📜
7. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො
1. සුත්තන්තභාජනීයං
උද්දෙසවාරවණ්ණනා
355. සමානසද්දවචනීයානං ¶ අත්ථානං උද්ධරණං අත්ථුද්ධාරො. සො යස්මා සද්දත්ථවිචාරො න හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘න ඉධ…පෙ… අත්ථදස්සන’’න්ති. ප-සද්දො පධානත්ථදීපකො ‘‘පණීතා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 14) විය.
අනවස්සුතතා අනුපකිලිට්ඨතා. තෙනාහ ‘‘තදුභයවීතිවත්තතා’’ති.
භුසත්ථං පක්ඛන්දනන්ති භුසත්ථවිසිට්ඨං පක්ඛන්දනං අනුපවිසනං.
අස්සාදස්සාති තණ්හාය. ‘‘නිච්චං අත්තා’’ති අභිනිවෙසවත්ථුතාය දිට්ඨියා විසෙසකාරණානං චිත්තධම්මානං තණ්හායපි වත්ථුභාවතො විසෙසග්ගහණං, තථා කායවෙදනානං දිට්ඨියාපි වත්ථුභාවසම්භවතො ‘‘විසෙසෙනා’’ති වුත්තං. සරාගවීතරාගාදිවිභාගද්වයවසෙනෙව චිත්තානුපස්සනාය වුත්තත්තා තං ‘‘නාතිපභෙදගත’’න්ති වුත්තං. ධම්මාති ඉධ සඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා අධිප්පෙතා, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ච ඵස්සාදිවසෙන අනෙකභෙදොති ධම්මානුපස්සනා ‘‘අතිපභෙදගතා’’ති වුත්තා. සරාගාදිවිභාගවසෙන සොළසභෙදත්තා වා චිත්තානුපස්සනා නාතිපභෙදගතා වුත්තා, සුත්තෙ ආගතනයෙන නීවරණාදිවසෙන අනෙකභෙදත්තා ධම්මානුපස්සනා අතිපභෙදගතා වුත්තා. ‘‘විසුද්ධිමග්ගොති ¶ වුත්තානී’’ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. තා අනුපස්සනා එතෙසන්ති තදනුපස්සනා, චිත්තධම්මානුපස්සිනො පුග්ගලා, තෙසං.
තත්ථ ‘‘අසුභභාවදස්සනෙනා’’ති යථාඨිතවසෙනාපි යොජනා ලබ්භතෙව. භවොඝස්ස වෙදනා වත්ථු භවස්සාදභාවතො. නිච්චග්ගහණවසෙනාති අත්තාභිනිවෙසවිසිට්ඨස්ස නිච්චග්ගහණස්ස වසෙන. තථා හි වුත්තං ‘‘සස්සතස්ස අත්තනො’’ති. ඔඝෙසු වුත්තනයා එව යොගාසවෙසුපි යොජනා අත්ථතො අභින්නත්තාති තෙ න ගහිතා. නිච්චග්ගහණවසෙනාති ¶ අත්තාභිනිවෙසවිසිට්ඨස්ස නිච්චග්ගහණස්ස වසෙන. පඨමොඝතතියචතුත්ථගන්ථයොජනායං වුත්තනයෙනෙව කායචිත්තධම්මානං ඉතරුපාදානවත්ථුතා ගහෙතබ්බාති වෙදනාය දිට්ඨුපාදානවත්ථුතා දස්සිතා. තථා කායවෙදනානං ඡන්දදොසාගතිවත්ථුතා කාමොඝබ්යාපාදකායගන්ථවත්ථුතාවචනෙන වුත්තාති. තෙනාහ ‘‘අවුත්තානං වුත්තනයෙන වත්ථුභාවො යොජෙතබ්බො’’ති.
ධාරණතා අසම්මුස්සනතා, අනුස්සරණමෙව වා. එකත්තෙති එකසභාවෙ නිස්සරණාදිවසෙන. සමාගමො සච්ඡිකිරියා. සතිපට්ඨානසභාවො සම්මාසතිතා නිය්යානසතිතා සමානභාගතා එකජාතිතා සභාගතා. පුරිමස්මින්ති ‘‘එකත්තෙ නිබ්බානෙ සමාගමො එකත්තසමොසරණ’’න්ති එතස්මිං අත්ථෙ. විසුන්ති නානාඅත්ථද්වයභාවෙන. තදෙව ගමනං සමොසරණන්ති සතිසද්දත්ථන්තරාභාවා…පෙ… එකභාවස්සාති යොජෙතබ්බං. සතිසද්දත්ථවසෙන අවුච්චමානෙති ‘‘එකො සතිපට්ඨානසභාවො එකත්ත’’න්තිආදිනා අවුච්චමානෙ, ‘‘එකත්තෙ නිබ්බානෙ සමාගමො එකත්තසමොසරණ’’න්ති එවං වුච්චමානෙති අත්ථො. ධාරණතාව සතීති ‘‘සරණතා’’ති (ධ. ස. 14) වුත්තධාරණතා එව සතීති කත්වා. සතිසද්දත්ථන්තරාභාවාති සතිසඞ්ඛාතස්ස සරණෙකත්තසමොසරණසද්දත්ථතො අඤ්ඤස්ස අත්ථස්ස අභාවා. පුරිමන්ති සරණපදං. නිබ්බානසමොසරණෙපීති යථාවුත්තෙ දුතියෙ අත්ථෙ සරණෙකත්තසමොසරණපදානි සහිතානෙව සතිපට්ඨානෙකභාවස්ස ඤාපකානි, එවං නිබ්බානසමොසරණෙපි ‘‘එකත්තෙ නිබ්බානෙ සමාගමො එකත්තසමොසරණ’’න්ති එතස්මිම්පි අත්ථෙ සති…පෙ… කාරණානි.
ආනාපානපබ්බාදීනන්ති ආනාපානපබ්බඉරියාපථචතුසම්පජඤ්ඤ කොට්ඨාස ධාතුමනසිකාරනවසිවථිකපබ්බානීති එතෙසං. ඉමෙසු පන යස්මා කෙසුචි දෙවානං කම්මට්ඨානං න ඉජ්ඣති, තස්මා තානි අනාමසිත්වා යදිපි කොට්ඨාසධාතුමනසිකාරවසෙනෙවෙත්ථ දෙසනා පවත්තා, දෙසනන්තරෙ ¶ පන ආගතං අනවසෙසං කායානුපස්සනාවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං භාවෙත්වා’’ති (විභ. අට්ඨ. 355) වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ වුත්තාන’’න්ති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ (දී. නි. 2.382) වුත්තාන’’න්ති ඉමමෙව උපසංහරති. පඤ්චවිධෙනාති නීවරණඋපාදානක්ඛන්ධායතනබොජ්ඣඞ්ගඅරියසච්චානං වසෙන පඤ්චධා. භාවනානුභාවො අරියමග්ගග්ගහණසමත්ථතා.
තංනියමතොති ¶ තස්සා කායානුපස්සනාදිපටිපත්තියා නියමතො. තස්සා භික්ඛුභාවෙ නියතෙ සාපි භික්ඛුභාවෙ නියතායෙව නාම හොති.
කායානුපස්සනාඋද්දෙසවණ්ණනා
එත්ථාති කායෙ. අවයවා අස්ස අත්ථීති අවයවී, සමුදායො, සමූහොති අත්ථො, සො පන අවයවවිනිමුත්තං ද්රබ්යන්තරන්ති ගාහො ලද්ධි අවයවීගාහො. හත්ථපාදාදිඅඞ්ගුලිනඛාදිඅඞ්ගපච්චඞ්ගෙ සන්නිවෙසවිසිට්ඨෙ උපාදාය යායං අඞ්ගපච්චඞ්ගසමඤ්ඤා චෙව කායසමඤ්ඤා ච, තං අතික්කමිත්වා ඉත්ථිපුරිසරථඝටාදිද්රබ්යන්තිපරිකප්පනං සමඤ්ඤාතිධාවනං. අථ වා යථාවුත්තසමඤ්ඤං අතික්කමිත්වා පකතිආදිද්රබ්යාදිජීවාදිකායාදිපදත්ථන්තරපරිකප්පනං සමඤ්ඤාතිධාවනං. නිච්චසාරාදිගාහභූතො අභිනිවෙසො සාරාදානාභිනිවෙසො.
න තං දිට්ඨන්ති තං ඉත්ථිපුරිසාදි දිට්ඨං න හොති. දිට්ඨං වා ඉත්ථිපුරිසාදි න හොතීති යොජනා. යථාවුත්තන්ති කෙසාදිභූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතං.
කෙසාදිපථවින්ති කෙසාදිසඤ්ඤිතං සසම්භාරපථවිං. පුබ්බාපරියභාවෙනාති සන්තානවසෙන. අඤ්ඤත්ථාති ‘‘ආපොකාය’’න්ති එවමාදීසු.
අජ්ඣත්තබහිද්ධාති සපරසන්තානෙ කායො වුත්තොති. ‘‘කායො’’ති චෙත්ථ සම්මසනුපගා රූපධම්මා අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අජ්ඣත්තබහිද්ධාධම්මාන’’න්ති. ඝටිතං එකාබද්ධං ආරම්මණං ඝටිතාරම්මණං, එකාරම්මණභූතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එකතො ආරම්මණභාවො නත්ථී’’ති.
අන්තොඔලීයනා ¶ අන්තොසඞ්කොචො අන්තරාවොසානං.
ද්වීහීති අභිජ්ඣාවිනයදොමනස්සවිනයෙහි.
සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච සතිසම්පජඤ්ඤං, තෙන. එතෙන කරණභූතෙන. විපක්ඛධම්මෙහි අනන්තරිතත්තා අවිච්ඡින්නස්ස. තස්ස සබ්බත්ථිකකම්මට්ඨානස්ස.
කායානුපස්සනාඋද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වෙදනානුපස්සනාදිඋද්දෙසවණ්ණනා
සුඛාදීනන්ති ¶ සුඛදුක්ඛාදුක්ඛමසුඛානං.
රූපාදිආරම්මණනානත්තභෙදානං වසෙන යොජෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තථා ච සෙසෙසුපි. සවත්ථුකාවත්ථුකාදීති ආදි-සද්දෙන හීනාදියොනිආදිභෙදං සඞ්ගණ්හාති. විසුං විසුං න වත්තබ්බන්ති චොදනං දස්සෙතීති යොජනා. එකත්ථාති කායාදීසු එකස්මිං. පුරිමචොදනායාති ‘‘පුබ්බෙ පහීනත්තා පුන පහානං න වත්තබ්බ’’න්ති චොදනාය. පහීනන්ති වික්ඛම්භිතං. පටිපක්ඛභාවනායාති මග්ගභාවනාය. උභයත්ථාති උභයචොදනාය. උභයන්ති පරිහාරද්වයං. යස්මා පුරිමචොදනාය නානාපුග්ගලපරිහාරො, නානාචිත්තක්ඛණිකපරිහාරො ච සම්භවති, දුතියචොදනාය පන නානාචිත්තක්ඛණිකපරිහාරොයෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘සම්භවතො යොජෙතබ්බ’’න්ති. මග්ගසතිපට්ඨානභාවනං සන්ධාය වුත්තං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු කායාදීසු.
වෙදනානුපස්සනාදිඋද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
උද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
කායානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා
356. අජ්ඣත්තාදීති ¶ ආදි-සද්දෙන ඉධ වුත්තා බහිද්ධාඅජ්ඣත්තබහිද්ධාඅනුපස්සනප්පකාරා විය මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ වුත්තා සමුදයධම්මානුපස්සිආදිඅනුපස්සනප්පකාරාපි කායානුපස්සනාභාවතො ගහිතා ඉච්චෙව වෙදිතබ්බං. තත්ථාති අජ්ඣත්තාදිඅනුපස්සනායං. චුද්දස පකාරා මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ ආගතචුද්දසප්පකාරාදිකෙ අපෙක්ඛිත්වා ඉධ වුත්තා. අජ්ඣත්තාදිප්පකාරො එකො පකාරොති ආහ ‘‘එකප්පකාරනිද්දෙසෙනා’’ති. බාහිරෙසූති එකච්චෙසු අඤ්ඤතිත්ථියෙසු. තෙසම්පි හි ආනාපානාදිවසෙන සමථපක්ඛිකා කායානුපස්සනා සම්භවති. තෙනාහ ‘‘එකදෙසසම්භවතො’’ති.
තචස්ස ච අතචපරිච්ඡින්නතා තචෙන අපරිච්ඡින්නතා අත්ථීති යොජනා. ‘‘දීඝබාහු නච්චතූ’’තිආදීසු විය අඤ්ඤපදත්ථෙපි සමාසෙ අවයවපදත්ථසඞ්ගහො ලබ්භතෙවාති වුත්තං ‘‘කායෙකදෙසභූතො තචො ගහිතො එවා’’ති. තචපටිබද්ධානං නඛදන්තන්හාරුමංසානං, තචපටිබද්ධානං තදනුප්පවිට්ඨමූලානං කෙසලොමානං, තප්පටිබද්ධපටිබද්ධානං ඉතරෙසං සමූහභූතො සබ්බො කායො ¶ ‘‘තචපරියන්තො’’ත්වෙව වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘තප්පටිබද්ධා’’තිආදිමාහ. අත්ථි කෙසා, අත්ථි ලොමාති සම්බන්ධො. තත්ථ අත්ථීති පුථුත්තවාචී එකං නිපාතපදං, න කිරියාපදං. කිරියාපදත්තෙ හි සන්තීති වත්තබ්බං සියා, වචනවිපල්ලාසෙන වා වුත්තන්ති.
කම්මට්ඨානස්ස වාචුග්ගතකරණාදිනා උග්ගණ්හනං උග්ගහො. කොට්ඨාසපාළියා හි වාචුග්ගතකරණං, මනසිකිරියාය කෙසාදීනං වණ්ණාදිතො උපධාරණස්ස ච පගුණභාවාපාදනං ඉධ උග්ගහො. යෙන පන නයෙන යොගාවචරො තත්ථ කුසලො හොති, සො විධීති වුත්තො.
පුරිමෙහීති පුරිමපුරිමෙහි පඤ්චකඡක්කෙහි සම්බන්ධො වුත්තො. ‘‘මංසං…පෙ… වක්ක’’න්ති හි අනුලොමතො වක්කපඤ්චකස්ස පුන ‘‘වක්කං…පෙ… කෙසා’’ති වක්කපඤ්චකස්ස, තචපඤ්චකස්ස ච පටිලොමතො සජ්ඣායක්කමො සම්බන්ධො දස්සිතො. ස්වායං සජ්ඣායොති සම්බන්ධො. විසුං තිපඤ්චාහන්ති අනුලොමතො පඤ්චාහං, පටිලොමතො පඤ්චාහං, අනුලොමපටිලොමතො පඤ්චාහන්ති එවං පඤ්චකඡක්කෙසු පච්චෙකං තිපඤ්චාහං. පුරිමෙහි එකතො තිපඤ්චාහන්ති තචපඤ්චකාදීහි සද්ධිං අනුලොමතො වක්කපඤ්චකාදීනි එකජ්ඣං කත්වා වුත්තනයෙනෙව තිපඤ්චාහං ¶ . ආදිඅන්තදස්සනවසෙනාතිආදිභූතස්ස අනුලොමතො සජ්ඣායස්ස, අනුලොමපටිලොමතො සජ්ඣායෙ අන්තභූතස්ස පටිලොමතො සජ්ඣායස්ස දස්සනවසෙන. තෙනාහ ‘‘අනුලොම…පෙ… අන්තිමො’’ති. එතම්පීති යදිදං පුරිමෙහි සද්ධිං පච්ඡිමස්ස පඤ්චකාදිනො එකතො සජ්ඣායකරණං, පඤ්චකාදීනං පච්චෙකං අනුලොමාදිනා සජ්ඣායප්පකාරතො අඤ්ඤො සජ්ඣායප්පකාරො එසොති අත්ථො. ද්වින්නං හත්ථානං එකමුඛා අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධා ඨපිතා අඞ්ගුලියො ඉධ හත්ථසඞ්ඛලිකාති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අඞ්ගුලිපන්තී’’ති. අසුභලක්ඛණං කෙසාදීනං පටික්කූලභාවො. ථද්ධාදිභාවො ධාතුලක්ඛණං.
අත්තනො කොට්ඨාසො, සමානො වා කොට්ඨාසො සකොට්ඨාසො, තත්ථ භවො සකොට්ඨාසිකො, කම්මට්ඨානං.
කායානුපස්සනං හිත්වාති අසුභතො වා ධාතුතො අනුපස්සනං මනසිකාරං අකත්වා. පුබ්බෙ විය පරියන්තතාලඤ්ච ආදිතාලඤ්ච අගන්ත්වා.
සමාධානාදිවිසෙසයොගෙන අධිකං චිත්තන්ති අධිචිත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සමථවිපස්සනාචිත්ත’’න්ති. මනසිකරණං චිත්තන්ති එකන්තං සමාධිනිමිත්තස්සෙව සමන්නාහාරකං ¶ චිත්තං. වික්ඛෙපවසෙන චිත්තස්ස නානාරම්මණෙ විසටප්පවත්ති ඉධ පභඤ්ජනං, සමාධානෙන තදභාවතො න ච පභඤ්ජනසභාවං.
සක්ඛිභවනතා පච්චක්ඛකාරිතා. පුබ්බහෙතාදිකෙති ආදි-සද්දෙන තදනුරූපමනසිකාරානුයොගාදිං සඞ්ගණ්හාති.
සමප්පවත්තන්ති ලීනුද්ධච්චරහිතං. තථාපවත්තියාති මජ්ඣිමසමථනිමිත්තං පටිපත්තියා, තත්ථ ච පක්ඛන්දනෙන සිද්ධාය යථාවුත්තසමප්පවත්තියා. පඤ්ඤාය තොසෙතීති යායං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනා, ඉන්ද්රියානං එකරසතා, තදුපගවීරියවාහනා, ආසෙවනාති ඉමාසං සාධිකා භාවනාපඤ්ඤා, තාය අධිචිත්තං තොසෙති පහට්ඨං කරොති. යථාවුත්තවිසෙසසිද්ධියාව හි තංසාධිකාය පඤ්ඤාය තං චිත්තං සම්පහංසිතං නාම හොති. එවං සම්පහංසන්තො ච යස්මා සබ්බසො පරිබන්ධවිසොධනෙන පඤ්ඤාය චිත්තං වොදාපෙතීති ච වුච්චති, තස්මා ‘‘සමුත්තෙජෙති චා’’ති වුත්තං. නිරස්සාදන්ති ¶ පුබ්බෙනාපරං විසෙසාලාභෙන භාවනාරසවිරහිතං. සම්පහංසෙතීති භාවනාය චිත්තං සම්මා පහාසෙති පමොදෙති. සමුත්තෙජෙතීති සම්මා තත්ථ උත්තෙජෙති.
ආසයො පවත්තිට්ඨානං.
වවත්ථිතතන්ති අසංකිණ්ණතං.
අන්තොති අබ්භන්තරෙ කොට්ඨාසෙ. සුඛුමන්ති සුඛුමන්හාරුආදිං සන්ධාය වදති.
තාලපට්ටිකා තාලපත්තවිලිවෙහි කතකටසාරකො.
ගණනාය මත්තා-සද්දො කතිපයෙහි ඌනභාවදීපනත්ථං වුච්චති. දන්තට්ඨිවජ්ජිතානි තීහි ඌනානි තීණි අට්ඨිසතානි. තස්මා ‘‘තිමත්තානී’’ති වුත්තං. යං පන විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘අතිරෙකතිසතඅට්ඨිකසමුස්සය’’න්ති (විසුද්ධි. 1.122) වුත්තං, තං දන්තට්ඨීනිපි ගහෙත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකනයෙන වුත්තං. ‘‘ගොප්ඵකට්ඨිකාදීනි අවුත්තානී’’ති න වත්තබ්බං ‘‘එකෙකස්මිං පාදෙ ද්වෙ ගොප්ඵකට්ඨීනී’’ති වුත්තත්තා, ‘‘ආනිසදට්ඨිආදීනී’’ති පන වත්තබ්බං.
තෙන අට්ඨිනාති ඌරුට්ඨිනා.
මරුම්පෙහීති මරුම්පචුණ්ණෙහි.
සුසමාහිතචිත්තෙන ¶ හෙතුභූතෙන. නානාරම්මණවිප්ඵන්දනවිරහෙනාති නානාරම්මණභාවෙන විප්ඵන්දනං නානාරම්මණවිප්ඵන්දනං, තෙන විරහෙන. අනතික්කන්තපීතිසුඛස්ස ඣානචිත්තස්ස. තංසමඞ්ගීපුග්ගලස්ස වා.
පටික්කූලධාතුවණ්ණවිසෙසන්ති පටික්කූලවිසෙසං, ධාතුවිසෙසං, වණ්ණකසිණවිසෙසං. වක්කපඤ්චකාදීසු පඤ්චසු විසුං, හෙට්ඨිමෙහි එකතො ච සජ්ඣායෙ ඡන්නං ඡන්නං පඤ්චාහානං වසෙන පඤ්ච ¶ මාසා පරිපුණ්ණා ලබ්භන්ති, තචපඤ්චකෙ පන විසුං තිපඤ්චාහමෙවාති ආහ ‘‘අද්ධමාසෙ ඌනෙපී’’ති. මාසන්තරගමනං සජ්ඣායස්ස සත්තමාදිමාසගමනං.
යමෙන්තන්ති බන්ධෙන්තං.
‘‘නීලං පීත’’න්තිආදිනා සඞ්ඝාටෙ නීලාදිවවත්ථානං තංනිස්සයත්තා මහාභූතෙ උපාදායාති ආහ ‘‘මහාභූතං…පෙ… දුග්ගන්ධන්තිආදිනා’’ති. උපාදායරූපං මහාභූතෙන පරිච්ඡින්නන්ති යොජනා. තස්සාති උපාදාරූපස්ස. තතොති මහාභූතතො. ඡායාය ආතපපච්චයභාවො ආතපො පච්චයො එතිස්සාති, ආතපස්ස ඡායාය උප්පාදකභාවො ඡායාතපානං ආතපපච්චයඡායුප්පාදකභාවො. තෙන උප්පාදෙතබ්බඋප්පාදකභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡෙදකතාති දස්සෙති. ආයතනානි ච ද්වාරානි චාති ද්වාදසායතනානි, තදෙකදෙසභූතානි ද්වාරානි ච.
සප්පච්චයභාවාති සප්පච්චයත්තා.
යථාවුත්තෙන ආකාරෙනාති ‘‘ඉති ඉදං සත්තවිධං උග්ගහකොසල්ලං සුග්ගහිතං කත්වා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 356), ‘‘ඉමං පන කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙනා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 356) වා වුත්තප්පකාරෙන විධිනා. ‘‘අවිසෙසතො පන සාධාරණවසෙන එවං වෙදිතබ්බා’’ති, ‘‘ඉතො පට්ඨායා’’ති ච වදන්ති. වණ්ණාදිමුඛෙනාති වණ්ණපටික්කූලසුඤ්ඤතාමුඛෙන. උපට්ඨානන්ති කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානං, යො උග්ගහොති වුත්තො. එත්ථාති චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානපඨමජ්ඣානවිපස්සනාසු එකස්මිං සන්ධීයති. කෙන? කම්මට්ඨානමනසිකාරෙනෙව, තස්මා උග්ගහොව සන්ධි උග්ගහසන්ධීති වෙදිතබ්බං.
උට්ඨානකං උප්පජ්ජනකං. සාතිරෙකානි ඡ අම්බණානි කුම්භං. තතොති මුඛධොවනඛාදනභොජනකිච්චතො. නිවත්තතීති අරහත්තාධිගමෙන අච්චන්තනිවත්තිවසෙන නිවත්තති.
කම්මමෙවාති ¶ මනසිකාරකම්මමෙව. ආරම්මණන්ති පුබ්බභාගභාවනාරම්මණං.
තථාති වනමක්කටො විය.
එකන්ති ¶ එකං කොට්ඨාසං.
සත්තගහණරහිතෙති සත්තපඤ්ඤත්තිම්පි අනාමසිත්වා දෙසිතත්තා වුත්තං. සසන්තානතාය අහංකාරවත්ථුම්හි අප්පහීනමානස්ස පහීනාකාරං සන්ධායාහ ‘‘විද්ධස්තාහංකාරෙ’’ති. තත්ථාති පරස්ස කායෙ.
357. ආදිම්හි සෙවනා මනසිකාරස්ස උප්පාදනා ආරම්භො.
කායානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා
363. සම්පජානස්සාති සම්මා පකාරෙහි ජානන්තස්ස, වත්ථාරම්මණෙහි සද්ධිං සුඛසාමිසාදිප්පකාරෙහි අවිපරීතං වෙදනං ජානන්තස්සාති අත්ථො. පුබ්බභාගභාවනා වොහාරානුසාරෙනෙව පවත්තතීති ආහ ‘‘වොහාරමත්තෙනා’’ති. වෙදයාමීති ‘‘අහං වෙදයාමී’’ති අත්තුපනායිකා වුත්තාති, පරිඤ්ඤාතවෙදනොපි වා උප්පන්නාය සුඛවෙදනාය ලොකවොහාරෙන ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති ජානාති, වොහරති ච, පගෙව ඉතරො. තෙනාහ ‘‘වොහාරමත්තෙන වුත්ත’’න්ති.
උභයන්ති වීරියසමාධිං. සහ යොජෙත්වාති සමධුරකිච්චතො අනූනාධිකං කත්වා. අත්ථධම්මාදීසු සම්මොහවිද්ධංසනවසෙන පවත්තා මග්ගපඤ්ඤා එව ලොකුත්තරපටිසම්භිදා.
වණ්ණමුඛාදීසු තීසුපි මුඛෙසු. පරිග්ගහස්සාති අරූපපරිග්ගහස්ස. ‘‘වත්ථු නාම කරජකායො’’ති වචනෙන නිවත්තිතං දස්සෙන්තො ‘‘න චක්ඛාදීනි ඡ වත්ථූනී’’ති ආහ. අඤ්ඤමඤ්ඤුපත්ථම්භෙන ¶ ඨිතෙසු ද්වීසු නළකලාපෙසු එකස්ස ඉතරපටිබද්ධට්ඨිතිතා විය නාමකායස්ස රූපකායපටිබද්ධවුත්තිතාදස්සනඤ්හෙතං නිස්සයපච්චයවිසෙසදස්සනන්ති.
තෙසන්ති ¶ යෙසං ඵස්සවිඤ්ඤාණානි පාකටානි, තෙසං. අඤ්ඤෙසන්ති තතො අඤ්ඤෙසං, යෙසං ඵස්සවිඤ්ඤාණානි න පාකටානි. සුඛදුක්ඛවෙදනානං සුවිභූතවුත්තිතාය වුත්තං ‘‘සබ්බෙසං විනෙය්යානං වෙදනා පාකටා’’ති. විලාපෙත්වා විලාපෙත්වාති සුවිසුද්ධං නවනීතං විලාපෙත්වා සීතිභූතං අතිසීතලෙ උදකෙ පක්ඛිපිත්වා පත්ථින්නං ඨිතං මත්ථෙත්වා පරිපිණ්ඩෙත්වා පුන විලාපෙත්වාති සතවාරං එවං කත්වා.
තත්ථාපීති යත්ථ අරූපකම්මට්ඨානං එව…පෙ… දස්සිතං, තත්ථාපි. යෙසු සුත්තෙසු තදන්තොගධං රූපකම්මට්ඨානන්ති යොජනා.
වෙදනානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා
365. කිලෙසසම්පයුත්තානං න විසුද්ධතා හොතීති සම්බන්ධො. ඉතරෙහිපීති අත්තනා සම්පයුත්තකිලෙසතො ඉතරෙහිපි අසම්පයුත්තෙහි. විසුං වචනන්ති අඤ්ඤාකුසලතො විසුං කත්වා වචනං. විසිට්ඨග්ගහණන්ති විසිට්ඨතාගහණං, ආවෙණිකසමොහතාදස්සනන්ති අත්ථො, යතො තදුභයං මොමූහචිත්තන්ති වුච්චති.
චිත්තානුපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ධම්මානුපස්සනානිද්දෙසො
ක. නීවරණපබ්බවණ්ණනා
367. එකස්මිං ¶ යුගෙ බද්ධගොණානං විය එකතො පවත්ති යුගනද්ධතා.
ගහණාකාරෙනාති අසුභෙපි ආරම්මණෙ ‘‘සුභ’’න්ති ගහණාකාරෙන. නිමිත්තන්ති චාති සුභනිමිත්තන්ති ච වුච්චතීති යොජනා. එකංසෙන සත්තා අත්තනො අත්තනො හිතසුඛමෙව ආසීසන්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘ආකඞ්ඛිතස්ස හිතසුඛස්සා’’ති. අනුපායො එව ච හිතවිසිට්ඨස්ස සුඛස්ස අයොනිසොමනසිකාරො, ආකඞ්ඛිතස්ස වා යථාධිප්පෙතස්ස හිතසුඛස්ස අනුපායභූතො. අවිජ්ජන්ධා හි තාදිසෙපි පවත්තන්තීති. නිප්ඵාදෙතබ්බෙති ¶ අයොනිසොමනසිකාරෙන නිබ්බත්තෙතබ්බෙ කාමච්ඡන්දෙති අත්ථො.
තදනුකූලත්තාති තෙසං අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති, ‘‘අසුභ’’න්ති ච පවත්තානං අයොනිසොමනසිකාරයොනිසොමනසිකාරානං අනුකූලත්තා. රූපාදීසු අනිච්චාදිඅභිනිවෙසස්ස, අනිච්චසඤ්ඤාදීනඤ්ච යථාවුත්තමනසිකාරූපනිස්සයතා තදනුකූලතා.
ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤං සො උප්පාදෙතීති සම්බන්ධො. තබ්බිපරිණාමස්සාති භොජනපරිණාමස්ස නිස්සන්දාදිකස්ස. තදාධාරස්සාති උදරස්ස, කායස්සෙව වා. සොති භොජනෙමත්තඤ්ඤූ. සුත්තන්තපරියායෙන කාමරාගො ‘‘කාමච්ඡන්දනීවරණ’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘අභිධම්මපරියායෙනා’’ති. අභිධම්මෙ හි ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති නපුරෙජාතපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘අරූපෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණං උප්පජ්ජතී’’තිආදිවචනතො භවරාගොපි කාමච්ඡන්දනීවරණං වුත්තන්ති විඤ්ඤායති. තෙනාහ ‘‘සබ්බොපි ලොභො කාමච්ඡන්දනීවරණ’’න්ති.
සීමාභෙදෙ කතෙති අත්තාදිමරියාදාය භින්නාය, අත්තාදීසු සබ්බත්ථ එකරූපාය මෙත්තාභාවනායාති අත්ථො. විහාරාදිඋද්දෙසරහිතන්ති විහාරාදිපදෙසපරිච්ඡෙදරහිතං. උග්ගහිතාය මෙත්තාය. අට්ඨවීසතිවිධාති ඉත්ථිආදිවසෙන සත්තවිධා පච්චෙකං අවෙරාදීහි යොජනාවසෙන අට්ඨවීසතිවිධා. සත්තාදිඉත්ථිආදිඅවෙරාදියොගෙනාති එත්ථ සත්තාදිඅවෙරාදියොගෙන වීසති, ඉත්ථිආදිඅවෙරාදියොගෙන ¶ අට්ඨවීසතීති අට්ඨචත්තාරීසං එකිස්සා දිසාය. තථා සෙසදිසාසුපීති සබ්බා සඞ්ගහෙත්වා ආහ ‘‘අසීතාධිකචතුසතප්පභෙදා’’ති.
කතාකතානුසොචනඤ්ච න හොතීති යොජනා. ‘‘බහුකං සුතං හොති සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදිවචනතො (අ. නි. 4.6) බහුස්සුතතා නවඞ්ගස්ස සාසනස්ස වසෙන වෙදිතබ්බා, න විනයමත්තස්සෙවාති වුඩ්ඪතං පන අනපෙක්ඛිත්වා ඉච්චෙව වුත්තං, න බහුස්සුතතඤ්චාති.
තිට්ඨති අනුප්පන්නා විචිකිච්ඡා එත්ථ එතෙසු ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිකාය (ම. නි. 1.18; ස. නි. 2.20) පවත්තියා අනෙකභෙදෙසු පුරිමුප්පන්නෙසු විචිකිච්ඡාධම්මෙසූති තෙ ඨානීයා වුත්තා.
අට්ඨවත්ථුකාපීති ¶ න කෙවලං සොළසවත්ථුකා, නාපි රතනත්තයවත්ථුකා ච, අථ ඛො අට්ඨවත්ථුකාපි. රතනත්තයෙ සංසයාපන්නස්ස සික්ඛාදීසු කඞ්ඛාසම්භවතො, තත්ථ නිබ්බෙමතිකස්ස තදභාවතො ච සෙසවිචිකිච්ඡානං රතනත්තයවිචිකිච්ඡාමූලිකතා දට්ඨබ්බා. අනුපවිසනං ‘‘එවමෙත’’න්ති සද්දහනවසෙන ආරම්මණස්ස පක්ඛන්දනං.
නීවරණපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඛ. බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා
තෙනාති අත්ථසන්නිස්සිතග්ගහණෙන.
පච්චයවසෙන දුබ්බලභාවො මන්දතා.
පබ්බතපදෙසවනගහනන්තරිතොපි ගාමො න දූරෙ, පබ්බතං පරික්ඛිපිත්වා ගන්තබ්බතාය ආවාසො අරඤ්ඤලක්ඛණූපෙතො, තස්මා මංසසොතෙනෙව අස්සොසීති වදන්ති.
සම්පත්තිහෙතුතාය ¶ පසාදො සිනෙහපරියායෙන වුත්තො.
ඉන්ද්රියානං තික්ඛභාවාපාදනං තෙජනං. තොසනං පමොදනං.
බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සමථවිපස්සනාවසෙන පඨමස්ස සතිපට්ඨානස්ස, සුද්ධවිපස්සනාවසෙන ඉතරෙසං. ආගමනවසෙන වුත්තං අඤ්ඤථා මග්ගසම්මාසතියා කථං කායාරම්මණතා සියාති අධිප්පායො. කායානුපස්සිආදීනං චතුබ්බිධානං පුග්ගලානං වුත්තානං. තෙනාහ ‘‘න හි සක්කා එකස්ස…පෙ… වත්තු’’න්ති. අනෙකසතිසම්භවාවබොධපසඞ්ගාති එකචිත්තුප්පාදෙන අනෙකිස්සා සතියා සම්භවස්ස, සති ච තස්මිං අනෙකාවබොධස්ස ච ආපජ්ජනතො. සකිච්චපරිච්ඡින්නෙති අත්තනො කිච්චවිසෙසවිසිට්ඨෙ. ධම්මභෙදෙනාති ආරම්මණභෙදවිසිට්ඨෙන ධම්මවිසෙසෙන. න ධම්මස්ස ධම්මො කිච්චන්ති එකස්ස ධම්මස්ස අඤ්ඤධම්මො කිච්චං නාම න හොති තදභාවතො. ධම්මභෙදෙන ධම්මස්ස විභාගෙන. තස්ස භෙදොති තස්ස කිච්චස්ස භෙදො නත්ථි. තස්මාති යස්මා නයිධ ධම්මස්ස විභාගෙන කිච්චභෙදො ඉච්ඡිතො, කිච්චභෙදෙන ¶ පන ධම්මවිභාගො ඉච්ඡිතො, තස්මා. තෙන වුත්තං ‘‘එකාවා’’තිආදි.
සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා
374. ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති ඉදං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන සතිපට්ඨානවිසෙසනං, තඤ්ච ආගමනසිද්ධං, අඤ්ඤථා තස්ස අසම්භවතොති ආහ ‘‘ආගමනවසෙන…පෙ… දෙසෙත්වා’’ති. පුග්ගලං අනාමසිත්වාති ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එවං පුග්ගලං අග්ගහෙත්වා. තථා අනාමසනතො එව ආගමනවිසෙසනං අකත්වා. නයද්වයෙති අනුපස්සනානයො, සුද්ධිකනයොති එතස්මිං නයද්වයෙ.
අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සතිපට්ඨානවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.