📜

3. ධාතුවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

172. අභිධම්මෙච ආගතාති ඉමස්මිං ධාතුවිභඞ්ගෙ අභිධම්මභාජනීයපඤ්හපුච්ඡකෙසු, නික්ඛෙපකණ්ඩධම්මහදයවිභඞ්ගාදීසු ච දෙසනාරුළ්හා. යථා පන සුත්තන්තෙ අභිධම්මෙ ච ආගතා ඛන්ධාදයො සුත්තන්තෙ දෙසිතනියාමෙන ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසු සුත්තන්තභාජනීයවසෙන විභත්තා, එවමිධාපි චක්ඛුධාතාදයො සුත්තන්තභාජනීයවසෙන විභජිතබ්බා සියුං. තත්ථ ඛන්ධාදීනං සබ්බසඞ්ගාහකො අභිධම්මදෙසනාවිසිට්ඨො සුත්තන්තෙ ආගතො අඤ්ඤො දෙසෙතබ්බාකාරො නත්ථීති තෙ රූපක්ඛන්ධාදිවසෙනෙව සුත්තන්තභාජනීයෙ දෙසිතා, ධාතූනං පන සො අත්ථීති තෙ තිණ්ණං ධාතුඡක්කානං වසෙන ඉධ දෙසිතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තන්තෙස්වෙව…පෙ… විභත්තන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බා ධාතුයො ඡහි ඡහි ධාතූහි සඞ්ඛිපිත්වා’’ති.

කථං පන ඡසු ඡසු ධාතූසු අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං සමවරොධොති? සභාවනිස්සයද්වාරාරම්මණසම්පයොගසාමඤ්ඤතො. තත්ථ පඨමඡක්කෙ තාව පථවීතෙජොවායොධාතුයො සභාවතො ඵොට්ඨබ්බධාතු. ආපොධාතුආකාසධාතුයො ධම්මධාතුඑකදෙසො. විඤ්ඤාණධාතු සත්තවිඤ්ඤාණධාතුයො. චතුධාතුග්ගහණෙන චෙත්ථ තදායත්තවුත්තිකා නිස්සයාපදෙසෙන, විඤ්ඤාණධාතුයා ද්වාරාරම්මණභාවෙන වා අවසිට්ඨා රූපධාතුයො සමවරුද්ධා, විඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තංසම්පයොගතො ධම්මධාතුඑකදෙසොති එවං සබ්බධාතුසමවරොධො දට්ඨබ්බො. දුතියෙ ඡපි ධාතුයො සභාවතො, ධම්මායතනෙකදෙසො, තංසම්පයොගතො සත්තවිඤ්ඤාණධාතුයො, යථාරහං තෙසං නිස්සයද්වාරාරම්මණභාවතො අවසිට්ඨධාතුයො සමවරුද්ධා. තතියඡක්කෙපි එසෙව නයො. එවමෙත්ථ ඡසු ඡසු ධාතූසු අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං සමවරොධො දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බා ධාතුයො ඡහි ඡහි ධාතූහි සඞ්ඛිපිත්වා’’ති.

සුඤ්ඤොති අත්තසුඤ්ඤො, තෙන සසභාවතාය ච ඉධ ධාතුවොහාරොති ආහ ‘‘සුඤ්ඤෙ සභාවමත්තෙ නිරුළ්හො ධාතුසද්දො’’ති. තංතංභූතවිවිත්තතා රූපපරියන්තොව ආකාසොති යෙහි විවිත්තො, යෙසඤ්ච පරිච්ඡෙදො, තෙහි අසම්ඵුට්ඨතා තෙසං බ්යාපකභාවෙ සති න හොතීති ආහ ‘‘චතූහි මහාභූතෙහි අබ්යාපිතභාවො’’ති. පරිච්ඡින්නවුත්තීනි හි භූතානීති.

173. අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම කොචි නත්ථීති පුරිමත්ථං අසම්භාවෙන්තො ‘‘ද්වෙ එව වා’’තිආදිනා සමුදායෙන විනා දුතියත්ථමාහ. පච්චත්තං අත්තනි ජාතතන්ති පාටිපුග්ගලිකතං.

පාටියෙක්කො කොට්ඨාසොති වා ලොමාදිඉතරකොට්ඨාසෙහි අසම්මිස්සො විසුං එකො පථවීකොට්ඨාසොති අත්ථො.

පයොගන්ති භාවනාපයොගං. වීරියන්ති භාවනානිප්ඵාදකං උස්සාහං. ආයූහනන්ති තාදිසං චෙතනං.

ධාතුපටික්කූලවණ්ණමනසිකාරානන්ති ධාතුමනසිකාරපටික්කූලමනසිකාරවණ්ණමනසිකාරානං. අබ්යාපාරතායාති ‘‘අහමෙතං නිප්ඵාදෙමි, මම එසා නිප්ඵාදනා’’ති චෙතනාරහිතතාය. කරොන්තීති ආභොගපච්චවෙක්ඛණානි උප්පාදෙන්ති.

ලක්ඛණවසෙනාති සභාවවසෙන. සො පන යස්මා පථවීධාතුයා කක්ඛළඛරතා හොතීති ආහ ‘‘කක්ඛළං ඛරිගතන්තිආදිවචනං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති.

වෙකන්තකං නාම සබ්බලොහච්ඡෙදනසමත්ථං ලොහං. තථා හි තං විකන්තති ඡින්දතීති විකන්තං, විකන්තමෙව වෙකන්තකන්ති වුච්චති. ලොහසදිසන්ති ලොහාකාරං ලොහමලං විය ඝනසහිතං හුත්වා තිට්ඨති. තාපෙත්වා තාළිතං පන ඡින්නං ඡින්නං හුත්වා විසරති, මුදු මට්ඨං කම්මනියං වා න හොති, තෙන ‘‘ලොහවිජාතී’’ති වුච්චතීති. තිපුතම්බාදීහීති තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං, සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං, ජසදතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං ආරකූටං. යං පන කෙවලං ජසදධාතුවිනිග්ගතං, යං ‘‘පිත්තල’’න්තිපි වදන්ති, තං ඉධ නාධිප්පෙතං, යථාවුත්තමිස්සකමෙව පන ගහෙත්වා ‘‘කිත්තිම’’න්ති වුත්තං.

නිදස්සනමත්තන්ති මුත්තානං ජාතිතො අනෙකභෙදත්තා වුත්තං. තථා හි හත්ථිකුම්භං වරාහදාඨං භුජඞ්ගසීසං වලාහකූටං වෙණුපබ්බං මච්ඡසිරො සඞ්ඛො සිප්පීති අට්ඨ මුත්තායොනියො. තත්ථ හත්ථිකුම්භජා පීතවණ්ණා පභාහීනා. වරාහදාඨජා වරාහදාඨවණ්ණාව. භුජඞ්ගසීසජා නීලාදිවණ්ණා සුවිසුද්ධා, වට්ටලා ච. වලාහකජා භාසුරා දුබ්බිභාගරූපා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරං විධමන්තා තිට්ඨන්ති, දෙවූපභොගා එව හොන්ති. වෙණුපබ්බජා කාරඵලසමානවණ්ණා, න භාසුරා, තෙ ච වෙළවො අමනුස්සගොචරෙ එව පදෙසෙ ජායන්ති. මච්ඡසීසජා පාඨීනපිට්ඨිසමානවණ්ණා, වට්ටලා, ලඝවො ච හොන්ති පභාවිහීනා, තෙ ච මච්ඡා සමුද්දමජ්ඣෙයෙව ජායන්ති. සඞ්ඛජා සඞ්ඛොරච්ඡවිවණ්ණා, කොලප්පමාණාපි හොන්ති පභාවිහීනාව. සිප්පිජා පන පභාවිසෙසයුත්තාව හොන්ති නානාසණ්ඨානා. එවං ජාතිතො අට්ඨවිධාසු මුත්තාසු යා මච්ඡසඞ්ඛසිප්පිජා, තා සාමුද්දිකා. භුජඞ්ගජාපි කාචි සාමුද්දිකාති වදන්ති, ඉතරා අසාමුද්දිකා. තෙන වුත්තං ‘‘සාමුද්දිකමුත්තාති නිදස්සනමත්තමෙතං, සබ්බාපි පන මුත්තා මුත්තා එවා’’ති. බහුලතො වා අට්ඨකථායං එතං වුත්තං ‘‘මුත්තාති සාමුද්දිකමුත්තා’’ති. බහුලඤ්හි ලොකෙ සාමුද්දිකාව මුත්තා දිස්සන්ති. තත්ථාපි සිප්පිජාව, ඉතරා කදාචි කාචීති.

174. ඉධ නත්ථි නියමො කෙවලං ද්රවභාවස්සෙව අධිප්පෙතත්තා.

175. නිසිතභාවෙනාති සන්තාපනාදිවසප්පවත්තෙන තිඛිණභාවෙන. උස්මාකාරඤ්හි නිසානං ඉධ නිසිතභාවො. පාකතිකොති සාභාවිකො කායුස්මාති අධිප්පෙතො. සදාති සබ්බකාලං යාව ජීවිතින්ද්රියං පවත්තති. පෙතග්ගි නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතග්ගි. ඉධාති බාහිරතෙජොධාතුකථායං.

176. වායනං බීජනං, තං පන ථාමසා පවත්තීති ආහ ‘‘සවෙගගමනවසෙනා’’ති. සමුදීරණං අල්ලපරිසොසනං, භූතසඞ්ඝාතස්ස දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවො වා.

177. භිත්තිච්ඡිද්දාදිවසෙන ලබ්භමානං අජටාකාසං නිස්සායෙව පරිච්ඡෙදාකාසස්ස පරිකම්මකරණන්ති ආහ ‘‘අජටාකාසස්ස ච කථිතත’’න්ති.

179. සුඛදුක්ඛඵොට්ඨබ්බසමුට්ඨාපනපච්චයභාවෙනාති ඉට්ඨානිට්ඨඵොට්ඨබ්බානං නිබ්බත්තකභූතෙන පච්චයභාවෙන. කස්ස පන සො පච්චයභාවොති ආහ ‘‘සරීරට්ඨකඋතුස්සා’’ති . පච්චයභාවෙනාති ච හෙතුම්හි කරණවචනං. තෙන හි කාරණභූතෙන සුඛදුක්ඛඵොට්ඨබ්බානං යථාවුත්තසමත්ථතා හොතීති. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘යථාබලං සරීරෙකදෙසසකලසරීර’’න්ති ඉදං අනුකඩ්ඪති. එවන්ති අත්තනො ඵලූපචාරසිද්ධෙන ඵරණප්පකාරෙන. එතෙසන්ති සුඛාදීනං. ‘‘ඔළාරිකප්පවත්ති එව වා ඵරණ’’න්ති ඉමිනා නිරුපචාරං එතෙසං ඵරණට්ඨං දස්සෙති. උභයවතොති සුඛදුක්ඛවතො, සොමනස්සදොමනස්සවතො ච, ඵරණාඵරණට්ඨානවතො වා.

181. එත්ථ වුත්තං සඞ්කප්පන්ති එතස්මිං ‘‘සඞ්කප්පො කාමො’’තිආදිකෙ (මහානි. 1; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 8) නිද්දෙසපදෙසෙ වුත්තං සඞ්කප්පං. තත්ථ හි කිලෙසකාමොව ‘‘සඞ්කප්පරාගො පුරිසස්ස කාමො’’තිආදීසු (අ. නි. 6.63; කථා. 513) විය. වත්ථුකාමස්ස තථා තථා සඞ්කප්පනතො පරිකප්පනතො ‘‘සඞ්කප්පො’’ති වුත්තො, න විතක්කොති අයමෙත්ථ අත්ථො වුත්තො. ටීකායං පන විතක්කවසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සොපි හී’’තිආදි වුත්තං. තත්රාපි පුරිමො එවත්ථො අධිප්පෙතොති චෙ, සම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො නිරත්ථකො සියා, ‘‘කිලෙසසන්ථවසම්භවතො’’ති ච න වත්තබ්බං සියා, පරතො ච ‘‘බ්යාපාදවචනෙන බ්යාපාදවිතක්කං දස්සෙතී’’ති වක්ඛති. කිලෙසකාමො විභත්තො කිලෙසසම්පයුත්තත්තාති අධිප්පායො. කාමපටිබද්ධාති එත්ථ කාම-සද්දෙන වත්ථුකාමාපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා.

182. උභයත්ථ උප්පන්නොති සත්තෙසු, සඞ්ඛාරෙසූති උභයත්ථ උප්පන්නො, සත්තාකාරො, සඞ්ඛාරාකාරොති වා ආරම්මණස්ස උභයාකාරග්ගහණවසෙන උප්පන්නො. කම්මපථවිසෙසො, කම්මපථවිනාසකො ච කම්මපථභෙදොති දස්සෙතුං ‘‘අභිජ්ඣාසංයොගෙනා’’තිආදි වුත්තං. තථා විහිංසාය විහිංසාවිතක්කං දස්සෙතීති යොජනා. විහිංසායාති ච විහිංසාවචනෙනාති අත්ථො. යථාසම්භවං පාණාතිපාතාදිවසෙනාති ආදි-සද්දෙන අදින්නාදානමුසාවාදපෙසුඤ්ඤඵරුසවාචාසම්ඵප්පලාපෙ සඞ්ගණ්හාති. සබ්බ…පෙ… සඞ්ගාහකෙහි කාමනෙක්ඛම්මධාතූහි. ද්වෙ ද්වෙති බ්යාපාදවිහිංසාධාතුයො, අබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතුයො ච. ‘‘එත්ථාති පනා’’තිආදිනා සංකිලෙසවොදානානං සඞ්කරභාවස්ස අනිට්ඨාපජ්ජනස්ස ච දස්සනෙන පුරිමංයෙව අත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන සම්පාදෙති.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

183. ආවෙණිකත්ථො අතිසයත්ථො ච විසෙසසද්දො හොතීති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘පුග්ගලන්තරාසාධාරණං, නීලාදිසබ්බරූපසාධාරණඤ්චා’’ති වුත්තං. අසාධාරණකාරණෙනාපි හි නිද්දෙසො හොති යථා ‘‘භෙරිසද්දො, යවඞ්කුරො’’ති. අතිසයකාරණෙනපි යථා ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාතී’’ති (කථා. 355; පටි. ම. 2.44). ධාතුඅත්ථො එවාති ‘‘ධාතු’’ඉති ඉමස්ස ධාතුසද්දස්සෙව අත්ථො. ධාතුවචනීයො හි අත්ථො උපසග්ගෙන ජොතීයති.

පුරිමෙන අසදිසො විධානධාරණත්ථානං පාකටො භෙදොති. විසභාගලක්ඛණා විසදිසසභාවා අවයවා භාගා, තෙසු.

යථාසම්භවන්ති කිරියාමනොධාතු උපනිස්සයකොටියා, විපාකමනොධාතු විපාකමනොවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරාදිනාපි, ඉතරස්ස සබ්බාපි උපනිස්සයකොටියාව. ධම්මධාතු පන වෙදනාදිකා සහජාතා සහජාතාදිනා, අසහජාතා අනන්තරාදිනා, උපනිස්සයෙන ආරම්මණාදිනා ච මනොවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයොති එවං මනොධාතුධම්මධාතූනං මනොවිඤ්ඤාණස්ස හෙතුභාවො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. ද්වාරභූතමනොපි සුත්තෙ ‘‘මනොධාතූ’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ද්වාරභූතමනොවසෙන වා’’ති. තස්සා මනොධාතුයා මනොවිඤ්ඤාණස්ස හෙතුභාවො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බොති සම්බන්ධො.

පුරිමනයෙනාති විසෙසනං දුතියනයස්ස හීනත්තිකවසෙනෙව විභත්තත්තා. නානාධාතූනඤ්ච චක්ඛුධාතුආදීනන්ති සම්බන්ධො.

න හි ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො සන්ති අට්ඨාරසධාතුවිභාගදස්සනෙති අධිප්පායො. ඛන්ධායතනධාතින්ද්රියානංයෙව වසෙන සඞ්ඛෙපාදිවිභාගදස්සනං තෙසං බහුලං පරිඤ්ඤෙය්යධම්මසඞ්ගණ්හනතො. සච්චදෙසනා පන අතිසංඛිත්තභාවතොයෙවෙත්ථ බහිකතා.

නිජ්ජීවස්සාතිආදි විසෙසතො සත්තසුඤ්ඤතාදීපනත්ථා ධාතුදෙසනාති කත්වා වුත්තං. පුරිමනයො අඤ්ඤෙසම්පි කමවුත්තීනං ධාතූනං සම්භවතීති අධිප්පායෙන වුත්තොති ‘‘මනොධාතුයෙව වා’’තිආදිනා දුතියනයො වුත්තො. තත්ථ අවිජ්ජමානෙපි පුරෙචරානුචරභාවෙති පුරෙචරානුචරාභිසන්ධියා අභාවෙපි කෙවලං අනන්තරපුබ්බකාලඅනන්තරාපරකාලතාය මනොධාතු පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බාති වුත්තා.

‘‘අඤ්ඤං අග්ගහෙත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථතායා’’ති එතෙන විඤ්ඤාණස්ස එකන්තසාරම්මණතාදස්සනෙන ‘‘ආරම්මණෙන විනා සයමෙව නීලාදිආභාසං චිත්තං පවත්තතී’’ති එවං පවත්තිතං විඤ්ඤාණවාදං පටිසෙධෙති.

184. එකනානාසන්තානගතානන්ති එකසන්තානගතානං අභින්නසන්තානගතානං ද්වාරානං, නානාසන්තානගතානං භින්නසන්තානගතානං ආරම්මණානන්ති යොජනා. එකනානාජාතිකත්තාති චක්ඛාදිඑකෙකජාතිකත්තා ද්වාරානං, නීලාදිඅනෙකජාතිකත්තා ආරම්මණානං.

චක්ඛාදි එකම්පි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපාදි පන අනෙකමෙව සංහතන්ති ඉමස්ස වා අත්ථවිසෙසස්ස දස්සනත්ථං චක්ඛුරූපාදීසු වචනභෙදො කතො. කිං පන කාරණං චක්ඛාදි එකම්පි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපාදි පන අනෙකමෙවාති? පච්චයභාවවිසෙසතො. චක්ඛු හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයෙහි පච්චයො හොන්තං අත්ථිභාවෙනෙව හොති තස්මිං සති තස්ස භාවතො, අසති අභාවතො, යතො තං අත්ථිඅවිගතපච්චයෙහිස්ස පච්චයො හොතීති වුච්චතීති. තංනිස්සයතා චස්ස න එකදෙසෙන අල්ලීයනවසෙන ඉච්ඡිතබ්බා අරූපභාවතො, අථ ඛො ගරුරාජාදීසු සිස්සරාජපුරිසාදීනං විය තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය. ඉතරෙ ච පච්චයා තෙන තෙන විසෙසෙන වෙදිතබ්බා. ස්වායං පච්චයභාවො න එකස්මිං න සම්භවතීති එකම්පි චක්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’ති එකවචනනිද්දෙසො කතො.

රූපං පන යදිපි චක්ඛු විය පුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොති පුරෙතරං උප්පන්නං හුත්වා විජ්ජමානක්ඛණෙයෙව උපකාරකත්තා, තථාපි අනෙකමෙව සංහතං හුත්වා පච්චයො හොති ආරම්මණභාවතො. යඤ්හි පච්චයධම්මං සභාවභූතං, පරිකප්පිතාකාරමත්තං වා විඤ්ඤාණං විභාවෙන්තං පවත්තති, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සතිපි පච්චයභාවෙ සො තස්ස සාරම්මණසභාවතො යං කිඤ්චි අනාලම්බිත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථස්ස ඔලුබ්භ පවත්තිකාරණතාය ආලම්බනීයතො ආරම්මණං නාම. තස්ස යස්මා යථා යථා සභාවූපලද්ධි විඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයලාභො, තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපං ආරබ්භ පවත්තමානං තස්ස සභාවං විභාවෙන්තමෙව පවත්තති. සා චස්ස ඉන්ද්රියාධීනවුත්තිකස්ස ආරම්මණසභාවූපලද්ධි න එකද්විකලාපගතවණ්ණවසෙනෙව හොති, නාපි කතිපයකලාපවණ්ණවසෙන, අථ ඛො ආභොගානුරූපං ආපාථගතවණ්ණවසෙනාති අනෙකමෙව රූපං සංහච්චකාරිතාය විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති දස්සෙන්තො භගවා ‘‘රූපෙ චා’’ති බහුවචනෙන නිද්දිසි.

යං පන ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා, තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1) වුත්තං, තං කථන්ති? තම්පි යාදිසං රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයො, තාදිසමෙව සන්ධාය වුත්තං. කීදිසං පන තන්ති? සමුදිතන්ති පාකටොයමත්ථො. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති ‘‘ආයතනසල්ලක්ඛණවසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො සල්ලක්ඛණාරම්මණා, න දබ්යසල්ලක්ඛණවසෙනා’’ති, තං යුත්තමෙව හොති. න චෙත්ථ සමුදායාරම්මණතා ආසඞ්කිතබ්බා සමුදායාභොගස්සෙව අභාවතො, සමුදිතා පන වණ්ණධම්මා ආරම්මණපච්චයා හොන්ති. කථං පන පච්චෙකං අසමත්ථා සමුදිතා ආරම්මණා හොන්ති, න හි පච්චෙකං දට්ඨුං අසක්කොන්තා අන්ධා සමුදිතා පස්සන්තීති? නයිදමෙකන්තිකං විසුං අසමත්ථානං සිවිකාවහනාදීසු සමත්ථතාය දස්සනතො. කෙසාදීනඤ්ච යස්මිං ඨානෙ ඨිතානං පච්චෙකං වණ්ණං ගහෙතුං න සක්කා, තස්මිංයෙව ඨානෙ සමුදිතානං තං ගහෙතුං සක්කාති භිය්යොපි තෙසං සංහච්චකාරිතා පරිබ්යත්තා. එතෙන කිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පරමාණුරූපං ආරම්මණං, උදාහු තංසමුදායොතිආදිකා චොදනා පටික්ඛිත්තා වෙදිතබ්බා. ‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ චා’’තිආදීසුපි අයමෙව නයො.

එවම්පිඅත්ථො ලබ්භතීති ‘‘මනොධාතුයාපී’’ති පි-සද්දෙන න කෙවලං ජවනපරියොසානා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයෙව සම්පිණ්ඩීයති, අථ ඛො තදාරම්මණභවඞ්ගසඞ්ඛාතාපි සම්පිණ්ඩීයතීති එවම්පි අත්ථො ලබ්භති, සම්භවතීති අත්ථො. එවං සතීති එවං අඤ්ඤමනොධාතුප්පවත්තියා ඔරං පවත්තචිත්තානං මනොවිඤ්ඤාණධාතුතාදස්සනෙ සති. සතිපි මනසො සම්භූතභාවෙ මනොධාතුයා මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවප්පසඞ්ගො න හොතියෙව තංසභාවස්සෙව මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවෙන නිද්දිට්ඨත්තා. ඉදානි තමෙවත්ථං ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතූ’’තිආදිනා පාකටතරං කරොති. තබ්බිධුරසභාවෙනාති පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතූහි විසදිසසභාවෙන. උප්පත්තිට්ඨානෙන චාති මනොධාතුකිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුආදීහි පරිච්ඡින්නෙන උප්පජ්ජනට්ඨානෙන ච. ඉදානි එකත්තග්ගහණං විනාපි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘අනුපනීතෙපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාමඤ්ඤවසෙනාති සදිසතාවසෙන. තස්සාති භවඞ්ගානන්තරං උප්පන්නචිත්තස්ස. අමනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවාසිද්ධිතොති මනොධාතුභාවාසිද්ධිතො. න හි ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරං උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති ඉදං වචනං භවඞ්ගානන්තරං උප්පන්නචිත්තස්ස මනොධාතුභාවං සාධෙති. සිද්ධෙ හි මනොධාතුභාවෙ තං තස්ස නිවත්තකං සියාති අධිප්පායො. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා පන උප්පන්නස්ස චිත්තස්ස මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවදීපකං වචනං තාදිසාය මනොධාතුයාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවමෙව දීපෙය්යාති කථං තස්සා නිවත්තකං සියාති ආහ ‘‘න හි යං චොදීයති, තදෙව පරිහාරාය හොතී’’ති.

යදි එවං පඤ්චද්වාරාවජ්ජනස්ස මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවාපත්ති එවාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘මනොධාතුයාපී’’තිආදි. පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි මනොධාතූහි ච විසිට්ඨො සභාවො පඤ්චවිඤ්ඤාණ…පෙ… සභාවො, තස්ස වසෙන. චුතිපටිසන්ධිභවඞ්ගානන්ති තදාරම්මණම්පි භවඞ්ගන්තොගධං කත්වා වුත්තං. ජවනාවසානානීති වා ජවනාරම්මණත්තා තදාරම්මණම්පි ගහිතං දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘ඡද්වාරිකචිත්තෙහි වා’’තිආදි.

විසුං කාතුං යුත්තන්ති ආවජ්ජනම්පි යදිපි රූපාදිවිසයං හොති, ජවනං විය ආරම්මණරසානුභවනං පන න හොතීති එදිසෙ ඨානෙ විසුං කාතබ්බමෙව. මනොචාති ච-සද්දො ‘‘මනඤ්ච පටිච්චා’’තිආදීසු විය න සම්පිණ්ඩනත්ථො, අථ ඛො බ්යතිරෙකත්ථො දට්ඨබ්බො.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

හෙට්ඨාවුත්තනයත්තාති ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං ‘‘පඤ්චපණ්ණාස කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ රජ්ජන්තස්සා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 150; 168) පරිත්තාරම්මණාදිභාවෙ දස්සියමානෙ ‘‘චිත්තුප්පාදරූපවසෙන තං තං සමුදායං එකෙකං ධම්මං කත්වා’’තිආදිනා (විභ. මූලටී. 150) තදත්ථස්ස ඛන්ධවිභඞ්ගවණ්ණනාදීසු වුත්තනයත්තා.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධාතුවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.