📜

10. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

පඨමනයවණ්ණනා

466. පතිට්ඨානං ඉධ සංසාරෙ අවට්ඨානං, තස්ස මූලං කිලෙසාති ආහ ‘‘කිලෙසවසෙන පතිට්ඨාන’’න්ති. පතිට්ඨානාය පන බ්යාපාරාපත්ති කම්මන්ති වුත්තං ‘‘අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා’’ති. යස්මා කිලෙසෙසු තණ්හාදිට්ඨියො තණ්හාදිට්ඨිචරිතානං විසෙසතො සංසාරනායිකා, කිලෙසසහිතමෙව ච කම්මං පතිට්ඨානාය හොති, න කෙවලං, තස්මා වුත්තං ‘‘තණ්හාදිට්ඨීහි…පෙ… ආයූහනා’’ති. තථා තණ්හාය භවස්සාදභාවතො, දිට්ඨියා විභවාභිනන්දනභූතාය විභවාභිසඞ්ඛරණභාවතො ‘‘තණ්හාවසෙන පතිට්ඨානං, දිට්ඨිවසෙන ආයූහනා’’ති වුත්තං. දිට්ඨීසුපි අන්තොමුඛප්පවත්තාය භවදිට්ඨියා විසෙසතො සංසාරෙ අවට්ඨානං, යතො ඔලීයනාති වුච්චතීති ආහ ‘‘සස්සතදිට්ඨියා පතිට්ඨාන’’න්ති. බහිමුඛප්පවත්තාපි විභවදිට්ඨි භවාභිසඞ්ඛරණං නාතිවත්තතීති වුත්තං ‘‘උච්ඡෙදදිට්ඨියා ආයූහනා’’ති. ලයාපත්ති යථාරද්ධස්ස ආරම්භස්ස අනිට්ඨානං අන්තොසඞ්කොචභාවතොති ආහ ‘‘ලීනවසෙන පතිට්ඨාන’’න්ති. උද්ධතාපත්ති අනුපායභූතා බ්යාපාරාපත්ති අසඞ්කොචභාවතොති වුත්තං ‘‘උද්ධච්චවසෙන ආයූහනා’’ති. තථා කොසජ්ජපක්ඛිකත්තා ච කාමසුඛානුයොගස්ස උද්ධච්චපක්ඛිකත්තා ච අත්තකිලමථානුයොගස්ස තදුභයවසෙන පතිට්ඨානායූහනා වුත්තා, ඉතරං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. ඉධාති ඉමිස්සා සම්මොහවිනොදනියා. අවුත්තානන්ති ‘‘කිලෙසවසෙන පතිට්ඨාන’’න්තිආදීනං වසෙන වෙදිතබ්බා පතිට්ඨානායූහනාති යොජනා.

සමප්පවත්තෙ ධම්මෙති ලීනුද්ධච්චවිරහෙන සමප්පවත්තෙ සම්පයුත්තධම්මෙ. පටිසඤ්චික්ඛතීති පතිරූපං සඞ්කලෙති ගණෙති තුලෙති. තෙනාහ ‘‘උපපත්තිතො ඉක්ඛතී’’ති. තදාකාරොති පටිසඞ්ඛානාකාරො උපපත්තිතො ඉක්ඛනාකාරො. එවඤ්ච කත්වාති පටිසඞ්ඛානසභාවත්තා එව උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස. පච්ඡිමපච්ඡිමකාරණභාවොති පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස කාරණභාවො. පුරිමං පුරිමඤ්හි පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස විසෙසපච්චයොති.

467. අවිපරීතකායාදිසභාවග්ගහණසමත්ථතාය බලවතී එව සති. පඤ්ඤා ගහිතා සතිනෙපක්කෙනාති අත්ථො. එවංචිත්තොති එවං ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතචිත්තො. චිරකතවත්තාදිවසෙනාති චිරකතවත්තාදිසීසෙන. ‘‘වුත්තො’’ති ඉමිනාපි ‘‘කත්වා ආහ කායවිඤ්ඤත්තිං…පෙ… කොට්ඨාස’’න්ති යොජනා.

පරෙසන්ති න අනන්තරානං. සබ්බෙසං…පෙ… යොජෙතබ්බා ‘‘සබ්බෙ බොජ්ඣඞ්ගා සබ්බෙසං පච්චයවිසෙසා හොන්තියෙවා’’ති. කාමෙතීති කාමො, අස්සාදනවසෙන ආමසතීති ආමිසං, කාමොව ආමිසන්ති කාමාමිසං, කිලෙසකාමො. වත්ථුකාමො පන ආමසීයතීති ආමිසං. එවං සෙසද්වයම්පි. තෙසු ලොකීයන්ති එත්ථ සුඛවිසෙසාති ලොකො, උපපත්තිවිසෙසො. වට්ටං සංසාරො. කාමස්සාදවසෙන පවත්තො ලොභො කාමාමිසං. භවවිසෙසපත්ථනාවසෙන පවත්තො ලොකාමිසං. විභවො නාම කිමත්ථියො, කො වා තං අභිපත්ථෙය්යාති වට්ටානුගෙධභූතො ලොභො වට්ටාමිසන්ති ච වදන්ති. තදාරම්මණන්ති තස්සා තණ්හාය ආරම්මණං, රූපාදි. ලොකධම්මා ලාභාදයො. වුත්තාවසෙසා සබ්බාව තණ්හා සංසාරජනකො රාගො.

පඨමනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුතියනයවණ්ණනා

468-9. සබ්බෙ සත්තාති කාමභවාදීසු, සඤ්ඤීභවාදීසු, එකවොකාරභවාදීසු ච සබ්බභවෙසු සබ්බෙ සත්තා. ආහාරතො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකා, පච්චයට්ඨිතිකා. යෙන පච්චයෙන තෙ තිට්ඨන්ති, සො එකොව ධම්මො ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤෙය්යො. ද්වෙ ධාතුයොති සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධාතුයො. තිස්සො ධාතුයොති කාමධාතුරූපධාතුඅරූපධාතුයො. පඤ්ච විමුත්තායතනානීති ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො’’තිආදිනා (දී. නි. 3.322, 355; අ. නි. 5.26) ආගතානි විමුච්චනකාරණානි. අනුත්තරියානීති දස්සනානුත්තරියාදීනි ඡ අනුත්තරියානි. නිද්දසවත්ථූනීති යෙහි කාරණෙහි නිද්දසො හොති, තානි නිද්දසවත්ථූනි නාම. දෙසනාමත්තඤ්චෙතං. ඛීණාසවො හි දසවස්සො හුත්වා පරිනිබ්බුතො පුන දසවස්සො න හොති. න කෙවලඤ්ච දසවස්සො, නවවස්සොපි…පෙ… එකමුහුත්තිකොපි න හොතියෙව පුන පටිසන්ධියා අභාවා, අට්ඨුප්පත්තිවසෙන පනෙවං වුත්තං. තානි පන ‘‘ඉධ, භික්ඛු, සික්ඛාසමාදානෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.331) සුත්තෙ ආගතානියෙව. ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’තිආදීනි (දී. නි. 3.360; අ. නි. 10.106) දස නිජ්ජරවත්ථූනි. ඛන්ධාදයොති ඛන්ධායතනධාතාදයො. විනන්ධනන්ති ‘‘භවාදිවිනන්ධනට්ඨෙන වානං වුච්චති තණ්හා’’ති දස්සෙති. ගමනන්ති අස්සාදනවසෙන ආරම්මණෙ පවත්තිමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘පියරූපසාතරූපෙසූ’’ති.

විපස්සනාසහගතන්ති වෙදිතබ්බං විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තා. ‘‘මග්ගං අප්පත්තං කායිකං වීරිය’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා පන ලොකුත්තරවීරියම්පි පරියායෙන කායිකං නාම අත්ථීති දීපිතං හොති.

රූපාවචරෙ පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති න වුච්චතීති ආහ ‘‘රූපාවචරෙ…පෙ… පටික්ඛිත්තා’’ති. යථා විපස්සනාසහගතා පීති පරියායෙන ‘‘පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති වුච්චති, එවං රූපාවචරෙ පීති නිබ්බෙධභාගියා වත්තබ්බා සියා. එවං ලබ්භමානාපි අලබ්භමානං උපාදාය න වුත්තා. ‘‘අවිතක්කඅවිචාරා’’ති විසෙසනං සන්තපණීතාය පීතියා දස්සනත්ථං. බොජ්ඣඞ්ගභූතාති පරියායබොජ්ඣඞ්ගභූතා. අවිතක්කඅවිචාරො පීති…පෙ… න වුත්තො සවිතක්කසවිචාරත්තා තස්ස. න හි කාමාවචරා අවිතක්කඅවිචාරා පීති අත්ථි.

ඉධ වුත්තො පරියායෙනාති අත්ථො. මග්ගපටිවෙධානුලොමනතො විපස්සනාය විය පාදකජ්ඣානෙසුපි සතිආදයො ‘‘බොජ්ඣඞ්ගා’’ත්වෙව වුච්චන්තීති ආහ ‘‘නිබ්බෙධභාගියත්තා න පටික්ඛිපිතබ්බො’’ති. එවං කසිණජ්ඣානාදීසු බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්තානං අධිප්පායං වත්වා අනුද්ධරන්තානං අධිප්පායං වත්තුං ‘‘අනුද්ධරන්තා පනා’’තිආදිමාහ. තෙ හි ආසන්නෙකන්තකිච්චනිබ්බත්තීහි විපස්සනාක්ඛණෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති, න ඣානක්ඛණෙ තදභාවතො. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාකිච්චස්ස විය…පෙ… න උද්ධරන්තී’’ති. කසිණනිස්සන්දො අරූපානීති ආහ ‘‘තදායත්තානී’’ති.

දුතියනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තතියනයවණ්ණනා

470-1. වොස්සජ්ජනං පහානං වොස්සග්ගො, වොස්සජ්ජනං වා විස්සට්ඨභාවො නිරාසඞ්කානුප්පවෙසොති ආහ ‘‘වොස්සග්ගසද්දො…පෙ… දුවිධතා වුත්තා’’ති. විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගතන්නින්නප්පකාරෙන, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදතදාරම්මණකරණප්පකාරෙන.

තතියනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

472. උපෙක්ඛනමුපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස සභාවො, සො ච සමාධිවීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො විය සම්පයුත්තානං ඌනාධිකභාවබ්යාවටො අහුත්වා තෙසං අනූනානධිකභාවෙ මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තීති ඉමමත්ථං ආහ ‘‘උපෙක්ඛනවසෙනා’’තිආදිනා. තත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛනන්ති පටිසඞ්ඛානමාහ.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.