📜

9. ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

431. පඨමොකත්තුඅත්ථො ‘‘ඉජ්ඣතීති ඉද්ධී’’ති. දුතියො කරණත්ථො ‘‘ඉජ්ඣන්ති එතායා’’ති. පජ්ජිතබ්බා ඉද්ධි වුත්තා ‘‘ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්තී’’ති කත්තුසාධනස්ස ඉද්ධිසද්දස්ස කරණසාධනෙන පාදසද්දෙන සමානාධිකරණතාය අසම්භවතො, ඉජ්ඣනකස්ස ච අත්ථස්ස කරණභූතෙන පාදෙන පජ්ජිතබ්බත්තා ‘‘ඉද්ධි එව පාදො’’ති සද්දයොජනා න සම්භවතීති ඉමමත්ථමාහ ‘‘න ච…පෙ… වත්තු’’න්ති. ඉද්ධිකිරියාකරණෙනාති ඉජ්ඣනකිරියාය කරණභූතෙන අත්ථෙන සාධෙතබ්බා ච ඉද්ධි පජ්ජිතබ්බාති යොජනා. ද්වින්නං කරණානන්ති ඉජ්ඣනපජ්ජනකිරියාකරණානං ඉද්ධිපාදත්ථානං. න අසමානාධිකරණතා සම්භවති පටිසෙධද්වයං පකතියං ඨපෙතීති. තස්මාති යස්මා පඨමෙනත්ථෙන සමානාධිකරණසමාසො, දුතියෙන සාමිවචනසමාසො ඉද්ධිපාදසද්දානං න යුජ්ජති, තස්මා. යථාවුත්තා වා පඨමෙනත්ථෙන සමානාධිකරණසමාසවසෙනෙව යොජනා යුජ්ජති පාදස්ස පජ්ජමානකොට්ඨාසභාවතො. දුතියෙනත්ථෙන ඉතරසමාසෙනෙව යොජනා යුජ්ජති පාදස්ස ඉජ්ඣනකරණූපායභාවතො.

කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධාය වදති. දුවිධත්ථායාති නිබ්බත්තිඅත්ථාය, වුද්ධිඅත්ථාය ච. විසුන්ති ‘‘ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති ඉමස්මා විසුං. සමාසයොජනාවසෙනාති ‘‘ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති එවං සමාසයොජනාවසෙන. යථායුත්තොති කත්තුකරණත්ථෙසු යො යො යුත්තො. පටිලාභපුබ්බභාගානන්ති විසෙසාධිගමතංපුබ්බභාගානං යථාක්කමං කත්තිද්ධිකරණිද්ධිභාවං සන්ධාය වුත්තොති යොජනා. උත්තරචූළභාජනීයෙ ‘‘ඡන්දොයෙව ඡන්දිද්ධිපාදො, චිත්තමෙව, වීරියමෙව, වීමංසාව වීමංසිද්ධිපාදො’’ති වුත්තත්තා ආහ ‘‘උත්තරචූළභාජනීයෙ වා වුත්තෙහි ඡන්දාදීහි ඉද්ධිපාදෙහී’’තිආදි.

ඡන්දචිත්තවීමංසිද්ධිපාදෙසු තාව යුත්තං පධානසඞ්ඛාරග්ගහණං අපුබ්බත්තා, වීරියිද්ධිපාදෙ පන කථන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘වීරියිද්ධිපාදනිද්දෙසෙ’’තිආදි. යදි ද්වෙයෙව සමන්නාගමඞ්ගානි, ඡන්දාදයො කිමත්ථියාති ආහ ‘‘සමාධිවිසෙසනානී’’ති. න ඉධ…පෙ… වුත්තා හොති අතබ්බිසෙසනත්තා. යදිපි සමාධිවිසෙසනසමන්නාගමඞ්ගදස්සනත්ථං ද්වික්ඛත්තුං වීරියං ආගතන්ති වුත්තං, තං පන ‘‘වීරියසමාධිසමන්නාගත’’න්ති එත්තාවතාපි සිද්ධං හොති. එවං සිද්ධෙ සති පුන වචනං වීරියන්තරසබ්භාවං නු ඛො දීපෙතීති කදාචි ආසඞ්කෙය්යාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘වීරියඤ්චා’’තිආදිමාහ. ඡන්දාදීහි විසිට්ඨොති ඡන්දාදීනං අධිපතිපච්චයතාවිසෙසෙන විසිට්ඨො. තෙනෙව හි ඡන්දාදිමුඛෙනෙව ඉද්ධිපාදා දෙසිතා. තථා ච වුත්තං ‘‘ඡන්දං චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධි’’න්තිආදි. තංතංඅවස්සයනවසෙනාති තස්ස තස්ස ඡන්දස්ස සමාධිනො අවස්සයතාවසෙන, පච්චයවිසෙසතායාති අත්ථො. උපායත්ථෙන…පෙ… වුත්තා හොති අධිගමූපායතාපි නිස්සයභාවොයෙවාති. ‘‘තෙනෙවා’’තිආදිනා යථාවුත්තං ඡන්දාදීනං ඉද්ධිපාදතං පාළියායෙව විභාවෙති. තත්ථ තෙනෙවාති ඡන්දාදීනංයෙව උපායත්ථභාවෙනෙව ඉද්ධිපාදභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා. උපායිද්ධිපාදදස්සනත්ථමෙවාති ඡන්දාදිකෙ ධුරෙ ජෙට්ඨකෙ පුබ්බඞ්ගමෙ කත්වා නිබ්බත්තිතසමාධි ඡන්දාදීනං ඉද්ධියා අධිගමූපායතාදස්සනං උපායිද්ධිපාදදස්සනං, තදත්ථමෙව ‘‘තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති තත්ථ තත්ථ පාළියං නිස්සයිද්ධිපාදදස්සනං කතං ඡන්දාදිවිසිට්ඨානංයෙව වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං අධිප්පෙතත්තා. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා කෙවලං ඉද්ධිසම්පයුත්තානංයෙව ඛන්ධානං වසෙන ඉද්ධිපාදභාවෙ ගය්හමානෙ චතුබ්බිධතා න හොති විසෙසකාරණාභාවතොති අධිප්පායො.

433. තොසනං සත්ථු ආරාධනං, සික්ඛාය වා. ථාමභාවතොති ථිරභාවතො. කුලාපදෙසෙ ජාතිමා පුරිස්සරො හොතීති ‘‘පුබ්බඞ්ගමත්තා චිත්තස්ස විසිට්ඨජාතිසදිසතා’’ති වුත්තං. විචාරණාපඤ්ඤාහෙතුකත්තා මන්තස්ස වීමංසාසදිසතා සුවිඤ්ඤෙය්යාවාති න උද්ධටා.

ඡන්දාදිකෙති ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරා, වීරියචිත්තවීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරාති ඉමෙ තයො තයො ධම්මෙ. අභෙදතො භෙදං අකත්වා අභින්දිත්වා ඉද්ධිභාවසාමඤ්ඤෙන, ඉද්ධිපාදභාවසාමඤ්ඤෙන ච සඞ්ගණ්හිත්වා. තෙනාහ ‘‘සම්පිණ්ඩෙත්වා’’ති. භෙදනං වා සම්භෙදනං මිස්සීකරණන්ති ආහ ‘‘අමිස්සෙත්වා’’ති. තථා හි ‘‘සෙසා පන සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදායෙවා’’ති (විභ. අට්ඨ. 433) ඉද්ධිඉද්ධිපාදෙ අමිස්සෙත්වාපි කථිතං. විසෙසෙනාති භෙදෙන චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු අසම්මිස්සභාවෙන ආවෙණිකත්තා. ආවෙණිකා හි ඡන්දාදයො තස්ස තස්ස ඉද්ධිපාදස්ස. අවිසෙසෙනාති අභෙදෙන, චතුරිද්ධිපාදසාධාරණභාවෙනාති අත්ථො.

ඡන්දිද්ධිපාදසමාධිද්ධිපාදාදයොති ආදි-සද්දෙන පධානසඞ්ඛාරං, වීරියචිත්තවීමංසා ච සඞ්ගණ්හාති. පාදොති තෙහි සම්පයුත්තං චතුක්ඛන්ධමාහ. ‘‘ඡන්දිද්ධිපාදෙ පවිසන්තී’’තිආදිනා විසිට්ඨෙස්වෙව පවෙසං අවත්වා. චතූසූති ඡන්දො, සමාධි, පධානසඞ්ඛාරා, තංසම්පයුත්තා ඛන්ධාති එවං චතූසු. ඡන්දහෙතුකො, ඡන්දාධිකො වා සමාධි අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඡන්දවතො කො සමාධි න ඉජ්ඣිස්සතී’’ති. ඉතීති එවං අනෙන පකාරෙන, යං සමාධිභාවනාමුඛං. සමාධිභාවනානුයොගෙන භාවිතා ඛන්ධා සමාධිභාවිතා.

‘‘යෙ හී’’තිආදිනා ‘‘අභිනවං නත්ථී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තං විවරති. තිණ්ණන්ති ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං. ඉදන්ති ‘‘ඉමෙ හි තයො’’තිආදිවචනං. පුරිමස්සාති ‘‘ඡන්දො සමාධී’’තිආදිවචනස්ස. කාරණභාවෙනාති සාධනභාවෙන. තෙනාති ‘‘ඉමෙ හි තයො ධම්මා’’තිආදිවචනෙන. යස්මා ඡන්දාදයො තයො ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං, සම්පයුත්තකානඤ්ච නිස්සයභාවෙන පවත්තන්ති, තස්මා තෙසම්පි ඉද්ධිපාදභාවො වුත්තො. සො පන නිස්සයභාවො සම්පයොගාවිනාභාවීති ආහ ‘‘තදන්තොගධත්තා’’ති, සම්පයුත්තකන්තොගධත්තාති අත්ථො. ඡන්දාදීනං විය සම්පයුත්තක්ඛන්ධානං සභාවතො ඉද්ධිභාවො නත්ථීති ආහ ‘‘ඉද්ධිභාවපරියායො අත්ථී’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘සෙසා සම්පයුත්තකා…පෙ… න අත්තනො සභාවෙනා’’ති. එකදෙසස්සාති ඡන්දාදීනං. චතුන්නම්පි ඛන්ධානං, ඡන්දාදීනං වා චතුන්නං. පුනපීති ‘‘සම්පයුත්තකා පනා’’තිආදිං සන්ධායාහ. ඉමිනා චතුක්ඛන්ධතදෙකදෙසානං ඉද්ධිභාවදීපනෙන.

පුබ්බෙ වුත්තතො වචනක්කමෙන අඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘අපුබ්බන්ති කත්වා’’ති. කෙනට්ඨෙන ඉද්ධි පටිලාභො, කෙනට්ඨෙන පාදො පුබ්බභාගොති යථාක්කමං යොජනා. යදි පතිට්ඨානට්ඨෙන පාදො, නිස්සයිද්ධිපාදොයෙව වුත්තො සියා, න උපායිද්ධිපාදොති ආහ ‘‘උපායො චා’’තිආදි. සබ්බත්ථාති සුත්තන්තභාජනීයෙ, අභිධම්මභාජනීයෙ ච. තෙනාහ ‘‘සුත්තන්තභාජනීයෙ හී’’තිආදි. සමාධිවිසෙසනභාවෙනාති ‘‘ඡන්දාධිපති, ඡන්දහෙතුකො, ඡන්දාධිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධී’’තිආදිනා සමාධිස්ස විසෙසනභාවෙන . ‘‘සමාධිසෙවනවසෙනා’’ති ච පාඨො. තත්ථ සමාධිසෙවනවසෙනාති ඡන්දාධිකෙ අධිපතිං කරිත්වා සමාධිස්ස ආසෙවනවසෙන. උපායභූතානන්ති ‘‘ඡන්දවතො චෙ සමාධි ඉජ්ඣති, මය්හෙව ඉජ්ඣතී’’ති සමාධිආසෙවනාය උපායභූතානං.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

444. සාධිපතිවාරානි අට්ඨසතානි, තෙසු පච්චෙකං චත්තාරො ඉද්ධිපාදා න සම්භවන්තීති ආහ ‘‘සාධිපතිවාරානං පරිපුණ්ණානං අභාවා’’ති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘න හි අධිපතීනං අධිපතයො විජ්ජන්තී’’ති. යදි හි අධිපතී සියුං සාධිපතීති ඉද්ධිපාදභෙදෙන ද්වත්තිංස නයසතානි, සුද්ධිකානි අට්ඨාති චත්තාරි නයසහස්සානි භවෙය්යුං, තං පන නත්ථීති අධිප්පායො. යත්තකා පන නයා ඉධ ලබ්භන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘එකෙකස්මිං පනා’’තිආදි වුත්තං. සුද්ධිකානි අට්ඨ නයසතානි සාධිපතිකානිපි අට්ඨෙවාති චතුන්නං මග්ගානං වසෙන සොළස නයසතානි.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

සයං ජෙට්ඨකභාවෙන පවත්තනතො චත්තාරො අධිපතයො අඤ්ඤමඤ්ඤං ගරුං න කරොන්ති. තස්මා ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා න මග්ගාධිපතිනො’’ති වුත්තා. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පන අධිපතයො න භවන්තී’’ති. එතමත්ථන්ති ‘‘අධිපතයො අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අධිපතී න භවන්තී’’ති එතමත්ථං. අධිපතිනොති අධිපති භවිතුං සමත්ථස්ස. අධිපතිං න කරොන්තීති අධිපතිං කත්වා ගරුං කත්වා නප්පවත්තන්ති. අධිපතීනං සහභාවෙති අධිපතිකිච්චකරණෙන සහපවත්තියං. ‘‘අවීමංසාධිපතිකස්ස මග්ගස්ස අභාවා’’ති ඉදං ‘‘අධිපතිතාසමත්ථා ධම්මා අධිපතිභාවෙනෙව පවත්තෙය්යු’’න්ති දොසාරොපනවසෙනාහ, න යථාධිගතවසෙන. අධිපතිධම්මානඤ්හි පුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙ සති අධිපතිභාවෙන පවත්ති, න අඤ්ඤථාති සහභාවෙපි තදභාවං සන්ධාය විසෙසනං න කත්තබ්බං සියාති සක්කා වත්තුං. අඤ්ඤමඤ්ඤාධිපතිකරණභාවෙති අඤ්ඤමඤ්ඤං අධිපතිං කත්වා පවත්තියං. වීමංසාධිපතිකත්තවචනන්ති වීමංසාධිපතිකභාවස්ස වචනං. න වත්තබ්බං සියා සබ්බෙසම්පි අධිපතීනං සාධිපතිකත්තාති අධිප්පායො. සහභාවො පටික්ඛිත්තො එව සාධිපතිභාවස්ස අනෙකංසිකතාවචනතො.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.