තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > විභඞ්ග-අනුටීකා

225. ‘‘වුත්තත්තා’’ති ¶ ¶ ඉදං නිස්සක්කං කිං ලක්ඛණං? හෙතුලක්ඛණං. යදි එවං තංහෙතුකො විභජ්ජවාදිභාවො ආපජ්ජති. න හි මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන වුත්තත්තා බුද්ධසාවකා විභජ්ජවාදිනො අහෙසුන්ති? නයිදමෙවං. තිවිධො හි හෙතු ඤාපකො, කාරකො, සම්පාපකොති. තෙසු ඤාපකහෙතු ඉධාධිප්පෙතො, තස්මා තෙන මහාථෙරෙන ‘‘කිං වාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති පුට්ඨෙන ‘‘විභජ්ජවාදී, මහාරාජා’’ති තදා වුත්තවචනෙන ඤායති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධසාවකා විභජ්ජවාදිනො’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙති කිං…පෙ… වුත්තත්තා…පෙ… විභජ්ජවාදිනො’’ති. ‘‘අහඤ්හි, බ්රාහ්මණ, විනයාය ධම්මං දෙසෙමි රාගස්සා’’තිආදිං වත්වා ‘‘නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසී’’තිආදිනා (පාරා. 5-9) වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණස්ස භගවතා වෙනයිකාදිභාවො විභජ්ජ වුත්තොති තං අනුවදන්තා සාවකාපි තථා වදන්තීති ආහ ‘‘තෙ හි වෙනයිකාදිභාවං විභජ්ජ වදන්තී’’ති. චීවරාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සොමනස්සාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තානිපි හි සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බභාවෙන විභජ්ජ වුත්තානි. විභජ්ජවාදිපරිසා විභජ්ජවාදිමණ්ඩලන්ති එතස්මිං අත්ථෙ යථා තං ඔතිණ්ණො නාම හොති, තංදස්සනත්ථං ‘‘ආචරියෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. සකසමයාවොක්කමාදි හි පරමත්ථතො තදොතාරො. ‘‘අසංකිලිට්ඨාපි අවිජ්ජා අත්ථි අමග්ගවජ්ඣා, යාය නිවුතා ඛීණාසවාපි නාමගොත්තාදීසු එකච්චං න ජානන්ති, සා කුසලචිත්තුප්පාදෙසුපි පවත්තතී’’ති නිකායන්තරියා. තං සන්ධායාහ ‘‘අවිජ්ජා පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං හෙතුපච්චයො හොතීතිආදිං වදන්තො’’ති. උපලක්ඛණඤ්හෙතං සහජාතකොටියා. ආදි-සද්දෙන ¶ අකුසලචිත්තෙනපි ඤාණං උප්පජ්ජති, යා සංකිලිට්ඨා පඤ්ඤාති, අචෙතසිකං සීලං, අවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං රූපභාවං දුස්සිල්යන්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. පරසමයායූහනං පරසමයෙ බ්යාපාරාපත්තියා. යො තත්ථ සකසමයෙන විරුද්ධො අත්ථො, තස්ස වා දීපනෙන සියා, පරසමයෙ වාදාරොපනෙන වා ¶ . තෙසු පුරිමං ‘‘ආචරියෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙනා’’ති ඉමිනා අපනීතන්ති ඉතරං දස්සෙති ‘‘පරසමයං…පෙ… අනායූහන්තෙනා’’ති. අසම්පිණ්ඩෙන්තෙනාති උපචයත්ථං සන්ධාය වදන්ති. ආයූහන-සද්දො පන උපචයත්ථො න හොතීති කෙචිවාදො න සාරතො ගහෙතබ්බො.

තබ්බිපරියායෙනාති යථාවිනයං අවට්ඨානෙන. සාවජ්ජස්ස අනවජ්ජතාදීපනාදිනා කම්මන්තරං භින්දන්තො විනාසෙන්තො, ආලොළෙන්තො වා ධම්මතං ධම්මසභාවං විලොමෙති විපරීතතො දහති. මහාපදෙසෙති මහාඅපදෙසෙ, බුද්ධාදයො මහන්තෙ මහන්තෙ අපදිසිත්වා වුත්තානි මහාකාරණානි. මහාපදෙසෙති වා මහාඔකාසෙ, මහන්තානි ධම්මස්ස පතිට්ඨානට්ඨානානීති වුත්තං හොති. තත්රායං වචනත්ථො – අපදිසීයතීති අපදෙසො, බුද්ධො අපදෙසො එතස්සාති බුද්ධාපදෙසො. එස නයො සෙසෙසුපි. අත්ථතො චායං මහාපදෙසො ‘‘සම්මුඛා මෙතං භගවතො සුත’’න්තිආදිනා කෙනචි ආභතස්ස ‘‘ධම්මො’’ති වා ‘‘අධම්මො’’ති වා විනිච්ඡයනෙ කාරණං. කිං පන තන්ති? තස්ස යථාභතස්ස සුත්තොතරණාදි එව. යදි එවං කථං චත්තාරොති? ධම්මස්ස ද්වෙ සම්පදායො භගවා, සාවකා ච. තෙසු සාවකා සඞ්ඝගණපුග්ගලවසෙන තිවිධා. එවං ‘‘අමුම්හා මයා අයං ධම්මො පටිග්ගහිතො’’ති අපදිසිතබ්බානං භෙදෙන චත්තාරො. තෙනාහ ‘‘සම්මුඛා මෙතං භගවතො සුත’’න්තිආදි. නෙත්තියම්පි වුත්තං ‘‘බුද්ධාපදෙසො සඞ්ඝාපදෙසො සම්බහුලත්ථෙරාපදෙසො එකත්ථෙරාපදෙසො’’ති.

සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතිමහාපදෙසෙති එත්ථ තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හානි තීණි පිටකානි අත්ථසූචනාදිඅත්ථෙන සුත්තං. යථාවුත්තස්ස සුත්තස්ස අනුලොමතො යථාවුත්තා එව චත්තාරො මහාපදෙසා සුත්තානුලොමං. පාළියා අත්ථගාහණෙන ධම්මතායං පතිට්ඨාපනතො අට්ඨකථා ආචරියවාදො. නයග්ගාහෙන අනුබුද්ධියා අත්තනො පටිභානං අත්තනොමති. එත්ථ ච සුත්තආචරියවාදඅත්තනොමතීනම්පි කෙනචි ආභතස්ස ධම්මාධම්මාදිභාවවිනිච්ඡයනෙ කාරණභාවසභාවතො මහාපදෙසතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සන්තිට්ඨති අප්පටිබාහන්තො, අවිලොමෙන්තො ච. තබ්බිපරියායෙන අතිධාවති. එකස්ස පදස්ස එකෙන පකාරෙන අත්ථං වත්වා තස්සෙව පුන පකාරන්තරෙන අත්ථං වදන්තො ¶ වා අපරෙහි පරියායෙහි නිද්දිසති නාම යථා ‘‘අවිජ්ජා දුක්ඛසච්චස්ස ¶ යාථාවසරසලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතී’’තිආදිං වත්වා පුන ‘‘අයං අවිජ්ජා දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණ’’න්ති වුත්තාපි ‘‘දුක්ඛසච්චස්ස එකදෙසො හොතී’’තිආදිවචනං. අථ වා හෙතුභාවෙන වුත්තස්ස අත්ථස්ස පුන ඵලභාවෙන වචනං තමෙවත්ථං පුනරාවත්තෙත්වා නිද්දිසනං යථා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වත්වා පුන ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති වචනං. අථ වා ‘‘සබ්බමෙතං භවචක්කං කම්මඤ්චෙව විපාකො ච. කිලෙසකම්මවිපාකවසෙන තිවිධ’’න්ති ච ආදිනා වුත්තස්සෙවත්ථස්ස දුවිධතිවිධාදිවිභාගදස්සනං තමෙවත්ථං පුනරාවත්තෙත්වා නිද්දිසනන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සත්තවොහාරොති ‘‘සත්තො’’ති සමඤ්ඤා. යෙ හි ධම්මෙ සමූහභූතෙ සන්තානවසෙන වත්තමානෙ උපාදාය සත්තපඤ්ඤත්ති, තස්සා තතො අඤ්ඤථානාඤ්ඤථාඅච්චන්තාභාවසඞ්ඛාතෙ අන්තෙ අනුපගම්ම යාථාවතො සඞ්ගහණං, බොධනඤ්ච ධම්මතායං අකුසලස්ස දුක්කරං දුරභිසම්භවන්ති. අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයධම්මස්ස සඞ්ඛාරාදිපච්චයුප්පන්නධම්මං පති හෙතුආදිනා පච්චයෙන පච්චයභාවො පච්චයාකාරො, පටිච්චසමුප්පාදොති අත්ථො.

වුත්තනයෙනාති ‘‘ආචරියෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙනා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. කාමඤ්චෙත්ථ සබ්බාපි අත්ථවණ්ණනා ඉමිනාව නයෙන කාතබ්බා, පටිච්චසමුප්පාදවණ්ණනාය පන ගරුතරභාවං දස්සෙන්තො එවං වදති.

පාළිධම්මන්ති තෙපිටකබුද්ධවචනං. පටිච්චසමුප්පාදන්ති පටිච්චසමුප්පාදපාළිං.

අත්ථං කත්වාති හිතං කත්වා. යථායං හිතාවහො හොති, එවං කත්වා. අට්ඨිං කත්වාති වා අත්තානං අත්ථිකං කත්වා. සුතචින්තාමයාදිං ඤාණවිසෙසං. තදඞ්ගවික්ඛම්භනාදිනා කිලෙසක්ඛයවිසෙසං.

භවාදීසු ආදීනවප්පටිච්ඡාදනතො, බලවූපනිස්සයතො, කම්මස්ස විසෙසහෙතුභාවතො ච වට්ටස්ස මූලකාරණං අවිජ්ජා. විපාකවට්ටනිමිත්තස්ස කම්මවට්ටස්ස කාරණභූතම්පි කිලෙසවට්ටං අවිජ්ජාමූලකන්ති දස්සනත්ථං අවිජ්ජා ආදිතො වුත්තා. තණ්හාපි හි අවිජ්ජාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙ එව විසයෙ අස්සාදානුපස්සිනො පවත්තති, න අඤ්ඤථා. මූලාදිදස්සනසාමඤ්ඤඤ්චාති ¶ වල්ලියා මූලමජ්ඣපරියොසානස්ස දස්සනෙන පටිච්චසමුප්පාදස්ස තංදස්සනසාමඤ්ඤඤ්ච යොජෙතබ්බං, සමන්තචක්ඛුනා සබ්බස්ස දිට්ඨත්තෙපි ¶ දෙසනාකාලෙ දෙසනාඤාණචක්ඛුනා බොධෙතබ්බතාවසෙන එකදෙසදස්සනස්ස අධිප්පෙතත්තා.

දිට්ඨිසහිතාය මානසහිතාය වා තණ්හාය ‘‘අහ’’න්ති, ඉතරාය ‘‘මම’’න්ති අභිවදතො. ‘‘අභිනන්දනතො’’ති හි ඉමිනා සප්පීතිකාය තණ්හාය පවත්ති දස්සිතා. ‘‘අභිවදතො’’ති ඉමිනා තතො බලවතරාය දිට්ඨිසහිතාය මානසහිතාය වා. ‘‘අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො’’ති ඉමිනා පන තතොපි බලවතමාය දිට්ඨිසහිතාය, කෙවලාය වා තණ්හාය පවත්ති දස්සිතා. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා ඨානඤ්හි අජ්ඣොසානං. තප්පච්චයන්ති තණ්හාපච්චයං. කථං පන නන්දිවචනෙන චතුබ්බිධම්පි උපාදානං වුත්තන්ති ආහ ‘‘නන්දිතා’’තිආදි. තත්ථ නන්දිතාතදවිප්පයොගතාහීති නන්දිභාවෙන සභාවතො තණ්හුපාදානං, තාය නන්දියා තණ්හාය අවිප්පයොගෙන අවිනාභාවෙන දිට්ඨුපාදානං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘දිට්ඨාභිනන්දනභාවෙනා’’ති ඉමිනා දිට්ඨියාපි නන්දිභාවමාහ.

පටිසන්ධිපවත්තිඵස්සාදයොති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච උප්පන්නඵස්සමනොසඤ්චෙතනාවිඤ්ඤාණානි. ‘‘විපාකවට්ටභූතෙ’’ති ච ඉදං පවත්තවිසෙසනං දට්ඨබ්බං. වට්ටූපත්ථම්භකාති වට්ටත්තයූපනිස්සයා. ඉතරෙති අකම්මජා. තස්මින්ති යථාවුත්තෙ ආහාරචතුක්කෙ. වත්තුං වට්ටන්තීති තණ්හානිදානූපනිස්සයතො ‘‘තණ්හානිදානා’’ති වත්තුං යුජ්ජන්ති.

යථා අරියමග්ගො අන්තද්වයවජ්ජිතමජ්ඣිමපටිපදාභාවතො ‘‘ඤායො’’ති වුච්චති, එවං පටිච්චසමුප්පාදොපීති ආහ ‘‘ඤායොති මග්ගො, සොයෙව වා පටිච්චසමුප්පාදො’’ති. අත්තනො පටිවෙධාය සංවත්තති අසම්මොහපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣිතබ්බත්තා. සංවත්තතීති ච නිමිත්තස්ස කත්තූපචාරවසෙනෙතං වුත්තං යථා ‘‘අරියභාවකරානි සච්චානි අරියසච්චානී’’ති. පකතිආදයො හෙට්ඨා සච්චවිභඞ්ගෙ හෙතුවිප්පටිපත්තිකථායං දස්සිතා එව. අකාරණං ‘‘කාරණ’’න්ති ගණ්හන්ති යථා කාපිලාදයො. න කිඤ්චි කාරණං බුජ්ඣන්ති යථා තං අඤ්ඤෙ බාලපුථුජ්ජනා. ඉතරාසන්ති මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා දෙසනාදීනං තිස්සන්නං. තදත්ථතාසම්භවෙපීති යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිදස්සනත්ථතාසම්භවෙපි. අත්ථන්තරසබ්භාවතොති පයොජනන්තරසබ්භාවතො. වුත්තානි හි අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 225) ‘‘ජරාමරණාදිකස්ස ¶ දුක්ඛස්ස අත්තනා අධිගතකාරණසන්දස්සනත්ථං. ආහාරනිදානවවත්ථාපනානුසාරෙන යාව අතීතං අද්ධානං අතිහරිත්වා පුන ¶ අතීතද්ධතො පභුති හෙතුඵලපටිපාටිසන්දස්සනත්ථං. අනාගතද්ධහෙතුසමුට්ඨානතො පභුති අනාගතද්ධසන්දස්සනත්ථ’’න්ති තිස්සන්නං යථාක්කමං තීණි පයොජනානි.

තංතංඵලපටිවෙධොති ජාතිආදීනං ජරාමරණාදිතංතංඵලාවගමො. අනුවිලොකයතොති පුරිමෙ විකප්පෙ විපස්සනානිමිත්තං අනුවිලොකනං, දුතියෙ දෙසනානිමිත්තං. කාමුපාදානභූතා තණ්හා මනොසඤ්චෙතනාහාරසඞ්ඛාතස්ස භවස්ස, තංසම්පයුත්තානං, තන්නිමිත්තානඤ්ච සෙසාහාරානං විසෙසපච්චයො හොතීති ආහ ‘‘ආහාරතණ්හාදයො පච්චුප්පන්නද්ධා’’ති. ආදි-සද්දෙන යාව විඤ්ඤාණං ගහෙතබ්බං. ආහාරතණ්හාදයොති එත්ථ පච්චුප්පන්නකම්මවට්ටපරියාපන්නෙ ආහාරෙ ගහෙත්වා අද්ධයොජනං කත්වා අනාගතවිපාකවට්ටපරියාපන්නෙ ගහෙත්වා යොජෙතුං වුත්තං ‘‘ආහාරා වා තණ්හාය පභාවෙතබ්බා අනාගතො අද්ධා’’ති. පභාවෙතබ්බාති ආයතිං උප්පාදෙතබ්බා. යුජ්ජතීති ඵලභූතෙ ආහාරෙ පච්චුප්පන්නෙ පච්චක්ඛතො දස්සෙත්වා ‘‘තංනිදානං තණ්හං තස්සා නිදාන’’න්තිආදිනා ඵලපරම්පරාය කාරණපරම්පරාය ච දස්සනං තථාබුජ්ඣනකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයානුලොමතො, ධම්මසභාවාවිලොමනතො ච යුත්තියා සඞ්ගය්හති. යදි තණ්හාදයො අතීතො අද්ධා, තණ්හාග්ගහණෙනෙව සඞ්ඛාරාවිජ්ජා ගහිතාති කිමත්ථං පුන තෙ ගහිතාති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරාවිජ්ජා තතොපි අතීතතරො අද්ධා වුත්තො සංසාරස්ස අනාදිභාවදස්සනත්ථ’’න්ති. අතීතන්ති වා අතීතතාසාමඤ්ඤෙන අතීතතරම්පි සඞ්ගහිතං දට්ඨබ්බං.

පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිආහාරකාති පුනබ්භවූපපත්තිපච්චයා. ඉති වචනතොති එවං වුත්තවචනසබ්භාවතො. විඤ්ඤාණාහාරො තාව පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා හෙතු, ඉතරෙ පන කථන්ති ආහ ‘‘තංසම්පයුත්තත්තා…පෙ… කබළීකාරාහාරස්සා’’ති. තස්ස ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිආහාරකා චත්තාරො ආහාරාති සම්බන්ධො. සද්ධාදීනං උපනිස්සයතා පරිච්චාගාදිකාලෙ, රාගාදීනං ගධිතස්ස භොජනාදිකාලෙ. තෙන යථාක්කමං කුසලාකුසලකම්මවිඤ්ඤාණායූහනං දස්සිතං. තස්මාති යස්මා ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිආහාරකා චත්තාරො ආහාරා ගය්හන්ති, තස්මා. පුරිමොයෙවත්ථොති ¶ ‘‘ආහාරතණ්හාදයො පච්චුප්පන්නද්ධා’’තිආදිනා වුත්තඅත්ථො. අතීතෙති අතීතෙ අද්ධනි. තතො පරන්ති තතො අතීතද්ධතො පරං පච්චුප්පන්නෙ අනාගතෙ ච අද්ධනි ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා. පච්චක්ඛානන්ති පච්චුප්පන්නභවපරියාපන්නතාය පච්චක්ඛභූතානං. පච්චුප්පන්නං හෙතුන්ති එතරහි වත්තමානං තණ්හාදිකං ආහාරාදීනං හෙතුං.

සුත්තං ¶ ආහරති ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103). වට්ටහෙතුනොති විපාකවට්ටහෙතුනො, සකලවට්ටහෙතුනො වා. අකුසලඤ්හි කම්මං කම්මවට්ටස්ස කිලෙසවට්ටස්ස ච පච්චයො හොතියෙව. ‘‘භවතණ්හායපි හෙතුභූතා’’ති ඉමිනා කිලෙසවට්ටස්සාපි අවිජ්ජාය පච්චයභාවමාහ. එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චතී’’තිආදිනා වට්ටසීසානම්පි අවිජ්ජාතණ්හානං සප්පච්චයතාදස්සනාපදෙසෙන සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛතධම්මානං හෙතුඵලපරම්පරාවිච්ඡෙදවුත්තියා පුරිමාය කොටියා අපඤ්ඤායනං විභාවෙති.

අවිජ්ජං තණ්හා අනුවත්තතීති දුක්ඛෙ තණ්හං අභිභවිත්වා පවත්තියා තතො අවිජ්ජාය බලවභාවමාහ. අවිජ්ජාභිභූතා හි සත්තා සතිපි තණ්හාපරිතස්සිතෙ එකන්තානත්ථසඤ්ඤිතං අත්තකිලමථානුයොගදුක්ඛමනුයුඤ්ජන්ති. තණ්හං අවිජ්ජා අනුවත්තතීති සුඛෙ අවිජ්ජං අභිභවිත්වා පවත්තියා තතො තණ්හාය බලවභාවමාහ. යදිපි සාවජ්ජසුඛානුභවෙ බලවතීයෙව අවිජ්ජා විජ්ජමානආදීනවං පටිච්ඡාදෙන්තී තිට්ඨති, තණ්හා පන තතොපි බලවතරතාය සත්තෙ විපුලානත්ථසඤ්හිතෙ අනරියෙ සුඛෙ නියොජෙතීති අවිජ්ජාය තදනුවත්තනං වුත්තං.

ආයතනඡක්කං වා කායොති සම්බන්ධො. චක්ඛාදිනිස්සයෙ සෙසධම්මෙති චක්ඛාදිනිස්සයභූතෙ, තප්පටිබද්ධෙ ච සසන්තානපරියාපන්නෙ ධම්මෙ. චක්ඛාදිනිස්සිතෙ එව කත්වාති චක්ඛාදිග්ගහණෙනෙව ගහිතෙ කත්වා. චක්ඛාදිකායන්ති චක්ඛාදිධම්මසමූහං පරෙසං පඤ්චක්ඛන්ධං. ඵස්සෙන ඵුට්ඨොති ආරම්මණං ඵුසන්තෙන විය උප්පන්නෙන සුඛවෙදනියෙන, දුක්ඛවෙදනියෙන ච ඵස්සෙන ඵුට්ඨො. ඵස්සෙ හි තථා උප්පන්නෙ තංසමඞ්ගීපුග්ගලො ඵුට්ඨොති වොහාරො හොතීති.

යථා සළායතනානි ඵස්සස්ස විසෙසපච්චයො, එවං වෙදනායපීති දස්සෙන්තො ‘‘සළායතනානං වෙදනාය විසෙසපච්චයභාව’’න්ති ආහ. තන්නිස්සිතන්ති ¶ සළායතනනිස්සිතං. අතීතද්ධාවිජ්ජාතණ්හාමූලකොති අතීතද්ධභූතඅවිජ්ජාතණ්හාමූලකො. කායස්ස භෙදා කායූපගොති උභයත්ථාපි කායසද්දෙන උපාදින්නක්ඛන්ධපඤ්චකො ගහිතො. තදුපගතා උපපජ්ජනං පටිසන්ධිග්ගහණං. උභයමූලොති අවිජ්ජාතණ්හාමූලො.

අනභිසමයභූතත්තාති අභිසමයස්ස පටිපක්ඛභූතත්තා. අවිජ්ජායාති අවිජ්ජාය සති.

ගහණන්ති ¶ ගහෙතබ්බතං. තස්මාති යස්මා සති සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරත්තෙපි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා පධානතාය විසුං වුත්තා ගොබලීබද්දඤායෙන, තස්මා. තත්ථ වුත්තම්පීති සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරෙසු වුත්තම්පි අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරං වජ්ජෙත්වා අග්ගහෙත්වා ඉතරෙ සඞ්ඛාරා යොජෙතබ්බා. එවඤ්හි අත්ථස්ස උද්ධරණුද්ධරිතබ්බතාද්වයං අසඞ්කරතො දස්සිතං හොති. ‘‘ඉධ වණ්ණෙතබ්බභාවෙනා’’ති ඉමිනා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරානං සතිපි සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරභාවෙ යථාවුත්තමෙව පධානභාවං උල්ලිඞ්ගෙති. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති තදෙකදෙසො වුත්තොති සම්බන්ධො. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ සඞ්ගණ්හනවසෙන සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරෙහි සඞ්ගහිතාපි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා ඉධ වණ්ණෙතබ්බභාවෙන පධානාති විසුං ගහිතා, පුරිමස්මිං තෙ වජ්ජෙත්වාති අයං විසෙසො. තෙනාහ ‘‘වණ්ණෙතබ්බසබ්බසඞ්ගහණවසෙන දුවිධතා වුත්තා’’ති. සාමඤ්ඤතො සඞ්ගය්හමානම්පි පධානභාවජොතනත්ථං විසුං ගය්හති යථා තං ‘‘පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා’’ති.

යෙන කුසලාකුසලධම්මා ‘‘විපාකධම්මා’’ති වුච්චන්ති, තං ආයූහනං, කිං පන තන්ති? අනුපච්ඡින්නතණ්හාවිජ්ජාමානෙ සන්තානෙ සබ්යාපාරතා. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධි…පෙ… ආයූහනරසා’’ති. චෙතනාපධානත්තා පන තස්ස චෙතනාකිච්චං කත්වා වුත්තං. රාසිකරණං, ආයූහනන්ති ච රාසිභූතස්ස රූපාරූපසඞ්ඛාතස්ස ඵලස්ස නිබ්බත්තනතො වුත්තං. ‘‘අනාරම්මණතා අබ්යාකතතා’’ති ඉදං අබ්යාකතස්සෙව අනාරම්මණත්තා අබ්යාකතසම්බන්ධිනී අනාරම්මණතාති කත්වා වුත්තං. ආයතනං, ඝටනන්ති ච තංතංද්වාරිකධම්මප්පවත්තනමෙව දට්ඨබ්බං.

අනනුබොධාදයො අවිජ්ජාපදනිද්දෙසෙ ආගතා. අවිජ්ජාපදසම්බන්ධෙන දිට්ඨිවිප්පයුත්තාති ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො. අසණ්ඨානත්තාති අවිග්ගහත්තා.

සොකාදීනං ¶ සබ්භාවාති ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති අනිට්ඨාපෙත්වා තදනන්තරං සොකාදීනම්පි වුත්තානං විජ්ජමානත්තා තෙසං වසෙන අඞ්ගබහුත්තප්පසඞ්ගෙ පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානං බහුභාවෙ ආපන්නෙ. ද්වාදසෙවාති කථං ද්වාදසෙව, නනු සොකාදයොපි ධම්මන්තරභූතා පටිච්චසමුප්පාදදෙසනායං වුත්තාති? සච්චං වුත්තා, න පන අඞ්ගන්තරභාවෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඵලෙනාති ඵලභූතෙන ජරාමරණඞ්ගසඞ්ගහිතෙන සොකාදිනා. මූලඞ්ගං දස්සෙතුන්ති ඉමාය පටිච්චසමුප්පාදදෙසනාය මූලභූතං අවිජ්ජඞ්ගං සොචනාදීහි සම්මොහාපත්තිකථනෙන දස්සෙතුං තෙ සොකාදයො වුත්තා භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදදස්සනත්ථං. ජරාමරණං කාරණං එතෙසන්ති ජරාමරණකාරණා ¶ , සොකාදයො, තබ්භාවො ජරාමරණකාරණතා. ජරාමරණං නිමිත්තං එතස්සාති ජරාමරණනිමිත්තං. තං තන්නිමිත්තානන්ති එත්ථ තන්ති සුත්තං. තන්නිමිත්තානං දුක්ඛනිමිත්තානං සොකාදීනං. තතො පරායාති අනාගතෙ දුතියත්තභාවතො පරාය තතියත්තභාවාදීසු පටිසන්ධියා. හෙතුහෙතුභූතාති කාරණස්ස කාරණභූතා. පටිසන්ධියා හි සඞ්ඛාරා කාරණං, තෙසං අවිජ්ජා. සුත්තන්ති ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති (ම. නි. 1.2, 17; සං. නි. 2.61; ධ. ස. 1007) ඉමං සුත්තං සන්ධාය වදති. අවිජ්ජා සොකාදීනං කාරණන්ති දස්සිතා අස්සුතවතාය අවිජ්ජාභිභවනදීපනියා තදුප්පත්තිවචනතො. ‘‘න සොකාදීනං බාලස්ස ජරාමරණනිමිත්තතාමත්තස්ස සාධකං සුත්ත’’න්ති වුත්තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘න චා’’තිආදි වුත්තං. තෙන න ච ජරාමරණනිමිත්තමෙව දුක්ඛං දුක්ඛං, අථ ඛො අවිජ්ජානිමිත්තම්පෙත්ථ වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති. එවං ජරාමරණෙන සොකාදීනං එකසඞ්ඛෙපං කත්වා ද්වාදසෙව පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

කස්මා පනෙත්ථ ජරාමරණන්තා එව දෙසනා කතා, කිං තතො පරා පවත්ති නත්ථීති? නො නත්ථි, අප්පහීනකිලෙසස්ස හි කම්මතො, විඤ්ඤාණාදිපරියොසානභූතාය ච චුතියා පටිසන්ධිපාතුභාවොති පවත්තිතදුපරමභූතං ජරාමරණං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිනිමිත්තං. තං පන කම්මූපපත්තිභවතො ජාතියා දස්සිතත්තා ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති ඉමිනාව පකාසිතන්ති න පුන වුච්චති, න තතො පරං පවත්තියා අභාවතො. එකකම්මනිබ්බත්තස්ස ච සන්තානස්ස ¶ ජරාමරණං පරියොසානං. සති කිලෙසවට්ටෙ කම්මුනා තතො පුනබ්භවූපපත්ති, අසති පන තස්මිං ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති ජරාමරණපරියොසානාව දෙසනා කතා. යස්මා පන න අමරණා ජරා අත්ථි සබ්බෙසං උප්පත්තිමන්තානං පාකානන්තරභෙදතො, න චාජරං මරණං අපාකභෙදාභාවා, තස්මා තදුභයමෙකමඞ්ගං කතං, න නාමරූපං විය උභයට්ඨානෙ එකජ්ඣං උප්පත්තියා, සළායතනං විය වා ආයතනභාවෙන කිච්චසමතාය. යා පනායං ඔසානං ගතා පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති දීපිතා, තාය ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්තිආදි, කිලෙසකම්මාභාවෙ තදභාවතො ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එවමාදි එව වා අත්ථතො පකාසිතො හොතීති වට්ටත්තයස්ස අනවට්ඨානෙන පරිබ්භමනං දස්සිතං හොති. අථ වා ජරාගහණෙන පරිපක්කපරිපක්කතරාදික්කමෙන වත්තමානං නාමරූපාදි, සොකාදි ච ගය්හති, තථාස්ස පරිපාකකාලවත්තිනී අවිජ්ජා ච. යථාහ –

‘‘ස ¶ ඛො සො, භික්ඛවෙ, කුමාරො වුද්ධිමන්වාය ඉන්ද්රියානං පරිපාකමන්වාය පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගීභූතො පරිචාරෙති චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යෙහි රූපෙහි…පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහි…පෙ… රජනීයෙහි. සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා පියරූපෙ රූපෙ සාරජ්ජති, අප්පියරූපෙ රූපෙ බ්යාපජ්ජති, අනුපට්ඨිතකායසති ච විහරති පරිත්තචෙතසො, තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං නප්පජානාති, යත්ථස්ස තෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තී’’තිආදි (ම. නි. 1.408).

එත්ථ හි පරිපක්කින්ද්රියස්ස ඡසු ද්වාරෙසු සරාගාදිග්ගහණෙන තදවිනාභාවිතාය විමුත්තියා අප්පජානනෙ ච සොකාදීනං පච්චයභූතා අවිජ්ජා පකාසිතා. අපිච ‘‘පියප්පභවා සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා’’ති වචනතො කාමාසවභවාසවෙහි, ‘‘තස්ස ‘අහං රූපං, මම රූපන්ති පරියුට්ඨට්ඨායිනො…පෙ… රූපවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා උප්පජ්ජන්ති සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා’’ති (සං. නි. 3.1) වචනතො දිට්ඨාසවතො, ‘‘අස්සුතවා’’තිආදිවචනතො ¶ අවිජ්ජාසවතො සොකාදීනං පවත්ති දීපිතාති තෙසං හෙතුතාය තග්ගහණෙන ගහිතා ආසවා. තෙසං සයඤ්ච ජරාසභාවතාය ජරාගහණෙන ගය්හන්ති, තතො ච ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති වචනතො ආසවනිමිත්තාය ච අවිජ්ජාය ජරාගහණෙන ගහණං. තතො ච ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ආවට්ටති භවචක්කං. අපිච ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති වත්වා ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති වදන්තෙනපි භවචක්කස්ස අනවට්ඨානතො පරිබ්භමනං දස්සිතං. එත්ථ හි විඤ්ඤාණෙන අවිජ්ජානිවුතස්ස පුනබ්භවො දස්සිතො, ජාතියා තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස, උභයත්ථ උභින්නං අනුවත්තමානත්තාති අවිජ්ජාතණ්හානිමිත්තං භවචක්කං අනවට්ඨානතො පරිබ්භමතීති අයමත්ථො දීපිතොති ජරාමරණන්තාපි දෙසනා න තතො පරං පවත්තියා අභාවං සූචෙති අතදත්ථත්තා, න ච පච්චයන්තරදස්සනත්ථමෙව පුන වචනන්ති සක්කා විඤ්ඤාතුං එකත්රෙව තදුභයදෙසනාය තස්ස සිද්ධත්තා. තථා යං කම්මං අවිජ්ජාහෙතුකං, තං තණ්හාහෙතුකම්පි. යං තණ්හාහෙතුකං, තං අවිජ්ජාහෙතුකම්පි වෙදිතබ්බං. කස්මා? ද්වින්නං භවමූලානං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරහතො. යථා හි තණ්හාපච්චයා කාමුපාදානහෙතුකං කම්මභවසඞ්ඛාරං වදන්තො න විනා භවතණ්හාය අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයොති දස්සෙති. තථා තමෙව අවිජ්ජාපච්චයං දෙසෙන්තො න අන්තරෙන අවිජ්ජාය භවතණ්හා කම්මභවස්ස පච්චයොති. තතො ච පුබ්බෙ පවත්තා අවිජ්ජාදිපච්චයා සඞ්ඛාරාදයො ¶ , තණ්හුපාදානාදිපච්චයා භවාදයො ච, තථා තණ්හාහෙතුඋපාදානපච්චයා භවො, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, භවපච්චයා ජාති, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, විඤ්ඤාණාදිපච්චයානාමරූපාදීති එවමෙතෙසං අඞ්ගානං පුබ්බාපරසම්බන්ධො දස්සිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.

226. පිතා ¶ කථීයතීති අසුකො අසුකස්ස පිතාති පිතුභාවෙන කථීයති. කථියමානො ච අසන්දෙහත්ථං අඤ්ඤෙහි මිත්තදත්තෙහි විසෙසෙත්වා කථීයතීති තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දීඝො…පෙ… දත්තො’’ති.

යාථාවොති අවිපරීතො. කිච්චජාතිතොති පටිච්ඡාදනකිච්චතො, උප්පජ්ජනට්ඨානතො ච.

ගහණකාරණවසෙනාති ගහණස්ස කාරණභාවවසෙන. අඤ්ඤසෙතාදීනං නිවත්තකානීති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධො.

ඡාදෙන්තියාති ඡාදනාකාරෙන පවත්තන්තියා. තථා පවත්තනහෙතු තංසම්පයුත්තා අවිජ්ජාසම්පයුත්තා දුක්ඛාරම්මණා හොන්ති.

තස්මාති සභාවතො අගම්භීරත්තා තෙසං දුද්දසභාවකරණී තදාරම්මණතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජති. ඉතරෙසන්ති නිරොධමග්ගානං. සමානෙපි පණීතඅසංකිලෙසිකාදිභාවෙ සප්පච්චයතො අප්පච්චයස්ස විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘මග්ගස්සා’’තිආදි වුත්තං.

අවිජ්ජාපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘සොධෙති ¶ අපුඤ්ඤඵලතො’’ති ඉමිනා පුඤ්ඤස්ස විපාකදුක්ඛවිවිත්තතං ආහ, ‘‘දුක්ඛතො’’ති ඉමිනා චෙතොදුක්ඛවිවිත්තතං, ‘‘සංකිලෙසතො’’ති ඉමිනා කිලෙසදුක්ඛවිවිත්තතං. ‘‘අපුඤ්ඤඵලතො’’ති වා ඉමිනා පුඤ්ඤස්ස ආයතිං හිතතං දස්සෙති. ‘‘දුක්ඛසංකිලෙසතො’’ති ඉමිනා පවත්තිහිතතං පවත්තිසුඛතඤ්ච දස්සෙති. තංනිප්ඵාදනෙනාති හිතසුඛනිබ්බත්තනෙන. පුජ්ජභවනිබ්බත්තකො පුජ්ජනිබ්බත්තකො.

‘‘එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු පුඤ්ඤඵලම්පි පුඤ්ඤන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘පුඤ්ඤුපගන්ති භවසම්පත්තුපග’’න්ති.

ආදිභාවනාති ‘‘පථවී පථවී’’තිආදිනා කසිණෙසු පවත්තභාවනා. පථවී පථවීති වා එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා. තෙන ¶ ඉතරකසිණානං ගහණං. ආදිභාවනාතිආදිභූතා භාවනා. සා හි ‘‘පරිකම්ම’’න්ති වුච්චති. මණ්ඩලකරණං කසිණමණ්ඩලකරණං.

දානවසෙනාති දෙය්යධම්මපරිච්චාගවසෙන. චිත්තචෙතසිකා ධම්මා දානං දිය්යති එතෙනාති. තත්ථාති තෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු. දානං ආරබ්භාති තෙහි නිබ්බත්තියමානං පරිච්චාගං උද්දිස්ස. යථා වා සො නිප්පජ්ජති, තථා ඨපෙත්වා. අධිකිච්චාති තස්සෙව වෙවචනං. යථා වා සම්පයුත්තෙහි නිබ්බත්තියමානා දානකිරියා නිප්ඵත්තිවසෙන අධිකතං පාපුණාති, තථා කත්වා. චෙතනාවසෙනෙව හි දානාදිකම්මනිප්ඵත්ති. ඉතරෙසූති ‘‘සීලං ආරබ්භා’’තිආදීසු.

අසරික්ඛකම්පීති අත්තනා අසදිසම්පි කටත්තාරූපන්ති සම්බන්ධො. විනාපි චතුත්ථජ්ඣානවිපාකෙන. රූපතණ්හාසඞ්ඛාතස්සාති ‘‘රූපතණ්හා’’ති එත්ථ වුත්තරූපතණ්හමාහ. ගුඤ්ජන්ති ගුඤ්ජඵලපරිමාණං ධාරණීයවත්ථුං. තථා තණ්ඩුලං.

‘‘වචනවිසෙසමත්තමෙවා’’ති අත්ථවිසෙසාභාවො වුත්තොති අත්ථවිසෙසාභාවමාහ ‘‘කායද්වාරෙ පවත්ති ¶ එව හි ආදානාදිපාපනා’’ති. පුරිමෙනාති ‘‘කායද්වාරෙ පවත්තා’’ති ඉමිනා. තඤ්හි පවත්තිමත්තකථනතො ද්වාරූපලක්ඛණං හොති. පච්ඡිමෙනාති ‘‘ආදානා’’දිවචනෙන.

කායවචීසඞ්ඛාරග්ගහණෙති උද්දෙසං සන්ධායාහ. කායවචීසඤ්චෙතනාගහණෙති නිද්දෙසං. විඤ්ඤාණස්සාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස. සහජාතස්ස පන අනන්තරස්ස ච පච්චයො හොතියෙව. ‘‘කුසලා විපාකධම්මා චා’’ති ඉදං සෙක්ඛපුථුජ්ජනසන්තානෙ අභිඤ්ඤාචෙතනා ඉධාධිප්පෙතා, න ඉතරාති කත්වා වුත්තං. තෙන යථාවුත්තඅභිඤ්ඤාචෙතනාපි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො සියා කුසලසභාවත්තා, විපාකධම්මත්තා වා තදඤ්ඤකුසලාකුසලචෙතනා වියාති දස්සෙති. තයිදං ලොකුත්තරකුසලාය අනෙකන්තිකං. න හි සා පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො. අථ විපාකදායිනීති වුච්චෙය්ය, එවම්පි අහොසිකම්මෙන අනෙකන්තිකං. න හි තස්සා විපාකුප්පාදනං අත්ථීති ආහ ‘‘න විපාකුප්පාදනෙන කුසලතා විපාකධම්මතා චා’’ති. කෙවලඤ්හි යා අඤ්ඤෙසං විපාකධම්මානං සබ්යාපාරා සඋස්සාහා පවත්ති, තදාකාරාවස්සා අප්පහීනකිලෙසෙ සන්තානෙ පවත්තීති විපාකධම්මතා, අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලතා ච වුත්තා. එවම්පි යදි විපාකධම්මා අභිඤ්ඤාචෙතනා, කථං අවිපාකාති? අසම්භවතොති තං ¶ අසම්භවං දස්සෙතුං ‘‘සා පනා’’තිආදි වුත්තං. අභිඤ්ඤාචෙතනා හි යදි විපාකං උප්පාදෙය්ය, සභූමිකං වා උප්පාදෙය්ය අඤ්ඤභූමිකං වා. තත්ථ අඤ්ඤභූමිකස්ස තාව උප්පාදනං අයුත්තං පච්චයාභාවතො, තථා අදස්සනතො ච. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. සභූමිකං නවත්තබ්බාරම්මණං වා උප්පාදෙය්ය පරිත්තාදිආරම්මණං වා, තෙසු අත්තනො කම්මසමානාරම්මණතාය රූපාවචරවිපාකස්ස දස්සිතත්තා, පරිත්තාදිආරම්මණත්තා ච අභිඤ්ඤාචෙතනාය නවත්තබ්බාරම්මණං න උප්පාදෙය්ය. තථා එකන්තනවත්තබ්බාරම්මණත්තා රූපාවචරවිපාකස්ස පරිත්තාදිආරම්මණඤ්ච න උප්පාදෙය්යාති අයමසම්භවො. තෙනාහ ‘‘අත්තනා සදිසාරම්මණඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ තිට්ඨානිකන්ති පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන ඨානත්තයවන්තං. ‘‘පථවීකසිණං ආපොකසිණ’’න්තිආදිනා කුසලෙන අභින්නං කත්වා විපාකස්ස ආරම්මණං දෙසිතන්ති ආහ ‘‘චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ…පෙ… වුත්තත්තා’’ති. ‘‘රූපාවචරතිකචතුක්කජ්ඣානානි කුසලතො ච විපාකතො ච කිරියතො ච චතුත්ථස්ස ඣානස්ස විපාකො ආකාසානඤ්චායතනං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ඉමෙ ධම්මා නවත්තබ්බා ‘‘පරිත්තාරම්මණා’’තිපි ‘මහග්ගතාරම්මණා’තිපි ‘අප්පමාණාරම්මණා’තිපී’’ති වචනතො රූපාවචරවිපාකො එකන්තනවත්තබ්බාරම්මණොති ආහ ‘‘න ච රූපාවචරවිපාකො පරිත්තාදිආරම්මණො අත්ථී’’ති. ස්වායමසම්භවො පරිත්තාදිආරම්මණාය අභිඤ්ඤාචෙතනාය විපාකාභාවං සාධෙති, න නවත්තබ්බාරම්මණාය ¶ . නවත්තබ්බාරම්මණාපි හි සා අත්ථීති න බ්යාපීති විපාකානුප්පාදනෙ තස්සා අඤ්ඤං කාරණං දස්සෙතුං ‘‘කසිණෙසු චා’’තිආදිමාහ. සමාධිවිජම්භනභූතා අභිඤ්ඤා සමාධිස්ස ආනිසංසමත්තන්ති ‘‘සමාධිඵලසදිසා’’ති වුත්තං. තස්ස තස්ස අධිට්ඨානවිකුබ්බනදිබ්බසද්දසවනාදිකස්ස යදිච්ඡිතස්ස කිච්චස්ස නිප්ඵාදනමත්තං පන අභිඤ්ඤාචෙතනා, න කාලන්තරඵලා, දිට්ඨධම්මවෙදනීයං විය නාපි විපාකඵලා, අථ ඛො යථාවුත්තආනිසංසඵලා දට්ඨබ්බා.

කෙචි පන ‘‘සමානභූමිකතො ආසෙවනලාභෙන බලවන්තානි ඣානානීති තානි විපාකං දෙන්ති සමාපත්තිභාවතො, අභිඤ්ඤා පන සතිපි ඣානභාවෙ තදභාවතො තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ ආගන්තුකාවාති දුබ්බලා, තස්මා විපාකං න දෙතී’’ති වදන්ති. තං අකාරණං පුනප්පුනං පරිකම්මවසෙන අභිඤ්ඤායපි වසීභාවසබ්භාවතො. යං පන වදන්ති ‘‘පාදකජ්ඣානෙ අත්තනා සමානසභාවෙහි ජවනෙහි ලද්ධාසෙවනෙ සම්මදෙව වසීභාවප්පත්තෙ ¶ පරිසුද්ධතාදිඅට්ඨඞ්ගසමන්නාගමෙන සාතිසයෙ ජාතෙ අභිඤ්ඤා නිබ්බත්තන්ති, තාසඤ්ච චතුත්ථජ්ඣානිකත්තා චතුත්ථජ්ඣානභූමිකො එව විපාකො නිබ්බත්තෙය්ය, සො ච යථාවුත්තගුණෙන බලවතා පාදකජ්ඣානෙනෙව කතොකාසෙන සිජ්ඣතීති අනොකාසතාය අභිඤ්ඤා න විපාකං දෙතී’’ති. තම්පි අකාරණං අවිපාකභාවතො තාසං. සති හි විපාකදායිභාවෙ විපාකස්ස අනොකාසචොදනා යුත්තා, අවිපාකතා ච තාසං වුත්තනයා එව.

න හොතීති විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතීති. උද්ධච්චචෙතනාපි අභිඤ්ඤාචෙතනාතො නිබ්බිසෙසෙන වුත්තාති මඤ්ඤමානො ‘‘විපාකෙ’’ති ච වචනං න විපාකාරහතාමත්තවාචකො, අථ ඛො විපාකසබ්භාවවාචකොති ආහ ‘‘විචාරෙතබ්බ’’න්ති. තථා ච වුත්තං ‘‘න හි ‘විපාකෙ’ති වචනං විපාකධම්මවචනං විය විපාකාරහතං වදතී’’ති. තත්ථ යං විචාරෙතබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – යස්මා උද්ධච්චචෙතනා පවත්තිවිපාකමෙව දෙති, න පටිසන්ධිවිපාකං, තස්මා තස්සා පවත්තිවිපාකස්ස වසෙන විභඞ්ගෙ විපාකො උද්ධටො. උභයවිපාකදායිකාය පන චෙතනාය නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයො වුච්චතීති තදභාවතො පට්ඨානෙ තස්සා සො න වුත්තො. යං පන අට්ඨකථායං ‘‘විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බා’’ති (විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස) වුත්තං, තං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණමෙව සන්ධාය වුත්තං. ‘‘එවං උද්ධච්චචෙතනාපි ¶ න හොතී’’ති ඉදම්පි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයතාභාවමත්තං ගහෙත්වා වුත්තං. එවඤ්හෙත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤං පාළියා අට්ඨකථාය ච අවිරොධො දට්ඨබ්බො.

එත්ථාති උද්ධච්චචෙතනාය විපාකදානෙ. අමතග්ගපථෙති එවංනාමකෙ පකරණෙ. ‘‘පුථුජ්ජනසන්තානෙ අකුසලා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සෙක්ඛසන්තානෙ භාවනාය පහාතබ්බා’’ති ඉමස්ස අත්ථස්ස වුත්තත්තා ‘‘පුථුජ්ජනානං පනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘න වුච්චන්තී’’ති ඉමිනා පුථුජ්ජනෙ පවත්තබහිද්ධාසංයොජනාදීනං භාවනාය පහාතබ්බපරියායාභාවං දස්සෙති. ‘‘යදි වුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා තමෙවත්ථං යුත්තිතො ච ආගමතො ච විභාවෙති. තත්ථ කෙසඤ්චීති සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං. කෙචීති සක්කායදිට්ඨිආදයො. කදාචීති අතීතාදිකෙ කිස්මිඤ්චි කාලෙ. චත්තත්තාතිආදි ¶ පරියායවචනං. උපනිස්සායාති උපනිස්සයපච්චයෙ කත්වා.

ඉතරෙසන්ති නදස්සනෙනපහාතබ්බානං. න ච න හොන්තීති සම්බන්ධො. එවඤ්ච කත්වාති යථාවුත්තපාළියං උද්ධච්චග්ගහණෙන උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදො ගහිතො, න යත්ථ කත්ථචි උද්ධච්චන්ති එවමත්ථෙ සති. තන්ති දිට්ඨිං. ‘‘අතීතාදිභාවෙන නවත්තබ්බත්තෙ’’ති කස්මා වුත්තං, නනු අනාගතා එව පහාතබ්බාති? න, උප්පජ්ජනාරහා නිප්පරියායෙන අනාගතා නාම, පහාතබ්බා පන න උප්පජ්ජනාරහාති තෙසං අතීතාදිභාවෙන නවත්තබ්බතා වුත්තා. දස්සනං අපෙක්ඛිත්වාති භාවිතං දස්සනමග්ගං උපනිධාය. සහායවිරහාති දස්සනපහාතබ්බසඞ්ඛාතසහකාරිකාරණාභාවතො. විපාකං න ජනයන්තීති සකලකිලෙසපරික්ඛයෙ විය එකච්චපරික්ඛයෙපි තන්නිමිත්තං තං එකච්චං කම්මං න විපච්චතීති අධිප්පායො. විපාකො විභඞ්ගෙ වුත්තොති පටිසන්ධිපවත්තිභෙදං දුවිධම්පි විපාකං සන්ධායාහ.

අකුසලානන්ති යථාවුත්තවිසෙසානං පුථුජ්ජනසන්තානෙ අකුසලානං. අප්පහාතබ්බානන්ති අප්පහාතබ්බසභාවානං කුසලාදීනං. අප්පහාතබ්බවිරුද්ධසභාවතා සාවජ්ජතා. ‘‘එවම්පී’’තිආදි දොසන්තරදස්සනං. තෙන යදිපි තෙසං අකුසලානං ඉමස්මිං තිකෙ තතියපදසඞ්ගහො න සියා, නවත්තබ්බතා පන ආපජ්ජතීති දීපෙති. සබ්බෙන සබ්බං ධම්මවසෙන අසඞ්ගහිතස්ස තිකදුකෙසු නවත්තබ්බතාපත්තීති ආහ ‘‘නාපජ්ජතී’’ති. ඉදානි තං නවත්තබ්බතානාපජ්ජනං ‘‘චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ’’තිආදිනා කාරණතො, නිදස්සනතො ච විභාවෙති. යත්ථාති යස්මිං තිකෙ. නියොගතොති නියමතො එකන්තතො. තෙසන්ති පදත්තයසඞ්ගහිතධම්මානං. යථාවුත්තපදෙසු වියාති යථාවුත්තෙසු ¶ පඨමාදීසු තීසු පදෙසු. යථා භින්දිතබ්බා චිත්තුප්පාදා, ඉතරෙ ච යථාරහං රාසිත්තයවසෙන භින්දිත්වා භජාපිතා තංතංකොට්ඨාසතො කතා, එවං. තත්ථාපීති චතුත්ථකොට්ඨාසෙපි. භජාපෙතබ්බෙති නවත්තබ්බභාවං භජාපෙතබ්බෙ. තදභාවාති තස්ස චතුත්ථකොට්ඨාසස්ස අභාවා. තථාති නවත්තබ්බභාවෙන.

උප්පන්නත්තිකෙ අතීතා, ඉධ යථාවුත්තඅකුසලා න වුත්තා, අපෙක්ඛිතබ්බභාවෙනාරහිතාපි තංසභාවානතිවත්තනතො තථා වුච්චන්තීති නවත්තබ්බතාපත්තිදොසං පරිහරන්තො තස්ස උදාහරණං තාව දස්සෙතුං ‘‘අථ ¶ වා යථා සප්පටිඝෙහී’’තිආදිමාහ. තංසභාවො චෙත්ථ සාවජ්ජතාවිසිට්ඨො දස්සනපහාතබ්බභාවාභාවො. ‘‘එවඤ්ච සතී’’තිආදිනා ඉමස්මිං පක්ඛෙ ලද්ධගුණං දස්සෙති. භාවනාය පහාතබ්බානන්ති පරියායෙන නිප්පරියායෙන ච භාවනාය පහාතබ්බානං, තත්ථ පුරිමානං අමුඛ්යසභාවත්තා, පච්ඡිමානං අවිපාකත්තා නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයතා න වුත්තාති අධිප්පායො. යථා ච භාවනාය පහාතබ්බානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො නත්ථි, එවං දස්සනෙන පහාතබ්බානං වසෙන තෙසං පච්චයලාභොපි නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘න ච…පෙ… වුත්තා’’ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘යෙ හි…පෙ… පවත්තන්තී’’ති. තත්ථ න තෙ දස්සනතො උද්ධං පවත්තන්තීති යෙ දස්සනෙන පහාතබ්බපච්චයා කිලෙසා, තෙ දස්සනෙන පහාතබ්බපක්ඛිකා එවාති තෙසං භාවනාය පහාතබ්බපරියායො එව නත්ථි, කථං තෙසං වසෙන දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයොති වුච්චෙය්යාති අත්ථො. අථ වා යෙ පුථුජ්ජනසන්තානෙ න දස්සනෙන පහාතබ්බා, න තෙ පරමත්ථතො භාවනාය පහාතබ්බා. යෙ පන තෙ සෙක්ඛසන්තානෙ, න තෙසං පච්චයභූතා දස්සනෙන පහාතබ්බා අත්ථීති එවම්පි දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයොති න වුත්තාති වෙදිතබ්බං. යදි දස්සනෙනපහාතබ්බපච්චයා කිලෙසා දස්සනපක්ඛිකා, තප්පච්චයං උද්ධච්චසහගතං දස්සනෙන පහාතබ්බං සියාති කථං තස්ස එකන්තභාවනාය පහාතබ්බතා වුත්තාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බපච්චයස්සා’’තිආදි. තස්මාති යස්මා සරාගවීතරාගසන්තානෙසු සහායවෙකල්ලෙන කම්මස්ස විපාකාවිපාකධම්මතා විය පුථුජ්ජනසෙක්ඛසන්තානෙසු උද්ධච්චසහගතස්ස වුත්තනයෙන සවිපාකාවිපාකතා සිද්ධා, තස්මා. තස්සාති උද්ධච්චසහගතස්ස. තාදිසස්සෙවාති උද්ධච්චසහගතභාවෙන එකසභාවස්ස.

එත්ථ ච යං ‘‘න භාවනාය පහාතබ්බම්පි අත්ථි උද්ධච්චසහගත’’න්තිආදි අමතග්ගපථෙ වුත්තං, තං අකාරණං, කස්මා? තස්ස එකන්තෙන භාවනාය පහාතබ්බත්තා. යථාහ ¶ ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනාය පහාතබ්බා? උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති (ධ. ස. 1583). යදි හි උද්ධච්චසහගතං න භාවනාය පහාතබ්බම්පි අභවිස්ස, යථා අතීතාරම්මණත්තිකෙ ‘‘නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථී’’ති ¶ වත්වා ‘‘කාමාවචරකුසලස්ස විපාකතො දස චිත්තුප්පාදා’’තිආදිනා පුන විභජිත්වා වුත්තං, එවමිධාපි ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනාය පහාතබ්බා? නියොගා භාවනාය පහාතබ්බා නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො සියා භාවනාය පහාතබ්බො, සියා න වත්තබ්බො ‘දස්සනෙන පහාතබ්බො’තිපි ‘භාවනාය පහාතබ්බො’තිපී’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, න ච තථා වුත්තං. යා ච තමත්ථං පටිපාදෙන්තෙන ‘‘යදි වුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා යුත්ති වුත්තා, සාපි අයුත්ති. කස්මා? දස්සනෙන පහාතබ්බාරම්මණානං රාගදිට්ඨිවිචිකිච්ඡුද්ධච්චානං දස්සනෙන පහාතබ්බභාවස්සෙව ඉච්ඡිතත්තා.

යඤ්ච ‘‘උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදො වුත්තොති දස්සෙතුං අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ උද්ධච්චස්ස අනුද්ධරණං කාරණභාවෙන වුත්තං, තම්පි අකාරණං අඤ්ඤථාපි සාවසෙසපාඨදස්සනතො. තථා හි ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස, අනාගතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.18.2) එතෙසං විභඞ්ගෙ චෙතොපරියඤාණග්ගහණං කත්වා ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්සා’’ති ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ලබ්භමානම්පි චෙතොපරියඤාණග්ගහණං න කතං.

සහායභාවො ච දස්සනෙන පහාතබ්බානං භාවනාය පහාතබ්බස්ස විපාකදානං පති විචාරෙතබ්බො. කිං අවිජ්ජාදි විය දානාදීනං උප්පත්තියා එව විකුප්පාදනසමත්ථතාපාදනෙන දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බානං සහකාරිකාරණං හොන්ති, උදාහු කිලෙසො විය කම්මස්ස පටිසන්ධිදානෙ සතීති, කිඤ්චෙත්ථ – යදි පුරිමනයො, සොතාපන්නාදිසෙක්ඛසන්තානෙ භාවනාය පහාතබ්බස්ස කිරියභාවො ආපජ්ජති, සහායවෙකල්ලෙන අවිපාකසභාවතාය ආපාදිතත්තා ඛීණතණ්හාවිජ්ජාමානෙ සන්තානෙ දානාදි විය. අථ දුතියො, භාවනාය පහාතබ්බාභිමතස්සාපි දස්සනෙන පහාතබ්බභාවො ආපජ්ජති, පටිසන්ධිදානෙ සති අපායගමනීයසභාවානතිවත්තනතො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව, තස්මා පාළියා අට්ඨකථාය ¶ ච අවිරුජ්ඣනවසෙනෙත්ථ අත්ථවිනිච්ඡයො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

සාති ¶ උද්ධච්චචෙතනා. විඤ්ඤාණපච්චයභාවෙති සම්පුණ්ණවිපාකවිඤ්ඤාණපච්චයභාවෙ. කාරණං දස්සෙන්තොති අවිකලඵලුප්පාදනාධිකාරෙ තදභාවතො යදිපි උද්ධච්චචෙතනා විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බා, අවිජ්ජාය පන පච්චයුප්පන්නභාවෙ ගහෙතබ්බාති ඉමං කාරණං දස්සෙන්තො. සබ්බාපීති වීසතිපි. තෙනාහ ‘‘එකවීසතීති වත්තබ්බ’’න්ති. තන්ති යෙන කාරණෙන සඞ්ඛාරග්ගහණෙන අභිඤ්ඤාචෙතනාය අග්ගහණං, තං කාරණං. ඉතරාවචනස්සාපීති උද්ධච්චචෙතනාවචනස්සාපි. කිං පන තං? විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවාභාවො එව. භෙදාභාවාති කායවචීසඞ්ඛාරවසෙන විභාගාභාවතො. සංයොගොති තිකන්තරපදවසෙන සංයොජනං, තථා සඞ්ගහොති අත්ථො.

සුඛසඤ්ඤාය ගහණං අස්සාදනන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘සුඛසඤ්ඤාය…පෙ… දස්සෙතී’’ති. ‘‘සුඛසඤ්ඤායා’’ති ච ඉදං කරණත්ථෙ කරණවචනං. විපල්ලාසො හි දුක්ඛෙ සුඛසඤ්ඤා. යං පන අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤාණෙනා’’ති වුත්තං, තං හෙතුම්හි කරණවචනං විපල්ලාසස්සාදනානං අවිජ්ජාය හෙතුභාවදස්සනතො. ‘‘රථො සෙතපරික්ඛාරො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.4) පරිවාරත්ථොපි පරික්ඛාරසද්දො හොතීති වුත්තං ‘‘තණ්හාය පරිවාරෙ’’ති. තණ්හාපරිවාරෙති ච තණ්හාය කිච්චසාධනෙන සඞ්ඛාරානං සහකාරිකාරණභාවං සන්ධාය වුත්තං. පරික්ඛාරට්ඨො සඞ්ඛාරට්ඨො විය භූසනට්ඨො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඛතෙ අලඞ්කතෙ’’ති ආහ. පරික්ඛරොති යථා ඵලදානසමත්ථා හොන්ති, තථා සඞ්ඛරොති. අමරණත්ථාති අමතත්ථා, නිබ්බානත්ථාති අත්ථො. දුක්කරකිරියාති පඤ්චාතපතප්පනාදිදුක්කරචරියා. දෙවභාවාය තපො දෙවභාවත්ථං තපො. මාරෙතීති මරො හෙතුඅත්ථං අන්තොනීතං කත්වා. අමඞ්ගලම්පි මඞ්ගලපරියායෙන වොහරන්ති මඞ්ගලිකාති වුත්තං ‘‘දිට්ඨෙ අදිට්ඨසද්දො වියා’’ති යථා ‘‘අසිවෙ සිවා’’ති.

පපාතං පතනදුක්ඛසදිසන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ජාතිආදිපපාතදුක්ඛ’’න්ති. ඉන්දදුද්දබ්රහ්මකූටසඤ්ඤිතපබ්බතසිඛරප්පපාතො මරුපපාතො. තං පුඤ්ඤඵලං අත්ථො පයොජනං එතස්සාති තදත්ථො.

පරිබ්බාජිකාය ¶ තරුණියා. අසවසො අසෙරිවිහාරී. කිලෙසාසුචිපග්ඝරණෙන පණ්ඩිතෙහි ජිගුච්ඡනීයං. රාගාදිපරිළාහෙන, කටුකවිපාකතාය ච දුක්ඛං. ආරභති කරොති. සභයස්සාපි පිසාචනගරස්ස කාමගුණසමිද්ධියා සුඛවිපල්ලාසහෙතුභාවො වියාති යොජනා. භින්නජාතියෙන අවොමිස්සතා නිරන්තරතා. ජරාය මරණෙන ච අඤ්ඤථත්තං විපරිණාමො.

‘‘න ¶ තාවාහං පාපිම පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති වචනතො ‘‘තාත එහි, තාව ඉදං රජ්ජං පටිපජ්ජාහී’’තිආදීසු යදිපි පරිමාණනියමනකමපදපූරණමත්තාදීසුපි තාව-සද්දො දිස්සති, ඉධ පන වක්ඛමානත්තාපෙක්ඛො අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘තාවාති වත්තබ්බන්තරාපෙක්ඛො නිපාතො’’ති. අවිජ්ජාපච්චයා පන…පෙ… දස්සෙතීති පුබ්බෙනාපරං අට්ඨකථායං අවිරුජ්ඣනමාහ.

රාගාදිඅස්සාදනකාලෙසූති රාගාදීනං අස්සාදනකාලෙසු. ‘‘රාගදිට්ඨිසම්පයුත්තායා’’ති එත්ථ රාගසම්පයුත්තාය තාව අවිජ්ජාය යොජනා හොතු රාගස්ස අස්සාදනභාවතො, දිට්ඨිසම්පයුත්තාය පන කථන්ති ආහ ‘‘තදවිප්පයුත්තා ච දිට්ඨී…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. තංසම්පයුත්තසඞ්ඛාරස්සාති රාගාදිසම්පයුත්තසඞ්ඛාරස්ස. අවිජ්ජාරම්මණාදිතන්ති අවිජ්ජාය ආරම්මණාදිතං. ආදි-සද්දෙන ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයපකතූපනිස්සයෙ, අනන්තරාදිකෙ ච පච්චයෙ සඞ්ගණ්හාති. අනවිජ්ජාරම්මණස්සාති න අවිජ්ජාරම්මණස්ස අවිජ්ජං අනාරබ්භ පවත්තස්ස. ආරම්මණාධිපතිඅනන්තරාදිපච්චයවචනෙසූති ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයපච්චයවචනෙසු අවුත්තස්ස අනවිජ්ජාරම්මණස්ස, අනන්තරාදිපච්චයවචනෙසු අවුත්තස්ස පඨමජවනස්ස, ද්වීසුපි වුත්තස්ස අවිජ්ජාරම්මණස්ස දුතියාදිජවනස්සාති යොජෙතබ්බං. අනන්තරපච්චයලාභිනො අනන්තරාදිනා, සහජාතස්ස හෙතුආදිනා, අසහජාතස්ස උපනිස්සයාදිනා සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජා පච්චයො හොතීති අයමත්ථො ‘‘යං කිඤ්චී’’තිආදිනා දස්සිතොති වෙදිතබ්බං. සමතික්කමභවපත්ථනාවසෙනාති අවිජ්ජාසමතික්කමත්ථාය අරූපාවචරජ්ඣානානි උප්පාදෙන්තස්ස, අවිජ්ජාසම්මූළ්හත්තා අරූපභවසම්පත්තියො පත්ථෙත්වා තානෙව ඣානානි නිබ්බත්තෙන්තස්සාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ වුත්තෙන නයෙන, වුත්තනයානුසාරෙනාති අත්ථො.

එකකාරණවාදො ¶ ආපජ්ජති යථා පකතිඉස්සරපජාපතිපුරිසකාලාදිවාදා. එකස්මිංයෙව ලොකස්ස කාරණභූතෙ සති තතො සකලාය පවත්තියා අනවසෙසතො, සබ්බදා ච පවත්තිතබ්බං අපෙක්ඛිතබ්බස්ස කාරණන්තරස්ස අභාවතො. න චෙතං අත්ථි කමෙනෙව පවත්තියා දස්සනතො. කාරණන්තරාපෙක්ඛතාය පන එකකාරණවාදො අපහතො සියා එකස්ස ච අනෙකසභාවතාභාවා. යත්තකා තතො නිබ්බත්තන්ති, සබ්බෙහි තෙහි සමානසභාවෙහෙව භවිතබ්බං, න විසදිසෙහි, ඉතරථා තස්ස එකභාවො එව න සියාති ඉමමත්ථමාහ ‘‘සබ්බස්ස…පෙ… පත්තිතො චා’’ති. පාරිසෙසෙනාති එකතො එකං, එකතො අනෙකං, අනෙකතො එකන්ති ඉමෙසු තීසු පකාරෙසු අවිජ්ජමානෙසු අනුපලබ්භමානෙසු පාරිසෙසඤායෙන. අනෙකතො අනෙකන්ති එකස්මිං චතුත්ථෙ එව ච ¶ පකාරෙ විජ්ජමානෙ. යදිදං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිනා එකහෙතුඵලදීපනං, තං එත්ථ දෙසනාවිලාසෙන, විනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වා ධම්මානං පධානපාකටාසාධාරණභාවවිභාවනත්ථන්ති එකහෙතුඵලදීපනං න නුපපජ්ජති උපපජ්ජතියෙවාති දස්සෙති ‘‘යස්මා’’තිආදිනා.

යථාඵස්සන්ති සුඛවෙදනීයාදිචක්ඛුසම්ඵස්සාදිතංතංඵස්සානුරූපන්ති වුත්තං හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘සුඛවෙදනීය’’න්තිආදිං වත්වා ‘‘වෙදනාවවත්ථානතො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සමානෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සමානෙසූති අවිසිට්ඨෙසු. ඵස්සවසෙනාති සුඛවෙදනීයාදිඵස්සවසෙන. විපරියායාභාවතොති බ්යත්තයාභාවතො. න හි කදාචි සුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච දුක්ඛවෙදනා, දුක්ඛාදිවෙදනීයං වා ඵස්සං පටිච්ච සුඛවෙදනා උප්පජ්ජති. සුඛාදිචක්ඛුසම්ඵස්සජාදීනන්ති සුඛාදීනං, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදීනඤ්ච වෙදනානං. ඔළාරිකසුඛුමාදීති ආදි-සද්දෙන හීනපණීතාදිසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ යං උපාදාය යා වෙදනා ‘‘ඔළාරිකා, හීනා’’ති වා වුච්චති, න තංයෙව උපාදාය තස්සා කදාචිපි සුඛුමතා පණීතතා වා අත්ථීති වුත්තං ‘‘ඔළාරිකසුඛුමාදිසඞ්කරාභාවතො’’ති. යථාවුත්තසම්ඵස්සස්සාති සුඛවෙදනීයාදිඵස්සස්ස. සුඛවෙදනීයඵස්සතොයෙව සුඛවෙදනා, න ඉතරඵස්සතො. සුඛවෙදනීයඵස්සතො සුඛවෙදනාව, න ඉතරවෙදනා. තථා සෙසෙසුපීති උභයපදනියමවසෙන යථාඵස්සං වෙදනාවවත්ථානං, යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානන්ති පදද්වයෙන කාරණන්තරාසම්මිස්සතා ඵලස්ස, ඵලන්තරාසම්මිස්සතා ¶ ච කාරණස්ස දස්සිතා පඨමපක්ඛෙ අසංකිණ්ණතාවවත්ථානන්ති කත්වා. දුතියපක්ඛෙ පන පච්චයභෙදභින්නෙන කාරණවිසෙසෙන ඵලවිසෙසො, ඵලවිසෙසෙන ච කාරණවිසෙසො නිච්ඡීයතීති අයමත්ථො දස්සිතො සන්නිට්ඨානං වවත්ථානන්ති කත්වා. පුරිමස්මිඤ්ච පක්ඛෙ ධම්මානං අසඞ්කරතො වවත්ථානං වුත්තං, දුතියස්මිඤ්ච යථාවවත්ථිතභාවජානනන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො. උතුආදයොති ආදි-සද්දෙන චිත්තවිසමාචාරා පිත්තවාතාදයොපි සඞ්ගය්හන්ති. එකස්මිං දොසෙ කුපිතෙ ඉතරෙපි ඛොභං ගච්ඡන්ති. සන්තෙසුපි තෙසු සෙම්හපටිකාරෙන රොගවූපසමතො සෙම්හො පාකටොති අත්ථො.

‘‘භවො’’ති වුත්තානං සඞ්ඛාරානං කාරණස්ස පකාරණං, කාරණමෙව වා තණ්හාති ආහ ‘‘තණ්හාය සඞ්ඛාරකාරණභාවස්ස වුත්තත්තා’’ති. තස්සාපීති තණ්හායපි. තණ්හා හි කාමාසවො භවාසවො ච. කාමාසවභවාසවා කාමුපාදානං, දිට්ඨාසවො ඉතරුපාදානන්ති ආහ ‘‘චතුරුපාදානභූතා ¶ කාමභවදිට්ඨාසවා’’ති. තෙ ච ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති වචනතො උපාදානඤ්ච, ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති වචනතො තණ්හා ච සඞ්ඛාරස්ස කාරණන්ති පාකටා. අනස්සාදනීයෙසු අනෙකාදීනවවොකිණ්ණෙසු සඞ්ඛාරෙසු අස්සාදානුපස්සනා අවිජ්ජාය විනා න හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො…පෙ… දස්සිතා හොතී’’ති. ඛීණාසවස්ස සඞ්ඛාරාභාවතොති බ්යතිරෙකෙනපි අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරකාරණභාවං විභාවෙති. එකන්තෙන හි ඛීණාසවොව විද්දසු. එතෙන බාලානං එව සම්භවතො අවිජ්ජාය අසාධාරණතා වුත්තාති දස්සෙති. වත්ථාරම්මණාදීනි හි ඉතරෙසම්පි සාධාරණානි. වත්ථාරම්මණතණ්හුපාදානාදීනි විය අවිජ්ජාපි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං සාධාරණකාරණන්ති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘පුඤ්ඤභවාදී’’තිආදි. තත්ථ ආදි-සද්දෙන අපුඤ්ඤානෙඤ්ජභවා ගහෙතබ්බා. පුඤ්ඤභවොති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරහෙතුකො උපපත්තිභවො. එස නයො සෙසෙසු. එත්ථ ච කිච්චකරණට්ඨානභෙදෙන කිච්චවතී අවිජ්ජා භින්දිත්වා දස්සිතා. න හි යදවත්ථා අවිජ්ජා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං උපනිස්සයො, තදවත්ථා එව ඉතරෙසං උපනිස්සයොති සක්කා විඤ්ඤාතුං. එත්ථ ච භවාදීනවප්පටිච්ඡාදනන්ති අත්ථතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං තංතංභවසඞ්ඛාතදුක්ඛහෙතුසභාවානභිසමයනිමිත්තතා.

ඨානන්ති ¶ ධරමානතා අධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘ඨානවිරුද්ධොති අත්ථිතාවිරුද්ධො’’ති. ඨානාවිරුද්ධා චක්ඛුරූපාදයො. ‘‘පුරිමචිත්තඤ්හී’’තිආදිනා ඨානවිරුද්ධො ච උදාහටොති ආහ ‘‘න ඉදං එකන්තිකං සියා’’ති. ‘‘චක්ඛුරූපාදයො’’තිආදිනා හි පරතො ඨානාවිරුද්ධා උදාහරීයන්තීති. පුරිමසිප්පාදිසික්ඛා හි පච්ඡා පවත්තමානසිප්පාදිකිරියානං සමොධානාසම්භවා ඨානවිරොධොති යථාවුත්තමත්ථං සමත්ථෙතුං ‘‘න ච සිප්පාදීන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තන්ති පටිසන්ධිආදිඨානං. ඉධාති ඨානසභාවකිච්චාදිග්ගහණෙ. ආදි-සද්දෙන ආරම්මණභූමිසන්තානාදිවිරුද්ධා ගහෙතබ්බා, තෙ ච අනුලොමතො ගොත්රභුස්ස, ගොත්රභුතො මග්ගස්ස ලිඞ්ගපරිවත්තනාදිවසෙන ච පවත්තියං වෙදිතබ්බා. නමනරුප්පනවිරොධා සභාවවිරුද්ධො පච්චයොති යොජනා. තත්ථ නමනරුප්පනන්ති අරූපරූපභාවමෙව දස්සෙති. කම්මං චෙතනාසභාවං, රූපං රුප්පනසභාවන්ති සභාවවිරුද්ධං. මධුරම්බිලරසාදීති ඛීරං මධුරරසං පිත්තුපසමනං මධුරවිපාකසභාවං, දධි අම්බිලරසං පිත්තබ්රූහනං කටුකවිපාකසභාවන්ති අතො සභාවවිරොධා.

දධිආදීනීති දධිපලාලානි. භූතිණකස්සාති භූතිණකනාමකස්ස ඔසධිවිසෙසස්ස. අවී ¶ නාම එළකා, තා පන යෙභුය්යෙන රත්තලොමකා හොන්තීති වුත්තං ‘‘රත්තා එළකා’’ති. විපාකානම්පි පච්චයභාවතො, අවිපාකානම්පි පච්චයුප්පන්නභාවතො න විපාකධම්මවිපාකාපෙක්ඛා පච්චයපච්චයුප්පන්නතාති වුත්තං ‘‘විපාකායෙව තෙ ච නා’’ති. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. තදවිපාකානන්ති තස්සා අවිජ්ජාය අවිපාකභූතානං. න න යුජ්ජති යුජ්ජති එව පච්චයුප්පන්නතාමත්තස්ස අධිප්පෙතත්තා. තදවිරුද්ධානන්ති තාය අවිජ්ජාය අවිරුද්ධානං.

පුබ්බාපරියවවත්ථානන්ති කායපවත්තිගතිජාතිආදීනං යථාරහං පුබ්බාපරභාවෙන පවත්ති, සා පන කෙනචි අකටා අකටවිධා පටිනියතසභාවාති දස්සෙතුං නියතිවාදිනා වුත්තනිදස්සනං ආහරන්තො ‘‘අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණීනං වියා’’ති ආහ. දුතියවිකප්පෙ සඞ්ගතීති අධිච්චසමුප්පාදො යාදිච්ඡිකතා, යං සන්ධාය ‘‘යදිච්ඡාය පවත්තනං නිවත්තනං යදිච්ඡායා’’තිආදි වුච්චති. භාවොති ධම්මානං සභාවසිද්ධිතා, යං සන්ධාය වදන්ති ‘‘කණ්ටකස්ස කොටිතිඛිණභාවං, කපිට්ඨඵලස්ස වට්ටභාවං, මිගපක්ඛීනං වා විචිත්තවණ්ණසණ්ඨානාදිතං කො අභිසඞ්ඛරොති, කෙවලං සභාවසිද්ධොවායං විසෙසො’’ති. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙ සත්තා, සබ්බෙ පාණා ¶ , සබ්බෙ භූතා, සබ්බෙ ජීවා අවසා අබලා අවීරියා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා’’ති (දී. නි. 1.168). එතෙහි විකප්පනෙහීති චුතිආදීසු සම්මූළ්හතාය ‘‘සත්තො මරතී’’තිආදිවිකප්පනෙහි කාරණභූතෙහි. අකුසලං චිත්තං කත්වාති අයොනිසොමනසිකාරපරිබ්රූහනෙන චිත්තං අකුසලං කත්වා.

සුත්තාදිධම්මන්ති සුත්තගෙය්යාදිපරියත්තිධම්මං. පරියත්තිධම්මඤ්හි සම්මදෙව ජානන්තො පටිපත්තිධම්මං පරිපූරෙත්වා පටිවෙධධම්මෙ පතිට්ඨහති. තන්ති තං ජානනං, නිබ්බානාභිසමයොති අත්ථො.

සඞ්ඛාරපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

227. යථාවුත්තසඞ්ඛාරපච්චයාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිවුත්තප්පකාරසඞ්ඛාරපච්චයා. විඤ්ඤාණාදයො වෙදනාපරියොසානා ¶ එතරහි විපාකවට්ටභූතා ඉධාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘තංකම්මනිබ්බත්තමෙව විඤ්ඤාණං භවිතුං අරහතී’’ති. අයඤ්ච අත්ථවණ්ණනා ධාතුකථාපාළියා න සමෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘ධාතුකථායං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ධාතුකථායං වචනතො සබ්බවිඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාපරිග්ගහො කතො ධාතුකථායන්ති යොජනා. සප්පදෙසාති සාවසෙසා, විපාකා එවාති අධිප්පායො. විඤ්ඤාණාදීසු හි විපාකෙසුයෙව අධිප්පෙතෙසු යථා –

‘‘විපාකෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා පඤ්චහි ඛන්ධෙහි ද්වාදසහායතනෙහි තෙරසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා. කතිහි අසඞ්ගහිතා? න කෙහිචි ඛන්ධෙහි න කෙහිචි ආයතනෙහි පඤ්චහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 477) –

විපාකවිප්පයුත්තානං සඞ්ගහාසඞ්ගහා විස්සජ්ජිතා, එවමිධාපි විස්සජ්ජිතබ්බං සියා. තෙනාහ ‘‘විපාකා ධම්මාති ඉමස්ස විය විස්සජ්ජනං සියා’’ති. තස්මාති යස්මා විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ නිප්පදෙසාව විඤ්ඤාණඵස්සවෙදනා ගහිතා, තස්මා. තත්ථාති ධාතුකථායං. අභිධම්මභාජනීයවසෙනාති ¶ ඉමස්මිං පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ අභිධම්මභාජනීයවසෙන. තෙනාහ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා චා’’තිආදි. තෙන යථාවුත්තඅත්ථවණ්ණනා සුත්තන්තභාජනීයවසෙන වුත්තාති යථාදස්සිතං විරොධං පරිහරති. යදි අභිධම්මභාජනීයවසෙන ධාතුකථාපාළි පවත්තා, අථ කස්මා ‘‘කාමභවො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි එකාදසහායතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතො. රූපභවො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි පඤ්චහායතනෙහි අට්ඨහි ධාතූහි සඞ්ගහිතො’’තිආදිනා (ධාතු. 67-68) උපාදින්නක්ඛන්ධවසෙන භවො විස්සජ්ජිතොති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘භවො පන…පෙ… න අභිධම්මභාජනීයවසෙන ගහිතො’’ති. එවඤ්ච කත්වාති අභිධම්මභාජනීයවසෙන අග්ගහිතත්තා එව. තත්ථාති ධාතුකථායං. විපාකඤ්හෙතන්ති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා යථාවුත්තබාත්තිංසවිධවිඤ්ඤාණං විපාකං, තස්මා තං සඞ්ඛාරපච්චයන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘විඤ්ඤාණස්ස විපාකත්තා’’තිආදිමාහ.

‘‘සොමනස්සසහගතානෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති ඉදං විචාරෙතබ්බං උපෙක්ඛාසහගතකුසලාකුසලජවනානන්තරම්පි සොමනස්සසහගතතදාරම්මණස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තථා හි අට්ඨකථායං ‘‘චතුන්නං පන දුහෙතුකකුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරජවනස්ස පරියොසානෙ අහෙතුකචිත්තං තදාරම්මණභාවෙන ¶ පතිට්ඨාතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 498 විපාකුද්ධාරකථා) වත්වා ‘‘ඉට්ඨාරම්මණෙ පන සන්තීරණම්පි තදාරම්මණම්පි සොමනස්සසහගතමෙවා’’ති වුත්තං. කුසලාකුසලඤ්හි අභිඉට්ඨම්පි ආරම්මණං තථාභිසඞ්ඛරණෙන කදාචි න මජ්ඣත්තං කත්වා න පවත්තති, විපාකං පන යථාසභාවතොව ආරම්මණරසං අනුභවති. තෙනාහ ‘‘න සක්කා විපාකං වඤ්චෙතු’’න්ති. කිරියජවනානං පන විසයාභිසඞ්ඛරණස්ස බලවභාවතො තදනන්තරානං තදාරම්මණානං යථාවිසයං වෙදනාවසෙන තදනුගුණතා ඉච්ඡිතා. යෙ පන කිරියජවනානන්තරං තදාරම්මණං න ඉච්ඡන්ති, තෙසං වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යං පන ‘‘ජවනෙන තදාරම්මණං නියමෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං කුසලං සන්ධාය වුත්තන්ති ච වුත්තං. තස්මා යථාවුත්තො විචාරෙතබ්බො. තිහෙතුකජවනාවසානෙ ච දුහෙතුකජවනාවසානෙ චාති සමුච්චයත්ථො ච-සද්දො. කෙචි පන විභාගං අකත්වා ‘‘කුසලජවනාවසානෙපි අහෙතුකතදාරම්මණං හොතීති ‘යෙභුය්යෙනා’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. ලොභචිත්තස්ස වා සත්තානං බහුලං උප්පජ්ජනතො ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති ¶ වුත්තං. ‘‘සකිං වා’’ති වචනසිලිට්ඨතාවසෙන වුත්තං යථා ‘‘අට්ඨ වා දස වා’’ති දස්සෙතුං ‘‘දිරත්තතිරත්තාදීසු විය වෙදිතබ්බ’’න්ති ආහ. වා-සද්දස්ස අභාවාති සුය්යමානස්ස වා-සද්දස්ස අභාවෙන වුත්තං. අත්ථතො පන තත්ථාපි වා-සද්දො ලබ්භතෙව. තිරත්තං පන වාසාදිකෙ ලබ්භමානෙ දිරත්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දිරත්තග්ගහණං විසුං න යොජෙතීති අධිප්පායෙන ‘‘වචනසිලිට්ඨතාමත්තෙනා’’ති වුත්තං. කෙවලං ‘‘තිරත්ත’’න්ති වුත්තෙ අඤ්ඤත්ථ වාසාදිනා අන්තරිතම්පි තිරත්තං ගණ්හෙය්ය, දිරත්තවිසිට්ඨං පන තිරත්තං වුච්චමානං තෙන අනන්තරිතමෙව තිරත්තං දීපෙතීති ආහ ‘‘නිරන්තරතිරත්තදස්සනත්ථං වා’’ති. බලවරූපාදිකෙ ආරම්මණෙති අතිමහති රූපාදිආරම්මණෙ. ‘‘අධිප්පායො’’ති එතෙන එකචිත්තක්ඛණායුකෙපි විසයෙ කදාචි තදාරම්මණං උප්පජ්ජෙය්යාති ‘‘සකිං එවා’’තිආදිනා වුත්තමත්ථං උල්ලිඞ්ගෙති. ‘‘සබ්බද්වාරෙසු තදාරම්මණෙ ද්වෙ එව චිත්තවාරා ආගතා’’ති වුත්තත්තා අයම්පි අත්ථො විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බො. අනුරූපාය පටිසන්ධියාති අත්තනො අත්තනො අනුච්ඡවිකෙන පටිසන්ධානකිච්චෙන.

‘‘කති පටිසන්ධියො, කති පටිසන්ධිචිත්තානී’’තිආදිනා පටිසන්ධිවිචාරො පරතො විත්ථාරතො කථීයතීති ආහ ‘‘පටිසන්ධිකථා මහාවිසයාති කත්වා පවත්තිමෙව තාව දස්සෙන්තො’’ති. අහෙතුකද්වයාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන මහාවිපාකමහග්ගතවිපාකෙ සඞ්ගණ්හාති. ද්වාරනියමානියමාවචනන්ති ද්වාරස්ස නියතානියතාවචනං, නියතද්වාරං අනියතද්වාරන්ති වා අවචනන්ති අත්ථො. අනුප්පත්තිතොති න උප්පජ්ජනතො. යදිපි ‘‘අනුරූපාය පටිසන්ධියා’’ති පටිසන්ධිපි ¶ හෙට්ඨා ගහිතා, ‘‘පවත්තියං පනා’’ති අධිකතත්තා පන පවත්තියෙව පච්චාමට්ඨා. පච්චයුප්පන්නභාවෙන පඨමුද්දිට්ඨානි සබ්බානිපි ලොකියවිපාකචිත්තානි අන්වාදෙසං අරහන්තීති ආහ ‘‘තත්රස්සාති පවත්තියං බාත්තිංසවිධස්සා’’ති.

යථා කාමාවචරපටිසන්ධිවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතස්ස බීජස්ස අභාවෙපි රූපභවෙ චක්ඛුසොතින්ද්රියපවත්තිආනුභාවතො චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණානං සම්භවො, එවං තෙනෙව කාරණෙන සම්පටිච්ඡනාදීනම්පි තත්ථ සම්භවොති දස්සෙන්තො ‘‘ඉන්ද්රියපවත්තිආනුභාවතො එවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුසොතද්වාරභෙදෙනාති චක්ඛුසොතද්වාරවිසෙසෙන භවිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති චක්ඛුසොතද්වාරස්ස. ද්වාරවන්තාපෙක්ඛො ද්වාරභාවොති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණවීථිභෙදායත්තත්තා’’ති. තස්මිඤ්ච සතීති තස්මිං ¶ ද්වාරභෙදෙ වීථිභෙදෙ ච සති. භාවොති උප්පත්ති. ජනකං අනුබන්ධති නාමාති තංසදිසෙ තබ්බොහාරං කත්වා වුත්තං.

ඉදං පන වත්වාති රූපාරූපාවචරධම්මෙ ආරබ්භ තදාරම්මණානුප්පත්තිං වත්වා. භාවනායාති අකුසලභාවනාය සංකිලෙසවඩ්ඪනෙන, සංකිලිට්ඨසමාධානෙනාති අත්ථො. තථා හි ලොභදොසසහගතචිත්තුප්පාදෙපි සමාධි ‘‘අවට්ඨිති අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා’’තිආදිනා (ධ. ස. 11) නිද්දිට්ඨො. අවත්ථුභාවදස්සනත්ථන්ති අට්ඨානභාවදස්සනත්ථං, අනාරම්මණභාවදස්සනත්ථන්ති අත්ථො.

‘‘කෙන කත්ථා’’ති පදස්ස ‘‘කෙන චිත්තෙන කස්මිං භවෙ’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘එකූනවීසතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙන තෙන චිත්තෙනාති තෙන තෙන අහෙතුකද්වයාදිචිත්තෙන සද්ධිං පවත්තමානා පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපාරූපධම්මා එකූනවීසති පටිසන්ධියොති යොජනා. තෙන තෙන චිත්තෙන සහජාතාදිපච්චයතාය හෙතුභූතෙන, කරණභූතෙන වා. තත්ථ තත්ථ භවෙ.

අනුස්සරණත්ථො බ්යාපාරො අනුස්සරණබ්යාපාරො. කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධාය වදති. තීසු ජවනවාරෙසු…පෙ… භවිතබ්බන්ති කම්මාදිඋපට්ඨානස්ස පරතො තීහි ජවනවාරෙහි පවත්තිතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අනෙක…පෙ… අභිප්පලම්බනඤ්ච හොතී’’ති. තස්මාති යස්මා එකජවනවාරස්සෙව කම්මාදිඋපට්ඨානෙන මරණං න සම්භවති, තස්මා. ඵොට්ඨබ්බස්සාති පහාරඵොට්ඨබ්බස්ස ¶ . භවඞ්ගචිත්තෙ වත්තමානෙ, අන්තරන්තරා පඤ්චද්වාරවීථියා වා වත්තමානාය ඵොට්ඨබ්බසමායොගෙ පඨමං කායද්වාරාවජ්ජනුප්පත්ති යුත්තා, තථාපි කිස්මිඤ්චි චින්තියමානෙ තමෙවාරබ්භ එකස්මිං ජවනවාරෙ පවත්තෙ පච්ඡා කායද්වාරාවජ්ජනුප්පත්ති සියා චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිභාවතොති කෙචිවාදස්ස අධිප්පායො. යථා නිද්දායන්තස්ස ඵොට්ඨබ්බසමායොගෙන පබුජ්ඣනකාලෙ මනොද්වාරාවජ්ජනමෙව ආවට්ටෙති, න කායද්වාරාවජ්ජනං. ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න පටිබුජ්ඣතී’’ති (විභ. 751) හි වුත්තං. එවංසම්පදං වා එතං දට්ඨබ්බං. ලහුකපච්චුපට්ඨානන්ති ලහුඋපට්ඨානං. මනොද්වාරස්ස විසයො කම්මාදිකො. ලහුකතාති ලහුපට්ඨානතා. රූපානන්ති චක්ඛාදිරූපධම්මානං. විසයභාවෙපීති රූපායතනාදිවිසයසබ්භාවෙපි. යෙසං විසයො අත්ථීති යෙසං නිප්පරියායෙන ¶ විසයො අත්ථි. තංදස්සනත්ථමෙවාති තෙසං සාරම්මණානංයෙව දස්සනත්ථං. තෙනාති තස්මා.

‘‘භූමිචිත්තුප්පාදාදිවසෙනා’’ති ඉදං කම්මං සන්ධාය වුත්තං, කම්මනිමිත්තස්සපි වසෙන ලබ්භතෙව තස්ස ඡළාරම්මණභාවතො. ගතිනිමිත්තස්ස පන පභෙදො නීලාදිකොයෙව.

අනුපච්ඡින්නෙසු මග්ගෙන අප්පහීනෙසු. තඤ්ච කම්මාදිං. භවන්තරනින්නාදිතා චිත්තසන්තානස්ස භවපත්ථනාය තථාභිසඞ්ඛතත්තා. යස්මිඤ්හි චිත්තසන්තානෙ පුඤ්ඤාදිචෙතනාය විය භවපත්ථනාය පරිභාවනා අනුපච්ඡින්නා, තත්ථෙව භවන්තරපරියාපන්නචිත්තුප්පත්ති. තං පන චිත්තං තථා උප්පජ්ජමානං තාය විනාමිතං විය හොතීති වුත්තං ‘‘අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිත’’න්ති. සබ්බත්ථාති සුගතිදුග්ගතීසු. ඉතරායාති සුගතිපටිසන්ධිනින්නාය චුතියා. ‘‘නිච්ඡිනන්තී’’ති වුත්තස්ස නිච්ඡයස්ස නිබන්ධනං ආගමං දස්සෙන්තො ‘‘නිමිත්තස්සාදගධිතං වා’’තිආදිමාහ.

අකුසලෙ හි දුග්ගතූපනිස්සයෙ නියමිතෙ කුසලං සුගතූපනිස්සයොති නියමිතමෙව හොතීති.

අනිට්ඨං ආරම්මණං ආහ යතො දුග්ගතිපටිසන්ධි දස්සීයතීති අධිප්පායො. යදි එවං ‘‘රාගාදිහෙතුභූත’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘තම්පි හි…පෙ… හොතී’’ති. තම්පීති අනිට්ඨාරම්මණම්පි. යස්මා පන හීනං ආරම්මණන්ති ආරම්මණභූතකම්මනිමිත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා ‘‘අකුසලවිපාකජනකකම්මසහජාතානං වා’’තිආදි වුත්තං. කම්මනිමිත්තභූතඤ්හි ආරම්මණං යං විපාකස්ස ජනකං කම්මං, තෙන සහජාතානං, තස්ස කම්මස්ස සදිසාසන්නජවනසහජාතානඤ්ච රාගාදීනං ¶ ආරම්මණපච්චයසඞ්ඛාතො හෙතු හොති, සො එව චස්ස හීනභාවොති දස්සෙතුං ‘‘තඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. කම්මවසෙන අනිට්ඨන්ති හීනස්ස අකුසලකම්මස්ස ආරම්මණතො ආරම්මණතාවසෙන හීනන්ති කත්වා අනිට්ඨං, සභාවෙන ඉට්ඨම්පීති අධිප්පායො. ‘‘අඤ්ඤථා චා’’තිආදිනා කම්මනිමිත්තාරම්මණස්ස අකුසලවිපාකස්ස න සම්භවොති දස්සෙති. ආසන්නකතකම්මාරම්මණසන්තතියන්ති ආසන්නකතස්ස කම්මස්ස ආරම්මණසන්තානෙ. තංසදිසන්ති යථාවුත්තකම්මාරම්මණසදිසං. පටිසන්ධිආරම්මණූපට්ඨාපකන්ති පටිසන්ධියා ආරම්මණස්ස උපට්ඨාපකං. චුතිආසන්නජවනානං පටිසන්ධිජනකත්තෙ අයමත්ථො ලබ්භෙය්යාති චොදනං මනසි ¶ කත්වා ආහ ‘‘න ච පටිසන්ධියා’’තිආදි. තංසමානවීථියන්ති තාය පටිසන්ධියා එකවීථියං. න අස්සාදිතානීති අස්සාදනභූතාය තණ්හාය න ආමට්ඨානි.

සමත්තාති පරිපුණ්ණා, පරියත්තා වා. ‘‘මරණකාලෙ…පෙ… සමාදින්නා’’ති වචනතො යථාවුත්තචුතිආසන්නජවනානං පටිසන්ධිදානං සිද්ධන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘න ච දුබ්බලෙහී’’තිආදි. ‘‘වක්ඛති චා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං උපචයෙන පාකටතරං කරොති. ඤාණවත්ථුවිභඞ්ගවණ්ණනායඤ්හි ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතී’’ති පදානං අත්ථං විවරන්තො වක්ඛති ‘‘සබ්බම්පි…පෙ… පටික්ඛිත්තානී’’ති. තත්ථ පටිවිජානනාදීති ආදි-සද්දෙන ඉරියාපථකප්පනකායවචීකම්මුපට්ඨාපනකුසලාකුසලධම්මසමාදානසමාපජ්ජනවුට්ඨානානි සඞ්ගණ්හාති. උපපජ්ජනසුපිනදස්සනාදීනං මනොද්වාරිකචිත්තෙනෙව පවත්ති පාකටාති තානි බහි කරොන්තො ‘‘චවනපරියොසානං කිච්ච’’න්ති ආහ. සහජවනකානීති ජවනසහිතානි, පඤ්චද්වාරිකජවනෙහි සද්ධින්ති අත්ථො.

තත්ථාති ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතී’’ති පාළිවණ්ණනායං. න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතීති එත්ථ න සබ්බෙ රූපාදිධම්මා ධම්මග්ගහණෙන ගහිතාති යථාධිප්පෙතධම්මදස්සනත්ථං ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති (ධ. ප. 1-2) එවං වුත්තං එකම්පි කුසලං වා අකුසලං වා න පටිවිජානාතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති දස්සෙත්වා තස්ස අත්ථං විවරන්තො ‘‘යෙස’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යෙසං කුසලාකුසලධම්මානං පටිවිභාවනප්පවත්තියා සිද්ධා විපාකධම්මතා යොනිසොමනසිකාරඅයොනිසොමනසිකාරසමුට්ඨානා, යාය සුඛං වා දුක්ඛං වා තංසන්තානෙ අන්වෙති අනුගච්ඡති, පඤ්චවිඤ්ඤාණානං සා විපාකධම්මතා පටික්ඛිත්තා පටිසෙධිතාති. තාදිසමෙවාති කුසලාකුසලධම්මපටිවිජානනසදිසමෙව. යදි පඤ්චද්වාරෙ යථාවුත්තකිච්චස්ස ¶ කරණෙ සහජවනකානි වීථිචිත්තානි පටික්ඛිත්තානි, කථං තත්ථ චවනුපපජ්ජනානි සම්භවන්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තදාරම්මණානන්තරං පනා’’තිආදි. නිප්පරියායෙන මනොද්වාරිකභාවො මනොද්වාරාවජ්ජනුප්පත්තිපුබ්බකොති තදභාවෙනාහ ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙනා’’ති. අවසෙසෙකචිත්තක්ඛණායුකෙ රූපාදිම්හීති යොජනා.

උපචාරො විය දට්ඨබ්බා සමානාරම්මණත්තා, උපපත්තිනිමිත්තත්තා ච. කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධාය වදති. මහග්ගතාවසානං වදන්තීති යථාපච්චයං මහග්ගතසමාපත්තිං ¶ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතස්ස සා වීථි උප්පජ්ජති, තතො චුතිචිත්තං හොතීති වදන්ති. අතීතාරම්මණා එකාදසවිධාති නව කාමාවචරසුගතිචුතියො, ද්වෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනආරුප්පචුතියොති එවං අතීතාරම්මණා එකාදසවිධා සුගතිචුතියො. පඤ්ච රූපාවචරා, වුත්තාවසෙසා ද්වෙ අරූපාවචරාති නවත්තබ්බාරම්මණා සත්තවිධා චුතියො. දුග්ගතිචුති පන පරතො වුච්චතීති ඉධ න ගහිතා. තථා හි වක්ඛති ‘‘දුග්ගතිචුතියා පන…පෙ… න දස්සිතා’’ති.

එවමාදිකෙති ආදි-සද්දෙන ‘‘සුද්ධාය වා ජවනවීථියා’’තිආදිවචනං සඞ්ගණ්හාති. තථා හි වුත්තං ‘‘සුද්ධාය වාති මහග්ගතකම්මනිමිත්තාරම්මණාය ජවනවීථියා’’ති. ‘‘විඤ්ඤායතී’’ති ඉමිනා යදිපි ‘‘පථවීකසිණාදී’’තිආදිසද්දෙන අරූපාවචරජ්ඣානාරම්මණස්සාපි සඞ්ගහො සම්භවති, ‘‘චක්ඛුසොතානං වා’’ති පන ද්වාරද්වයස්සෙව වසෙන විකප්පන්තරකරණං යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස ඤාපකන්ති දස්සෙති. ඤාපකඤ්ච නාම අගතිකා ගතීති යථාවුත්තං ඤාපකං අසම්භාවෙන්තො ‘‘අථාපී’’තිආදිමාහ. යො යත්ථ සම්භවති, තස්ස යොජනා යථාසම්භවයොජනා, තාය. අයම්පි පටිසන්ධීති ආරුප්පචුතියා අනන්තරං පටිසන්ධිං වදති. තත්ථෙවාති ‘‘පථවීකසිණාදිකං වා නිමිත්ත’’න්ති වුත්තෙ පඨමෙ විකප්පෙ එව. හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා පටිසන්ධි නත්ථීති යොජනා. තෙනාති තස්මා. තතොති චතුත්ථාරුප්පචුතිතො. තත්ථෙවාති චතුත්ථාරුප්පෙ එව. අතීතාරම්මණා පටිසන්ධි, තතො චතුත්ථාරුප්පචුතිතො කාමාවචරෙ අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි. ඉතරාහීති ආරුප්පචුතීහි. දුතියා ආරුප්පපටිසන්ධි අතීතාරම්මණා, ඉතරා නවත්තබ්බාරම්මණාති ආහ ‘‘යථාසම්භව’’න්ති. අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණා ච කාමාවචරපටිසන්ධීති එත්ථාපි ඉතරාහීති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථ ච ‘‘යොජෙතබ්බා’’ති සම්බන්ධිතබ්බං. ඉමස්ස විසෙසස්සාති ‘‘තෙනා’’තිආදිනා යථාවුත්තස්ස විසෙසස්ස. විසුං උද්ධරණං කතං අධිකවචනමඤ්ඤමත්ථං බොධෙතීති.

ආරම්මණවසෙන ¶ එකවිධායාති අතීතාරම්මණතාවසෙන එකවිධාය. දුවිධාති අතීතාරම්මණා, පච්චුප්පන්නාරම්මණා චාති ද්විප්පකාරා. දුග්ගතිචුතියා ආරම්මණවසෙන ‘‘එකවිධායා’’ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණතාය ද්විප්පකාරා කාමාවචරපටිසන්ධි, නවත්තබ්බාරම්මණතාය ¶ එකප්පකාරා රූපාවචරපටිසන්ධි, නවත්තබ්බාතීතාරම්මණතාය ද්විප්පකාරා ආරුප්පපටිසන්ධීති ආහ ‘‘ද්විඑකද්විප්පකාරානං කාමරූපාරුප්පානං වසෙනා’’ති. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘ද්විඑකද්විප්පකාරානං කාමරූපාරුප්පානං වසෙනා’’ති පදද්වයං ආකඩ්ඪති. දුවිධායාති නවත්තබ්බාතීතාරම්මණතාවසෙන දුවිධාය. පච්චෙකන්ති විසුං විසුං. ද්වින්නං ද්වින්නං කාමාරුප්පානන්ති එත්ථායං යොජනා – නවත්තබ්බාරම්මණාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා පච්චුප්පන්නාරම්මණා ච ද්වෙ කාමපටිසන්ධී, නවත්තබ්බාරම්මණා අතීතාරම්මණා ච ද්වෙ ආරුප්පපටිසන්ධී, තථා අතීතාරම්මණායපීති ඉමාසං වසෙන අට්ඨවිධා.

‘‘ද්විද්වී’’ති ගාථාය වුත්තමෙවත්ථං සුඛග්ගහණත්ථං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙති. යදිපි ‘‘කම්මස්ස කතත්තා’’තිආදිනාපි කම්මස්ස විපාකානං උපනිස්සයපච්චයභාවො ගහිතොයෙව හොති, ‘‘කුසලාකුසලං කම්ම’’න්තිආදිනා පන විසුං උපනිස්සයපච්චයභාවො දස්සීයතීති ‘‘කාමාවචරස්ස…පෙ… ආදිනා නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො දස්සිතප්පකාරො’’ති ආහ.

ආදිනා විමිස්සවිඤ්ඤාණෙනාති එකස්ස භවස්ස ආදිභූතෙන රූපවිමිස්සෙන පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන. අඤ්ඤත්ථාති සංසෙදජඔපපාතිකයොනියං. අවචනං පටික්ඛෙපං මඤ්ඤමානො ‘‘ගන්ධරසාහාරානං පටික්ඛිත්තත්තා’’ති වත්වා සබ්බෙන සබ්බං රූපභවෙ තෙ නත්ථීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘චක්ඛුසොතවත්ථුසත්තකජීවිතඡක්කභාවෙපී’’ති. පාළියන්ති ධම්මහදයවිභඞ්ගපාළියං. පඤ්චායතනානීති චක්ඛුසොතමනරූපධම්මායතනානි. පඤ්ච ධාතුයොති තා එව පඤ්ච ධාතුයො. වුත්තඤ්හි – ‘‘රූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කතමානි පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති? චක්ඛායතනං රූපායතනං සොතායතනං මනායතනං ධම්මායතනං. ඉමානි පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති. කතමා පඤ්ච ධාතුයො පාතුභවන්ති? චක්ඛුධාතු…පෙ… ධම්මධාතු. ඉමා පඤ්ච ධාතුයො පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1016). ඡ ආයතනානි සද්දායතනෙන සද්ධිං තානියෙව. නව ධාතුයොති චක්ඛුරූපචක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතසද්දසොතවිඤ්ඤාණමනොධම්මමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො. සබ්බසඞ්ගහවසෙනාති අනවසෙසපරිග්ගහවසෙන. තත්ථාති රූපධාතුයං. ‘‘කථාවත්ථුම්හි චා’’තිආදිනා න කෙවලං ධම්මහදයවිභඞ්ගපාළියංයෙව, අථ ඛො පකරණන්තරෙපි ගන්ධාදයො පටික්ඛිත්තාති දස්සෙති. තත්ථ ඝානායතනාදීනං ¶ වියාති සදිසූදාහරණදස්සනං. යථා ¶ ඝානායතනාදීනං තත්ථ රූපභවෙ භාවො අත්ථි, තා පටික්ඛිත්තා, එවං ගන්ධායතනාදීනඤ්චාති. අත්ථි තත්ථ ඝානායතනන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. යඤ්හි තත්ථ ආයතනං නත්ථි, තස්ස වසෙනායං චොදනා. තතො පරවාදී යං තත්ථ අජ්ඣත්තිකානං තිණ්ණං ආයතනානං ඝානාදිකං සණ්ඨානනිමිත්තං, තදෙව ආයතනන්ති ලද්ධියා ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානාති. බාහිරානං ගන්ධායතනාදීනං වසෙන පුට්ඨො යස්මා ඝානප්පසාදාදයො තත්ථ න ඉච්ඡති, තස්මා තෙසං ගොචරං පටිසෙධෙන්තො ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති පටික්ඛිපති. ආදි-සද්දෙන ‘‘අත්ථි තත්ථ ජිව්හායතනන්ති? ආමන්තා. අත්ථි තත්ථ රසායතනන්ති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’’තිආදිනයප්පවත්තානං අනුලොමපටිලොමසංසන්දනපඤ්හාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අඵොට්ඨබ්බායතනානන්ති ඵොට්ඨබ්බායතනභාවරහිතානං, අඵොට්ඨබ්බසභාවානන්ති අත්ථො.

ඉදානි අනායතනසභාවෙ ගන්ධරසෙ පටිජානිත්වාපි දොසං වදන්තො ‘‘යදි චා’’තිආදිමාහ. අවචනෙ නත්ථි කාරණං යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මෙ, තෙසං වා නිසත්තනිජ්ජීවසභාවත්තාති අධිප්පායො. යථා ච ධාතුභාවො, එවං ධම්මභාවො ච තෙසං එකන්තිකො, තථා ආයතනභාවො චාති සබ්බථාපි තත්ථ විජ්ජමානානං ගන්ධරසානං ආයතනෙසු අවචනෙ කාරණං නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මභාවො චා’’තිආදිමාහ. අඤ්ඤස්ස පරමත්ථස්ස අභාවා. කොචි ආයතනසභාවොති ධම්මායතනමෙව සන්ධාය වදති. තෙන යදි රූපභවෙ ගන්ධරසා විජ්ජන්ති, යථාවුත්තකාරණතො ගන්ධරසායතනභාවෙන අවුච්චමානාපි ධම්මායතනභාවෙන වත්තබ්බා සියුං, න ච වුත්තා. තස්මා නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං ‘‘නත්ථෙව රූපභවෙ ගන්ධරසා’’ති දස්සෙති. කිඤ්ච රූපධාතුයං ගන්ධරසභාවෙන අවුත්තානං, කාමධාතුයං වුත්තානං තෙසං කිං ගන්ධරසභාවතො අඤ්ඤෙන සභාවෙන රූපධාතුයං අත්ථිභාවො, උදාහු ගන්ධරසභාවෙන. යදි පුරිමො පක්ඛො ධම්මායතනෙ තෙසං සඞ්ගහො සියා අනායතනසභාවස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවා, අථ දුතියො තෙනෙව කාරණෙන නෙසං ගන්ධරසායතනභාවො සිද්ධොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යදි චා’’තිආදිමාහ. තස්මාති යස්මා ගන්ධරසා ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ න වුත්තා, කථාවත්ථුම්හි ච තෙසං භාවො පටික්ඛිත්තො, ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යා පථවීආදයො විය ඝායිතුං සායිතුඤ්ච අසක්කුණෙය්යා තෙ නත්ථි, ධාතුසද්දෙන ච තෙ ගහිතා, ධම්මභාවො ච තෙසං එකන්තිකො, තස්මිඤ්ච ¶ සති සිද්ධො ආයතනභාවො, තස්මා. තථාති පාළියං අවුත්තධම්මෙ හාපෙත්වා චක්ඛුසත්තකාදිවසෙන. එවන්ති චක්ඛුසත්තකාදිවසෙන රූපගණනාය කරියමානාය. ධම්මතාති පාළිධම්මො ¶ , රූපභවෙ වා පවත්තනකරූපධම්මතා. ‘‘න විලොමිතා’’ති ඉමිනා යථාපටිඤ්ඤාතං ධම්මං දීපිතං උල්ලිඞ්ගෙති.

එත්ථ ච රූපාවචරසත්තානං ඝානජිව්හායතනාභාවතො විජ්ජමානාපි ගන්ධරසා ආයතනකිච්චං න කරොන්තීති තෙ අනාමසිත්වා පාළියං ‘‘පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති, ඡ ආයතනානී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තයො ආහාරා’’ති ච අජ්ඣොහරිතබ්බස්ස ආහාරස්ස අභාවෙන ඔජට්ඨමකරූපසමුට්ඨාපනසඞ්ඛාතස්ස ආහාරකිච්චස්ස අකරණතො, න සබ්බෙන සබ්බං ගන්ධරසානං ඔජාය ච අභාවතො. ඉති විසයිනො කිච්චස්ස ච අභාවෙන විසයො, කිච්චවා ච ධම්මො න වුත්තො. යස්මිඤ්හි භවෙ විසයී නත්ථි, තස්මිං තංහෙතුකො නිප්පරියායෙන විසයස්ස ආයතනභාවො නත්ථීති විජ්ජමානස්සාපි අවචනං, යථා රූපභවෙ පථවීතෙජොවායොධාතූනං ඵොට්ඨබ්බායතනභාවෙන. යස්ස පන යත්ථ වචනං, තස්ස තත්ථ විසයීසබ්භාවහෙතුකො නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො වුත්තො දිට්ඨො යථා තත්ථෙව රූපායතනස්ස. යදි විසයීසබ්භාවහෙතුකො විසයස්ස නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො, කථං අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං ද්වෙ ආයතනානි පාතුභවන්තීති. අසඤ්ඤසත්තානඤ්හි චක්ඛායතනං නත්ථි, අචක්ඛායතනභාවෙන ච නෙසං රූපායතනං අඤ්ඤෙසං අවිසයොති? නායං විරොධො. යෙන අධිප්පායෙන රූපධාතුයං සඤ්ඤීනං ගන්ධායතනාදීනං අවචනං, තෙන රූපායතනස්සාපි අවචනන්ති අසඤ්ඤීනං එකං ආයතනං වත්තබ්බං. යථාසකඤ්හි ඉන්ද්රියගොචරභාවාපෙක්ඛාය යෙසං නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො අත්ථි, තෙසු නිද්දිසියමානෙසු තදභාවතො රූපධාතුයං සඤ්ඤීනං ගන්ධාදිකෙ විසුං ආයතනභාවෙන අවත්වා ධම්මසභාවානතිවත්තනතො, මනොවිඤ්ඤාණස්ස ච විසයභාවූපගමනතො ධම්මායතනන්තොගධෙ කත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති පාළියං වුත්තං. එතදත්ථඤ්හි ‘‘ධම්මායතන’’න්ති සාමඤ්ඤතො නාමකරණං, පිට්ඨිවට්ටකානි වා තානි කත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති වුත්තං. යෙන ච පන අධිප්පායෙන අසඤ්ඤීනං රූපායතනං වුත්තං, තෙන සඤ්ඤීනම්පි ගන්ධාදීනං විසුං ගහණං කාතබ්බන්ති ඉමස්ස නයස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං ද්වෙ ආයතනානි පාතුභවන්තී’’ති ¶ (විභ. 1017) වුත්තං. අසතිපි හි අත්තනො ඉන්ද්රියෙ රූපස්ස වණ්ණායතනසභාවාතික්කමො නත්ථෙවාති තං රූපායතනන්ත්වෙව වුච්චති. ඉමිනා ච නයදස්සනෙන ගන්ධාදීනි තීණි පක්ඛිපිත්වා සඤ්ඤීනං අට්ඨ ආයතනානි, අසඤ්ඤීනං පඤ්චාති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා රූපලොකෙ ඵුසිතුමසක්කුණෙය්යතාය පථවීආදීනං වචීඝොසො එව න සියා. න හි පටිඝට්ටනානිඝංසමන්තරෙන සද්දප්පවත්ති අත්ථි, න ච ඵුසනසභාවානං කත්ථචි අඵුසනසභාවතා සක්කා ¶ විඤ්ඤාතුං. ඵොට්ඨබ්බායතනසඞ්ඛාතස්ස ච භූතත්තයස්ස අභාවෙ රූපභවෙ රූපායතනාදීනම්පි සම්භවො එව න සියා, තස්මා ඵුසිතුං සක්කුණෙය්යතායපි පථවීආදීනං තත්ථ කායින්ද්රියාභාවෙන තෙසං ඵොට්ඨබ්බභාවො න වුත්තො. එවඤ්ච කත්වා රූපධාතුයං තෙසං සප්පටිඝවචනඤ්ච සමත්ථිතං හොති. වුත්තඤ්හි ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං අනිදස්සනසප්පටිඝං එකං මහාභූතං පටිච්ච ද්වෙ මහාභූතා’’තිආදි (පට්ඨා. 2.22.17). පටිඝො හෙත්ථ භූතත්තයස්ස කායප්පසාදං පති තංනිස්සයභූතඝට්ටනද්වාරෙන අභිමුඛභාවො, සො ච ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යසභාවස්ස ඝට්ටනාය අභාවතො නත්ථි. නනු ‘‘ද්වෙ ආයතනානී’’ති එත්ථ පරියායායතනං අධිප්පෙතං, අථ කස්මා ගන්ධායතනාදීනිපි ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති න වුත්තන්ති? ‘‘නයදස්සනවසෙන දෙසනා පවත්තා’’ති වුත්තොවායමත්ථො. අථ වා තත්ථ රූපායතනස්සෙව වචනං කදාචි අඤ්ඤභූමිකානං පසාදස්ස විසයභාවං සන්ධාය, න පන ඉතරෙසං අභාවතො. නාපි පරියායෙන ගන්ධායතනාදීනං ආයතනසභාවාභාවතො. අසඤ්ඤීනඤ්හි රූපායතනං සමානභූමිකානං වෙහප්ඵලානං, උපරිභූමිකානඤ්ච සුද්ධවාසානං පසාදස්ස විසයභාවං ගච්ඡති, න පන ගන්ධරසාති තෙසංයෙව තත්ථාවචනං යුත්තං. කථාවත්ථුම්හි ච නිප්පරියායෙන ගන්ධායතනාදීනං අත්ථිභාවං පටිජානන්තං සන්ධාය පටිසෙධො කතො. යදිපි චෙතං වචනං තත්ථ ගන්ධායතනාදීනං අභාවවිභාවනං න හොති, අත්ථිභාවදීපනම්පි පන අඤ්ඤවචනං නත්ථෙවාති? නයිදමෙවං අට්ඨකථාසු තත්ථ නෙසං අත්ථිභාවස්ස නිද්ධාරෙත්වා වුත්තත්තා. යඤ්හි අට්ඨකථාවචනං පාළියා න විරුජ්ඣති, තං පාළි විය පමාණභූතං අගරහිතාය ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජතනා ආගතත්තා. තත්ථ සියා – යං පාළියා න විරුජ්ඣති අට්ඨකථාවචනං, තං පමාණං. ඉදං පන විරුජ්ඣතීති? නයිදමෙවං යථා න විරුජ්ඣති ¶ , තථා පටිපාදිතත්තා. චක්ඛාදීනං ආයතනානං, තන්නිස්සයානඤ්ච විඤ්ඤාණානං සත්තසුඤ්ඤතාසන්දස්සනත්ථං භගවතො ධාතුදෙසනාති ආයතනභාවෙන වුත්තානංයෙව ධාතුභාවදීපනතො ධාතුභාවස්සාපි නෙසං අවචනං යුජ්ජති එව, තස්මා යථා පාළියා අවිරොධො හොති, තථා චක්ඛුදසකාදිවසෙන අට්ඨකථායං රූපගණනා කතාති න එත්ථ ධම්මතාවිලොමනාසඞ්කාය ඔකාසොති වෙදිතබ්බං.

එළකස්ස ජාතකාලෙ උණ්ණා ජාතිඋණ්ණාති පඨමො අත්ථො. තතො සුඛුමතරතං සන්ධාය ‘‘ගබ්භං…පෙ… ඉතිපි වදන්තී’’ති වුත්තං. සම්භවනස්ස භෙදො වා සම්භවභෙදො, පවත්තිභෙදොති අත්ථො.

රූපීබ්රහ්මෙසූති ¶ අධිකරණෙ භුම්මං, ඔපපාතිකයොනිකෙසූති නිද්ධාරණෙති දස්සෙන්තො ‘‘ඔපපාතිකයොනිකෙහි රූපීබ්රහ්මෙ නිද්ධාරෙතී’’ති ආහ. තෙන ‘‘ඔපපාතිකයොනිකෙසූ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තරාසිතො ‘‘රූපීබ්රහ්මෙසූ’’ති විසෙසං නිද්ධාරෙති. න සමෙතීති න සංසන්දති, විරුජ්ඣතීති අත්ථො. යාය පාළියා න සමෙති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ හී’’තිආදිමාහ.

එකාදසාති පරිපුණ්ණායතනස්ස සද්දායතනවජ්ජානි එකාදසායතනානි. කස්සචි දසායතනානීති අන්ධස්ස චක්ඛායතනවජ්ජානි. කස්සචි අපරානි දසායතනානීති බධිරස්ස සොතායතනවජ්ජානි. කස්සචි නවායතනානීති අන්ධබධිරස්ස චක්ඛුසොතායතනවජ්ජානි. කස්සචි සත්තායතනානීති ගබ්භසෙය්යකස්ස රූපගන්ධරසකායඵොට්ඨබ්බමනොධම්මායතනවසෙන වුත්තං.

‘‘න වුත්තං අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති ඉදං ‘‘න හි පාළියං…පෙ… වුත්තා’’ති එතස්ස අත්ථවිවරණං. චක්ඛුසොතඝානවිකලස්ස හි උපපජ්ජමානස්ස අට්ඨෙව ආයතනානි සියුන්ති. සති ච අඝානකුපපත්තියං පුනපි ‘‘කස්සචි අපරානි දසායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා. තථා ච සති යථා අන්ධබධිරස්ස වසෙන ‘‘කස්සචි නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1007) එකවාරං වුත්තං, එවං අන්ධාඝානකස්ස, බධිරාඝානකස්ස ච වසෙන ‘‘කස්සචි අපරානි නවායතනානි, කස්සචි අපරානි නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා, එවං න වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘තථා…පෙ… න ¶ ච තං වුත්ත’’න්ති. එවං ධාතුපාතුභාවාදිපඤ්හෙසූති ‘‘කස්සචි එකාදස ධාතුයො පාතුභවන්ති, කස්සචි දස ධාතුයො, කස්සචි අපරා දස ධාතුයො, කස්සචි නව ධාතුයො, කස්සචි සත්ත ධාතුයො පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1007) එවං ධාතුපාතුභාවපඤ්හො වෙදිතබ්බො. ආදි-සද්දෙන ‘‘කස්සචි චුද්දසින්ද්රියානි පාතුභවන්තී’’තිආදි (විභ. 1007) නයප්පවත්තා ඉන්ද්රියපඤ්හාදයො සඞ්ගහිතා.

එත්ථ ච යථා ‘‘සත්තති උක්කංසතො ච රූපානී’’ති පදං ‘‘සංසෙදජොපපාතීසූ’’ති එත්ථ යොනිද්වයවසෙන යොජීයති, න එවං ‘‘අවකංසතො තිංසා’’ති ඉදං, ඉදං පන සංසෙදජයොනිවසෙනෙව යොජෙතබ්බං, එකයොගනිද්දිට්ඨස්සාපි එකදෙසො සම්බන්ධං ලභතීති. සංසෙදජස්සෙව ච ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්තීති ¶ වුත්තං, න ඔපපාතිකස්සාති අයමෙත්ථ අට්ඨකථාය අධිප්පායො. යෙ පන ‘‘ඔපපාතිකස්ස ජච්චන්ධ…පෙ… උප්පජ්ජන්තීති මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. සො හි පමාදපාඨො. එවඤ්ච කත්වා ආයතනයමකවණ්ණනාය ‘‘කාමධාතුයං පන අඝානකො ඔපපාතිකො නත්ථි. යදි භවෙය්ය, ‘කස්සචි අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’ති වදෙය්යා’’ති (යම. අට්ඨ. ආයතනයමක 18-21) වක්ඛති. අපරෙ පනාහු ‘‘කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, යාව ‘කස්සචි නවායතනානී’ති පාළි ඔපපාතිකෙ සන්ධාය වුත්තා. තස්මා පුබ්බෙනාපරං අට්ඨකථායං අවිරොධො සිද්ධො හොති, තථා ච යථාවුත්තපාළියා අයමත්ථවණ්ණනා අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙතියෙවා’’ති. යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘ඔපපාතිකග්ගහණෙන සංසෙදජාපි සඞ්ගය්හන්ති. තථා හි ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ ‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්තී’තිආදීනං (විභ. 1007) උද්දෙසෙ ‘ඔපපාතිකානං පෙතාන’න්තිආදිනා ඔපපාතිකග්ගහණමෙව කතං, න සංසෙදජග්ගහණ’’න්ති, තං පරිපුණ්ණායතනානංයෙව සංසෙදජානං ඔපපාතිකෙසු සඞ්ගහණවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘සංසෙදජයොනිකා පරිපුණ්ණායතනාපරිපුණ්ණායතනභාවෙන ඔපපාතිකසඞ්ගහං කත්වා වුත්තා’’ති ‘‘පධානාය වා යොනියා සබ්බං පරිපුණ්ණායතනයොනිං දස්සෙතුං ‘ඔපපාතිකාන’න්ති වුත්ත’’න්ති ච. අට්ඨකථායං පන ¶ යොනිද්වයං සරූපෙනෙව පකාසෙතුං, සංසෙදජයොනිවසෙනෙව ච අවකංසතො පවත්තිං දස්සෙතුං ඔපපාතිකයොනියා ඉතරං අසඞ්ගහෙත්වා ‘‘සංසෙදජොපපාතීසූ’’ති වුත්තන්ති. සබ්බං තං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

චුතිපටිසන්ධීනන්ති අනන්තරාතීතචුතියා, තදනන්තරාය මිස්සාමිස්සභෙදාය පටිසන්ධියා. ඛන්ධාදීහීති ඛන්ධාරම්මණගතිහෙතුවෙදනාපීතිවිතක්කවිචාරෙහි. මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණාය මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණා, අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාති එවමාදිනො අරූපභූමීසුයෙව චුතිපටිසන්ධීනං භෙදාභෙදවිසෙසස්ස සම්භවතො ‘‘නයමුඛමත්තං දස්සෙත්වා’’ති වුත්තං. එකච්චසුගතීති මහග්ගතවජ්ජසුගති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘රූපාරූපාවචරාන’’න්තිආදි. කෙචි පන ‘‘යථා මහග්ගතාවජ්ජා, එවං උත්තරකුරුකවජ්ජා’’තිපි වදන්ති. එකච්චසුගතිචුතියාති වුත්තසුගතිචුතියා. යදිපි ‘‘අයං නාම දුග්ගතිපටිසන්ධි න හොතී’’ති නියමො නත්ථි, දෙසනා පන සොතපතිතා ගතාති වදන්ති. නියතබොධිසත්තාපෙක්ඛාය වා එවං වුත්තං. තෙසඤ්හි එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධි නත්ථි අවීචිආදීසු අනුපපජ්ජනතො. ‘‘එකච්චදුග්ගතිචුතියා’’ති එත්ථාපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එකච්චසුගතිපටිසන්ධීති ¶ පන කාමාවචරසුගතිපටිසන්ධි වෙදිතබ්බා. සයමෙවාති අත්තනා එව. ‘‘භෙදවිසෙසො එව ච එවං විත්ථාරෙන දස්සිතො’’ති ඉදං ‘‘අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණායා’’තිආදිං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘චතුක්ඛන්ධාය…පෙ… පටිසන්ධි හොතී’’ති ඉදං පන අභෙදවිසෙසදස්සනමෙවාති. එකෙකස්මිං භෙදෙති ‘‘අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණායා’’ති එවමාදිකෙ එකෙකස්මිං භාගෙ. තත්ථ තත්ථෙවාති ‘‘අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය මහග්ගතබහිද්ධාරම්මණා, අමහග්ගතජ්ඣත්තාරම්මණාය මහග්ගතජ්ඣත්තාරම්මණා’’තිආදිනා තස්මිං තස්මිං භෙදෙ, තත්ථ තත්ථෙව වා භවාදිකෙ චවිත්වා උපපජ්ජන්තස්ස වසෙන චුතිපටිසන්ධියොජනා වෙදිතබ්බා. භුම්මත්ථෙ අයං තො-සද්දොති දස්සෙන්තො ‘‘තතො හෙතුං විනාති තත්ථ හෙතුං විනා’’ති ආහ. තස්සත්ථො – තස්මිං පුරිමභවෙ නිප්ඵන්නං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිකං කාරණං විනා න හොතීති.

අතිමන්දභාවූපගමනං සකිච්චාසමත්ථතා. පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණවසෙන චුති පටිසිද්ධා, න තදනන්තරවිඤ්ඤාණවසෙන. ස්වායමත්ථො ‘‘පඤ්චන්නං ද්වාරාන’’න්තිආදිනා ¶ හෙට්ඨා අට්ඨකථායමාගතොති ආහ ‘‘පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණානන්තරම්පි හි පුබ්බෙ චුති දස්සිතා’’ති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. චුතිචිත්තෙන සද්ධිං චක්ඛායතනාදීනං නිරොධො හොතීති දස්සෙතුං ‘‘යමකෙ චා’’තිආදි වුත්තං. පරිණතත්තාති පරිපාකවසෙන පරියොසානං ගතත්තාති අධිප්පායො. ඵස්සාදයො යථාවුත්තචෙතනාසහජාතඵස්සාදයො. යථාඋපට්ඨිතෙ කම්මාදිආරම්මණෙ අනෙකවාරං උප්පත්තියා සන්තානස්ස අභිසඞ්ඛරණං තත්ථ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණපතිට්ඨානස්ස හෙතුභාවො.

සන්තානවසෙන නිප්පජ්ජමානානං නමනාදිකිරියානං එකස්මිං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙයෙව අත්ථසිද්ධීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නමන…පෙ… දස්සෙතී’’ති. පථවියං සබලපයොගෙහීති පථවියා ආධාරණභූතාය අත්තනො බලෙන පයොගෙන ච කරණභූතෙන.

සද්දහෙතුකොති සද්දස්ස පධානාදිභාවං සන්ධාය වුත්තං. තාදිසො පබ්බතකුච්ඡිආදිපදෙසොපි තස්ස හෙතුයෙව. පදීපන්තරාදීති ආදි-සද්දෙන තෙලවට්ටිආදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. තතො සද්දාදිප්පවත්තිතො පුබ්බෙ අභාවා. පටිඝොසාදීනඤ්හි සද්දාදිප්පවත්තිතො සති පුරිමසිද්ධියං තෙ සද්දාදිපච්චයදෙසං ගච්ඡෙය්යුං, න පන තෙ අත්ථීති වුත්තං ‘‘තතො පුබ්බෙ අභාවා’’ති. උපමෙය්යෙපි එවමෙව අත්ථො යොජෙතබ්බො. යථා ච හෙතුදෙසං න ගච්ඡති හෙතුසමුප්පන්නං, එවං තතො නාගච්ඡතීති ¶ ආහ ‘‘තස්මා න…පෙ… ආගත’’න්ති. තෙ සද්දාදයො පච්චයා එතෙසන්ති තප්පච්චයා. වුත්තනයෙනාති උපමායං වුත්තනයෙනෙව. පුරිමභවහෙතුදෙසෙ සන්නිහිතං හුත්වා පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං තතො අඤ්ඤත්ර භවන්තරෙ තං උපගන්ත්වා තප්පච්චයං න හොතීති අත්ථො. පච්චයතො නිබ්බත්තමානං පච්චයුප්පන්නං අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා පච්චයදෙසං අනුපගතමෙව හුත්වා නිබ්බත්තතීති පඨමො අත්ථො. පඨමං පච්චයෙන සමොධානගතං හුත්වා තතො අඤ්ඤත්ර ගන්ත්වා පච්චයුප්පන්නවත්ථුභාවං නාපජ්ජතීති දුතියො අත්ථො. යථාසම්භවන්ති යාය ‘‘න ඛීරතො දධි සම්භූතං සියා, න ඛීරසාමිනො දධි සියා’’ති ච ඛීරදධීසු එකන්තං එකතාය නානතාය ච දොසයොජනා කතා. ඉමිනා නයෙන බීජාදීසු සබ්බහෙතූසු, අඞ්කුරාදීසු සබ්බහෙතුසමුප්පන්නෙසු යථාසම්භවං හෙතුඅනුරූපං, හෙතුසමුපන්නානුරූපඤ්ච දොසයොජනා කාතබ්බා. සන්තානබද්ධෙසු ධම්මෙසු එකන්තඑකතාපටිසෙධෙන සස්සතගාහස්ස පටිසෙධිතත්තා වුත්තං ‘‘සයංකතං ¶ සුඛං දුක්ඛන්ති ඉමං දිට්ඨිං නිවාරෙතී’’ති. තථා එකන්තනානතාපටිසෙධෙන උච්ඡෙදගාහො පටිසෙධිතො හොතීති ආහ ‘‘පරංකතං සුඛං දුක්ඛං අඤ්ඤො කරොති, අඤ්ඤො පටිසංවෙදෙතීති ඉමං දිට්ඨිං නිවාරෙතී’’ති. තෙන කතනාසො, අකතාගමො ච නිවත්තිතො හොතීති අධිච්චසමුප්පන්නදිට්ඨිනිවාරණෙනෙව නියතිසභාවවාදපටිසෙධොපි කතොති දට්ඨබ්බං.

තත්ථාති අඞ්කුරාදිප්පබන්ධසඞ්ඛාතෙ භූතුපාදාරූපසන්තානෙ. තන්ති විජ්ජාපාටවාදි. අඤ්ඤස්සාති බාලකාලෙ කතවිජ්ජාපරියාපුණනාදිතො අඤ්ඤස්ස. සඞ්ඛාරතො අඤ්ඤො තණ්හාදිකො අඤ්ඤපච්චයො.

නිය්යාතනාදි එව ඵලං නිය්යාතනාදිඵලං, අඵලිතං නිය්යාතනාදිඵලං එතස්සාති අඵලි…පෙ… ඵලං, යථාවුත්තකිරියාකරණං.

පිණ්ඩවසෙනාති අකතාවයවවිභාගස්ස සමුදායස්ස වසෙන. සබ්බත්ථාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිකෙ සබ්බස්මිං පච්චයධම්මෙ, පටිසන්ධිභෙදෙ වා පච්චයුප්පන්නධම්මෙ. බලවකම්මස්ස වසෙන යොජෙතබ්බො. භුසො නිස්සයො හි උපනිස්සයො. ‘‘අවිසෙසෙනා’’ති වුත්තෙපි කාමාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පඤ්චන්නං පවත්තෙ, ඉතරො පඨමජ්ඣානවිපාකාදීනං පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච පච්චයො හොතීති පාකටොයමත්ථොති තං අවිභජිත්වා ‘‘සබ්බපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං සහ සඞ්ගණ්හාති’’ච්චෙව වුත්තං. ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදොති නයිදං සමාසපදං, සන්ධිවසෙන පනෙතං වුත්තං. ද්වාදසාති ච භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං, ද්වාදසසු අකුසලචෙතනාසු. අකුසලචෙතනාභෙදොති ¶ එකාදසාකුසලචෙතනාපභෙදො, ද්වාදසාකුසලචෙතනාපභෙදො චාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවඤ්හි සති න එත්ථ කිඤ්චි විචාරෙතබ්බං හෙට්ඨා විත්ථාරිතත්තා. කෙචි පන ‘‘ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදොති ඉදං ‘ඡන්නං පවත්තෙ’තිආදිනා යොජෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති, තෙසං මතෙන උද්ධච්චචෙතනාය ගහණෙ පයොජනං විචාරෙතබ්බමෙව පටිසන්ධියාපි පච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා. එකස්සාති එත්ථ එව-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘එකස්සෙව පච්චයභාවනියමො’’ති. මිලාතමාලාදීනන්ති මිලාතමාලකිලිට්ඨවත්ථාදීනං. මනොපදොසිකානං තදඤ්ඤවත්ථූනම්පි අනිට්ඨතා කථං න සියා, සියා එවාති අධිප්පායො. අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 227) පන පචුරතාභාවතො තං අනාමසිත්වා ‘‘තථා කාමාවචරදෙවලොකෙපී’’ති වුත්තං ¶ . කෙචි පන ‘‘දෙවලොකෙ අනිට්ඨං නාම පරිකප්පනවසෙන, සභාවතො පන තත්ථුප්පන්නං ඉට්ඨමෙවා’’ති වදන්ති.

‘‘එකූනතිංසචෙතනාභෙදම්පී’’ති ඉමිනා උද්ධච්චචෙතනායපි පවත්තිවිපාකදායිතං අනුජානාති, අට්ඨකථාඅධිප්පායවසෙන වා එවමාහ. පඤ්චදසන්නං අහෙතුකවිපාකවිඤ්ඤාණානං පඤ්චට්ඨානානි ද්වෙ අපනෙත්වා අවසෙසානං තෙරසන්නං. ද්වෙ ද්වෙ චක්ඛුසොතසම්පටිච්ඡනවිඤ්ඤාණානි, තීණි සන්තීරණානීති නවන්නං. එකදෙසපච්චයභාවෙනාති එකදෙසස්ස වීසතිචෙතනාභෙදස්ස කාමාවචරචිත්තසඞ්ඛාරස්ස පච්චයභාවෙන එකූනතිංසචෙතනාභෙදො සමුදායො වුත්තො. ස්වෙවාති අවයවගතෙනාපි විසෙසෙන සමුදායො වොහරීයති යථා ‘‘අලඞ්කතො රාජකුමාරො’’ති.

යත්ථාති පඤ්චවොකාරභවං සන්ධායාහ. තත්ථ හි ‘‘කාමාවචරසුගතියං තාව ඨිතස්සා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 227) පටිසන්ධියං පවත්තියඤ්ච විපාකස්ස විත්ථාරප්පකාසනං කතං. චතුත්ථජ්ඣානභූමීති වෙහප්ඵලභූමිං වදති. තෙනාහ ‘‘අසඤ්ඤාරුප්පවජ්ජා’’ති. චතුත්ථජ්ඣානමෙව හි භාවනාවිසෙසප්පවත්තං අසඤ්ඤභූමිං ආරුප්පභූමිඤ්ච නිප්ඵාදෙති, චතුක්කනයවසෙන වා සංවණ්ණනා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අට්ඨ මහාවිපාකා, පරිත්තවිපාකෙසු පච්ඡිමො, පඤ්ච රූපාවචරවිපාකාති එවං චුද්දසන්නං. සත්තන්නන්ති සෙසානං පරිත්තවිපාකානංයෙව සත්තන්නං.

භවාදයොති භවයොනිගතිසත්තාවාසෙ. තිණ්ණං විඤ්ඤාණානන්ති පුරිමානං තිණ්ණං ආරුප්පවිපාකවිඤ්ඤාණානං. තීසූති පඤ්චමාදීසු තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු. වුත්තනයෙනාති ‘‘කාමභවෙ ¶ පන දුග්ගතියං අට්ඨන්නම්පි පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධිය’’න්තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 227) වුත්තනයෙනෙව.

විඤ්ඤාණපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

228. යදිපි සුත්තන්තෙ අභිධම්මෙ ච පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ රූපපදස්ස දෙසනාභෙදො නත්ථි, අභිධම්මෙ පන ‘‘සබ්බං රූපං න හෙතූ’’තිආදිනා (ධ. ස. 584) සුත්තන්තතො ¶ තස්ස දෙසනාභෙදො අත්ථෙවාති ආහ ‘‘සුත්තන්තා…පෙ… භෙදො’’ති. සඞ්ඛ්යෙය්යෙසු පරිච්ඡෙදතො ගහිතෙසු අත්ථසිද්ධො තත්ථ සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදොති වුත්තං ‘‘අත්ථතො පන වුත්තමෙව හොතී’’ති.

ඔපපාතිකසත්තෙසූති වා සාමඤ්ඤතො සබ්බෙ ඔපපාතිකා වුත්තා. තෙසු බ්රහ්මකායිකාදිග්ගහණෙන රූපාවචරාව වුත්තාති තදඤ්ඤෙ සන්ධාය සෙසඔපපාතිකානන්ති සෙසග්ගහණං සාත්ථකමෙව. වුත්තනයෙනාති ‘‘ද්වෙ වා තයො වා දසකා, ඔමතො ආදිනා සහා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 227) රූපමිස්සකවිඤ්ඤාණෙ වුත්තනයෙන.

‘‘ද්වෙ සන්තතිසීසානී’’ති ආරබ්භ යාව ‘‘සත්ත සන්තතිසීසානී’’ති (විභ. අට්ඨ. 228) එත්තකං අට්ඨකථාපාඨං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සත්තකපරියොසාන’’න්ති. එකෙකචිත්තක්ඛණෙ තික්ඛත්තුං රූපුප්පත්තිං අනනුජානන්තො ආහ ‘‘ඉමිනාධිප්පායෙනා’’ති. චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව සබ්බං රූපං උප්පජ්ජතීති හි අත්තනො අධිප්පායො.

‘‘රූපාජනකකම්මජ’’න්ති ඉදං භූතකථනමත්තං දට්ඨබ්බං පඤ්චවිඤ්ඤාණානං අතංසභාවතාභාවා. රූපාජනකකම්මජන්ති වා චුතිචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. පටිසන්ධිචිත්තං පන ‘‘පවත්තිය’’න්ති ඉමිනාව නිවත්තිතං. ‘‘සබ්බෙසම්පි චුතිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතී’’ති (ධ. ස. මූලටී. 636) අට්ඨසාලිනීටීකායං වුත්තොවායමත්ථො. පඤ්චවිඤ්ඤාණක්ඛණෙ තප්පච්චයා රූපුප්පත්තියා අභාවෙන වුත්තං ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණප්පවත්තිකාලං ¶ සන්ධායා’’ති. තත්ථාපි අසහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයා අත්ථෙව රූපුප්පත්තීති ආහ ‘‘සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයඤ්චා’’ති. භවඞ්ගාදීති භවඞ්ගසම්පටිච්ඡනසන්තීරණතදාරම්මණානි. අඤ්ඤෙනාති යථාවුත්තකම්මවිඤ්ඤාණතො අඤ්ඤෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙන. රූපමෙව හි කුසලාකුසලකිරියචිත්තප්පවත්තික්ඛණෙ අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා උප්පජ්ජති, න නාමං භවඞ්ගං. තංජනකෙනාති භවඞ්ගාදිජනකෙන. කම්මවිඤ්ඤාණප්පච්චයා විපාකචිත්තප්පවත්තිකාලෙ විපාකනාමස්ස කම්මසමුට්ඨානරූපස්ස ච වසෙන. සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයා පන ඉතරචිත්තප්පවත්තිකාලෙපි විපාකො විපාකනාමවසෙන, චිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන ච නාමරූපස්ස සම්භවො දස්සෙතබ්බොති ආහ ‘‘සහජාත…පෙ… යොජෙතබ්බ’’න්ති. රූපසද්දෙන ච අත්තනො එකදෙසෙනාති සම්බන්ධො. ‘‘සරූපානං එකදෙසො එකවිභත්තිය’’න්ති (පාණිනී 1.2.64) සද්දලක්ඛණං සන්ධායාහ ¶ ‘‘සරූපානං එකදෙසො’’ති. ඉච්ඡිතො හි එකදෙසරූපානම්පි එකදෙසො යථා ‘‘නිදස්සිතවිපක්ඛෙහී’’ති. නිදස්සිතො ච නිදස්සිතවිපක්ඛො ච නිදස්සිතවිපක්ඛොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. ‘‘ඨාන’’න්ති ඉමිනා සෙසසද්දස්ස අත්ථං වදති. සරූපෙන ඨපනඤ්හි ඉධ සෙසනං.

යං-තං-සද්දානං අබ්යභිචාරිතසම්බන්ධත්තා අවුත්තම්පි තතො-සද්දං ආනෙත්වා ආහ ‘‘තතො යුත්තමෙව ඉදන්ති යොජෙතබ්බ’’න්ති. විපාකස්ස අජනකං විපාකාජනකං, නිස්සන්දඵලමත්තදායකකම්මං, තං සමුට්ඨානං එතස්සාති විපාකාජනකකම්මසමුට්ඨානං. වුත්තනයෙනාති ‘‘වත්ථුකායවසෙන රූපතො ද්වෙ සන්තතිසීසානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 228) වුත්තෙන නයෙන. උභයන්ති නාමං රූපඤ්ච.

කම්මාරම්මණපටිසන්ධිආදිකාලෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සම්මසනාදිකාලසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තන්ති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං.

යදිපි ‘‘අත්ථි රූපං චිත්තසමුට්ඨාන’’න්තිආදිවචනතො (ධ. ස. 584) රූපස්සපි විඤ්ඤාණපච්චයතා සුත්තතො ජානිතබ්බා, විඤ්ඤාණසන්නිස්සිතා ඉට්ඨානුභවනාදයො තස්මිං සති සබ්භාවතො, අසති ච අභාවතො යථා සද්ධෙය්යාදිවත්ථුම්හි සද්ධාදයොති නාමස්සපි යුත්තිතො විඤ්ඤාණපච්චයතා සිද්ධා, අට්ඨකථායං පන වුත්තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුත්තතො නාමං…පෙ… ජානිතබ්බ’’න්ති ආහ. යාවදෙව පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මමත්තතාවිභාවනමුඛෙන අවිපරීතතො පවත්තිනිවත්තිසන්දස්සනං පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා, තාවදෙව ච ධම්මචක්කප්පවත්තනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා’’තිආදිමාහ ¶ . යස්මා පන පවත්තිනිවත්තිවිභාවනතො සච්චදෙසනාව පච්චයාකාරදෙසනා, සච්චදෙසනා ච ධම්මචක්කප්පවත්තනං. යථාහ ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති මෙ භික්ඛවෙ…පෙ… බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිත’’න්තිආදි, තස්මා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති පදස්ස සච්චදෙසනාභාවදීපනෙන ධම්මචක්කප්පවත්තනභාවං දස්සෙතුං ‘‘නාමරූපමත්තතාවචනෙනෙව වා’’තිආදි වුත්තං.

නාමරූපපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

229. යථාසම්භවන්ති ¶ සම්භවානුරූපං. තෙන චතුන්නං තාව භූතානං සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන චක්ඛායතනාදීනං පඤ්චන්නං පච්චයභාවො, වත්ථූසු පන හදයවත්ථුනො ඡට්ඨායතනස්ස පටිසන්ධියං සහජාතනිස්සයඅඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන, පවත්තියං යස්මා අනන්තරචිත්තෙන සද්ධිං උප්පන්නමෙව වත්ථු ඨිතිප්පත්තියා බලවභාවෙන තස්ස නිස්සයො භවිතුං සක්කොති, න සහජාතං, තස්මා පුරෙජාතනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන. ඉතරවත්ථූනං පඤ්චවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතස්ස ඡට්ඨායතනස්ස ඉන්ද්රියපච්චයවසෙන ච, ජීවිතස්ස ඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතවසෙන පච්චයභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බො. එකප්පකාරෙනෙවාති යථා චක්ඛාදීනං මනායතනස්ස පටිනියතදස්සනාදිකිච්චානුවිධානතො නියතො එකප්පකාරෙනෙව පච්චයභාවො, න එවං රූපායතනාදීනං, තෙසං පන රූපාරම්මණාදිනා පකාරන්තරෙන තස්ස පච්චයභාවොති ‘‘අනියමතො’’ති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘නියමතො’’ති පදං ‘‘සසන්තතිපරියාපන්න’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිත්වා අත්ථං වදන්ති ‘‘එකන්තෙන සසන්තතිපරියාපන්න’’න්ති.

‘‘ඡට්ඨායතනඤ්ච මනායතනඤ්ච ඡට්ඨායතන’’න්ති ඉමිනා විග්ගහෙන අත්ථතො, ඉතරෙහි ද්වීහි සද්දතොපි අත්ථතොපි සරූපතං දස්සෙති. ‘‘චක්ඛාදීහි සහ ‘සළායතන’න්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තනයෙන එකසෙසං කත්වා මනායතනං චක්ඛාදීහි සද්ධිං ‘‘සළායතන’’න්ති පාළියං වුත්තං ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති. යථාවුත්තොති ‘‘ඡට්ඨායතනඤ්ච මනායතනඤ්චා’’තිආදිනා අත්තනා ¶ වුත්තප්පකාරො. සබ්බත්ථාති නාමරූපසද්දෙන සළායතනසද්දෙන ච සද්දසරූපතාසු, අත්ථසරූපතාසු වා. යදි සුත්තන්තභාජනීයෙ විපාකඡට්ඨායතනමෙව අධිප්පෙතං, අථ කස්මා ‘‘ඉතරං පනා’’තිආදි වුත්තං. අවිපාකඤ්හි තත්ථ ඉතරන්ති අධිප්පෙතන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පච්චයනයෙ පනා’’තිආදි.

සහජාතාදීසු හෙතුආහාරින්ද්රියපච්චයෙ පක්ඛිපිත්වා දසධා, තතො එකං අපනෙත්වා නවධා, තතො එකං අපනෙත්වා අට්ඨධා පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. එවමෙත්ථ සාධාරණවසෙන අවකංසො, හෙතුආදිඅසාධාරණවසෙන උක්කංසොති ඣානාදීනම්පි වසෙන වෙදිතබ්බො.

පටිසන්ධියං ¶ අරූපධම්මා කම්මජරූපස්ස උප්පාදක්ඛණෙ පච්චයා හොන්තීති ‘‘පවත්තෙ’’ති විසෙසෙති. ‘‘පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තාදයො එවා’’ති නියමෙන සහජාතපුරෙජාතවිප්පයුත්තාදයො නිවත්තෙති.

‘‘අවසෙසමනායතනස්සා’’ති අවසෙසග්ගහණම්පි පකරණතො විසිට්ඨවිසයමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධභවෙ’’තිආදිමාහ, යතො අට්ඨකථායං ‘‘වත්ථුරූප’’න්තිආදි වුත්තං. යථාසම්භවං යොජෙතබ්බොති නාමරූපස්ස පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඅත්ථිඅවිගතාදිපච්චයභාවො සහජාතාදිසාධාරණපච්චයභාවො, සම්පයුත්තවිපාකහෙතුආහාරින්ද්රියාදිපච්චයභාවො සම්පයුත්තාදිඅසාධාරණපච්චයභාවො නාමස්ස, රූපස්ස පන විප්පයුත්තපච්චයභාවො යොජෙතබ්බො.

සළායතනපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

230. තදභෙදවසෙනාති තස්ස ඵස්සස්ස අභෙදවසෙන, ඵස්සභාවසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. න යුත්තං එකස්සෙව වචනං. අඤ්ඤස්සාපීති යථාවුත්තතො අඤ්ඤස්සාපි. සබ්බායතනතො හි එකස්ස ඵස්සස්ස අසම්භවචොදනායං තප්පසඞ්ගෙන එකායතනතො අනෙකස්සාපි සම්භවො නත්ථීති චොදනා ‘‘ඊදිසී ධම්මතා නත්ථී’’ති ඤාපනත්ථාති දස්සෙති ‘‘අඤ්ඤස්සාපී’’තිආදිනා. නිදස්සනවසෙනාති උදාහරණදස්සනවසෙන ¶ . එකඵස්සස්ස සම්භවතොති කාරණාපදෙසො. එකඵස්සසම්භවස්ස ලබ්භමානත්තා ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති භගවතා වුත්තන්ති පරිහාරං දස්සෙන්තොති යොජනා. සෙසෙසූති එකන්තිආදීසු. නවධා පච්චයත්තෙ එකං විපාකමනායතනං විභාවයෙ. තථා චාති ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන. ය්වායං පච්චයභාවො යාදිසානං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පච්චුප්පන්නානි…පෙ… සන්ධාය වුත්ත’’න්ති ආහ. අතීතානාගතකාලවිමුත්තානම්පි ආරම්මණමත්තතාය සම්භවතො ආහ ‘‘ආරම්මණ…පෙ… සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. තත්ථ තන්ති රූපායතනාදිං.

ඵස්සපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

231. අනන්තරාදීහීති ¶ අනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතපච්චයෙහි. උපනිස්සයෙති අනන්තරූපනිස්සයෙ. අනන්තරසමනන්තරපච්චයා හි අනන්තරතාවසෙනෙව අනන්තරූපනිස්සයෙ අන්තොගධා. නත්ථිවිගතපච්චයා පන අනන්තරසමනන්තරපච්චයධම්මානංයෙව තථාභාවතො තදන්තොගධා. තස්සාති උපනිස්සයස්ස.

සබ්බස්සාති විපාකස්ස, අවිපාකස්ස ච. පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිචිත්තසම්පයුත්තාය හි වෙදනාය සහජාතමනොසම්ඵස්සො වුත්තනයෙන අට්ඨධා පච්චයො හොති. අනන්තරො අනන්තරාදිනා, අනානන්තරො උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයො හොති. සම්භවදස්සනඤ්චෙතං, න තාසං මනොද්වාරිකභාවදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං.

වෙදනාපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

232. යථා ¶ ච රසායනජානි ඔජාජීවිතානි, එවං තංනිමිත්තං සුඛං, තදපනෙය්යං ජරාදිදුක්ඛඤ්ච ධම්මාරම්මණභාවෙන යොජෙතබ්බං.

කම්මඵලාභිපත්ථනාවසෙන සත්තා කම්මානිපි ආයූහන්තීති සාතිසයං තණ්හාය විපාකවෙදනා උපනිස්සයො, න තථා ඉතරාති ආහ ‘‘විපාකා විසෙසෙන…පෙ… අවිසෙසෙන ඉතරා චා’’ති. ඉතරාති අවිපාකාති අත්ථො. ‘‘සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති ඉදං ඉට්ඨසභාවංයෙව උපෙක්ඛං සන්ධාය වුත්තං, න අනිට්ඨසභාවං. තෙනාහ ‘‘උපෙක්ඛා පනා’’තිආදි. සබ්බස්සාති අවීතරාගස්ස වීතරාගස්ස ච වෙදනාවතො පුග්ගලස්ස.

වෙදනාපච්චයා එවාති අයං නියමො නියමන්තරනිවත්තනපරොති නාස්ස පච්චයන්තරනිවත්තනත්ථතා දට්ඨබ්බා. එතෙන පච්චයුප්පන්නන්තරපටික්ඛෙපොපි නිවත්තිතො හොති.

තණ්හාපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

233. පුරිමදිට්ඨින්ති ¶ ‘‘සස්සතො අත්තා’’ති (දී. නි. 1.31) පගෙව අභිනිවිට්ඨං සස්සතගාහං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘අත්තග්ගහණං…පෙ… දට්ඨබ්බ’’න්ති. උපාදියමානන්ති ගණ්හන්තං. ලොකොති වා ගහණන්ති යං ‘‘ලොකො සස්සතො’’ති ගහණං, සා දිට්ඨීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨුපාදානභූත’’න්ති. ‘‘ධම්මසඞ්ඛෙප…පෙ… දිට්ඨිමත්තමෙවා’’ති ඉදං බ්යවහිතානං පදානං සම්බන්ධදස්සනං. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො තණ්හාදළ්හත්තං, සඞ්ඛෙපතො දිට්ඨිමත්තමෙව චත්තාරි උපාදානානීති අධිප්පායො. ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරතොති සමුදායභූතතො ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො තදවයවභූතං සඞ්ඛෙපං විත්ථාරඤ්ච නිද්ධාරෙති.

සස්සතගාහපුබ්බඞ්ගමො, උච්ඡෙදගාහපුබ්බඞ්ගමො ච අත්තගාහොති යොජනා. තෙසන්ති යථාවුත්තසස්සතුච්ඡෙදගාහානං ¶ මූලභාවෙන විධායකත්තා සාමිභූතො. ආදිනා වාති ‘‘පඨමං අත්තවාදුපාදාන’’න්තිආදිනා වා වාක්යෙන.

යෙන භවස්සාදෙන ගධිතචිත්තො භවනිබ්බත්තකං කම්මං කත්වා උපපන්නො, සා භවනිකන්ති සන්තානෙ චිරානුබන්ධා අභිණ්හුප්පත්තිකා උපපන්නමත්තස්ස උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘යදිපි…පෙ… පවත්තිතබ්බත්තා’’ති. අරහත්තමග්ගවජ්ඣත්තා භවරාගස්සපි කාමුපාදානභාවො අත්ථෙවාති ආහ ‘‘තණ්හාදළ්හත්තං න හොතීති මඤ්ඤමානො’’ති. භවරාගොපි හි සවිසයෙ දළ්හං පවත්තතීති. සබ්බාපි තණ්හා කාමුපාදානන්ති එත්ථාපි තස්ස අරහත්තමග්ගවජ්ඣතා වුත්තාති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

උප්පත්තිට්ඨානභූතා න ආරම්මණභූතාති අධිප්පායො. තෙනාති ඛන්ධානං ආලයභාවෙන. ආරම්මණානන්තරපකතූපනිස්සයාති ආරම්මණූපනිස්සයඅනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයා. අනන්තරපච්චයාදීනන්ති අනන්තරසමනන්තරආරම්මණපච්චයාදීනං.

උපාදානපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

234. ‘‘භවතී’’ති ¶ ඉදං උපපත්තිභවනිබ්බචනං. ද්වයස්සාති කම්මුපපත්තිභවද්වයස්ස. නිප්ඵාදනඵලං ඵලස්ස උප්පාදනසමත්ථතා. නිබ්බත්තනං නිප්ඵාදනං.

‘‘භගවංමූලකා’’ති (අ. නි. 8.83; 9.1; 10.58; 11.19) විය ‘‘සඤ්ඤාවංභවො’’ති වත්තබ්බෙ අත්ථි-අත්ථෙ වා වං-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘සඤ්ඤාභවො’’ති. තස්ස වා අත්ථෙති තස්ස වන්තුසද්දස්ස අත්ථෙ, අත්ථි-අත්ථෙති අත්ථො. අකාරං කත්වාති යථා ‘‘පීතිසුඛං අස්ස අත්ථී’’ති අත්ථෙ අකාරං කත්වා උප්පාදෙත්වා ඣානං පීතිසුඛන්ති වුච්චති, එවං සඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති සඤ්ඤො, භවො, සොව සඤ්ඤභවො. එකස්මින්ති රූපක්ඛන්ධෙ එව. පවත්තත්තාති පවත්තකපවත්තනට්ඨානානං අභෙදෙපි උපචාරවසෙන භින්නං විය කත්වා දස්සෙති.

කම්මසඞ්ඛාතතන්ති ¶ ‘‘කම්ම’’න්ති වත්තබ්බතං, කම්මකොට්ඨාසතං වා. ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමී’’තිආදිනා (අ. නි. 6.63) සුත්තෙපි චෙතනාය කම්මභාවො ආගතොව. නිප්පරියායෙන පන චෙතනාව කම්මභවොති වුත්තමත්ථං අභිධම්මපාළියාව සාධෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හී’’තිආදිමාහ. ඉමාය හි වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙහි, මනායතනමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතුඑකදෙසෙන ච කම්මභවස්ස සම්පයුත්තතං වදන්තියා ධාතුකථාපාළියා තස්ස චෙතනාභාවො දීපිතොති.

ධම්මභෙදතොති චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තභාවෙන, කුසලාකුසලාබ්යාකතභාවෙන ච ධම්මවිභාගතො. ‘‘පුනවචන’’න්ති ඉමිනාව පුනරුත්තිදොසාපත්ති පටිඤ්ඤාතාති පරස්ස ආසඞ්කං දස්සෙන්තො ‘‘සාත්ථකමෙවිදං පුනවචනන්ති එතං න යුත්තන්ති චෙ’’ති ආහ. භවෙකදෙසභාවෙනාති කම්මභවස්ස එකදෙසත්තා සඞ්ඛාරානං. තෙන යෙසං ධම්මානං සමුදායො භවො වුත්තො, තදෙකදෙසා සඞ්ඛාරා, සමුදායෙකදෙසා ච අත්ථතො භින්නා එවාති වුත්තමෙවෙතන්ති දස්සෙති. පුන යථාවුත්තමෙව භෙදං මනසි කත්වා අත්ථතො පුනවචනාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘පරෙන වා’’තිආදිමාහ.

අන්තොගධෙති කාමභවාදිඅන්තොගධෙ සඤ්ඤාභවාදිකෙ. කාමභවාදිකෙති කාමරූපාරූපභවෙ.

උපාදානභෙදන්ති කාමුපාදානාදිඋපාදානවිසෙසං.

තෙනාති ¶ සීලබ්බතුපාදානෙන. වක්ඛමානෙනාති ‘‘ඉදං සීලබ්බතං නාමා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 234) අට්ඨකථායං වක්ඛමානෙන පකාරෙන. පුරාණං බ්රහ්මණ්ඩලිඞ්ගඛන්දපුරාණාදි. ‘‘සෙතවධයජ්ජං ආරභතෙ භූතිකාමො’’තිආදිනා (විසුද්ධි. මහාටී. 2.650) පසුමාරණවිධානයුත්තො යඤ්ඤවිධි පසුබන්ධවිධි.

අත්තනො සුද්ධිමග්ගපරාමාසමත්තත්තා සීලබ්බතුපාදානස්ස අත්තවාදුපාදානනිමිත්තං වුත්තං.

මග්ගපච්චයා හොන්ති මිච්ඡානිය්යානසභාවත්තා. අනන්තරස්ස පන කාමකම්මභවස්ස අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනපච්චයෙහි උපාදානස්ස පච්චයභාවො පාකටොයෙවාති න වුත්තො.

ජාතිජරාමරණාදිපදනිද්දෙසවණ්ණනා

235. උපපත්තිභවුප්පත්තීති ¶ උපපත්තිභවෙ, උපපත්තිභවභාවෙන වා උපාදින්නක්ඛන්ධානං උප්පත්ති. ජායමානස්ස ඛන්ධස්ස. ජාති නිබ්බත්තිවිකාරො. උපපත්තිභවොපි ජාතියා පච්චයො. කස්මා? උපපත්තිභවෙ අසති ජාතියා අභාවාති යොජනා. ‘‘ජායමානරූපපදට්ඨානතා’’තිආදිනාපි තස්ස ජාතියා පච්චයභාවංයෙව විභාවෙති.

සතිපි සුක්කසොණිතාදිකෙ පිතුගතවිසෙසාදිකාරණෙ බාහිරෙ පච්චයෙ තස්ස පන අනියතත්තා, හීනපණීතාදිවිසෙසස්ස ච අධිප්පෙතත්තා වුත්තං ‘‘අජ්ඣත්ත…පෙ… අභාවා’’ති.

ජාතිජරාමරණාදිපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

242. සම්බන්ධං ඉතං ගතන්ති සමිතං. තෙනාහ ‘‘සඞ්ගත’’න්ති.

භවච්ඡන්දො භවරාගො. තස්සාරුප්පකථාසවනන්ති තස්ස බාලභාවස්ස අයුත්තකාරිතාය අනුච්ඡවිකකථාසවනං. එතෙන පරූපවාදහෙතුකාදිදුක්ඛං දස්සෙති, ‘‘කම්මකාරණාදස්සන’’න්ති ඉමිනා දණ්ඩහෙතුකං, ඉතරෙන දුග්ගතිනිබ්බත්තිහෙතුකං ¶ . ගමෙන්තීති ඤාපෙන්ති. ඵලෙනාපි හි අබ්යභිචාරිනා හෙතු ඤායති, වුට්ඨිනිමිත්තෙන විය මහොඝෙන උපරිදෙසෙ වුට්ඨිනිපාතො. තෙන වුත්තං ‘‘බොධෙන්තී’’ති.

විසෙසනිවත්තිඅත්ථො මත්තසද්දො ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 6) විය. අප්පහීනාවිජ්ජා කාරණලාභෙ උප්පත්තිඅරහතාය සමීපෙයෙවාති ආහ ‘‘සන්නිහිතභාවකරණෙනා’’ති. වෙදෙතීති වෙදයති. තස්ස අත්ථවචනං අනුභවතීති. වෙදං වා ඤාණං කරොති උප්පාදෙතීති වෙදෙති. තස්ස අත්ථවචනං ජානාතීති. වෙදියතීති පන කම්මකත්තුකම්මානං වසෙන නිද්දෙසොති තස්සපි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ජානාති, ඤායති චා’’ති ආහ. ච-සද්දත්ථොති ¶ සමුච්චයත්ථො, බ්රහ්මාදිනා ච කාරකෙන, අත්තනා ච වෙදකෙන රහිතන්ති අත්ථො. ච-සද්දත්ථසමාසන්ති ද්වන්දසමාසමාහ.

චතුබ්බිධම්පි වා සුඤ්ඤතන්ති ධුවභාවාදිසුඤ්ඤතං, අත්තාදිසුඤ්ඤතඤ්ච සන්ධාය වදති.

පුබ්බන්තතොති අතීතකොට්ඨාසතො. වෙදනාවසානම්පි භවචක්කං පරිපුණ්ණමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘වෙදනා වා’’තිආදි වුත්තං. අවිජ්ජාගහණෙන වා තණ්හුපාදානානි, සඞ්ඛාරග්ගහණෙන භවො, විඤ්ඤාණාදිග්ගහණෙන ජාතිජරාමරණානි සොකාදයො ච ගහිතාති එවම්පි වෙදනාවසානං භවචක්කන්ති යුත්තමෙවෙතං. තණ්හාමූලකෙ චාති තණ්හුපාදානග්ගහණෙන අවිජ්ජා ගහිතාතිආදිනා යොජෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘ද්වින්නං…පෙ… හොතී’’ති. තත්ථ ද්වින්නන්ති පුරිමපච්ඡිමානං උභින්නං හෙතුඵලවජ්ජානං. විපරීතාභිනිවෙසං කරොන්තීති නිමිත්තං කත්තුඋපචාරෙන වදති. අනුපච්ඡෙදමෙව පකාසෙතීති යොජනා.

හෙතුඵලසන්ධි, ඵලහෙතුසන්ධි, පුනපි හෙතුඵලසන්ධීති එවං හෙතුආදිපුබ්බකා හෙතුඵලහෙතුපුබ්බකා. හෙතුඵලහෙතුඵලවසෙනාති අවිජ්ජාදිහෙතු, විඤ්ඤාණාදිඵල, තණ්හාදිහෙතු, ජාතිඵලවසෙන. උපසග්ගවිසෙසෙන අත්ථවිසෙසො හොතීති ‘‘ආකිරීයන්තී’’ති පදස්ස පකාසීයන්තීති අත්ථො වුත්තො. කිලෙසකම්මවිපාකාති අවිජ්ජාදිකෙ වෙදනාපරියොසානෙ වදති. විපාකකිලෙසකම්මෙහීති විඤ්ඤාණාදීහි භවපරියොසානෙහි. පුන කම්මස්ස විපාකසම්බන්ධො වුත්තනයත්තා න ගහිතො. ‘‘වට්ටානී’’ති ¶ ච ඉදං ‘‘තීණි වට්ටානී’’ති විග්ගහවසෙන ලබ්භමානං ගහෙත්වා වුත්තං.

‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 242) අට්ඨකථාය ආගතත්තා ආසන්නපච්චක්ඛතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉමිස්සා’’ති. විභඞ්ගපාළියා වසෙන දස්සිතං, තස්මා න අට්ඨකථාය පුබ්බාපරවිරොධො යථාපාඨං අත්ථස්ස පකාසිතත්තාති අධිප්පායො. තත්ථ චෙතනාසම්පයුත්තානඤ්ච චෙතනාය ච සඞ්ඛාරභාවෙන කම්මභවභාවෙන ච වත්තබ්බමෙවාති පාළිද්වයාධිප්පායවිවරණවසෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. භවස්සාති උපපත්තිභවස්ස. ‘‘භවො’’ති වුත්තා චෙතනාසම්පයුත්තාති සම්බන්ධො. ගහණන්ති නිකාමනවසෙන ආරම්මණස්ස ගහණං. තෙනාහ ‘‘කාමුපාදානං කිච්චෙනාහා’’ති. ඉතරානි කිච්චෙනාහාති යොජනා. තීසු අත්ථවිකප්පෙසූති ‘‘තං ¶ කම්මං කරොතො පුරිමා චෙතනායො’’තිආදිනා වුත්තෙසු තීසු ආයූහනචෙතනානං අත්ථවිකප්පෙසු. නනු ච තතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ආයූහනස්ස අවසානෙ චෙතනා න වුත්තාති? යදිපි සරූපතො න වුත්තා, ‘‘තංසම්පයුත්තා’’ති පන සද්දතො පධානභාවෙන වුත්තස්ස ආයූහනස්ස අප්පධානභාවෙන වුත්තා අවසානෙ පච්ඡතො වුත්තා විය හොතීති ඉමං පරියායං සන්ධාය ‘‘තීසුපි…පෙ… අවසානෙ’’ති වුත්තං.

නිප්පරියායෙන පන යෙසු ආයූහනස්ස අවසානෙ චෙතනා වුත්තා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘ද්වීසු…පෙ… ආහා’’ති වුත්තං. තතියෙ අත්ථවිකප්පෙ වුත්තෙ ආයූහනසඞ්ඛාරෙ තංසම්පයුත්තාති ආහාති යොජනා. කම්මස්ස පච්චයභූතන්ති සඞ්ඛාරපච්චයං. තෙන ‘‘කම්මකරණකාලෙ’’ති එත්ථ කම්ම-සද්දෙන සබ්බස්සපි සඞ්ඛාරස්ස ගහිතතං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘න කම්මසම්පයුත්තමෙවා’’ති.

කම්මානෙවාති කම්මානියෙව. විපාකධම්මතාය කම්මසරික්ඛකා. සහජාතකොටියා, උපනිස්සයකොටියා ච තස්ස කම්මස්ස උපකාරකාති තදුපකාරකා. සංඛිප්පන්තීති සංඛිපීයන්ති සංයූහීයන්ති. ‘‘සංඛිප්පන්ති එත්ථා’’ති අධිකරණසාධනවසෙන සඞ්ඛෙපසද්දස්ස අත්ථං වත්වා පුන කම්මසාධනවසෙන වත්තුං ‘‘සංඛිපීයතී’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථාපීති ¶ ‘‘කම්ම’’න්ති වුත්තකම්මසම්භාරෙපි. ගමනධම්මන්ති භඞ්ගුපගමනධම්මං. තෙන ඉත්තරන්ති භඞ්ගපරන්ති වුත්තං හොති. තෙනාති විනස්සනධම්මතාදීපකෙන ඉත්තරසද්දෙන. නිස්සාරතං අත්තසාරාභාවං දීපෙති. එවං ‘‘ඉත්තර’’න්තිආදිනා අනිච්චං චලං ඉත්තරං අද්ධුවන්ති චතුන්නං පදානං අත්ථවිසෙසවාචිතං දස්සෙති. ඨානසොති එත්ථ වුත්තට්ඨානං නාම පච්චයො. අඤ්ඤම්පීති අඤ්ඤත්ථ වුත්තං. තස්ස තස්ස ඵලස්ස. ධම්මමත්තසම්භවෙ සති වට්ටුපච්ඡෙදෙ සතීති යොජනා. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන සමුච්චයත්ථෙ ච-සද්දෙ සති.

සච්චානියෙව පභවොති සමානාධිකරණපක්ඛං සන්ධායාහ ‘‘සච්චප්පභවතොති සච්චතො’’ති. ‘‘යස්ස පහානත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති එවංභූතං අරියසච්චං විසෙසං අකත්වා.

තෙහි සොකාදීහි. ‘‘සොකදොමනස්සුපායාසා අවිජ්ජාය අවියොගිනො’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ¶ සිද්ධාය අවිජ්ජාය. අත්තනොයෙවාති පච්චයුප්පන්නං අනපෙක්ඛිත්වා අත්තනොයෙව පවත්තසඞ්ඛාතකිච්චතො.

සොකාදයොපි හීති එත්ථ හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා ‘‘සොකාදයො පච්චයායත්තා අවසවත්තිනො’’ති ඉදං ‘‘ජාතිපච්චයා…පෙ… සම්භවන්තී’’ති එතෙන වචනෙන සිද්ධං, තස්මා තං ‘‘අත්තා සොචතී’’තිආදිදස්සනනිවාරණන්ති අත්ථො.

සති ච පරිග්ගහෙ රජ්ජං විය ගතියො අනෙකානත්ථානුබන්ධනා, තාහි ච විඤ්ඤාණස්ස උපද්දුතතාති දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛාරපරිග්ගහිතං…පෙ… රජ්ජෙ’’ති වුත්තන්ති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යථාඋපට්ඨිතානි කම්මාදීනි චුතිආසන්නජවනෙහි පරිකප්පෙත්වා විය ගහිතානි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙනපි පරිකප්පිතානි විය හොන්ති, තං පනස්ස පරිකප්පනං අත්ථතො ආරම්මණකරණමෙවාති වුත්තං ‘‘පරි…පෙ… තො’’ති. සඞ්කප්පනං වා පරිකප්පනන්ති වුත්තං ‘‘විතක්කෙන විතක්කනතො’’ති. සසම්භාරචක්ඛුආදයො සළායතනස්ස පතිට්ඨාවිසෙසො.

යදාකාරාය ජාතියා යදාකාරං ජරාමරණං සම්භවති, සම්භවන්තඤ්ච යථානුපුබ්බං පවත්තං, සො අත්ථො ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො, සහිතස්ස ¶ සමුදිතස්ස පුග්ගලස්ස ජීරණභිජ්ජනාවත්ථා ධම්මා ජරාමරණාපදෙසෙන වුත්තා, සා ච නෙසං අවත්ථා ජාතිපුබ්බිකා, තෙ ච සමුදිතා එව පවත්තන්තීති එවං ජාතිතො ජරාමරණස්ස සම්භූතසමුදාගතට්ඨො වෙදිතබ්බො. ජාතිතො ජරාමරණං න න හොති හොතියෙව එකන්තෙන ජාතස්ස ජරාමරණසම්භවතො, න ච ජාතිං විනා හොති අජාතස්ස තදභාවතොති ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයතං අන්වයබ්යතිරෙකෙහි විභාවෙති ‘‘න ජාතිතො’’තිආදිනා. ඉත්ථන්ති ජාතිපච්චයා ජරාමරණස්ස නිබ්බත්තාකාරං වදති.

නිරොධා නිරොධසඞ්ඛාතන්ති පච්චයනිරොධා පච්චයුප්පන්නනිරොධසඞ්ඛාතං. අනුලොමදෙසනාය ච වෙමජ්ඣතො පට්ඨායාති යොජනා.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙකදෙසො සරාගො රාගෙන සහජෙකට්ඨොති කත්වා. සබ්බොපි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො සරාගො පහානෙකට්ඨභාවතො. යස්මා පන අකුසලධම්මො අකුසලධම්මස්ස සභාගො, අනකුසලධම්මො විසභාගො, යථාරහං පච්චයො ච හොති, තස්මා ‘‘අපටිපක්ඛභාවතො, රාගප්පවඩ්ඪකො’’ති ච වුත්තං ¶ . ‘‘තදෙව විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරතී’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසසබ්භාවතො සංසරණකිරියායපි සබ්යාපාරතා විඤ්ඤාණස්ස වුත්තා. සබ්යාපාරතාභිනිවෙසබලවතාය, සඞ්කන්තිඅභිනිවෙසබලවතායාති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. ‘‘අසහවත්තනතො, සහවත්තනතො’’ති එතෙන අසහවුත්ති විනිබ්භොගො, සහවුත්ති අවිනිබ්භොගොති දස්සෙති.

සභාවාධිගමනිමිත්තතා ඔභාසනං. චක්ඛාදිසන්නිස්සයෙන හි පඤ්චවිඤ්ඤාණානි රූපාදිසභාවං උපලභන්ති. ඉතරෙ ඵුසනසඞ්ගතිසන්නිපාතට්ඨා. ඡන්නන්ති ඡන්නම්පි සම්ඵස්සානං.

ආදානන්ති උපසද්දෙන විනාපි දළ්හගාහො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ආදානට්ඨො චතුන්නම්පි උපාදානානං සමානො’’ති. ගහණන්ති නිකාමනවසෙන විසයස්ස පටිච්ඡන්නන්ති වුත්තං ‘‘ගහණට්ඨො කාමුපාදානස්සා’’ති. ඉතරෙසන්ති දිට්ඨුපාදානාදීනං. තස්මාති විභත්තියා අලුත්තභාවතො. තෙනාති ඛිපනසද්දෙන. හානි වා ඛීණභාවො ඛයොති ‘‘ඛයට්ඨො වා’’තිආදි වුත්තං. ද්වින්නන්ති ජරාමරණානං. මරණූපනයනරසත්තා වා ජරායපි මරණට්ඨො එව දස්සිතො.

නීයන්ති ¶ ගමෙන්තීති නයා, එකත්තාදයො. කෙහි නීයන්ති? අවිජ්ජාදිඅත්ථෙහීති ඉමමත්ථමාහ ‘‘අවිජ්ජාදී’’තිආදිනා. සෙන භාවෙනාති සකෙන අවිජ්ජාදිභාවෙන, තං අමුඤ්චිත්වා එව. න හි අවිජ්ජාදිවිනිමුත්තං එකත්තං නාම කිඤ්චි පරමත්ථතො අත්ථි. සෙන භාවෙනාති වා සකෙන එකත්තාදිභාවෙන. අවිජ්ජාදීසු විඤ්ඤායමානො හෙතුඵලධම්මානං එකසන්තතිපතිතාදිසඞ්ඛාතො එකත්තාදිභාවො තෙනෙව සභාවෙන ඤායති, න අවිජ්ජාදිභාවෙනාති. තෙ හි නෙතබ්බාති තෙසං නයා. අත්ථා එව වා අවිජ්ජාදයො. අනෙකෙපි සමානා ධම්මා යෙන සන්තානානුපච්ඡෙදෙන ‘‘එක’’න්ති ඤායන්ති වොහරීයන්ති, සො තත්ථ කරණභාවෙන වත්තබ්බතං අරහති, තථා ඉතරෙපීති ආහ ‘‘එකත්තාදීහි ච අත්ථා ‘එක’න්තිආදිනා නීයන්තී’’ති. තත්ථ නීයන්තීති ඤායන්ති, පඤ්ඤාපීයන්ති ච. පුරිමපච්ඡිමානං ධම්මානං නිරොධුප්පාදනිරන්තරතාය නාමකායස්ස, සම්බන්ධවුත්තිතාය රූපකායස්ස, උභයස්ස ච අඤ්ඤමඤ්ඤසන්නිස්සිතතාය දුවිඤ්ඤෙය්යනානතො එකීභූතස්ස විය ඝනභාවප්පබන්ධො හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධො සම්මා තානොති සන්තානො, තස්ස අනුපච්ඡෙදො තථාපවත්ති එකත්තන්ති ආහ ‘‘සන්තානානුපච්ඡෙදො එකත්ත’’න්ති.

සම්බන්ධරහිතස්සාති ¶ හෙතුඵලභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධභාවරහිතස්ස. සත්තන්තරොති අඤ්ඤො සත්තො. උච්ඡෙදදිට්ඨිමුපාදියතීති යථානුරූපකාරණතො ඵලප්පවත්තිං අසමනුපස්සන්තො නානාසන්තානෙ විය අසම්බන්ධනානත්තදස්සනතො හෙතුභාවරහිතානං නිප්පයොජනානං පුරිමුප්පන්නානං ධම්මානං නිරොධෙ හෙතුනියමාභාවතො එකන්තෙන උප්පත්ති න යුත්තා, තථා සන්තානෙන උප්පත්ති, සදිසභාවෙන උප්පත්ති, සමානජාතිදෙසපරිණාමවයරූපබලසණ්ඨානානං උප්පත්ති න යුත්තාතිආදීනි විකප්පෙන්තො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති.

කස්මා උප්පත්ති න සියාති වාලිකාහි විය තිලෙහිපි තෙලස්ස, උච්ඡුතො විය ගාවිතොපි ඛීරස්ස අඤ්ඤාභාවතො කෙන කාරණෙන තෙහි තෙසං උප්පත්ති න සියා, ඉතරෙහි එව ච නෙසං උප්පත්ති හොතීති. තස්මාති අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤතො උප්පත්තියං සබ්බස්ස සබ්බසො උප්පත්තියා භවිතබ්බං, න චෙතං අත්ථි, තස්මා. යස්මා නියතිවාදී අනුරූපා හෙතුතො ඵලුප්පත්තිං න ඉච්ඡති, සභාවසිද්ධමෙව ච ධම්මප්පවත්තිං ඉච්ඡති, තස්මා ‘‘අවිජ්ජමානෙපි හෙතුම්හී’’ති වුත්තං. සභාවසිද්ධා එව හි අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණි විය ¶ කමලඞ්ඝනරහිතා තථා තථා සරීරින්ද්රියසුඛාදිභාවපරිණාමාය නියතියාව කායා සමාගච්ඡන්ති, යතො ගතිජාතිබන්ධා, අපවග්ගො ච හොතීති නියතිවාදො. තෙනාහ ‘‘නියතතාය…පෙ… පවත්තන්තී’’ති. නියතිඅත්ථො වුත්තොයෙව.

එතස්ස අත්ථස්ස සාධකං සුත්තං. ආකුලමෙව, ආකුලභාවො වා ආකුලකං. ජටිතාති හෙට්ඨුපරියවසෙන පවත්තමානෙහි කිලෙසකම්මවිපාකෙහි ජාතජටා. නීඩන්ති කුලාවකං. සංසාරන්ති ඉධ සම්පත්තිභවප්පබන්ධමාහ අපායාදිපදෙහි දුග්ගතිප්පබන්ධස්ස වුත්තත්තා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

243. තං ¶ පටිච්චසමුප්පාදං. එකෙකචිත්තාවරුද්ධන්ති අභිධම්මභාජනීයෙ විය එකෙකස්මිං චිත්තෙ අවරුද්ධං අන්තොගධං අකත්වා. අසහජාතානඤ්ච ‘‘අසහජාතානං, සහජාතානඤ්චා’’ති එවං පඨමපදෙ එකසෙසනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති අසහජාතායෙව පච්චයපච්චයුප්පන්නා දස්සිතා විපාකවිඤ්ඤාණස්සෙව අධිප්පෙතත්තා. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති (විභ. 225) ච එවමාදීසු අසහජාතා, සහජාතා ච. ‘‘එකෙකෙන නයෙනා’’ති පුරාතනො පාඨො, එතරහි පන ‘‘එකෙකෙන චතුක්කෙන’’ ඉච්චෙව බහූසු පොත්ථකෙසු පාඨො. නයචතුක්කවාරාති නයෙසු චතුක්කානං වාරා, අවිජ්ජාමූලකාදීසු නවසු නයෙසු පච්චෙකං පච්චයචතුක්කාදීනං චතුන්නං චතුක්කානං ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්තිආදිවිසෙසභින්නා චත්තාරො වාරාති අත්ථො. වවත්ථිතාති යථාවුත්තවිසෙසෙන අසංකිණ්ණා. චතුක්කානන්ති වාරචතුක්කානං වාරසොළසකස්ස නයභාවතොති අධිප්පායො.

පච්චයසහිතපච්චයුප්පන්නානි අඞ්ගභාවෙන වුත්තානි, න කෙවලං පච්චයා. තස්මා ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති එත්ථ න ඡට්ඨායතනස්ස අඞ්ගතා. තෙන ¶ වුත්තං ‘‘න, තස්ස අනඞ්ගත්තා’’ති. එවඤ්ච කත්වාති පච්චයසහිතස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස අඞ්ගභාවතො. තීසු පකාරෙසූති ‘‘පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙනා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 243) අට්ඨකථායං වුත්තෙසු තීසුපි පකාරෙසු. පච්චයවිසෙසාදීති එත්ථ නාමං, ඡට්ඨායතනඤ්ච පච්චයවිසෙසො. ආදි-සද්දෙන යොනිවිසෙසො, ආයතනානං අපාරිපූරිපාරිපූරිභවවිසෙසො ච ගහිතො. තෙ හි දුතියවාරාදීනං නානත්තකරා. අත්ථවිසෙසෙනාති යදිපි අඤ්ඤත්ථ ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති සළායතනපච්චයො වුත්තො, තථාපි සහජාතාදිනාමසන්නිස්සයෙන පවත්තනතො නාමමත්තපච්චයාපි සො හොතීති පටිච්චසමුප්පාදස්ස නානානයවිචිත්තතානුමිතස්ස ගම්භීරභාවස්ස විභාවනසඞ්ඛාතෙන, අනවසෙසනාමපච්චයදස්සනසඞ්ඛාතෙන ච අත්ථවිසෙසෙන. තථා හි ‘‘යෙහි, ආනන්ද, ආකාරෙහි යෙහි ලිඞ්ගෙහි යෙහි නිමිත්තෙහි යෙහි උද්දෙසෙහි නාමකායස්ස පඤ්ඤත්ති හොති, තෙසු ආකාරෙසු…පෙ… උද්දෙසෙසු අසති අපි නු ඛො රූපකායෙ අධිවචනසම්ඵස්සො පඤ්ඤායෙථා’’ති (දී. නි. 2.114) ඵස්සස්ස නාමපච්චයතාවිභාවනවසෙන මහානිදානදෙසනා පවත්තා. තථා ‘‘නාමරූපපච්චයා ¶ ඵස්සොති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්ති (දී. නි. 2.97) ‘‘නාමරූපපච්චයා’’ති වදන්තෙන ‘‘නාමපච්චයා’’තිපි වුත්තමෙව හොතීති.

වාරචතුක්කෙ ‘‘සඞ්ඛාරො’’ති වුත්තං, සොකාදයො න වුත්තා, පුරිමස්මිං වාරද්වයෙ රූපං න වුත්තං, වාරත්තයෙ සළායතනං න වුත්තන්ති යොජෙතබ්බං.

සබ්බ…පෙ… රණතොති සබ්බස්ස විඤ්ඤාණස්ස පවත්තිට්ඨානභූතසබ්බභවසාධාරණතො, විඤ්ඤාණස්ස වා පවත්තිට්ඨානභූතසබ්බභවසාධාරණතො. සමානං ඵලං සමානො පච්චයො සහජාතාදිපච්චයෙහි උපකත්තබ්බතො, උපකාරකතො ච. තස්ස විඤ්ඤාණස්ස. විඤ්ඤාණාහරණන්ති විපාකවිඤ්ඤාණනිබ්බත්තනං. අස්ස විඤ්ඤාණස්ස.

ගතිසූචකොති හි-සද්දං ලොකෙ ගතිඅත්ථං වදන්තීති කත්වා වුත්තං. ‘‘විගත’’න්ති එත්ථ වි-සද්දො පටිසෙධදීපකොති ද්වෙ පටිසෙධා පකතිං ඤාපෙන්තීති ආහ ‘‘විගතතානිවාරණවසෙන ගති එව හොතී’’ති.

තිධා චතුධා පඤ්චධා වාති එත්ථ සඤ්ඤාමනසිකාරාදයො සහජාතනිස්සයඅත්ථිපච්චයවසෙන තිධා, ඵස්සචෙතනාදයො තෙසඤ්චෙව ආහාරාදීනඤ්ච ¶ වසෙන චතුධා, වෙදනාවිතක්කාදයො තෙසඤ්චෙව ඣානින්ද්රියාදීනඤ්ච වසෙන පඤ්චධා. යථා සමාධි, එවං වීරියම්පි දට්ඨබ්බං. තම්පි හි අධිපතින්ද්රියමග්ගපච්චයෙහි ඡධා පච්චයො හොති.

‘‘වචනවසෙනා’’ති ඉමිනා ඉමස්මිං චතුක්කෙ සහජාතපච්චයං ධුරං කත්වා දෙසනා පවත්තාති තෙසං අධිප්පායොති දස්සෙති. අත්ථොති පච්චයධම්මො. කත්ථචීති කිස්මිඤ්චි වාරෙ අත්තනො පච්චයුප්පන්නස්ස යථාසකෙහි පච්චයො න න හොති. ‘‘අත්ථතො’’ති ච පාඨො. ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’තිආදි න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්ච තං. තස්මා සහජාතපච්චයවසෙනෙව පඨමචතුක්කො වුත්තොති න ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘න ච තං න වුත්ත’’න්තිආදි. ඉමස්ස ච ‘‘භවපච්චයා ජාතීතිආදි න වත්තබ්බං සියා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පච්චයවචනමෙවාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිආදීසු වුත්තපච්චයවචනමෙව ච. තෙසන්ති තෙසං ආචරියානං. අයොජෙත්වා වුත්තන්ති සම්බන්ධො. කථං පන වුත්තන්ති ආහ ‘‘සාමඤ්ඤෙන…පෙ… සන්ධාය ¶ වුත්ත’’න්ති. එත්ථ ච ‘‘සහජාතසූචක’’න්තිආදිනා යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස වචනතො අසිද්ධිමාහ, ‘‘සහජාතතො’’තිආදිනා පන අත්ථාපත්තිතො. අසම්භවෙ හි අඤ්ඤස්ස අත්ථතො සිජ්ඣෙය්ය වචනතො වා අත්ථතො වා අධිප්පෙතත්ථසාධනාති.

අඤ්ඤත්ථාති අඤ්ඤස්මිං සුත්තෙ. අතීතද්ධං නිද්ධාරෙත්වා පච්චුප්පන්නානාගතෙහි සද්ධිං අද්ධත්තයදස්සනත්ථං. තංදෙසනාපරිග්ගහත්ථන්ති මහානිදානදෙසනාපරිග්ගහත්ථං. සො ච උභින්නං දෙසනානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දනභාවදස්සනත්ථං. එවං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධභාසිතා දෙසනා අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දතීති.

අපරාපෙක්ඛතාය, අපරිකිලිට්ඨුපපත්තිතාය, අසුචිඅමක්ඛිතතාය කාමාවචරදෙවානං, සබ්බෙසඤ්ච බ්රහ්මානං තථා උපපජ්ජනතො ච ඔපපාතිකයොනියා පධානතා වෙදිතබ්බා. සඞ්ගහනිදස්සනවසෙනාති ඔපපාතිකයොනියා එව සංසෙදජයොනියා සඞ්ගහස්ස නිදස්සනවසෙන උදාහරණවසෙන. ආරම්මණපච්චයස්සාපි ඵස්සස්ස සතිපි පවත්තිහෙතුභාවෙ සො පන සහජාතාදිපච්චයභූතස්ස අජ්ඣත්තිකස්ස ඡට්ඨායතනස්ස විය න සාතිසයොති වුත්තං ‘‘ආරම්මණපච්චයො චෙත්ථ පවත්තකො න හොතී’’ති.

කෙසඤ්චීති ¶ පරිපුණ්ණායතනානං ගබ්භසෙය්යකානං. ‘‘පච්ඡිම…පෙ… සදා සම්භවතී’’ති ඉදං ගබ්භසෙය්යකානං විය ඉතරයොනිකානං කමෙන ආයතනුප්පත්ති නත්ථීති වුත්තං. තථා චාහ අට්ඨකථායං ‘‘සහුප්පත්තිදීපනතො’’ති.

244. අභාවතොති භාවාභාවතො. යඤ්හි ජාතික්ඛණමත්තෙයෙව භවති, න තතො පරං, තං ¶ ජාතියා අවිගතපච්චයො සියා අවිගතපච්චයනියමසබ්භාවතො. භවො පන යස්මා ජාතික්ඛණතො පරම්පි භවති, තස්මා න සො තස්සා අවිගතපච්චයො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘තතො උද්ධං භාවතොති අත්ථො’’ති. භවෙති භවපදෙ, භවෙ වා නිප්ඵාදෙතබ්බෙ. එස නයො ජාතිආදීසූති එත්ථාපි. ‘‘යථා පනා’’තිආදිනා ‘‘අවිගතපච්චයස්ස අභාවතො, නියමාභාවතො චා’’ති වුත්තානං හෙතූනං වුත්තනයෙන අබ්යාපිභාවවිභාවනෙන අකාරණතං දස්සෙති අයාවභාවිනො පච්චයුප්පන්නස්ස, පච්චයධම්මස්ස ච අවිගතපච්චයභාවදස්සනතො. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙතිආදි මග්ගසොධනවසෙන වුත්තං. තස්ස පරිහාරං සයමෙව වදති. සො ඛණො එතස්ස අත්ථීති තඞ්ඛණිකො, න තඞ්ඛණිකො අතඞ්ඛණිකො, තස්ස සබ්භාවා, අයාවභාවිකසබ්භාවාති අත්ථො. යථා පන හෙතූ හොන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණානං පනා’’තිආදිමාහ.

එවන්ති එවං යථාවුත්තනයෙ සති, එවං සන්තෙති අත්ථො. ‘‘න හි…පෙ… අත්ථී’’ති ඉමිනා ජාතිආදීනං අවිගතපච්චයවසෙන පච්චයුප්පන්නභාවො විය පච්චයභාවොපි නත්ථීති දස්සෙති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අසභාවධම්මත්තා’’ති.

කථං පන අසභාවධම්මානං ජාතිආදීනං පච්චයුප්පන්නතා, පච්චයතා චාති ආහ ‘‘ජායමානානං පනා’’තිආදි. තස්සාති ජාතිජරාමරණස්ස. වත්තබ්බපදෙසොති ‘‘ඨපෙත්වා’’ති වත්තබ්බපදෙසො. කො පන සොති? යථාවුත්තං නාමං, නාමරූපඤ්ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන රූපක්ඛන්ධෙන ච ජරාමරණානං සඞ්ගහිතත්තා ¶ . ‘‘යො භවො ජාතියා පච්චයො’’ති එතෙන භවසඞ්ගහිතානිපි ජාතිආදීනි ජාතියා අප්පච්චයත්තා එව ‘‘ඨපෙත්වා’’ති න වුත්තානීති දස්සෙති, පච්චයභාවාසඞ්කා එව නෙසං තස්සා නත්ථීති අධිප්පායො. තෙනෙව ඨපෙතබ්බගහෙතබ්බවිසෙසෙ සතීති සාසඞ්කං වදති.

246. පච්චයුප්පන්නස්සාති ¶ පච්චයුප්පන්නභාවිනො. විසුං ඨිතස්සාති භවෙන අසඞ්ගහිතස්ස. සප්පදෙසමෙව ගහිතං ඉධ වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සෙව අධිප්පෙතත්තා නිරුළ්හත්තා ච. පච්චයුප්පන්නං ඨපෙත්වා පච්චයභූතංයෙව නාමං ගහිතං, අවිගතපච්චයනියමාභාවො විය භවෙ උපාදානස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයනියමාභාවොති යොජනා. වුත්තනයෙනාති ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණානං පනා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන.

අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො විය අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයොති අයමත්ථො ඉධාධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ…පෙ… අධිප්පෙතො සියා’’ති ආහ. තථා ච වදන්ති ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්චෙත්ථ න පට්ඨානෙ ආගතඅඤ්ඤමඤ්ඤවසෙන ගහෙතබ්බ’’න්ති. චක්ඛායතනුපචයාදීනන්ති උපරූපරි චිතානි විය උප්පන්නචක්ඛායතනාදීනි, චක්ඛායතනාදීනං වා උපත්ථම්භකානි චක්ඛායතනුපචයාදීනි.

අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ඛාරාදිමූලකනයමාතිකාවණ්ණනා

247. යදිපි සාමඤ්ඤතො ගතවිසෙසො, තථාපි සාමඤ්ඤග්ගහණෙන නයගතො විසෙසො සරූපතො දස්සිතො හොතීති ‘‘නාමපච්චයා අවිජ්ජා’’ති වත්වාපි නාමවිසෙසානං තස්සා පච්චයභාවො දස්සෙතබ්බොති ආහ ‘‘නාමවිසෙසානං…පෙ… වුත්තා’’ති. ‘‘යදෙව පන නාම’’න්තිආදි කස්මා වුත්තං, නනු නාමග්ගහණෙන අග්ගහිතොපි ජාතිආදි භවග්ගහණෙන ගහිතොති දස්සිතොවායමත්ථොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘භවග්ගහණෙන චා’’තිආදි. ඉධාපීති ‘‘භවපච්චයා අවිජ්ජා’’ති ඉධාපි. න ¶ සියාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා අවිජ්ජා’’ති වුත්තං න සියා. තස්මාති යස්මා සාමඤ්ඤචොදිතං විසෙසචොදිතමෙව න හොති, තස්මා. සොති භවො. තෙනාති සභාවාසභාවධම්මසඞ්ගහණෙන.

උපාදානස්සපි භවෙකදෙසත්තා වුත්තං ‘‘උපාදානපච්චයා…පෙ… අග්ගහිතෙ’’ති. ‘‘භවපච්චයා ¶ ජාතී’’ති ඉදං වචනං සන්ධායාහ ‘‘භවසද්දො…පෙ… වුච්චමානො’’ති. ‘‘නාමපච්චයා අවිජ්ජා’’ති එත්ථ පච්චයුප්පන්නං ඨපෙත්වා පච්චයස්ස ගහණතො අවිජ්ජාවිනිමුත්තා එව චත්තාරො ඛන්ධා නාමසද්දෙන වුච්චන්තීති ආහ ‘‘න නාමසද්දො නිරවසෙසබොධකො’’ති. න චෙත්ථ එකංසතො කාරණං මග්ගිතබ්බං. යෙන භව-සද්දො නිරවසෙසබොධකො, න නාම-සද්දොති ආහ ‘‘එවංසභාවා හි එතා නිරුත්තියො’’ති. ඉමිනා අධිප්පායෙනාති භවසද්දො නිරවසෙසබොධකො උපාදින්නචතුක්ඛන්ධවිසයත්තාති ඉමිනා අධිප්පායෙන. ජායමානාදිධම්මවිකාරභාවතො ජායමානාදික්ඛන්ධපටිබද්ධා ජාතිආදයො වුච්චෙය්යුං, න පන ජාතිආදිපටිබද්ධා ජායමානාදික්ඛන්ධාති න එකචිත්තක්ඛණෙ ජාතිආදීනං අවිජ්ජාය පච්චයභාවො සම්භවතීති ඉමමත්ථමාහ ‘‘ජායමානානං පනා’’තිආදිනා. නානාචිත්තක්ඛණෙ පන ජාතිආදයො අවිජ්ජාය උපනිස්සයපච්චයො හොන්තීති ‘‘එකචිත්තක්ඛණෙ’’ති විසෙසිතං. තෙනෙවාති අසම්භවෙනෙව.

248-9. තන්ති දිට්ඨුපාදානං. ඉතරස්සාති කාමුපාදානස්ස. තණ්හාගහණෙනාති ‘‘තණ්හාපච්චයා’’ති එත්ථ තණ්හාගහණෙන ගහිතත්තා. යදි එවං නාමග්ගහණෙන ගහිතා තණ්හා කස්මා පුන වුත්තාති ආහ ‘‘නාමෙ විය විසෙසපච්චයත්තාභාවා’’ති. ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති එත්ථ හි කාමතණ්හාපි නාමෙ සඞ්ගහිතාති නාමස්ස යථාරහං ඡට්ඨායතනස්ස පච්චයභාවො වුත්තොති අත්ථි තත්ථ විසෙසපච්චයත්තං, උපාදානස්ස පන භවසඞ්ගහොපි අත්ථීති ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති එතෙන ‘‘කාමුපාදානපච්චයා භවො’’ති එතස්ස නත්ථෙව විසෙසොති වුත්තං ‘‘නාමෙ විය විසෙසපච්චයත්තාභාවා’’ති. තණ්හා එතිස්සා පච්චයොති තණ්හාපච්චයා, දිට්ඨි ¶ . භවස්ස පච්චයභූතාති දුවිධස්සපි භවස්ස කාරණභූතා. උභයෙනපි උපාදානස්ස භවනිද්දෙසෙ ඨපෙතබ්බතංයෙව විභාවෙති. පච්චයුප්පන්නං පච්චයො ච එකමෙවාති ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති එත්ථ වුත්තපච්චයුප්පන්නං, ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති එත්ථ වුත්තපච්චයො ච එකො එවත්ථො, තස්මා පච්චයො විසුං පච්චයුප්පන්නතො භින්නං කත්වා න විභත්තො.

252. උපත්ථම්භකසමුට්ඨාපනපච්ඡාජාතපච්චයවසෙනාති ¶ උපත්ථම්භකස්ස චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස සමුට්ඨාපනවසෙන, පච්ඡාජාතපච්චයවසෙන ච.

254. පඤ්චන්නන්ති චක්ඛායතනාදීනං පඤ්චන්නං. සහජාතාදිපච්චයොති සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතාදිපච්චයො. වත්ථුසඞ්ඛාතං රූපං. පුරෙජාතාදිපච්චයොති පුරෙජාතනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයො. පච්ඡාජාතාදිපච්චයොති පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයො. ඡට්ඨස්ස සහජාතාදීති ආදි-සද්දෙන අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතාදයො ගහිතා.

264. යස්සාති ‘‘යස්ස ච හොතී’’ති එත්ථ වුත්තං ‘‘යස්සා’’ති පදං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘හොතීති යොජෙතබ්බ’’න්ති.

280. තස්සාති ‘‘බලවකිලෙසභූතාය විචිකිච්ඡායා’’ති (විභ. අට්ඨ. 280) පදස්ස. තෙනාති ‘‘තණ්හාට්ඨානෙ’’ති පදෙන. චිත්තුප්පාදකණ්ඩාදීසූති ආදි-සද්දෙන ඉමස්මිං පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයාදිං සඞ්ගණ්හාති.

අකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

306. සබ්යාපාරානීති සඋස්සාහානි, විපාකධම්මානීති අත්ථො. පරිහීනං අවිජ්ජාට්ඨානං එතෙසන්ති පරිහීනාවිජ්ජාට්ඨානා.

සන්ධායාති අධිප්පායං විභාවෙන්තො විය වදති, සරූපෙනෙව පන ‘‘න ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි රූපං සමුට්ඨාපෙන්තී’’ති (විභ. අට්ඨ. 306) අට්ඨකථායං වුත්තං. නාමරූපං න න ලබ්භතීති යොජනා.

කුසලාබ්යාකතනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා

334. කුසලඵලෙති ¶ ¶ කුසලවිපාකපටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ගහිතත්තා තස්ස සාදුරසවිසරුක්ඛබීජසදිසතා වුත්තා.

යදිපි ‘‘සඞ්ඛාරහෙතුක’’න්තිආදිනා යොජනා ලබ්භති, අවිගතචතුක්කාදීනි පන න ලබ්භන්ති යථාලාභයොජනාය දස්සිතත්තා.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

343. කම්මං විය පච්චයො හොති විපාකභාවතොති අධිප්පායො. විපාකස්ස කම්මං පච්චයො හොන්තං සාතිසයං හොතීති තස්ස නිප්පරියායතා, තංසම්පයුත්තානං පරියායතා සියාති අධිප්පායෙන ‘‘පරියායෙන උපනිස්සයපච්චයොති වුත්තානී’’ති ආහ. ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො (පට්ඨා. 1.1.423), අකුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස (පට්ඨා. 1.1.423), විපාකධම්මධම්මො නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.3.103) පන වචනතො නිප්පරියායෙන සබ්බෙපි කුසලාකුසලා ධම්මා විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොතීති අයමත්ථො දිස්සති. ‘‘කුසලමූලං අකුසලමූල’’න්ති ඉමෙසං අන්වාදෙසොපි පච්චයසද්දාපෙක්ඛාය ‘‘එසා’’ති පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එසාති…පෙ… යොජෙතබ්බ’’න්ති.

‘‘මනසිකාරොපී’’තිආදිනා අප්පහීනාවිජ්ජානම්පි කිරියාය කුසලාකුසලමූලානි, අවිජ්ජා ච උපනිස්සයා න හොන්තීති දස්සෙති. කම්මවට්ටවිපාකවට්ටභූතානියෙව සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානි පච්ඡිමනයෙ අධිප්පෙතානීති වුත්තං ‘‘කිරියානි පන…පෙ… ගච්ඡන්තී’’ති. තෙසං පච්චයානං වසෙන අනෙකප්පකාරතොති අධිප්පායොති යොජනා.

නවාදිභෙදානන්ති ¶ නවඅට්ඨසත්තඡාති එවංපභෙදානං. චතුන්නං චතුක්කානන්ති පුරිමනයෙ පච්ඡිමනයෙ ච ආගතානං යථාලාභං චතුන්නං චතුන්නං චතුක්කානං. ‘‘කුසලාකුසලානං ¶ පන විපාකෙ චා’’ති ච-සද්දෙන කුසලාකුසලෙ චාති සමුච්චෙතබ්බොති ආහ ‘‘කුසල…පෙ… වත්තබ්බ’’න්ති. මූලපදෙකපච්චයතාවසෙනාති මූලපදස්ස එකපච්චයභාවවසෙන උපනිස්සයපච්චයතාවසෙන. එකස්සෙව නයස්සාති කුසලාකුසලෙසු අවිජ්ජාමූලකස්ස, විපාකෙසු කුසලාකුසලමූලකස්සාති එවං එකස්සෙව නයස්ස වසෙන. ධම්මපච්චයභෙදෙති ධම්මස්ස පච්චයභූතස්ස, පච්චයුප්පන්නස්ස වා පච්චයභාවෙන භෙදෙති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අවිජ්ජාදීන’’න්තිආදිං වත්වා පුන තමෙව ‘‘තංතංචිත්තුප්පාදා’’තිආදිනා පකාරන්තරෙන විභාවෙති.

කුසලමූලකවිපාකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.