📜
12. ඣානවිභඞ්ගො
1. සුත්තන්තභාජනීයං
මාතිකාවණ්ණනා
508. පාතිමොක්ඛසංවරාදීති ¶ ¶ ආදි-සද්දෙන ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, සතිසම්පජඤ්ඤං, ජාගරියානුයොගොති එවමාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. අසුභානුස්සතියොති අසුභඣානානි, අනුස්සතිඣානානි ච. සති සමණභාවකරපුබ්බභාගකරණීයසම්පත්තියං සමණභාවොපි සිද්ධොයෙව හොතීති ආහ ‘‘සුඤ්ඤා…පෙ… දස්සෙතී’’ති. කාරණෙ හි සිද්ධෙ ඵලම්පි සිද්ධමෙව හොතීති. සික්ඛාපදානං සරූපං, සික්ඛිතබ්බාකාරං, සඞ්ඛෙපතො විභාගඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘සික්ඛාපදෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නාමකායාදිවසෙනාති නාමකායපදකායබ්යඤ්ජනකායවසෙන වුත්තෙසු. ඉමිනා සික්ඛාපදානං සික්ඛාය අධිගමූපායභූතපඤ්ඤත්තිසභාවතං දස්සෙති. තෙසු සික්ඛිතබ්බාකාරො සත්ථුආණානතික්කමොයෙවාති ආහ ‘‘වච…පෙ… තබ්බෙසූ’’ති. සික්ඛාකොට්ඨාසෙසූති වුත්තප්පභෙදෙසු අධිසීලසික්ඛාභාගෙසු. තෙසු සමාදානමෙව සික්ඛිතබ්බාකාරොති වුත්තං ‘‘පරිපූරණවසෙන සික්ඛිතබ්බෙසූ’’ති. සික්ඛාපදෙකදෙසභූතාති සික්ඛාපදසමුදායස්ස අවයවභූතා. භික්ඛුසික්ඛා හි ඉධාධිප්පෙතා ‘‘ඉධ භික්ඛූ’’ති වුත්තත්තා. තථා හි වක්ඛති ‘‘සෙසසික්ඛා පන අත්ථුද්ධාරවසෙන සික්ඛාසද්දස්ස අත්ථදස්සනත්ථං වුත්තා’’ති (විභ. අට්ඨ. 516).
මාතිකාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිද්දෙසවණ්ණනා
509. දිට්ඨත්තාති ¶ සයම්භූඤාණෙන සච්ඡිකතත්තා. ඛන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. සයම්භූඤාණෙන සච්ඡිකරණවසෙනෙව හි භගවතො ඛමනරුච්චනාදයො, න අඤ්ඤෙසං විය අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කාදිමුඛෙන. අවිපරීතට්ඨො එකන්තනිය්යානට්ඨෙන වෙදිතබ්බො. සික්ඛියමානොති සික්ඛාය පටිපජ්ජියමානො ¶ . සික්ඛිතබ්බානි සික්ඛාපදානීති සික්ඛාපදපාළිං වදති. ඛන්ධත්තයන්ති සීලාදික්ඛන්ධත්තයං. ‘‘සබ්බපාපස්ස…පෙ… බුද්ධාන සාසන’’න්ති (ධ. ප. 183; දී. නි. 1.90; නෙත්ති. 30) වචනතො ආහ ‘‘අනුසාසනදානභූතං සික්ඛත්තය’’න්ති.
සම්මාදිට්ඨියා පච්චයත්තාති මග්ගසම්මාදිට්ඨියා එකන්තහෙතුභාවතො. එත්ථ ච සම්මාදිට්ඨීති කම්මස්සකතාසම්මාදිට්ඨි, කම්මපථසම්මාදිට්ඨි ච. ඵලකාරණොපචාරෙහීති ඵලූපචාරෙන සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තා, කාරණූපචාරෙන සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමත්තා. කුසලධම්මෙහි අත්තනො එකදෙසභූතෙහීති සම්මාදිට්ඨිධම්මෙ සන්ධායාහ. කුසලපඤ්ඤාවිඤ්ඤාණානං වා පජානනවිජානනවසෙන දස්සනං දිට්ඨීති. තෙන අවයවධම්මෙන සමුදායස්ස උපචරිතතං දස්සෙති. විනයනකිරියත්තාති දෙසනාභූතං සික්ඛත්තයමාහ. ධම්මෙනාති ධම්මතො අනපෙතෙන. අවිසමසභාවෙනාති අවිසමෙන සභාවෙන, සමෙනාති අත්ථො.
510. අනඤ්ඤත්ථෙනාති ගරහාදිඅඤ්ඤත්ථරහිතෙන සකත්ථෙන. භින්නපටධරෙති භික්ඛුසාරුප්පවසෙන පඤ්චඛණ්ඩාදිනා ඡෙදෙන ඡින්නචීවරධරෙ.
භෙදනපරියායවසෙන වුත්තං, තස්මා කිලෙසානං පහානා කිලෙසානං භෙදා භික්ඛූති වුත්තං හොති.
ගුණවසෙනාති සෙක්ඛධම්මාදිගුණානං වසෙන. තෙන භාවත්ථතො භික්ඛුසද්දො දස්සිතො හොති.
ඉදං ද්වයන්ති ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා පරතො සඞ්ගහදස්සනවසෙන වුත්තං ‘‘සෙක්ඛො’’තිආදිකං වචනද්වයං. ඉමිනාති ‘‘සෙක්ඛො භික්ඛු භින්නත්තා පාපකාන’’න්ති පදානං අත්ථදස්සනෙන. න සමෙති සෙක්ඛඅසෙක්ඛපුථුජ්ජනාසෙක්ඛදීපනතො. තදිදන්ති පඨමද්වයං. නිප්පරියායදස්සනං අරියානං ¶ , අසෙක්ඛානංයෙව ච සෙක්ඛභින්නකිලෙසභාවදීපනතො. වුත්තොති පටිඤ්ඤාවචනං, සච්චං වුත්තොති අත්ථො. න පන ඉධාධිප්පෙතො අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සිතත්තා.
භගවතො වචනන්ති උපසම්පදාකම්මවාචමාහ. තදනුරූපන්ති තදනුච්ඡවිකං, යථාවුත්තන්ති අත්ථො. පරිසාවත්ථුසීමාසම්පත්තියො ‘‘සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන අකුප්පෙනා’’ති (විභ. 510) ඉමිනා පකාසිතාති ‘‘ඨානාරහ’’න්ති පදස්ස ‘‘අනූන…පෙ… අවුත්ත’’න්ති එත්තකමෙව අත්ථමාහ.
511. අවීතික්කමනවිරතිභාවතොති ¶ අවීතික්කමසමාදානභූතා විරතීති කත්වා වාරිත්තසීලං පත්වා විරති එව පධානන්ති චෙතනාසීලස්සපි පරියායතා වුත්තා. ‘‘නගරවඩ්ඪකී වත්ථුවිජ්ජාචරියො’’ති ඉදං ඉධාධිප්පෙතනගරවඩ්ඪකීදස්සනං. වත්ථුවිජ්ජා, පාසාදවිජ්ජාති දුවිධා හි වඩ්ඪකීවිජ්ජා. ලෙහිතබ්බන්ති සායිතබ්බං. චුබිතබ්බන්ති පාතබ්බං.
ඉන්ද්රියසංවරාහාරත්තාති ඉන්ද්රියසංවරහෙතුකත්තා. පාතිමොක්ඛසීලං සික්ඛාපදසීලං න පකතිසීලාදිකෙන ගය්හතීති ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛතො අඤ්ඤං සීලං කායිකඅවීතික්කමාදිග්ගහණෙන ගහිත’’න්ති. තං පන පාතිමොක්ඛසීලෙන න සඞ්ගය්හතීති න සක්කා වත්තුං, කායිකවාචසිකසංවරස්ස තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවතොති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්ත’’න්ති ආහ.
තත්ථ පාතිමොක්ඛසද්දස්ස එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො – කිලෙසානං බලවභාවතො, පාපකිරියාය සුකරභාවතො, පුඤ්ඤකිරියාය ච දුක්කරභාවතො බහුක්ඛත්තුං අපායෙසු පතනසීලොති පාතී, පුථුජ්ජනො, අනිච්චතාය වා භවාදීසු කම්මවෙගක්ඛිත්තො ඝටියන්තං විය අනවට්ඨානෙන පරිබ්භමනතො ගමනසීලොති පාතී, මරණවසෙන වා තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ අත්තභාවස්ස පාතනසීලොති පාතී, සත්තසන්තානො, චිත්තමෙව වා. තං පාතිනං සංසාරදුක්ඛතො මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛං. චිත්තස්ස හි විමොක්ඛෙන සත්තොපි ‘‘විමුත්තො’’ති වුච්චති. වුත්තඤ්හි ‘‘චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 3.100), ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්ත’’න්ති (මහාව. 28) ච. අථ වා අවිජ්ජාදිනා හෙතුනා සංසාරෙ පතති ගච්ඡති පවත්තතීති පාතී. ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති (සං. නි. 2.124; 3.99; 5.520; කථා. 75) හි ¶ වුත්තං. තස්ස පාතිනො සත්තස්ස තණ්හාදිසංකිලෙසත්තයතො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛං. ‘‘කණ්ඨෙකාළො’’තිආදීනං විය තස්ස සමාසසිද්ධි වෙදිතබ්බා.
අථ වා පාතෙති විනිපාතෙති දුක්ඛෙති පාති, චිත්තං. වුත්තඤ්හි ‘‘චිත්තෙන නීයති ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සතී’’ති (සං. නි. 1.62). තස්ස පාතිනො ¶ මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛං. පතති වා එතෙන අපායදුක්ඛෙ වා සංසාරදුක්ඛෙ වාති පාතී, තණ්හාදිසංකිලෙසො. වුත්තඤ්හි ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං (සං. නි. 1.55-57), තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථා නිද්දෙස 107) ච ආදි. තතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛං.
අථ වා පතති එත්ථාති පාතීනි, ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි. වුත්තඤ්හි ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො, ඡසු කුබ්බති සන්ථව’’න්ති (සං. නි. 1.70; සු. නි. 171). තතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනසඞ්ඛාතතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛං.
අථ වා පාතො විනිපාතො අස්ස අත්ථීති පාතී, සංසාරො, තතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛං.
අථ වා සබ්බලොකාධිපතිභාවතො ධම්මිස්සරො භගවා ‘‘පතී’’ති වුච්චති, මුච්චති එතෙනාති මොක්ඛො, පතිනො මොක්ඛො තෙන පඤ්ඤත්තත්තාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛං. සබ්බගුණානං වා මූලභාවතො උත්තමට්ඨෙන පති ච සො යථාවුත්තෙනත්ථෙන මොක්ඛො චාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛං. තථා හි වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති මුඛමෙතං පමුඛමෙත’’න්ති (මහාව. 135) විත්ථාරො.
අථ වා ප-ඉති පකාරෙ, අතීති අච්චන්තත්ථෙ නිපාතො, තස්මා පකාරෙහි අච්චන්තං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛං. ඉදඤ්හි සීලං සයං තදඞ්ගවසෙන, සමාධිසහිතං පඤ්ඤාසහිතඤ්ච වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන ච අච්චන්තං මොක්ඛෙති මොචෙතීති පාතිමොක්ඛං. පති පති ¶ මොක්ඛොති වා පතිමොක්ඛො, තම්හා තම්හා වීතික්කමදොසතො පච්චෙකං මොක්ඛොති අත්ථො, පතිමොක්ඛොයෙව පාතිමොක්ඛං. මොක්ඛො වා නිබ්බානං, තස්ස මොක්ඛස්ස පටිබිම්බභූතොති පතිමොක්ඛං. සීලසංවරො හි නිබ්බෙධභාගියො සූරියස්ස අරුණුග්ගමනං විය නිබ්බානස්ස උදයභූතො තප්පටිභාගො විය හොති යථාරහං කිලෙසනිබ්බාපනතොති පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛංයෙව පාතිමොක්ඛං.
අථ ¶ වා මොක්ඛං පති වත්තති, මොක්ඛාභිමුඛන්ති වා පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛංයෙව පාතිමොක්ඛන්ති. ඉදම්පි පාතිමොක්ඛසද්දස්ස මුඛමත්තදස්සනමෙව. සබ්බාකආරෙන පන ජිනපාතිමොක්ඛො භගවාව අනවජ්ජපතිමොක්ඛං පාතිමොක්ඛං සංවණ්ණෙය්ය.
513. ගරුභණ්ඩවිස්සජ්ජනකරණභූතං එතස්ස අත්ථීති ගරුභණ්ඩවිස්සජ්ජනං. ගරුභණ්ඩන්තරභූතං ථාවරාදි. ඌනකං න වට්ටතීති ඵාතිකම්මං වුත්තං. අතිරෙකග්ඝනකං, තදග්ඝනකමෙව වා වට්ටතීති. යථාවුත්තන්ති පොක්ඛරණිතො පංසුඋද්ධරණාදිථාවරකම්මං.
ධාරෙති, පොසෙති වා පරෙසං දාරකෙ.
ගිහීනං කරියමානං වුත්තං, න සඞ්ඝස්ස, ගණස්ස වාති අත්ථො. පිණ්ඩපටිපිණ්ඩන්ති උත්තරපදලොපං, පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපඤ්ච කත්වා නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පිණ්ඩත්ථ’’න්තිආදි. අයොනිසො විචාරණං අයාථාවපටිපත්ති.
514. ගච්ඡන්ති යථාසකං විසයෙ පවත්තන්තීති ගාවො, චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි.
විධුනනං පප්ඵොටනං, පවාහනන්ති අත්ථො.
515. යථා කරණත්ථො කරණීයසද්දො, එවං විකිරණත්ථොපි හොතීති ආහ ‘‘වික්ඛිපිතබ්බානී’’ති, විද්ධංසිතබ්බානීති අත්ථො. සංයමනීයානි වා සංයමකරණීයානි, ‘‘න පුන එවං කරොමී’’ති අත්තනො දහනං මනසා අධිට්ඨානං සංයමනං, සංයමනකරණීයානි සංවරකරණීයානීති චිත්තමත්තායත්තා එව සංයමසංවරා ආචරියෙන අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අනාපත්තිගමනීයානී’’ති ¶ . අන්තෙවාසිකත්ථෙරො පන දෙසනාපි චිත්තුප්පාදමනසිකාරෙහි විනා න හොතීති දෙසනාවිසුද්ධිං නිස්සරණං වදති.
516. ‘‘අලඞ්කතො චෙපි…පෙ… ස භික්ඛූ’’තිආදීසු (ධ. ප. 142) විය ඉධාපි ගුණතො භික්ඛු අධිප්පෙතො. තථා ච වුත්තං ‘‘ඉධ භික්ඛූති පටිපත්තියා භික්ඛුභාවදස්සනතො එවමාහා’’ති (විභ. අට්ඨ. 355). යත්තකං එකෙන පුග්ගලෙන අසෙසෙත්වා සමාදාතුං ¶ සක්කා, තං සන්ධායාහ ‘‘යෙන සමාදානෙන සබ්බාපි සික්ඛා සමාදින්නා හොන්තී’’ති යථා උපසම්පදාපාරිපූරියා අසෙසං උපසම්පන්නසික්ඛාසමාදානං. තන්ති සමාදානං. අනෙකෙසූති විසුං විසුං සමාදානෙසු. යථා සමාදින්නාය සික්ඛාය සබ්බෙන සබ්බං අවීතික්කමනං සික්ඛිතබ්බාකාරො, එවං සති වීතික්කමෙ දෙසනාගාමිනියා දෙසනා, වුට්ඨානගාමිනියා වුට්ඨානං තදුපායභූතං පාරිවාසිකවත්තචරණාදීති වුත්තං ‘‘අවීති…පෙ… ආකාරෙනා’’ති. යං සික්ඛාපදං පමාදෙන වීතික්කන්තං, තං සික්ඛියමානං න හොතීති සෙසිතං නාම හොතීති ආහ ‘‘වීතික්කමනවසෙන සෙසස්සා’’ති.
519. චිත්තපරිසොධනභාවනාති චිත්තස්ස පරිසොධනභූතා ආවරණීයධම්මවික්ඛම්භිකා සමාධිවිපස්සනාභාවනා චිත්තපරිසොධනභාවනා. සුප්පපරිග්ගාහකන්ති නිද්දාපරිග්ගාහකං. ඉදන්ති ඉදං අබ්බොකිණ්ණභවඞ්ගොත්තරණසඞ්ඛාතං කිරියමයචිත්තානං අප්පවත්තනං සුප්පං නාම. ඉතො භවඞ්ගොත්තරණතො. පුබ්බෙ ඉතො කිරියමයචිත්තප්පවත්තිතො පරඤ්ච නත්ථි. අයං කායකිලමථො, ථිනමිද්ධඤ්ච එතස්ස සුත්තස්ස පච්චයො.
522. සතිපට්ඨානාදයොති සතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදා, එකච්චෙ ච මග්ගධම්මා සහ න පවත්තන්ති, තස්මා පාළියං න වුත්තාති අධිප්පායො. එතෙ තාව එකස්මිං ආරම්මණෙ සහ න පවත්තන්තීති න ගණ්හෙය්යුං, ඉන්ද්රියබලානි කස්මා න ගහිතානීති ආහ ‘‘පවත්ත…පෙ… හොන්තී’’ති. එවම්පි සද්ධින්ද්රියබලානි බොජ්ඣඞ්ගෙහි න සඞ්ගය්හන්තීති කථං තෙසං තදන්තොගධතාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පීති…පෙ… වුත්තත්තා’’ති.
523. සමන්තතොති සබ්බභාගෙසු සබ්බෙසු අභික්කමාදීසු, සබ්බභාගතො වා තෙසු එව අභික්කමාදීසු ¶ අත්ථානත්ථාදිසබ්බභාගතො සබ්බාකාරතො. සම්මාති අවිපරීතං යොනිසො. සමන්ති අවිසමං, ඉට්ඨාදිආරම්මණෙ රාගාදිවිසමරහිතං කත්වාති අත්ථො.
භික්ඛා චරීයති එත්ථාති භික්ඛාචාරො, භික්ඛාය චරණට්ඨානං, සො එව ගොචරො, භික්ඛාය චරණමෙව වා සම්පජඤ්ඤස්ස විසයභාවතො ගොචරො, තස්මිං භික්ඛාචාරගොචරෙ. සො පන අභික්කමාදිභෙදභින්නන්ති විසෙසනවසෙන වුත්තං ‘‘අභික්කමාදීසු පනා’’ති. කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙති යොගකම්මස්ස භාවනාය පවත්තිට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ, භාවනාකම්මෙයෙව ¶ වා, යොගිනො සුඛවිසෙසහෙතුතාය වා කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ සම්පජඤ්ඤස්ස විසයභාවෙන ගොචරෙ. අභික්කමාදීසූති අභික්කමපටික්කමාදීසු චෙව චීවරපාරුපනාදීසු ච. අසම්මුය්හනං චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනෙව තෙසං පවත්ති, න අඤ්ඤථාති යාථාවතො ජානනං.
කම්මට්ඨානං පධානං කත්වාති චීවරපාරුපනාදිසරීරපරිහරණකිච්චකාලෙපි කම්මට්ඨානමනසිකාරමෙව පධානං කත්වා.
තස්මාති යස්මා උස්සුක්කජාතො හුත්වා අතිවිය මං යාචසි, යස්මා ච ජීවිතන්තරායානං දුජ්ජානතං වදසි, ඉන්ද්රියානි ච තෙ පරිපාකං ගතානි, තස්මා. තිහාති නිපාතමත්තං. තෙ තයා. එවන්ති ඉදානි වත්තබ්බාකාරං වදති. සික්ඛිතබ්බන්ති අධිසීලසික්ඛාදීනං තිස්සන්නම්පි සික්ඛානං වසෙන සික්ඛනං කාතබ්බං. යථා පන සික්ඛිතබ්බං, තං දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’තිආදිමාහ.
තත්ථ දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තන්ති රූපායතනෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨමත්තං. යථා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපෙ රූපමත්තමෙව පස්සති, න නිච්චාදිසභාවං, එවං සෙසතංද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහිපි මෙ එත්ථ දිට්ඨමත්තමෙව භවිස්සතීති සික්ඛිතබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා දිට්ඨෙ දිට්ඨං නාම චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, රූපෙ රූපවිජානනන්ති අත්ථො. මත්තාති පමාණං. දිට්ඨං මත්තා එතස්සාති දිට්ඨමත්තං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණමත්තමෙව මෙ චිත්තං භවිස්සතීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ආපාථගතෙ රූපෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න රජ්ජති න දුස්සති න මුය්හති, එවං රාගාදිවිරහෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණමත්තමෙව මෙ ජවනං භවිස්සති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණප්පමාණෙනෙව නං ඨපෙස්සාමීති. අථ වා දිට්ඨං නාම චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨරූපං. දිට්ඨෙ දිට්ඨං නාම තත්ථෙව උප්පන්නං සම්පටිච්ඡනසන්තීරණවොට්ඨබ්බනසඞ්ඛාතං ¶ චිත්තත්තයං. යථා තං න රජ්ජති න දුස්සති න මුය්හති, එවං ආපාථගතෙ රූපෙ තෙනෙව සම්පටිච්ඡනාදිප්පමාණෙන ජවනං උප්පාදෙස්සාමි, නාස්ස තං පමාණං අතික්කමිත්වා රජ්ජනාදිවසෙන උප්පජ්ජිතුං දස්සාමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එස නයො සුතමුතෙසු. මුතන්ති ච තදාරම්මණවිඤ්ඤාණෙහි සද්ධිං ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං වෙදිතබ්බං. විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තන්ති එත්ථ පන විඤ්ඤාතං නාම මනොද්වාරාවජ්ජනෙන විඤ්ඤාතාරම්මණං, තස්මිං විඤ්ඤාතෙ. විඤ්ඤාතමත්තන්ති ආවජ්ජනප්පමාණං. යථා ආවජ්ජනං න රජ්ජති න දුස්සති න මුය්හති, එවං රජ්ජනාදිවසෙන උප්පජ්ජිතුං අදත්වා ආවජ්ජනප්පමාණෙනෙව චිත්තං ඨපෙස්සාමීති අයමෙත්ථ ¶ අත්ථො. එවඤ්හි තෙ බාහිය සික්ඛිතබ්බන්ති එවං ඉමාය පටිපදාය තයා බාහිය තිස්සන්නං සික්ඛානං අනුපවත්තනවසෙන සික්ඛිතබ්බං. ඉති භගවා බාහියස්ස සංඛිත්තරුචිතාය ඡහි විඤ්ඤාණකායෙහි සද්ධිං ඡළාරම්මණභෙදභින්නං විපස්සනාවිසයං දිට්ඨාදීහි චතූහි කොට්ඨාසෙහි විභජිත්වා තත්ථස්ස ඤාතතීරණපරිඤ්ඤං දස්සෙති.
කථං? එත්ථ හි රූපායතනං පස්සිතබ්බට්ඨෙන දිට්ඨං නාම, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පන සද්ධිං තංද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි දස්සනට්ඨෙන, තදුභයම්පි යථාපච්චයං පවත්තමානං ධම්මමත්තමෙව, න එත්ථ කොචි කත්තා වා කාරෙතා වා. යතො තං හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චං, උදයබ්බයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං, අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තාති කුතො තත්ථ පණ්ඩිතස්ස රජ්ජනාදීනං ඔකාසොති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. එස නයො සුතාදීසුපි.
ඉදානි ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාසු පතිට්ඨිතස්ස උපරි සහ ඵලෙන පහානපරිඤ්ඤං දස්සෙතුං ‘‘යතො ඛො තෙ බාහියා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යතොති යදා, යස්මා වා. තෙති තව. තතොති තදා, තස්මා වා. තෙනාති තෙන දිට්ඨාදිනා, දිට්ඨාදිපටිබද්ධෙන වා රාගාදිනා. ඉදං වුත්තං හොති – බාහිය, තව යස්මිං කාලෙ, යෙන වා කාරණෙන දිට්ඨාදීසු මයා වුත්තවිධිං පටිපජ්ජන්තස්ස අවිපරීතසභාවාවබොධෙන දිට්ඨාදිමත්තං භවිස්සති, තස්මිං කාලෙ, තෙන වා කාරණෙන ත්වං තෙන දිට්ඨාදිපටිබද්ධෙන රාගාදිනා සහ න භවිස්සසි, රත්තො වා දුට්ඨො වා මූළ්හො වා න භවිස්සසි පහීනරාගාදිකත්තා, තෙන වා දිට්ඨාදිනා සහ පටිබද්ධො න භවිස්සසීති. තතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථාති යදා, යස්මා වා ත්වං තෙන රාගෙන වා රත්තො, දොසෙන වා දුට්ඨො, මොහෙන වා මූළ්හො න භවිස්සසි, තදා, තස්මා වා ත්වං තත්ථ දිට්ඨාදිකෙ න භවිස්සසි, තස්මිං දිට්ඨෙ වා සුතමුතවිඤ්ඤාතෙ වා ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති (මහාව. 21) තණ්හාමානදිට්ඨීහි අල්ලීනො පතිට්ඨිතො ¶ න භවිස්සසි. එත්තාවතා පහානපරිඤ්ඤං මත්ථකං පාපෙත්වා ඛීණාසවභූමි දස්සිතා. තතො ත්වං, බාහිය, නෙවිධ, න හුරං, න උභයමන්තරෙනාති යදා ත්වං, බාහිය, තෙන රාගාදිනා තත්ථ දිට්ඨාදීසු පටිබද්ධො න භවිස්සසි, තදා ත්වං නෙව ඉධ ලොකෙ, න පරලොකෙ, න උභයත්ථ හොසි. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති කිලෙසදුක්ඛස්ස, වට්ටදුක්ඛස්ස ච අයමෙව අන්තො අයං පරිච්ඡෙදො පරිවටුමභාවොති අයමෙව හි එත්ථ අත්ථො ¶ . යෙ පන ‘‘උභයමන්තරෙනා’’ති පදං ගහෙත්වා අන්තරාභවං නාම ඉච්ඡන්ති, තෙසං තං මිච්ඡා. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො අන්තරාභවකථායං (කථා. 505 ආදයො ) ආවි භවිස්සති.
එතෙසන්ති අතිහරණවීතිහරණානං.
‘‘තත්ථ හී’’තිආදිනා පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියං පුරෙතරං පවත්තඅයොනිසොමනසිකාරවසෙන ආවජ්ජනාදීනං අයොනිසො ආවජ්ජනාදිනා ඉට්ඨාදිආරම්මණෙ ලොභාදිප්පවත්තිමත්තං හොති, න පන ඉත්ථිපුරිසාදිවිකප්පගාහො, මනොද්වාරෙයෙව පන සො හොතීති දස්සෙති. තස්සාති ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො’’ති රජ්ජනාදිකස්ස. භවඞ්ගාදීති භවඞ්ගආවජ්ජනදස්සනානි, සම්පටිච්ඡනසන්තීරණවොට්ඨබ්බනපඤ්චද්වාරිකජවනඤ්ච. අපුබ්බතිත්තරතාවසෙනාති අපුබ්බතාඉත්තරභාවානං වසෙන.
අතිහරතීති මුඛද්වාරං අතික්කමිත්වා හරති. තංතංවිජානනනිප්ඵාදකොති තස්ස තස්ස පරියෙසනාදිවිසයස්ස, විජානනස්ස ච නිප්ඵාදකො. යෙන හි පයොගෙන පරියෙසනාදි නිප්ඵජ්ජති, සො තබ්බිසයං විජානනම්පි නිප්ඵාදෙති නාම හොති. සම්මාපටිපත්තින්ති ධම්මෙසු අවිපරීතපටිපත්තිං යථාභූතාවබොධං.
ගමනෙපීති ගමනපයොගෙපි. අතිහරණං යථාඨිතස්සෙව කායස්ස ඉච්ඡිතදෙසාභිමුඛකරණං. ගමනං දෙසන්තරුප්පත්ති. වක්ඛමානොති ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති…පෙ… අද්ධාගමනවසෙන කථිතො. ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙති එත්ථ විහාරෙ චුණ්ණිකපාදුද්ධාරඉරියාපථවසෙන කථිතො’’ති (විභ. අට්ඨ. 523) වක්ඛමානො විසෙසො.
පවත්තෙති චඞ්කමාදීසු පවත්තෙ රූපාරූපධම්මෙ. පරිග්ගණ්හන්තස්ස අනිච්චාදිතො.
කායිකකිරියාදිනිබ්බත්තකජවනං ¶ ඵලූපචාරෙන ‘‘කායාදිකිරියාමය’’න්ති වුත්තං. කිරියාසමුට්ඨිතත්තාති පන කාරණූපචාරෙන.
526. කම්මට්ඨානඋපාසනස්සාති කම්මට්ඨානභාවනාය. යොගපථන්ති භාවනායොග්ගකිරියාය පවත්තනමග්ගං.
537. කායාදීසූති කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු. සුට්ඨු පවත්තියාති අසුභානුපස්සනාදිවසෙන පවත්තියා. නිය්යානසභාවො සම්මාසතිතා එව ¶ . උපට්ඨානන්ති සතිං කිච්චතො දස්සෙති. එත්ථ ච යථාවුත්තො පරිග්ගහො ජාතො එතිස්සාති පරිග්ගහිතා, තං පරිග්ගහිතං නිය්යානභූතං සතිං කත්වාති අත්ථො වෙදිතබ්බො.
542-3. පකුප්පනං ඉධ විකාරාපත්තිභාවො.
550. තප්පටිපක්ඛසඤ්ඤාති ථිනමිද්ධපටිපක්ඛසඤ්ඤා. සා අත්ථතො තදඞ්ගාදිවසෙන ථිනමිද්ධවිනොදනාකාරප්පවත්තා කුසලවිතක්කසම්පයුත්තසඤ්ඤා, තථාභූතො වා චිත්තුප්පාදො සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
553. සාරම්භන්ති ආරම්භවන්තං, සහාරම්භන්ති අත්ථො. නිරාවරණාභොගා ථිනමිද්ධන්ධකාරවිගමෙන නිරාවරණසමන්නාහාරසඤ්ඤා. විවටා අප්පටිච්ඡාදනා.
564. තත්ථ තත්ථාති ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොතී’’තිආදීසු (විභ. 511).
588. යථා කෙනචි නික්කුජ්ජිතං ‘‘ඉදං නාමෙත’’න්ති පකතිඤාණෙන න ඤායති, එවං සබ්බප්පකාරෙන අවිදිතං නික්කුජ්ජිතං විය හොතීති ආහ ‘‘සබ්බථා අඤ්ඤාතතා නික්කුජ්ජිතභාවො’’ති. නිරවසෙසපරිච්ඡින්දනාභාවොති දුවිඤ්ඤෙය්යතාය නිරවසෙසතො පරිච්ඡින්දිතබ්බතාභාවො, පරිච්ඡින්දිකාභාවො වා. එකදෙසෙනෙව හි ගම්භීරං ඤායති.
ආචික්ඛන්තීතිආදිතො ¶ පරිබ්යත්තං කථෙන්ති. දෙසෙන්තීති උපදිසනවසෙන වදන්ති, පබොධෙන්ති වා. පඤ්ඤාපෙන්තීති පජානාපෙන්ති, සංපකාසෙන්තීති අත්ථො. පට්ඨපෙන්තීති පකාරෙහි අසඞ්කරතො ඨපෙන්ති. විවරන්තීති විවටං කරොන්ති. විභජන්තීති විභත්තං කරොන්ති. උත්තානීකරොන්තීති අනුත්තානං ගම්භීරං උත්තානං පාකටං කරොන්ති. එත්ථ ච ‘‘පඤ්ඤාපෙන්තී’’තිආදීහි ඡහි පදෙහි අත්ථපදානි දස්සිතානි. ‘‘ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්තී’’ති පන ද්වීහි පදෙහි බ්යඤ්ජනපදානීති එවං අත්ථබ්යඤ්ජනපදසම්පන්නාය උළාරාය පසංසාය පසංසනං දස්සෙති. යං පනෙතෙසු අත්ථබ්යඤ්ජනපදෙසු වත්තබ්බං, තං නෙත්තිඅට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 23 ආදයො) විත්ථාරතො වුත්තමෙව, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
602. එත්ථෙව ¶ යොජෙතබ්බං තස්ස හෙට්ඨාභූමිසමතික්කමනමුඛෙන භූමිවිසෙසාධිගමුපායදීපනතො. සබ්බත්ථාපීති ‘‘රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා, ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති සබ්බෙසුපි සමතික්කමවචනෙසු.
610. තංයෙව ආකාසං ඵුටං විඤ්ඤාණන්ති තංයෙව කසිණුග්ඝාටිමාකාසං ‘‘අනන්ත’’න්ති මනසිකාරෙන ඵුටං ඵරිත්වා ඨිතං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති මනසි කරොතීති අත්ථො. දුතියවිකප්පෙ පන සාමඤ්ඤජොතනා විසෙසෙ තිට්ඨතීති ‘‘ඵුට’’න්ති ඉමිනා විඤ්ඤාණමෙව වුත්තන්ති ඵුටං විඤ්ඤාණන්ති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණමාහ. තඤ්හි ආකාසස්ස සඵරණකවිඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණෙනාති ච කරණත්ථෙ කරණවචනං, තඤ්ච දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණං වදතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිඤ්ඤාණෙන මනසි කරොතී’’ති. තෙනාති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙන. ගහිතාකාරන්ති අනන්තඵරණවසෙන ගහිතාකාරං. මනසි කරොතීති දුතියාරුප්පපරිකම්මමනසිකාරෙන මනසි කරොති. එවන්ති යථාවුත්තාකාරං කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙන අනන්තඵරණවසෙන යො ගහිතාකාරො, තං මනසි කරොන්තංයෙව. තං විඤ්ඤාණන්ති තං දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණං. අනන්තං ඵරතීති ‘‘අනන්ත’’න්ති ඵරති, තස්මා දුතියොයෙවත්ථො යුත්තොති. ‘‘යඤ්හී’’තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං පාකටං කරොති. තංඵරණාකාරසහිතන්ති තස්මිං ආකාසෙ ඵරණාකාරසහිතං. විඤ්ඤාණන්ති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං.
615. පුබ්බෙති දුතියාරුප්පපරිකම්මකාලෙ. යං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති මනසි කතං, තංයෙව ¶ පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණමෙව. තංයෙව හි අභාවෙති. ආරම්මණාතික්කමවසෙන හි එතා සමාපත්තියො ලද්ධබ්බාති.
නිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා
623. චතුක්කනයෙ දුතියජ්ඣානමෙව යෙසං විචාරො ඔළාරිකතො න උපට්ඨාති, යෙසඤ්ච උපට්ඨාති, තෙසං වසෙන ද්විධා භින්දිත්වා දෙසිතන්ති ¶ චතුක්කනයතො පඤ්චකනයො නීහතොති ආහ ‘‘උද්ධටානංයෙව චතුන්නං…පෙ… දස්සනතො චා’’ති.
අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා
640. තීසූති පඨමාදීසු තීසු. චතුක්කනයෙන හි තං වුත්තං. එවංකොට්ඨාසිකාති අප්පමාණාති වුත්තා. තෙනාහ ‘‘ලොකුත්තරභූතා එවාති අධිප්පායො’’ති. පරිච්ඡින්නාකාස…පෙ… චතුත්ථානං වට්ටවිපස්සනාපාදකත්තා ‘‘සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථෙ සඞ්ගහිතානී’’ති වුත්තං.
අයං කථාති පරිත්තාරම්මණාදිකථා. හෙට්ඨිමො අරියො උපරිමස්ස අරියස්ස ලොකුත්තරචිත්තානි පටිවිජ්ඣිතුං න සක්කොතීති වුත්තං ‘‘න ච…පෙ… සක්කොතී’’ති.
‘‘කිරියතො ද්වාදසන්න’’න්ති ච පාඨො අත්ථි. සහ වදති ලොකුත්තරඵලචතුත්ථතාසාමඤ්ඤෙනාති ¶ අධිප්පායො. ඉධ සබ්බසද්දස්ස පදෙසසබ්බවාචිභාවතො එකදෙසස්ස අසම්භවෙපි සබ්බත්ථපාදකතා එව වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘සබ්බත්ථ…පෙ… දට්ඨබ්බ’’න්ති ආහ. පරිච්ඡින්නාකාසකසිණචතුත්ථාදීනීති ආදි-සද්දෙන ආනාපානචතුත්ථාදයො සඞ්ගහිතා. නවත්තබ්බතායාති නවත්තබ්බාරම්මණතාය.
නිබ්බානඤ්චාති වත්තබ්බං තදාරම්මණස්සාපි බහිද්ධාරම්මණභාවතො.
‘‘සසන්තානගතම්පී’’ති ඉදං රූප-සද්දෙන, කම්ම-සද්දෙන ච සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘සසන්තානගතම්පි අපාකටං රූපං දිබ්බචක්ඛු විය සසන්තානගතම්පි අපාකටං කම්මං විභාවෙතී’’ති. පාකටෙ පන සසන්තානගතෙ රූපෙ, කම්මෙ ච අභිඤ්ඤාඤාණෙන පයොජනං නත්ථීති ‘‘අපාකට’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තං.
පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඣානවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.