විහිංසාධාතු චෙතනා, පරවිහෙඨනඡන්දො වා. අවිහිංසා කරුණා.

උභොපීති ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො. හීනාදීසු පුරිමනයෙන හීළිතා චක්ඛාදයො හීනා, සම්භාවිතා පණීතා, නාතිහීළිතා නාතිසම්භාවිතා මජ්ඣිමාති ඛන්ධවිභඞ්ගෙ ආගතහීනදුකතොයෙව නීහරිත්වා මජ්ඣිමා ධාතු වුත්තාති වෙදිතබ්බා. විඤ්ඤාණධාතු යදිපි ඡවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන විභත්තා, තථාපි ‘‘විඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තස්සා පුරෙචාරිකපච්ඡාචාරිකත්තා මනොධාතු ගහිතාව හොතී’’ති වුත්තත්තා ආහ ‘‘විඤ්ඤාණධාතු…පෙ… සත්තවිඤ්ඤාණසඞ්ඛෙපොයෙවා’’ති. අනෙකෙසං චක්ඛුධාතුආදීනං, තාසු ච එකෙකිස්සා නානප්පකාරතාය නානාධාතූනං වසෙන අනෙකධාතුනානාධාතුලොකො වුත්තොති ආහ ‘‘අට්ඨාරසධාතුප්පභෙදමත්තමෙවා’’ති.

‘‘චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනොමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙනා’’ති අට්ඨකථායං ලිඛිතං. තත්ථ න චක්ඛාදීනං කෙවලෙන ධාතු-සද්දෙන සම්බන්ධො අධිප්පෙතො විජානනසභාවස්ස පභෙදවචනතො. විඤ්ඤාණධාතු-සද්දෙන සම්බන්ධෙ කරියමානෙ ද්වෙ මනොගහණානි න කත්තබ්බානි. න හි ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො අත්ථීති. ‘‘චක්ඛු…පෙ… කායමනොවිඤ්ඤාණමනොධාතූ’’ති වා වත්තබ්බං අතුල්යයොගෙ ද්වන්දසමාසාභාවතො. අයං පනෙත්ථ පාඨො සියා ‘‘චක්ඛු…පෙ… කායවිඤ්ඤාණමනොමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙනා’’ති.

ඛන්ධායතනදෙසනා සඞ්ඛෙපදෙසනා, ඉන්ද්රියදෙසනා විත්ථාරදෙසනාති තදුභයං අපෙක්ඛිත්වා නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා ධාතුදෙසනා. අථ වා සුත්තන්තභාජනීයෙ වුත්තධාතුදෙසනා අතිසඞ්ඛෙපදෙසනා, ආභාධාතුආදීනං අනෙකධාතුනානාධාතුඅන්තානං වසෙන දෙසෙතබ්බා අතිවිත්ථාරදෙසනාති තදුභයං අපෙක්ඛිත්වා අයං ‘‘නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා’’ති.

භෙරීතලං විය චක්ඛුධාතු සද්දස්ස විය විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවතො. එතාහි ච උපමාහි නිජ්ජීවානං භෙරීතලදණ්ඩාදීනං සමායොගෙ නිජ්ජීවානං සද්දාදීනං විය නිජ්ජීවානං චක්ඛුරූපාදීනං සමායොගෙ නිජ්ජීවානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පවත්තීති කාරණඵලානං ධාතුමත්තත්තා කාරකවෙදකභාවවිරහං දස්සෙති.

පුරෙචරානුචරා වියාති නිජ්ජීවස්ස කස්සචි කෙචි නිජ්ජීවා පුරෙචරානුචරා වියාති අත්ථො. මනොධාතුයෙව වා අත්තනො ඛණං අනතිවත්තන්තී අත්තනො ඛණං අනතිවත්තන්තානංයෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අවිජ්ජමානෙපි පුරෙචරානුචරභාවෙ පුබ්බකාලාපරකාලතාය පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බාති අත්ථො. සල්ලමිව සූලමිව තිවිධදුක්ඛතාසමායොගතො දට්ඨබ්බො. ආසායෙව දුක්ඛං ආසාදුක්ඛං, ආසාවිඝාතං දුක්ඛං වා. සඤ්ඤා හි අභූතං දුක්ඛදුක්ඛම්පි සුභාදිතො සඤ්ජානන්තී තං ආසං තස්සා ච විඝාතං ආසීසිතසුභාදිඅසිද්ධියා ජනෙතීති. කම්මප්පධානා සඞ්ඛාරාති ‘‘පටිසන්ධියං පක්ඛිපනතො’’තිආදිමාහ. ජාතිදුක්ඛානුබන්ධනතොති අත්තනා නිබ්බත්තියමානෙන ජාතිදුක්ඛෙන අනුබන්ධත්තා. භවපච්චයා ජාති හි ජාතිදුක්ඛන්ති. පදුමං විය දිස්සමානං ඛුරචක්කං විය රූපම්පි ඉත්ථියාදිභාවෙන දිස්සමානං නානාවිධුපද්දවං ජනෙති. සබ්බෙ අනත්ථා රාගාදයො ජාතිආදයො ච විසභූතා අසන්තා සප්පටිභයා චාති තප්පටිපක්ඛභූතත්තා අමතාදිතො දට්ඨබ්බා.

මුඤ්චිත්වාපි අඤ්ඤං ගහෙත්වාවාති එතෙන මක්කටස්ස ගහිතං සාඛං මුඤ්චිත්වාපි ආකාසෙ ඨාතුං අසමත්ථතා විය ගහිතාරම්මණං මුඤ්චිත්වාපි අඤ්ඤං අග්ගහෙත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථතාය මක්කටසමානතං දස්සෙති. අට්ඨිවෙධවිද්ධොපි දමථං අනුපගච්ඡන්තො දුට්ඨස්සො අස්සඛළුඞ්කො. රඞ්ගගතො නටො රඞ්ගනටො.

184. චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චාතිආදිනා ද්වාරාරම්මණෙසු එකවචනබහුවචනනිද්දෙසා එකනානාසන්තානගතානං එකසන්තානගතවිඤ්ඤාණපච්චයභාවතො එකනානාජාතිකත්තා ච.

සබ්බධම්මෙසූති එත්ථ සබ්බ-සද්දො අධිකාරවසෙන යථාවුත්තවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණසඞ්ඛාතෙ වා පදෙසසබ්බස්මිං තිට්ඨතීති දට්ඨබ්බො. මනොවිඤ්ඤාණධාතුනිද්දෙසෙ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති මනොධාතු, මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්ත’’න්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං මනොධාතු විය මනොධාතානන්තරම්පි උප්පජ්ජති චිත්තන්ති යාව අඤ්ඤා මනොධාතු උප්පජ්ජිස්සති, තාව පවත්තං සබ්බං චිත්තං එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තන්ති එවම්පි අත්ථො ලබ්භති. එවඤ්හි සති මනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං උප්පන්නාය මනොධාතුයා මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවප්පසඞ්ගො න හොතියෙව. පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතුක්කමනිදස්සනඤ්හි තබ්බිධුරසභාවෙන උප්පත්තිට්ඨානෙන ච පරිච්ඡින්නස්ස චිත්තස්ස මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවදස්සනත්ථං, න අනන්තරුප්පත්තිමත්තෙනාති තබ්බිධුරසභාවෙ එකත්තං උපනෙත්වා දස්සනං යුජ්ජති. අනුපනීතෙපි එකත්තෙ තබ්බිධුරසභාවෙ එකස්මිං දස්සිතෙ සාමඤ්ඤවසෙන අඤ්ඤම්පි සබ්බං තං සභාවං දස්සිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. පි-සද්දෙන මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්පිණ්ඩනෙ ච සති ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපි සමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති මනොවිඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන භවඞ්ගානන්තරං උප්පන්නං මනොධාතුචිත්තං නිවත්තිතං හොතීති චෙ? න, තස්සා මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවාසිද්ධිතො. න හි යං චොදීයති, තදෙව පරිහාරාය හොතීති.

මනොධාතුයාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපීති මනද්වයවචනෙන ද්වින්නං අඤ්ඤමඤ්ඤවිධුරසභාවතා දස්සිතාති තෙනෙව මනොධාතාවජ්ජනස්ස මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවො නිවත්තිතොති දට්ඨබ්බො. වුත්තො හි තස්ස මනොවිඤ්ඤාණධාතුවිධුරො මනොධාතුසභාවො ‘‘සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා. සා සබ්බාපීති එතං මුඛමත්තනිදස්සනං. න හි ජවනපරියොසානා එව මනොවිඤ්ඤාණධාතු, තදාරම්මණාදීනිපි පන හොන්තියෙවාති. එවං පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතුවිසිට්ඨසභාවවසෙන සබ්බං මනොවිඤ්ඤාණධාතුං දස්සෙත්වා පුන මනොද්වාරවසෙන සාතිසයං ජවනමනොවිඤ්ඤාණධාතුං දස්සෙන්තො ‘‘මනඤ්ච පටිච්චා’’තිආදිමාහ. යදි පන ඡන්නං ද්වාරානං වසෙන ජවනාවසානානෙව චිත්තානි ඉධ ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති දස්සිතානීති අයමත්ථො ගය්හෙය්ය, චුතිපටිසන්ධිභවඞ්ගානං අග්ගහිතත්තා සාවසෙසා දෙසනා ආපජ්ජති, තස්මා යථාවුත්තෙන නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඡද්වාරිකචිත්තෙහි වා සමානලක්ඛණානි අඤ්ඤානිපි ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති දස්සිතානීති වෙදිතබ්බානි.

පටිච්චාති ආගතට්ඨානෙති එත්ථ ‘‘මනො ච නෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.455) විසුං කාතුං යුත්තං, ඉධ පන ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’තිආදීසු ච-සද්දෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා ආවජ්ජනස්සපි චක්ඛාදිසන්නිස්සිතතාකරණං විය මනඤ්ච පටිච්චාති ආගතට්ඨානෙ මනොද්වාරසඞ්ඛාතභවඞ්ගසන්නිස්සිතමෙව ආවජ්ජනං කාතබ්බන්ති අධිප්පායො.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

පඤ්හපුච්ඡකං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානමෙවාති.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධාතුවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.