තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > විභඞ්ග-මූලටීකා

189. සාසනක්කමොති ¶ ¶ අරියසච්චානි වුච්චන්ති අරියසච්චදෙසනා වා. සකලඤ්හි සාසනං භගවතො වචනං සච්චවිනිමුත්තං නත්ථීති සච්චෙසු කමති, සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං වා සාසනං එතෙසු කමති, තස්මා කමති එත්ථාති කමො, කිං කමති? සාසනං, සාසනස්ස කමො සාසනක්කමොති සච්චානි සාසනපවත්තිට්ඨානානි වුච්චන්ති, තංදෙසනා ච තබ්බොහාරෙනාති.

තථාති තංසභාවාව. අවිතථාති අමුසාසභාවා. අනඤ්ඤථාති අඤ්ඤාකාරරහිතා. දුක්ඛදුක්ඛතාතංනිමිත්තතාහි අනිට්ඨතා පීළනට්ඨො, ද්විධාපි පරිදහනං, කිලෙසදාහසමායොගො වා සන්තාපට්ඨොති අයමෙතෙසං විසෙසො. පුග්ගලහිංසනං වා පීළනං, අත්තනො එව තිඛිණභාවො සන්තාපනං සන්තාපොති. එත්ථ ච පීළනට්ඨො දුක්ඛස්ස සරසෙනෙව ආවිභවනාකාරො, ඉතරෙ යථාක්කමං සමුදයමග්ගනිරොධදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරාති අයං චතුන්නම්පි විසෙසො. තත්රතත්රාභිනන්දනවසෙන බ්යාපෙත්වා ඌහනං රාසිකරණං දුක්ඛනිබ්බත්තනං ආයූහනං, සමුදයතො ආගච්ඡතීති වා ආයං, දුක්ඛං. තස්ස ඌහනං පවත්තනං ආයූහනං, සරසාවිභාවනාකාරො එසො. නිදදාති දුක්ඛන්ති නිදානං, ‘‘ඉදං තං දුක්ඛ’’න්ති සම්පටිච්ඡාපෙන්තං විය සමුට්ඨාපෙතීති අත්ථො. දුක්ඛදස්සනෙන චායං නිදානට්ඨො ආවි භවති. සංයොගපලිබොධට්ඨා නිරොධමග්ගදස්සනෙහි, තෙ ච සංසාරසංයොජනමග්ගනිවාරණාකාරා දට්ඨබ්බා.

නිස්සරන්ති ¶ එත්ථ සත්තා, සයමෙව වා නිස්සටං විසංයුත්තං සබ්බසඞ්ඛතෙහි සබ්බුපධිපටිනිස්සග්ගභාවතොති නිස්සරණං. අයමස්ස සභාවෙන ආවිභවනාකාරො. විවෙකාසඞ්ඛතාමතට්ඨා සමුදයමග්ගදුක්ඛදස්සනාවිභවනාකාරා, සමුදයක්ඛයඅප්පච්චයඅවිනාසිතා වා. සංසාරතො නිග්ගමනං නිය්යානං. අයමස්ස සරසෙන පකාසනාකාරො, ඉතරෙ සමුදයනිරොධදුක්ඛදස්සනෙහි. තත්ථ පලිබොධුපච්ඡෙදවසෙන නිබ්බානාධිගමොව නිබ්බානනිමිත්තතා ¶ හෙත්වට්ඨො. පඤ්ඤාපධානත්තා මග්ගස්ස නිබ්බානදස්සනං, චතුසච්චදස්සනං වා දස්සනට්ඨො. චතුසච්චදස්සනෙ කිලෙසදුක්ඛසන්තාපවූපසමනෙ ච ආධිපච්චං කරොන්ති මග්ගඞ්ගධම්මා සම්පයුත්තධම්මෙසූති සො මග්ගස්ස අධිපතෙය්යට්ඨොති. විසෙසතො වා ආරම්මණාධිපතිභූතා මග්ගඞ්ගධම්මා හොන්ති ‘‘මග්ගාධිපතිනො ධම්මා’’ති වචනතොති සො තෙසං ආකාරො අධිපතෙය්යට්ඨො. එවමාදි ආහාති සම්බන්ධො. තත්ථ අභිසමයට්ඨොති අභිසමෙතබ්බට්ඨො, අභිසමයස්ස වා විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨො, අභිසමයස්සෙව වා පවත්තිආකාරො අභිසමයට්ඨො, සො චෙත්ථ අභිසමෙතබ්බෙන පීළනාදිනා දස්සිතොති දට්ඨබ්බො.

කුච්ඡිතං ඛං දුක්ඛං. ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු කෙවලස්ස ආගම-සද්දස්ස එත-සද්දස්ස ච පයොගෙ සංයොගත්ථස්ස අනුපලබ්භනතො සං-සද්දස්ස ච පයොගෙ උපලබ්භනතො ‘‘සංයොගං දීපෙතී’’ති ආහ, එවං ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්ති එත්ථාපි. අය-සද්දො ගතිඅත්ථසිද්ධො හෙතු-සද්දො විය කාරණං දීපෙති අත්තනො ඵලනිප්ඵාදනෙන අයති පවත්තති, එති වා එතස්මා ඵලන්ති අයොති, සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණං සමුදයොති එත්ථ විසුං පයුජ්ජමානාපි උපසග්ග-සද්දා සධාතුකං සංයොගත්ථං උප්පාදත්ථඤ්ච දීපෙන්ති කිරියාවිසෙසකත්තාති වෙදිතබ්බා.

අභාවො එත්ථ රොධස්සාති නිරොධොති එතෙන නිබ්බානස්ස දුක්ඛවිවෙකභාවං දස්සෙති. සමධිගතෙ තස්මිං තදධිගමවතො පුග්ගලස්ස රොධාභාවො පවත්තිසඞ්ඛාතස්ස රොධස්ස පටිපක්ඛභූතාය නිවත්තියා අධිගතත්තාති එතස්මිඤ්චත්ථෙ අභාවො එතස්මිං රොධස්සාති නිරොධොඉච්චෙව පදසමාසො. දුක්ඛාභාවො පනෙත්ථ පුග්ගලස්ස, න නිබ්බානස්සෙව. අනුප්පාදො එව නිරොධො අනුප්පාදනිරොධො. ආයතිභවාදීසු අප්පවත්ති, න පන භඞ්ගොති භඞ්ගවාචකං නිරොධ-සද්දං නිවත්තෙත්වා අනුප්පාදවාචකං ගණ්හාති. එතස්මිං අත්ථෙ කාරණෙ ඵලොපචාරං කත්වා නිරොධපච්චයො නිරොධොති වුත්තො. පටිපදා ච හොති පුග්ගලස්ස දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා. නනු සා එව දුක්ඛනිරොධප්පත්තීති තස්සා එව සා පටිපදාති න යුජ්ජතීති? න, පුග්ගලාධිගමස්ස යෙහි සො අධිගච්ඡති, තෙසං ¶ කාරණභූතධම්මානඤ්ච පත්තිභාවෙන පටිපදාභාවෙන ච වුත්තත්තා. සච්ඡිකිරියාසච්ඡිකරණධම්මානං අඤ්ඤත්තාභාවෙපි හි පුග්ගලසච්ඡිකිරියධම්මභාවෙහි නානත්තං කත්වා නිද්දෙසො ¶ කතො. අථ වා දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා නිට්ඨානං ඵලන්ති තස්සා දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා පටිපදතා දට්ඨබ්බා.

බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්තීති එත්ථ පටිවිද්ධකාලෙ පවත්තං බුද්ධාදිවොහාරං ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’තිආදීසු (සු. නි. 410) විය පුරිමකාලෙපි ආරොපෙත්වා ‘‘බුද්ධාදයො’’ති වුත්තං. තෙ හි බුද්ධාදයො චතූහි මග්ගෙහි පටිවිජ්ඣන්තීති. අරියපටිවිජ්ඣිතබ්බානි සච්චානි අරියසච්චානීති චෙත්ථ පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො. අරියා ඉමන්ති පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙන එකත්තං උපනෙත්වා ‘‘ඉම’’න්ති වුත්තං. තස්මාති තථාගතස්ස අරියත්තා තස්ස සච්චානීති අරියසච්චානීති වුච්චන්තීති අත්ථො. තථාගතෙන හි සයං අධිගතත්තා, තෙනෙව පකාසිතත්තා, තතො එව ච අඤ්ඤෙහි අධිගමනීයත්තා තානි තස්ස හොන්තීති. අරියභාවසිද්ධිතොපීති එත්ථ අරියසාධකානි සච්චානි අරියසච්චානීති පුබ්බෙ විය උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො. අරියානි සච්චානීතිපීති එත්ථ අවිතථභාවෙන අරණීයත්තා අධිගන්තබ්බත්තා අරියානි, අරියවොහාරො වා අයං අවිසංවාදකො අවිතථරූපො දට්ඨබ්බො.

බාධනලක්ඛණන්ති එත්ථ දුක්ඛදුක්ඛතන්නිමිත්තභාවො බාධනා, උදයබ්බයපීළිතතා වා. භවාදීසු ජාතිආදිවසෙන චක්ඛුරොගාදිවසෙන ච අනෙකධා දුක්ඛස්ස පවත්තනමෙව පුග්ගලස්ස සන්තාපනං, තදස්ස කිච්චං රසො. පවත්තිනිවත්තීසු සංසාරමොක්ඛෙසු පවත්ති හුත්වා ගය්හතීති පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවති එතස්මා දුක්ඛං පටිසන්ධියං නිබ්බත්තති පුරිමභවෙන පච්ඡිමභවො ඝටිතො සංයුත්තො හුත්වා පවත්තතීති පභවො. ‘‘එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ නිබ්බත්තතී දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති (ධ. ප. 338) එවං පුනප්පුනං උප්පාදනං අනුපච්ඡෙදකරණං. භවනිස්සරණනිවාරණං පලිබොධො. රාගක්ඛයාදිභාවෙන සබ්බදුක්ඛසන්තතා සන්ති. අච්චුතිරසන්ති අච්චුතිසම්පත්තිකං. චවනං වා කිච්චන්ති තදභාවං කිච්චමිව වොහරිත්වා අච්චුතිකිච්චන්ති අත්ථො. අචවනඤ්ච සභාවස්සාපරිච්චජනං අවිකාරතා දට්ඨබ්බා. පඤ්චක්ඛන්ධනිමිත්තසුඤ්ඤතාය අවිග්ගහං හුත්වා ගය්හතීති අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං. අනුසයුපච්ඡෙදනවසෙන සංසාරචාරකතො නිග්ගමනූපායභාවො නිය්යානං. නිමිත්තතො පවත්තතො ච චිත්තස්ස වුට්ඨානං හුත්වා ගය්හතීති වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං.

අසුවණ්ණාදි ¶ ¶ සුවණ්ණාදි විය දිස්සමානං මායාති වත්ථුසබ්භාවා තස්සා විපරීතතා වුත්තා. උදකං විය දිස්සමානා පන මරීචි උපගතානං තුච්ඡා හොති, වත්ථුමත්තම්පි තස්සා න දිස්සතීති විසංවාදිකා වුත්තා. මරීචිමායාඅත්තානං විපක්ඛො භාවො තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො. අරියඤාණස්සාති අවිතථගාහකස්ස ඤාණස්ස, තෙන පටිවෙධපච්චවෙක්ඛණානි ගය්හන්ති, තෙසඤ්ච ගොචරභාවො පටිවිජ්ඣිතබ්බතාආරම්මණභාවො ච දට්ඨබ්බො. අග්ගිලක්ඛණං උණ්හත්තං. තඤ්හි කත්ථචි කට්ඨාදිඋපාදානභෙදෙපි විසංවාදකං විපරීතං අභූතං වා කදාචි න හොති. ‘‘බ්යාධිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’ති (අ. නි. 3.39; 5.57) එත්ථ වුත්තා ජාතිආදිකා ලොකපකති. මනුස්සානං උද්ධං දීඝතා, එකච්චානං තිරච්ඡානානං තිරියං දීඝතා, වුද්ධිනිට්ඨං පත්තානං පුන අවඩ්ඪනං එවමාදිකා චාති වදන්ති. තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙසු පච්ඡිමො තථතා, පඨමො අවිතථතා, මජ්ඣිමො අනඤ්ඤථතාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකන්ති කස්මා වුත්තං, නනු තණ්හාපි ජාති විය දුක්ඛනිමිත්තතාය බාධිකාති? න, බාධකපභවභාවෙන විසුං ගහිතත්තා. ජාතිආදීනං විය වා දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවො දුක්ඛදුක්ඛතා ච බාධකතා, න දුක්ඛස්ස පභවකතාති නත්ථි තණ්හාය පභවකභාවෙන ගහිතාය බාධකත්තප්පසඞ්ගො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධක’’න්ති. බාධකත්තනියාමෙනාති දුක්ඛං බාධකමෙව, දුක්ඛමෙව බාධකන්ති එවං ද්විධාපි බාධකත්තාවධාරණෙනාති අත්ථො. තං විනා නාඤ්ඤතොති සතිපි අවසෙසකිලෙසඅවසෙසාකුසලසාසවකුසලමූලාවසෙසසාසවකුසලධම්මානං දුක්ඛහෙතුභාවෙ න තණ්හාය විනා තෙසං දුක්ඛහෙතුභාවො අත්ථි, තෙහි පන විනාපි තණ්හාය දුක්ඛහෙතුභාවො අත්ථි කුසලෙහි විනා අකුසලෙහි, රූපාවචරාදීහි විනා කාමාවචරාදීහි ච තණ්හාය දුක්ඛනිබ්බත්තකත්තා. තච්ඡනිය්යානභාවත්තාති ද්විධාපි නියමෙන තච්ඡො නිය්යානභාවො එතස්ස, න මිච්ඡාමග්ගස්ස විය විපරීතතාය, ලොකියමග්ගස්ස විය වා අනෙකන්තිකතාය අතච්ඡොති තච්ඡනිය්යානභාවො, මග්ගො. තස්ස භාවො තච්ඡනිය්යානභාවත්තං, තස්මා තච්ඡනිය්යානභාවත්තා. සබ්බත්ථ ද්විධාපි නියමෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉති තච්ඡාවිපල්ලාසා’’තිආදි.

සච්ච-සද්දස්ස ¶ සම්භවන්තානං අත්ථානං උද්ධරණං, සම්භවන්තෙ වා අත්ථෙ වත්වා අධිප්පෙතත්ථස්ස උද්ධරණං අත්ථුද්ධාරො. විරතිසච්චෙති මුසාවාදවිරතියං. න හි අඤ්ඤවිරතීසු සච්ච-සද්දො නිරුළ්හොති. ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති ගහිතා දිට්ඨි දිට්ඨිසච්චං. ‘‘අමොසධම්මං නිබ්බානං ¶ , තදරියා සච්චතො විදූ’’ති (සු. නි. 763) අමොසධම්මත්තා නිබ්බානං පරමත්ථසච්චං වුත්තං. තස්ස පන තංසම්පාපකස්ස ච මග්ගස්ස පජානනා පටිවෙධො අවිවාදකාරණන්ති ද්වයම්පි ‘‘එකඤ්හි සච්චං න දුතියමත්ථි, යස්මිං පජා නො විවදෙ පජාන’’න්ති (සු. නි. 890; මහානි. 119) මිස්සා ගාථාය සච්චන්ති වුත්තං.

නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති එතෙන ජාතිආදීනං දුක්ඛඅරියසච්චභාවෙ අවිපරීතතං දස්සෙති, අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති ඉමිනා දුක්ඛඅරියසච්චභාවස්ස ජාතිආදීසු නියතතං. සචෙපි කථඤ්චි කොචි එවංචිත්තො ආගච්ඡෙය්ය, පඤ්ඤාපනෙ පන සහධම්මෙන පඤ්ඤාපනෙ අත්තනො වාදස්ස ච පඤ්ඤාපනෙ සමත්ථො නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අහමෙතං…පෙ… පඤ්ඤාපෙස්සාමීති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වුත්තං. ජාතිආදීනං අනඤ්ඤථතා අඤ්ඤස්ස ච තථාභූතස්ස අභාවොයෙවෙත්ථ ඨානාභාවො. සචෙපි කොචි ආගච්ඡෙය්ය, ආගච්ඡතු, ඨානං පන නත්ථීති අයමෙත්ථ සුත්තත්ථො. එස නයො දුතියසුත්තෙපි. තත්ථ පන සම්පත්තතා පච්චක්ඛතා ච පඨමතා, තංනිමිත්තතා දුතියතා, තදුපසමතා තතියතා, තංසම්පාපකතා චතුත්ථතාති දට්ඨබ්බා.

නිබ්බුතිකාමෙන පරිජානනාදීහි අඤ්ඤං කිඤ්චි කිච්චං කාතබ්බං නත්ථි, ධම්මඤාණකිච්චං වා ඉතො අඤ්ඤං නත්ථි, පරිඤ්ඤෙය්යාදීනි ච එතප්පරමානෙවාති චත්තාරෙව වුත්තානි. තණ්හාය ආදීනවදස්සාවීනං වසෙන ‘‘තණ්හාවත්ථුආදීනං එතංපරමතායා’’ති වුත්තං. තථා ආලයෙ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතෙ, සකලවත්ථුකාමසඞ්ඛාතෙ, භවත්තයසඞ්ඛාතෙ වා දුක්ඛෙ දොසදස්සාවීනං වසෙන ‘‘ආලයාදීනං එතංපරමතායා’’ති වුත්තං.

සහෙතුකෙන දුක්ඛෙනාති එතෙන දුක්ඛස්ස අබ්බොච්ඡින්නතාදස්සනෙන අතිසංවෙගවත්ථුතං දස්සෙති.

න ¶ පටිවෙධඤාණං විය සකිදෙව බුජ්ඣති, අථ ඛො අනු අනු බුජ්ඣනතො අනුබොධො, අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිඅනුගතො වා බොධො අනුබොධො. න හි සො පච්චක්ඛතො බුජ්ඣති, අනුස්සවාදිවසෙන පන කප්පෙත්වා ගණ්හාතීති. කිච්චතොති පරිජානනාදිතො. තංකිච්චකරණෙනෙව හි තානි තස්ස පාකටානි. විවට්ටානුපස්සනාය හි සඞ්ඛාරෙහි පතිලීයමානමානසස්ස උප්පජ්ජමානං මග්ගඤාණං විසඞ්ඛාරං දුක්ඛනිස්සරණං ආරම්මණං කත්වා ¶ දුක්ඛං පරිච්ඡින්දති, දුක්ඛගතඤ්ච තණ්හං පජහති, නිරොධඤ්ච ඵුසති ආදිච්චො විය පභාය, සම්මාසඞ්කප්පාදීහි සහ උප්පන්නං තං මග්ගං භාවෙති, න ච සඞ්ඛාරෙ අමුඤ්චිත්වා පවත්තමානෙන ඤාණෙන එතං සබ්බං සක්කා කාතුං නිමිත්තපවත්තෙහි අවුට්ඨිතත්තා, තස්මා එතානි කිච්චානි කරොන්තං තං ඤාණං දුක්ඛාදීනි විභාවෙති තත්ථ සම්මොහනිවත්තනෙනාති ‘‘චත්තාරිපි සච්චානි පස්සතී’’ති වුත්තං.

දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සතීති කාලන්තරදස්සනං සන්ධාය වුත්තන්ති චෙ? න, ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100) එකදස්සිනො අඤ්ඤත්තයදස්සිතාවිචාරණාය තස්සා සාධනත්ථං ගවංපතිත්ථෙරෙන ඉමස්ස සුත්තස්ස ආහරිතත්තා පච්චෙකඤ්ච සච්චෙසු දිස්සමානෙසු අඤ්ඤත්තයදස්සනස්ස යොජිතත්තා. අඤ්ඤථා අනුපුබ්බාභිසමයෙ පුරිමදිට්ඨස්ස පච්ඡා අදස්සනතො සමුදයාදිදස්සිනො දුක්ඛාදිදස්සනතා න යොජෙතබ්බා සියාති. සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තදස්සනතො සක්කායදිට්ඨිපරියුට්ඨානං නිවාරෙති. ‘‘ලොකසමුදයං ඛො, කච්චාන, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො යා ලොකෙ නත්ථිතා, සා න හොතී’’ති වචනතො සමුදයදස්සනං හෙතුඵලප්පබන්ධාවිච්ඡෙදදස්සනවසෙන උච්ඡෙදදිට්ඨිපරියුට්ඨානං නිවත්තෙති. ‘‘ලොකනිරොධං ඛො…පෙ… පස්සතො යා ලොකෙ අත්ථිතා, සා න හොතී’’ති (සං. නි. 2.15) වචනතො නිරොධදස්සනං හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධදස්සනවසෙන සස්සතදිට්ඨිපරියුට්ඨානං නිවාරෙති. අත්තකාරස්ස පච්චක්ඛදස්සනතො මග්ගදස්සනෙන ‘‘නත්ථි අත්තකාරෙ, නත්ථි පරකාරෙ, නත්ථි පුරිසකාරෙ’’තිආදිකං (දී. නි. 1.168) අකිරියදිට්ඨිපරියුට්ඨානං පජහති. ‘‘නත්ථි හෙතු, නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසාය, අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා සංකිලිස්සන්ති. නත්ථි හෙතු…පෙ… විසුද්ධියා, අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා විසුජ්ඣන්තී’’තිආදිකා අහෙතුකදිට්ඨි ච ඉධ අකිරියදිට්ඨිග්ගහණෙන ගහිතාති දට්ඨබ්බා. සාපි හි විසුද්ධිමග්ගදස්සනෙන පහීයතීති.

දුක්ඛඤාණං ¶ සමුදයඵලස්ස දුක්ඛස්ස අධුවාදිභාවං පස්සතීති ඵලෙ විප්පටිපත්තිං නිවත්තෙති. ‘‘ඉස්සරො ලොකං පවත්තෙති නිවත්තෙති චා’’ති ඉස්සරකාරණිනො වදන්ති, පධානතො ආවි භවති, තත්ථෙව ච පතිලීයතීති පධානකාරණිනො. ‘‘කාලවසෙනෙව පවත්තති නිවත්තති චා’’ති කාලවාදිනො. ‘‘සභාවෙනෙව සම්භොති විභොති චා’’ති සභාවවාදිනො. ආදි-සද්දෙන අණූහි ලොකො පවත්තති, සබ්බං පුබ්බෙකතහෙතූති එවමාදි අකාරණපරිග්ගහො දට්ඨබ්බො. රාමුදකාළාරාදීනං විය අරූපලොකෙ, නිගණ්ඨාදීනං විය ලොකථුපිකාය අපවග්ගො මොක්ඛොති ගහණං ¶ . ආදි-සද්දෙන පධානස්ස අප්පවත්ති, ගුණවියුත්තස්ස අත්තනො සකත්තනි අවට්ඨානං, බ්රහ්මුනා සලොකතා, දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එවමාදිග්ගහණඤ්ච දට්ඨබ්බං. එත්ථ ගුණවියුත්තස්සාති බුද්ධිසුඛදුක්ඛඉච්ඡාදොසපයත්තධම්මාධම්මසඞ්ඛාරෙහි නවහි අත්තගුණෙහි විප්පයුත්තස්සාති කණාදභක්ඛවාදො. ඉන්ද්රියතප්පනපුත්තමුඛදස්සනාදීහි විනා අපවග්ගො නත්ථීති ගහෙත්වා තථාපවත්තනං කාමසුඛල්ලිකානුයොගො.

අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ද්වාදසසු ආයතනෙසු කාමභවවිභවතණ්හාවසෙන ද්වාදස තිකා ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ වා ආගතනයෙන කාලවිභාගං අනාමසිත්වා වුත්තානි. වීමංසිද්ධිපාදාදයො බොධිපක්ඛියා කිච්චනානත්තෙන වුත්තා, අත්ථතො එකත්තා සම්මාදිට්ඨිමුඛෙන තත්ථ අන්තොගධා. තයො නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයොති ලොකියක්ඛණෙ අලොභමෙත්තාකරුණාසම්පයොගවසෙන භින්නා මග්ගක්ඛණෙ ලොභබ්යාපාදවිහිංසාසමුච්ඡෙදවසෙන තයොති එකොපි වුත්තො. එස නයො සම්මාවාචාදීසු. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතානං පන භාවෙ සම්මාආජීවසම්භවතො තෙන තෙසං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. භවන්තරෙපි ජීවිතහෙතුපි අරියෙහි අවීතික්කමනීයත්තා අරියකන්තානං සම්මාවාචාදිසීලානං ගහණෙන යෙන සද්ධාහත්ථෙන තානි පරිග්ගහෙතබ්බානි, සො සද්ධාහත්ථො ගහිතොයෙව හොතීති තතො අනඤ්ඤානි සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලානි තත්ථ අන්තොගධානි හොන්ති. තෙසං අත්ථිතායාති සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලඡන්දිද්ධිපාදානං අත්ථිතාය සීලස්ස අත්ථිභාවතො තිවිධෙනපි සීලෙන තෙ තයොපි ගහිතාති තත්ථ අන්තොගධා. චිත්තසමාධීති චිත්තිද්ධිපාදං වදති. ‘‘චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192) හි චිත්තමුඛෙන සමාධි ¶ වුත්තොති සමාධිමුඛෙන චිත්තම්පි වත්තබ්බතං අරහති. චිත්තිද්ධිපාදභාවනාය පන සමාධිපි අධිමත්තො හොතීති වීමංසිද්ධිපාදාදිවචනං විය චිත්තිද්ධිපාදවචනං අවත්වා ඉධ ‘‘චිත්තසමාධී’’ති වුත්තං. ‘‘පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (දී. නි. 3.359; සං. නි. 5.376; අ. නි. 3.96; 11.12) වචනතො සමාධිඋපකාරා පීතිපස්සද්ධියො, තස්මා සමාධිග්ගහණෙන ගහිතා, උපෙක්ඛා පන සමාධිඋපකාරකතො තංසදිසකිච්චතො ච, තස්මා සම්මාසමාධිවසෙන එතෙසං අන්තොගධතා දට්ඨබ්බා.

භාරො විය විඝාතකත්තා. දුබ්භික්ඛමිව බාධකත්තා. ‘‘නිබ්බානපරමං සුඛ’’න්ති (ම. නි. 2.215, 217; ධ. ප. 203, 204) සුඛභාවතො ¶ සුභික්ඛමිව. අනිට්ඨභාවතො සාසඞ්කසප්පටිභයතො ච දුක්ඛං වෙරීවිසරුක්ඛභයඔරිමතීරූපමං.

තථත්ථෙනාති තථසභාවෙන, පරිඤ්ඤෙය්යභාවෙනාති අත්ථො. එතෙන අරියසච්චද්වයං සියා දුක්ඛං, න අරියසච්චං, සියා අරියසච්චං, න දුක්ඛන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. අරියසච්ච-සද්දපරා හි දුක්ඛාදිසද්දා පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවං වදන්ති. තෙනෙව අරියසච්ච-සද්දානපෙක්ඛං දුක්ඛ-සද්දං සන්ධාය මග්ගසම්පයුත්තසාමඤ්ඤඵලධම්මානං ආදිපදසඞ්ගහො වුත්තො, තදපෙක්ඛං සන්ධාය චතුත්ථපදසඞ්ගහො. සමුදයාදීසු අවසෙසකිලෙසාදයො සමුදයො, න අරියසච්චං, සඞ්ඛාරනිරොධො නිරොධසමාපත්ති ච නිරොධො, න අරියසච්චං, අරියමග්ගතො අඤ්ඤානි මග්ගඞ්ගානි මග්ගො, න අරියසච්චන්ති ඉමිනා නයෙන යොජනා කාතබ්බා. දුක්ඛං වෙදනීයම්පි සන්තං වෙදකරහිතං, කෙවලං පන තස්මිං අත්තනො පච්චයෙහි පවත්තමානෙ දුක්ඛං වෙදෙතීති වොහාරමත්තං හොති. එවං ඉතරෙසුපි.

කිරියාව විජ්ජතීති සමුදයමෙව වදති, තස්ස වා දුක්ඛපච්චයභාවං. මග්ගො අත්ථීති වත්තබ්බෙ ‘‘මග්ගමත්ථී’’ති ඔකාරස්ස අභාවො කතොති දට්ඨබ්බො. ගමකොති ගන්තා. සාසවතා අසුභතාති කත්වා නිරොධමග්ගා සුභා එව. දුක්ඛාදීනං පරියායෙන සමුදයාදිභාවො ච අත්ථි, න පන නිරොධභාවො, නිරොධස්ස වා දුක්ඛාදිභාවොති න අඤ්ඤමඤ්ඤසමඞ්ගිතාති ආහ ‘‘නිරොධසුඤ්ඤානි වා’’තිආදි. සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතොති පොනොබ්භවිකාය තණ්හාය පුනබ්භවස්ස අභාවතො. යථා වා පකතිවාදීනං විකාරාවිභාවතො පුබ්බෙ පටිප්පලීනා ච පකතිභාවෙනෙව තිට්ඨන්ති, න එවං ¶ සමුදයසම්පයුත්තම්පි දුක්ඛං සමුදයභාවෙන තිට්ඨතීති ආහ ‘‘සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතො’’ති. යථා අවිභත්තෙහි විකාරෙහි මහන්තා විසෙසින්ද්රියභූතවිසෙසෙහි පකතිභාවෙනෙව ඨිතෙහි පකති සගබ්භා පකතිවාදීනං, එවං න ඵලෙන සගබ්භො හෙතූති අත්ථො. දුක්ඛසමුදයානං නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායාති එතං විවරන්තො ආහ ‘‘න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵල’’න්තිආදි. තත්ථ ඉධ තන්තූසු පටො, කපාලෙසු ඝටො, බිරණෙසු කටො, ද්වීසු අණූසු ද්විඅණුකන්තිආදිනා ඉධ බුද්ධිවොහාරජනකො අවිසුං සිද්ධානං සම්බන්ධො සමවායො, තෙන සමවායෙන කාරණෙසු ද්වීසු අණූසු ද්විඅණුකං ඵලං සමවෙතං එකීභූතමිව සම්බන්ධං, තීසු අණූසු තිඅණුකන්ති එවං මහාපථවිමහාඋදකමහාඅග්ගිමහාවාතක්ඛන්ධපරියන්තං ඵලං අත්තනො කාරණෙසු සමවෙතන්ති සමවායවාදිනො වදන්ති. එවං පන වදන්තෙහි අපරිමාණෙසු කාරණෙසු මහාපරිමාණං ¶ එකං ඵලං සමවෙතං අත්තනො අන්තොගධෙහි කාරණෙහි සගබ්භං අසුඤ්ඤන්ති වුත්තං හොති, එවමිධ සමවායාභාවා ඵලෙ හෙතු නත්ථීති හෙතුසුඤ්ඤං ඵලන්ති අත්ථො.

පවත්තිභාවතොති සංසාරස්ස පවත්තිභාවතො. චතුආහාරභෙදතොති ඉමිනා චත්තාරො ආහාරභෙදෙ තෙහි භින්නෙ තප්පච්චයධම්මභෙදෙ ච සඞ්ගණ්හාති. රූපාභිනන්දනාදිභෙදො රූපාදිඛන්ධවසෙන, ආරම්මණවසෙන වා. උපාදානෙහි උපාදීයතීති උපාදි, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. නිබ්බානඤ්ච තංනිස්සරණභූතං තස්ස වූපසමො තංසන්තීති කත්වා තස්ස යාව පච්ඡිමං චිත්තං, තාව සෙසතං, තතො පරඤ්ච අනවසෙසතං උපාදාය ‘‘සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතු අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතූ’’ති ද්විධා වොහරීයතීති. ‘‘සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො විපස්සනා, ඉතරෙ සමථො’’ති වදන්ති. සීලම්පි හි සමථස්ස උපකාරකත්තා සමථග්ගහණෙන ගය්හතීති තෙසං අධිප්පායො. අථ වා යානද්වයවසෙන ලද්ධො මග්ගො සමථො විපස්සනාති ආගමනවසෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො. සප්පදෙසත්තාති සීලක්ඛන්ධාදීනං එකදෙසත්තාති අත්ථො. සීලක්ඛන්ධාදයො හි සබ්බලොකියලොකුත්තරසීලාදිසඞ්ගාහකා, අරියමග්ගො ලොකුත්තරොයෙවාති තදෙකදෙසො හොති.

ඔනතසහායො විය වායාමො පග්ගහකිච්චසාමඤ්ඤතො. අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො විය සති අපිලාපනවසෙන නිච්චලභාවකරණසාමඤ්ඤතො. සජාතිතොති සවිතක්කසවිචාරාදිභෙදෙසු සමානාය සමාධිජාතියාති ¶ අත්ථො. කිරියතොති සමාධිඅනුරූපකිරියතො. තතො එව හි ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා සමාධිනිමිත්තා, චත්තාරො සම්මප්පධානා සමාධිපරික්ඛාරා’’ති (ම. නි. 1.462) සතිවායාමානං සමාධිස්ස නිමිත්තපරික්ඛාරභාවො වුත්තොති.

ආකොටෙන්තෙන වියාති ‘‘අනිච්චං අනිච්ච’’න්තිආදිනා පඤ්ඤාසදිසෙන කිච්චෙන සමන්තතො ආකොටෙන්තෙන විය ‘‘අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙනා’’තිආදිනා පරිවත්තන්තෙන විය ච ආදාය ඌහිත්වා දින්නමෙව පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣති. ද්වින්නං සමානකාලත්තෙපි පච්චයභාවෙන සඞ්කප්පස්ස පුරිමකාලස්ස විය නිද්දෙසො කතො. සජාතිතොති ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු සමානාය පඤ්ඤාජාතියා. කිරියතොති එත්ථ පඤ්ඤාසදිසකිච්චං කිරියාති වුත්තං, පුබ්බෙ පන සමාධිඋපකාරකං තදනුරූපං කිච්චන්ති අයමෙත්ථ විසෙසො. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.46) වචනතො ¶ චත්තාරිපි අභිමුඛං පච්චක්ඛතො ඤාතබ්බානි, අභිවිසිට්ඨෙන වා ඤාණෙන ඤාතබ්බානීති අභිඤ්ඤෙය්යානි.

දුරභිසම්භවතරන්ති අභිසම්භවිතුං සාධෙතුං අසක්කුණෙය්යතරං, සත්තිවිඝාතෙන දුරධිගමන්ති අත්ථො. බාධකපභවසන්තිනිය්යානලක්ඛණෙහි වවත්ථානං සලක්ඛණවවත්ථානං. දුරවගාහත්ථෙන ගම්භීරත්තාති ඔළාරිකා දුක්ඛසමුදයා. තිරච්ඡානගතානම්පි හි දුක්ඛං ආහාරාදීසු ච අභිලාසො පාකටො, පීළනාදිආයූහනාදිවසෙන පන ‘‘ඉදං දුක්ඛං, ඉදමස්ස කාරණ’’න්ති යාථාවතො ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ගම්භීරා, සණ්හසුඛුමධම්මත්තා නිරොධමග්ගා සභාවතො එව ගම්භීරත්තා දුරවගාහා, තෙනෙව උප්පන්නෙ මග්ගෙ නත්ථි නිරොධමග්ගානං යාථාවතො අනවගාහොති. නිබ්බානම්පි මග්ගෙන අධිගන්තබ්බත්තා තස්ස ඵලන්ති අපදිස්සතීති ආහ ‘‘ඵලාපදෙසතො’’ති. වුත්තඤ්හි ‘‘දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719). මග්ගොපි නිරොධස්ස සම්පාපකභාවතො හෙතූති අපදිස්සතීති ආහ ‘‘හෙතුඅපදෙසතො’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719). ඉති විජඤ්ඤාති ඉති-සද්දෙන විජානනක්කමං දස්සෙති. එවං පකාරෙහීති එවං-සද්දෙන විජානනකාරණභූතෙ නයෙ.

190. තත්ථ ¶ …පෙ… අයං මාතිකාති නිද්දෙසවාරආදිම්හි වුත්තෙ ජාතිආදිනිද්දෙසෙ තෙසං ජාතිආදීනං නිද්දෙසවසෙන දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස කථනත්ථාය, තෙසු වා ජාතිආදීසු තෙසඤ්ච දුක්ඛට්ඨෙ වෙදිතබ්බෙ ජාතිආදීනං නිද්දෙසවසෙන දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස කථනත්ථාය දුක්ඛදුක්ඛන්තිආදිකා දුක්ඛමාතිකා වෙදිතබ්බාති අත්ථො. අථ වා තත්ථාති තස්මිං නිද්දෙසවාරෙ. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා…පෙ… සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති අයං දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස කථනත්ථාය මාතිකාති යථාදස්සිතස්ස ජාතිආදිනිද්දෙසස්ස මාතිකාභාවං ¶ දීපෙති. තං දීපෙත්වා පුන යස්මිං පදද්වයෙ ඨත්වා දුක්ඛං අරියසච්චං කථෙතබ්බං, තස්ස නිද්ධාරණත්ථං සබ්බං දුක්ඛං සඞ්කඩ්ඪෙන්තො ආහ ‘‘ඉදඤ්හි දුක්ඛං නාමා’’තිආදි.

සභාවතොති දුක්ඛවෙදයිතසභාවතො. නාමතොති තෙනෙව සභාවෙන ලද්ධනාමතො. තෙන න අඤ්ඤෙන පරියායෙන ඉදං දුක්ඛං නාම, අථ ඛො දුක්ඛත්තායෙවාති සභාවෙන නාමං විසෙසෙති. අථ වා නාමතොති උදයබ්බයවන්තතාය ලද්ධනාමතො. යථා අඤ්ඤෙ උදයබ්බයවන්තො ධම්මා න සභාවතො දුක්ඛා, න එවං ඉදං, අථ ඛො සභාවතො දුක්ඛා, භූතමෙවෙදං දුක්ඛන්ති පුරිමෙන දුක්ඛ-සද්දෙන පච්ඡිමං විසෙසෙති. විපරිණාමවන්තතාය සුඛං අනිට්ඨමෙව හොතීති දුක්ඛං නාම ජාතං. තෙනෙවාහ ‘‘දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො’’ති. කණ්ණසූලාදීහි අභිභූතස්ස නිත්ථුනනාදීහි දුක්ඛාභිභූතතාය විඤ්ඤායමානායපි කිං තව රුජ්ජතීති පුච්ඡිත්වාව කණ්ණසූලාදිදුක්ඛං ජානිතබ්බං හොතීති පටිච්ඡන්නදුක්ඛතා තස්ස වුත්තා. උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතොති කාරණාවසෙන දුක්ඛවිසෙසස්ස පාකටභාවං දස්සෙති.

සභාවං මුඤ්චිත්වා පකාරන්තරෙන දුක්ඛන්ති වුච්චමානං පරියායදුක්ඛං. කථෙතබ්බත්තා පටිඤ්ඤාතං යථා කථෙතබ්බං, තංපකාරදස්සනත්ථං ‘‘අරියසච්චඤ්ච නාමෙත’’න්තිආදිමාහ. සඞ්ඛෙපො සාමඤ්ඤං, සාමඤ්ඤඤ්ච විසෙසෙ අන්තොකරිත්වා පවත්තතීති තත්ථ උභයථාපි කථෙතුං වට්ටති. විත්ථාරො පන විසෙසො ජාතිආදිකො, විසෙසො ච විසෙසන්තරනිවත්තකොති ජාතිආදීසු ජරාදීනං සඞ්ඛිපනං න සක්කා කාතුන්ති තත්ථ විත්ථාරෙනෙව කථෙතබ්බං.

191. ‘‘අපරස්ස ¶ අපරස්සා’’ති දීපනං අපරත්ථදීපනං. සාමිඅත්ථෙපි හි අපරත්ථ-සද්දො සිජ්ඣතීති. තෙසං තෙසන්ති වා සාමිවසෙන වුත්තං අත්ථං භුම්මවසෙන වත්තුකාමතාය ආහ ‘‘අපරත්ථදීපන’’න්ති, අපරස්මිං අපරස්මිං දීපනන්ති අත්ථො. අපරස්ස අපරස්ස වා ජාතිසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස දීපනං අපරත්ථදීපනං. පඤ්චගතිවසෙන එකෙකායපි ගතියා ඛත්තියාදිභුම්මදෙවාදිහත්ථිආදිජාතිවසෙන චාති ගතිජාතිවසෙන.

තිණාකාරො තිණජාති, සො ච උපාදාපඤ්ඤත්තීති ‘‘පඤ්ඤත්තිය’’න්ති ආහ. තදුපාදායාති තං පඨමං විඤ්ඤාණං උපාදාය අයං ජාති, නාස්ස කුතොචි නිග්ගමනං උපාදාය. යස්මා ච එවං, තස්මා සාවස්ස ජාති පඨමවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාති අත්ථො. අථ වා තදුපාදාය සජාතොති වුච්චතීති ¶ සාවස්ස ජාති පඨමවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාති අත්ථො. විඤ්ඤාණමුඛෙන ච පඤ්චපි ඛන්ධා වුත්තා හොන්තීති ‘‘පටිසන්ධිය’’න්ති ආහ. අරියභාවකරණත්තා අරියසීලන්ති පාතිමොක්ඛසංවරො වුච්චති. ජාතිආදීනිපි ලක්ඛණානි ධම්මානං ආකාරවිකාරාති කත්වා සහුප්පාදකා සහවිකාරකාති වුත්තා. ජායනට්ඨෙනාතිආදි ආයතනවසෙන යොනිවසෙන ච ද්වීහි ද්වීහි පදෙහි සබ්බසත්තෙ පරියාදියිත්වා ජාතිං දස්සෙතුං වුත්තං. පුරිමනයෙ පන එකෙකෙනෙව පදෙන සබ්බසත්තෙ පරියාදියිත්වා ජාති දස්සිතාති අයං විසෙසො. කෙචි පන ‘‘පුරිමනයෙ කත්තුනිද්දෙසො, පච්ඡිමනයෙ භාවනිද්දෙසො කතො’’ති වදන්ති, ‘‘තෙසං තෙසං සත්තානං ජාතී’’ති පන කත්තරි සාමිනිද්දෙසස්ස කතත්තා උභයත්ථාපි භාවනිද්දෙසොව යුත්තො. සම්පුණ්ණා ජාති සඤ්ජාති. පාකටා නිබ්බත්ති අභිනිබ්බත්ති. ‘‘තෙසං තෙසං සත්තානං…පෙ… අභිනිබ්බත්තී’’ති සත්තවසෙන පවත්තත්තා සම්මුතිකථා.

තත්ර තත්රාති එකචතුවොකාරභවෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං, සෙසෙ රූපධාතුයං පටිසන්ධික්ඛණෙ උප්පජ්ජමානානං පඤ්චන්නං, කාමධාතුයං විකලාවිකලින්ද්රියානං වසෙන සත්තන්නං නවන්නං දසන්නං පුන දසන්නං එකාදසන්නඤ්ච ආයතනානං වසෙන සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. එකභවපරියාපන්නස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස පඨමාභිනිබ්බත්තිභූතා පටිසන්ධික්ඛන්ධාති ආහ ‘‘පඨමාභිනිබ්බත්තිලක්ඛණා’’ති. තමෙව සන්තානං නිය්යාතෙන්තං විය ‘‘හන්ද ගණ්හථා’’ති පටිච්ඡාපෙන්තං විය පවත්තතීති නිය්යාතනරසා. සන්තතියා එව උම්මුජ්ජනං හුත්වා ගය්හතීති උම්මුජ්ජනපච්චුපට්ඨානා. දුක්ඛරාසිස්ස විචිත්තතා දුක්ඛවිචිත්තතා, දුක්ඛවිසෙසා වා තදවයවා, තං පච්චුපට්ඨාපෙති ඵලතීති දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා.

පරියායනිප්පරියායදුක්ඛෙසු ¶ යං දුක්ඛං ජාති හොති, තං දුක්ඛභාවොයෙව තස්සා දුක්ඛට්ඨො. යදි අක්ඛානෙන පාපුණිතබ්බං සියා, භගවා ආචික්ඛෙය්ය. භගවතාපි –

‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමො නු ඛො මහන්තතරො? යො චායං මයා පරිත්තො පාණිමත්තො පාසාණො ගහිතො, යො ච හිමවා පබ්බතරාජාති. අප්පම…පෙ… ගහිතො, හිමවන්තං පබ්බතරාජානං උපනිධාය සඞ්ඛම්පි න උපෙති, කලභාගම්පි න උපෙති, උපනිධම්පි න උපෙති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං සො පුරිසො තීහි සත්තිසතෙහි හඤ්ඤමානො ¶ තතොනිදානං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති, තං නෙරයිකස්ස දුක්ඛස්ස උපනිධාය සඞ්ඛම්පි…පෙ… උපනිධම්පි න උපෙතී’’ති (ම. නි. 3.250) –

උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකදුක්ඛං. සුඛුප්පත්තිකාරණානි සුචීනි උප්පලාදීනීති කත්වා තත්ථ නිබ්බත්තිනිවාරණෙන ජාතියා දුක්ඛවත්ථුභාවං දස්සෙති ‘‘අථ ඛො’’තිආදිනා. දුක්ඛුප්පත්තිකාරණෙ නිබ්බත්තනෙන ගබ්භපරිහරණූපක්කමෙන විනා මාතුකුච්ඡිසම්භවමෙව දුක්ඛං ගබ්භොක්කන්තිමූලකං අඤ්ඤානපෙක්ඛත්තා, උපක්කමනිබ්බත්තං පන පරිහරණමූලකං ඔක්කන්තිමත්තානපෙක්ඛත්තා. අයමෙතෙසං විසෙසො.

අත්තනො අභිමුඛං කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනං, පරිතො සබ්බතොභාගෙන කඩ්ඪනං පරිකඩ්ඪනං. අධො ධුනනං ඔධුනනං, තිරියං, සබ්බතො වා ධුනනං නිධුනනං. තච්ඡෙත්වා ඛාරපක්ඛිපනං ඛාරාපටිච්ඡකං.

සකලසරීරන්හාපනං න්හාපනං, එකදෙසධොවනං ධොවනං, සූරියාභිමුඛපවත්තනෙන ආතාපනං, පඤ්චග්ගිතාපෙන පරිතාපනං දට්ඨබ්බං. සබ්බොයෙව වා තාපො ද්විධාපි වුත්තො.

කුහිං නු පතිට්ඨං ලභෙථ, ජාතියා විනා න තස්ස දුක්ඛස්ස පතිට්ඨානං අත්ථීති අත්ථො, ජාතියා වා විනා සො සත්තො කුහිං නු පතිට්ඨං, කත්ථ නු පතිට්ඨන්තො තං දුක්ඛං ලභෙථාති අත්ථො. තත්ථ තිරච්ඡානෙසු කථං දුක්ඛං භවෙය්ය තහිං තිරච්ඡානෙසු ජාතිං විනා. න චස්සාති න චෙ අස්ස. නනු නෙවත්ථීති සම්බන්ධො කාතබ්බො, නනු ආහාති වා. යදතොති යස්මා නෙවත්ථි, තස්මා ආහාති අත්ථො.

192. ජීරණමෙව ¶ ජීරණතා, ජීරණස්ස වා ආකාරො තා-සද්දෙන වුත්තො.

යථාපුරෙ අසල්ලක්ඛෙන්තෙති ගාරවකරණඋපට්ඨානාදීනි අසල්ලක්ඛෙන්තෙ තංනිමිත්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

සතාදීනන්ති ¶ සතිසුතවීරියපඤ්ඤාදීනං විප්පවාසනිමිත්තං අත්තනා අපසාදෙතබ්බෙහිපි අත්තනො පුත්තදාරෙහි අපසාදනීයතො. අවසවත්තඞ්ගපච්චඞ්ගතාය සුචිඅසුචිආදිවිචාරණවිරහෙන ච බාලකුමාරකකාලො විය ජිණ්ණකාලො හොතීති ආහ ‘‘භිය්යො බාලත්තප්පත්තියා’’ති.

193. ‘‘කාලස්ස අන්තකස්ස කිරියා’’ති යා ලොකෙ වුච්චති, සා චුති, මරණන්ති අත්ථො. චවනකාලොයෙව වා අනතික්කමනීයත්තා විසෙසෙන කාලොති වුත්තො, තස්ස කිරියා චුතික්ඛන්ධානං භෙදප්පත්තියෙව. මච්චු මරණන්ති එත්ථාපි සමාසං අකත්වා යො මච්චු වුච්චති භෙදො, යඤ්ච මරණං පාණචාගො, ඉදං වුච්චති මරණන්ති විසුං සම්බන්ධො න න යුජ්ජති.

යස්ස ඛන්ධභෙදස්ස පවත්තත්තා ‘‘තිස්සො මතො, ඵුස්සො මතො’’ති වොහාරො හොති, සො ඛන්ධප්පබන්ධස්ස අනුපච්ඡින්නතාය ‘‘සම්මුතිමරණ’’න්ති වුත්තො, පබන්ධසමුච්ඡෙදො ච ‘‘සමුච්ඡෙදමරණ’’න්ති. මරණම්පි දුක්ඛන්ති ඉමස්මිං පනත්ථෙ දුක්ඛසච්චකථා වට්ටකථාති කත්වා ‘‘සම්මුතිමරණං අධිප්පෙත’’න්ති ආහ. තස්සෙව නාමන්ති තබ්භාවතො තදෙකදෙසභාවතො ච මරණ-සද්දබහුත්තෙ අසම්මොහත්ථං වුත්තං. චුතිලක්ඛණන්ති ‘‘චවනතා’’ති නිදස්සිතචවනලක්ඛණමෙව වදති. සම්පත්තිභවඛන්ධෙහි වියොජෙතීති වියොගරසං, වියොගකිරියාභූතතාය වා ‘‘වියොගරස’’න්ති වුත්තං. සත්තස්ස පුරිමභවතො විප්පවාසො හුත්වා උපට්ඨාතීති විප්පවාසපච්චුපට්ඨානං.

මරණන්තිකාති මරණස්ස ආසන්නා. යදි මරණං න භවිස්සති, යථාවුත්තං කායිකං චෙතසිකඤ්ච දුක්ඛං න භවිස්සතීති ආහ ‘‘ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙනා’’ති.

පාපකම්මාදිනිමිත්තන්ති ¶ පාපකම්මනිමිත්තං පාපගතිනිමිත්තඤ්චාති අත්ථො, කම්මම්පි වා එත්ථ ‘‘නිමිත්ත’’න්ති වුත්තං උපපත්තිනිමිත්තභාවෙන උපට්ඨානතො. තදුපට්ඨානෙපි හි ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණ’’න්තිආදිනා අනප්පකං දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති. භද්දස්සාති කල්යාණකම්මස්සාති අත්ථො. අවිසෙසතොති ‘‘සබ්බෙස’’න්ති එතෙන යොජෙතබ්බං. සබ්බෙසන්ති ච යෙසං කායිකං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තෙයෙව සබ්බෙ ගහිතා ‘‘විතුජ්ජමානමම්මාන’’න්ති විසෙසිතත්තා. සන්ධීනං බන්ධනානි සන්ධිබන්ධනානි ¶ , තෙසං ඡෙදනෙන නිබ්බත්තං දුක්ඛං ‘‘සන්ධිබන්ධනච්ඡෙදන’’න්ති වුත්තං. ආදි-සද්දො වා කාරණත්ථො, සන්ධිබන්ධනච්ඡෙදනමූලකන්ති අත්ථො.

අනයබ්යසනාපාදනං වියාති අනයබ්යසනාපත්ති වියාති අත්ථො. වාළාදීහි කතෙ හි අනයබ්යසනාපාදනෙ අන්තොගධා අනයබ්යසනාපත්ති එත්ථ නිදස්සනන්ති.

194. සුඛකාරණං හිතං, තස්ස ඵලං සුඛං. ඤාතික්ඛයොති භොගාදීහි ඤාතීනං පරිහානි මරණඤ්ච. අයං පන විසෙසොති භොගබ්යසනාදිපදත්ථවිසෙසං රොගබ්යසනාදීසු සමාසවිසෙසඤ්ච සන්ධායාහ. ඤාතිභොගා පඤ්ඤත්තිමත්තා තබ්බිනාසාවාති ඉමිනා අධිප්පායෙන අපරිනිප්ඵන්නතං සන්ධාය ‘‘අනිප්ඵන්නානී’’ති ආහ. අපරිනිප්ඵන්නතංයෙව හි සන්ධාය විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.447 ආදයො) ච ‘‘දස රූපානි අනිප්ඵන්නානී’’ති වුත්තං. රූපකණ්ඩවණ්ණනායඤ්හි (ධ. ස. අට්ඨ. 975 පකිණ්ණකකථා) නි ‘‘අපරිනිප්ඵන්නානී’’ති වුත්තානි. ඛන්ධවිභඞ්ගෙ ච නිප්ඵාදෙතබ්බස්ස නිරොධසමාපත්තිආදිකස්ස නිප්ඵන්නතා වුත්තාති අසභාවධම්මස්ස ච නිප්ඵන්නතා, නිබ්බානස්සෙව අනිප්ඵන්නතාති.

ධම්ම-සද්දො හෙතුඅත්ථොති ආහ ‘‘දුක්ඛස්ස උප්පත්තිහෙතුනා’’ති. ඣාමන්ති දඩ්ඪං. පුබ්බෙ වුත්තලක්ඛණාදිකා දොමනස්සවෙදනා සොකොති තස්ස පුන ලක්ඛණාදයො න වත්තබ්බා සියුං, තථාපි දොමනස්සවිසෙසත්තා සොකස්ස ච විසිට්ඨා ලක්ඛණාදයො වත්තබ්බාති ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදිමාහ. විසාරරහිතං අන්තො එව සඞ්කුචිතං චින්තනං, සුක්ඛනං වා අන්තොනිජ්ඣානං. පරිනිජ්ඣායනං දහනං. ඤාතිබ්යසනාදිඅනුරූපං සොචනං අනුසොචනං, තං තං වා ගුණං දොසඤ්ච අනුගන්ත්වා සොචනං තප්පනං අනුසොචනං.

ජවනක්ඛණෙති ¶ මනොද්වාරජවනක්ඛණෙ. තථා හි තං දස්සෙන්තො ‘‘එත්තකා මෙ’’තිආදිමාහ. කායවිඤ්ඤාණාදිවීථියම්පි පන ජවනක්ඛණෙ දොමනස්සස්ස පච්චයො හොති එව. තෙනෙව ‘‘ජවනක්ඛණෙ චා’’ති ආහ. අඤ්ඤථා කායිකචෙතසිකදුක්ඛානං කායවත්ථුකමනොද්වාරප්පවත්තානමෙව පච්චයොති ගණ්හෙය්ය තත්ථ විසෙසෙන කායිකචෙතසිකසද්දප්පවත්තිතො.

තුජ්ජතීති ¶ ‘‘තුදතී’’ති වත්තබ්බෙ බ්යත්තයවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

195. ආදෙවන්ති එතෙනාති ආදෙවොති ආදෙවන-සද්දං කත්වා අස්සුවිමොචනාදිවිකාරං ආපජ්ජන්තානං තබ්බිකාරාපත්තියා සො සද්දො කරණභාවෙන වුත්තොති. වීහිපලාපාදයො විය තුච්ඡං වචනං පලාපො. ගුණදොසෙ කිත්තෙති බොධෙතීති ගුණදොසකිත්තනරසො ලාලප්ප-සද්දො. අත්ථානත්ථෙ හිරියිතබ්බජනෙ ච අවිචාරෙත්වා පුග්ගලස්ස සම්භමභාවො හුත්වා පරිදෙවන-සද්දො උපට්ඨාතීති ‘‘සම්භමපච්චුපට්ඨානො’’ති වුත්තො, සොකවත්ථුඅවිඝාතෙන වා සම්භමො, න උත්තාසසම්භමො, සො ච පරිදෙවන-සද්දෙන පාකටො හොතීති පරිදෙවො ‘‘සම්භමපච්චුපට්ඨානො’’ති වුත්තො.

සොකාභිභූතො පරිදෙවනනිමිත්තං මුට්ඨිපොථනාදීනි කරොති, පරිදෙවනනිමිත්තමෙව ච ඤාතිඅබ්භත්ථඞ්ගමනාදීනි චින්තෙතීති පරිදෙවස්ස දුක්ඛදොමනස්සානං වත්ථුභාවො වුත්තො.

භිය්යොති යෙන විනා න හොති, තතො පරිදෙවසමුට්ඨාපකදොමනස්සතො, පුබ්බෙ වුත්තදුක්ඛතො වා භිය්යො, කණ්ඨොට්ඨතාලුආදිසොසජතොපි වා භිය්යොති අඤ්ඤඤ්ච කායිකං චෙතසිකං තංනිදානදුක්ඛං සඞ්ගණ්හාති.

196-7. කායිකං දුක්ඛං කායිකස්ස දුක්ඛස්ස උපනිස්සයපච්චයොති ‘‘දුක්ඛිතස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. එතෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා නක්ඛත්තං කීළිතුං ¶ න ලභාමීති බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජතීති දුක්ඛස්ස දොමනස්සවත්ථුතා හොති.

අත්තනො පවත්තික්ඛණං සන්ධාය ‘‘පීළෙතී’’ති වුත්තං කායිකදුක්ඛං, තදුපනිස්සයතො වා.

ආවට්ටන්තීති පරිවට්ටන්ති. විවට්ටන්තීති පබ්භාරෙ ඛිත්තත්ථම්භො විය ලුධන්ති. මූලච්ඡින්නරුක්ඛො විය ඡින්නපපාතං පපතන්ති, පරිදය්හමානචිත්තා පුරිමදොමනස්සුපනිස්සයවසෙන චින්තෙන්ති, විගතෙ දොමනස්සෙ තථාචින්තනං නත්ථීති.

198. සබ්බවිසයප්පටිපත්තිනිවාරණවසෙන ¶ සමන්තතො සීදනං සංසීදනං, උට්ඨෙතුම්පි අසක්කුණෙය්යතාකරණවසෙන අතිබලවං, විරූපං වා සීදනං විසීදනං. අඤ්ඤං විසයං අගන්ත්වා ඤාතිබ්යසනාදීසු විරූපො ආසඞ්ගො තත්ථෙව අවබන්ධතා බ්යාසත්ති. නිත්ථුනනකරණතො නිත්ථුනනරසො. විසීදනං විසාදො.

සයං න දුක්ඛො දොසත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නධම්මන්තරත්තා වා. යෙ පන දොමනස්සමෙව උපායාසොති වදෙය්යුං, තෙ ‘‘උපායාසො තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සම්පයුත්තො, එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තො’’ති (ධාතු. 249) ඉමාය පාළියා පටික්ඛිපිතබ්බා. විසාදප්පත්තියා සුඛදුක්ඛකාරණං අගණයිත්වා දුක්ඛට්ඨානාදීනි කරොන්තානං උපායාසො කායිකදුක්ඛස්ස වත්ථු හොති, විසාදනවසෙනෙව ඤාතිවිනාසාදීනි චින්තෙන්තානං දොමනස්සස්ස. අත්තනො පවත්තික්ඛණෙයෙව උපායාසො දොමනස්සසම්පයොගතො චිත්තං පරිදහති, අවිප්ඵාරිකතාකරණවසෙන කායං විසාදෙති, තදුභයකරණෙනෙව තතො පරං තංනිමිත්තං කායිකං චෙතසිකඤ්ච අධිමත්තං දුක්ඛං ජනයතීති දුක්ඛො වුත්තො.

199. න අප්පියන්තීති න ගමියන්ති, න පවෙසීයන්තීති අත්ථො. අනත්ථන්ති බ්යසනං, දුක්ඛං වා. අහිතන්ති තස්ස හෙතුං. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ අත්ථං න කාමෙන්තීති ¶ අනත්ථකාමාතිආදි අසමත්ථසමාසොපි යොජිතො. ‘‘අසූරියපස්සානි මුඛානී’’තිආදීසු විය හි යෙන සමාසො, න තස්සායං පටිසෙධකො අ-කාරොති. යස්මිං කිස්මිඤ්චි නිබ්භයෙ යොගක්ඛෙම-සද්දො නිරුළ්හො දුක්ඛයොගතො ඛෙමත්තා.

සඞ්ගතිආදීසු සඞ්ඛාරවසෙන යං ලබ්භති, තං ගහෙතබ්බං. න හි සඞ්ඛාරානං ඨානනිසජ්ජාදයො භොජනාදිකිච්චෙසු වා සහකරණං විජ්ජතීති පච්ඡිමද්වයං තදත්ථවසෙන ලබ්භතීති න සක්කා වත්තුන්ති. යං ලබ්භතීති වා යං අත්ථජාතං ලබ්භතීති අත්ථො. තෙන යථා ලබ්භති සඞ්ගතිආදීසු අත්ථො, තථා යොජෙතබ්බො. පුග්ගලස්ස හි සඞ්ගති ගන්ත්වා සඞ්ඛාරෙහි සංයොගො ¶ හොති, ආගතෙහි ච තෙහි, පුග්ගලස්ස ච අත්තනො ඨානාදීසු සඞ්ඛාරෙහි සහභාවො හොති, සබ්බකිරියාසු ච මිස්සීභාවොති. අනත්ථභාවො උපද්දවභාවො.

අනිට්ඨානං ආපාථගමනමත්තං තංගහණමත්තඤ්ච අප්පියසම්පයොගො, න පන පථවිඵස්සාදයො විය අප්පියසම්පයොගො නාම එකො ධම්මො අත්ථීති ආහ ‘‘සො අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථී’’ති. අනිට්ඨානි කණ්ටකාදීනි අමිත්තා ච උසුආදීහි විජ්ඣනාදිදුක්ඛං උප්පාදෙන්ති.

ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ දුක්ඛං හොතීති වා ඉධ ඉමස්මිං දුක්ඛසච්චනිද්දෙසෙ දුක්ඛො වුත්තොති වා යොජෙතබ්බං.

200. මිනන්තීති නාළියාදීසු ධඤ්ඤං විය අන්තො පක්ඛිපන්ති, න බහි කරොන්තීති අත්ථො. අමා-සද්දො සහභාවදීපකො. ඤායන්ති වා අජ්ඣත්තිකාඉච්චෙව. ඤාතිබ්යසනාදිකො හුත්වා උපට්ඨාතීති බ්යසනපච්චුපට්ඨානො. සොකුප්පාදනෙනෙව සරීරං සොසෙන්ති, කිසං කරොන්ති, අකිසම්පි නිරොජතාකරණෙන මිලාපෙන්ති, තතො ච කායිකං දුක්ඛං උප්පජ්ජතීති තදුප්පාදකතා වුත්තා.

සොකසරසමප්පිතාති එතෙන චෙතසිකදුක්ඛං දස්සෙති, විතුජ්ජන්තීති එතෙන කායිකං දුක්ඛං.

201. යස්මිං ¶ කාලෙ ජාතියා න ආගන්තබ්බං, තං කාලං ගහෙත්වා ආහ ‘‘පරිනිබ්බුතෙසු ච විජ්ජමානං ජාතියා අනාගමන’’න්ති. යම්පීති යෙනපීති අත්ථො වුත්තො. යදාපි පන යං-සද්දො ‘‘ඉච්ඡ’’න්ති එතං අපෙක්ඛති, තදාපි අලාභවිසිට්ඨා ඉච්ඡා වුත්තා හොති. යදා ‘‘න ලභතී’’ති එතං අපෙක්ඛති, තදා ඉච්ඡාවිසිට්ඨො අලාභො වුත්තො හොති. සො පනත්ථතො අඤ්ඤො ධම්මො නත්ථි, තථාපි අලබ්භනෙය්යඉච්ඡාව වුත්තා හොති. අපාපුණිතබ්බෙසු පවත්තත්තා එව ‘‘අප්පත්තිපච්චුපට්ඨානා’’ති වුත්තා. යත්ථ හි සා ඉච්ඡා පවත්තා, තං වත්ථුං අපාපුණන්තී හුත්වා ගය්හතීති.

ඡින්නභින්නගණෙනාති නිල්ලජ්ජෙන ධුත්තගණෙන, කප්පටිකගණෙන වා.

විඝාතමයන්ති ¶ චිත්තවිඝාතමයං දොමනස්සං චිත්තවිඝාතතො එව උප්පන්නං උබ්බන්ධනජරාතිසාරාදිකායිකං දුක්ඛඤ්ච. ඉච්ඡිතාලාභන්ති අලබ්භනෙය්යඉච්ඡමෙව වදති.

202. විත්ථිණ්ණස්ස දුක්ඛස්ස එත්තකන්ති දස්සනං දුක්ඛස්ස සඞ්ඛෙපො, තං කාතුං න සක්කා විත්ථාරස්ස අනන්තත්තා. දුක්ඛවිත්ථාරගතං පන දෙසනාවිත්ථාරං පහාය යත්ථ සබ්බො දුක්ඛවිත්ථාරො සමොධානං ගච්ඡති, තත්ථ දෙසනාය වවත්ථානං සඞ්ඛෙපො, තං කාතුං සක්කා තාදිසස්ස වත්ථුනො සබ්භාවා.

දෙසං ජානන්තො මග්ගක්ඛායිකපුරිසො දෙසකො. භගවාපි දුක්ඛස්ස දෙසකො. ‘‘දුක්ඛන්තදෙසකෙනා’’ති වා පාඨො, දුක්ඛන්තක්ඛායිකොති අත්ථො.

පාවකාදයො යථා ඉන්ධනාදීනි බාධෙන්ති, එවං බාධයමානා. මාරණන්තිකදුක්ඛාභිඝාතෙනාති ඉමිනා අතිපාකටෙන ජාතිජරාදුක්ඛවිඝාතජසොකාදයො දස්සෙති. තතොති පරිදෙවතො උද්ධං. කණ්ඨ සොසාදි සන්ධි බන්ධච්ඡෙදනාදි ජනක ධාතුක්ඛොභ සමායොගතො කායස්ස ආබාධනදුක්ඛං දුක්ඛං. යෙසු කෙසුචීති තිස්සස්ස වා ඵුස්සස්ස වා උපාදානක්ඛන්ධෙසු සබ්බම්පි චක්ඛුරොගාදිදුක්ඛං සබ්බසත්තගතං එවංපකාරමෙවාති සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තොති අත්ථො.

දුක්ඛසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

203. උත්තරපදලොපං ¶ කත්වා ‘‘පුනබ්භවකරණං පුනොබ්භවො’’තිආහ. ‘‘මනොසම්ඵස්සො’’ති එත්ථ මනො විය ච පුරිමපදස්ස ඔකාරන්තතා දට්ඨබ්බා. අථ වා සීලට්ඨෙන ඉක-සද්දෙන ගමියත්ථත්තා කිරියාවාචකස්ස සද්දස්ස අදස්සනං දට්ඨබ්බං යථා ‘‘අපූපභක්ඛනසීලො ආපූපිකො’’ති. ‘‘තද්ධිතා’’ඉති බහුවචනනිද්දෙසා විචිත්තත්තා වා තද්ධිතානං අභිධානලක්ඛණත්තා ¶ වා ‘‘පුනබ්භවං දෙතී’’තිආදීසු අත්ථෙසු පොනොබ්භවිකසද්දසිද්ධි දට්ඨබ්බා. තත්ථ කම්මසහජාතා පුනබ්භවං දෙති, කම්මසහායභූතා තදසහජාතා පුනබ්භවාය සංවත්තති, දුවිධාපි පුනප්පුනං භවෙ නිබ්බත්තෙති. තෙනෙවාහ ‘‘පුනබ්භවස්ස දායිකාපී’’තිආදි. පොනොබ්භවිකායෙවාති නාමං ලභතීති පුනබ්භවං දායිකාපි අදායිකාපි පුනබ්භවං දෙතිච්චෙව පොනොබ්භවිකාති සමානවිපාකාති නාමං ලභති සමානසභාවත්තා තදානුභාවත්තා ච. එවං ඉතරෙසු දට්ඨබ්බං. තත්ථ උපධිම්හි යථානිබ්බත්තෙ අත්තභාවෙ විපච්චනකම්මං එතිස්සාති උපධිවෙපක්කා. නන්දනට්ඨෙන නන්දී, රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො. යො ච නන්දිරාගො, යා ච තණ්හා, උභයමෙතං එකත්ථං, බ්යඤ්ජනමෙව නානන්ති තණ්හා ‘‘නන්දිරාගෙන සද්ධිං අත්ථතො එකත්තං ගතා’’ති වුත්තා. රාගසම්බන්ධෙන ‘‘උප්පන්නස්සා’’ති වුත්තං. රූපාරූපභවරාගො විසුං වක්ඛතීති කාමභවෙ එව භවපත්ථනාඋප්පත්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

තස්මිං තස්මිං පියරූපෙ පඨමුප්පත්තිවසෙන ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තා, පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන ‘‘නිවිසතී’’ති, පරියුට්ඨානානුසයවසෙන වා උප්පත්තිනිවෙසා යොජෙතබ්බා. සම්පත්තියන්ති මනුස්සසොභග්ගෙ දෙවත්තෙ ච. අත්තනො චක්ඛුන්ති සවත්ථුකං චක්ඛුමාහ, සපසාදං වා මංසපිණ්ඩං. විප්පසන්නපඤ්චපසාදන්ති පරිසුද්ධනීලපීතලොහිතකණ්හඔදාතවණ්ණපසාදං. රජතපනාළිකං විය ඡිද්දං අබ්භන්තරෙ ඔදාතත්තා. පාමඞ්ගසුත්තං විය ලම්බකණ්ණබද්ධං. තුඞ්ගා උච්චා දීඝා නාසිකා තුඞ්ගනාසිකා, එවං ලද්ධවොහාරං අත්තනො ඝානං. ‘‘ලද්ධවොහාරා’’ති වා පාඨො. තස්මිං සති තුඞ්ගා නාසිකා යෙසං, තෙ තුඞ්ගනාසිකා. එවං ලද්ධවොහාරා සත්තා අත්තනො ඝානන්ති යොජනා කාතබ්බා. ජිව්හං…පෙ… මඤ්ඤන්ති වණ්ණා සණ්ඨානතො කිච්චතො ච. මනං…පෙ… උළාරං මඤ්ඤන්ති අතීතාදිඅත්ථවිචිනනසමත්ථං. අත්තනා පටිලද්ධානීති අජ්ඣත්තඤ්ච සරීරගන්ධාදීනි ¶ බහිද්ධා ච විලෙපනගන්ධාදීනි. උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතීති යදා උප්පජ්ජමානා හොති, තදා එත්ථ උප්පජ්ජතීති සාමඤ්ඤෙන ගහිතා උප්පාදකිරියා ලක්ඛණභාවෙන වුත්තා, විසයවිසිට්ඨා ලක්ඛිතබ්බභාවෙන. න හි සාමඤ්ඤවිසෙසෙහි නානත්තවොහාරො න හොතීති. උප්පජ්ජමානාති වා අනිච්ඡිතො උප්පාදො හෙතුභාවෙන වුත්තො. උප්පජ්ජතීති නිච්ඡිතො ඵලභාවෙන ‘‘යදි උප්පජ්ජමානා හොති, එත්ථ උප්පජ්ජතී’’ති. සො හි තෙන උපයොජිතො විය හොති.

සමුදයසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

204. අනූහතෙති ¶ අනුද්ධතෙ, අප්පහීනෙති අත්ථො.

සීහො වෙධකෙ පටිපජ්ජති, න උසුම්හි, සුවානො ලෙඩ්ඩුම්හි පටිපජ්ජති, න පහාරකෙ. ඛයගමනවසෙන විරජ්ජති, අප්පවත්තිගමනවසෙන නිරුජ්ඣති. අනපෙක්ඛතාය චජනවසෙන හානිවසෙන ච චජීයති, පුන යථා න පවත්තති, තථා දූරඛිපනවසෙන පටිනිස්සජ්ජීයති, බන්ධනභූතාය මොචනවසෙන මුච්චති, අසංකිලෙසවසෙන න අල්ලීයති. ආයූහනං සමුදයො, තප්පටිපක්ඛවසෙන අනායූහනං.

අපඤ්ඤත්තින්ති අපඤ්ඤාපනං, ‘‘තිත්තඅලාබු අත්ථී’’ති වොහාරාභාවං වා. තිත්තඅලාබුවල්ලියා අප්පවත්තිං ඉච්ඡන්තො පුරිසො විය මග්ගො දට්ඨබ්බො, තස්ස තස්සා අප්පවත්තිනින්නචිත්තස්ස මූලච්ඡෙදනං විය මග්ගස්ස නිබ්බානාරම්මණස්ස තණ්හාපහානං. තදාප්පවත්ති විය තණ්හාය අප්පවත්තිභූතං නිබ්බානං දට්ඨබ්බං. දුතියූපමාය දක්ඛිණද්වාරං විය නිබ්බානං, චොරඝාතකා විය මග්ගො දට්ඨබ්බො, පුරිමා වා උපමා මග්ගෙන නිරුද්ධාය පියරූපසාතරූපෙසු නිරුද්ධාති වත්තබ්බතාදස්සනත්ථං වුත්තා, පච්ඡිමා නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධායපි.

නිරොධසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

205. අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපනත්ථන්ති ¶ තිත්ථියෙහි කප්පිතස්ස මග්ගස්ස දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාභාවං පටික්ඛෙපෙතුන්ති අත්ථො, අඤ්ඤස්ස වා මග්ගභාවපටික්ඛෙපො අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපො. පුග්ගලස්ස අරියභාවකරත්තා අරියං කරොතීති අරියො, අරියඵලපටිලාභකරත්තා අරියං ලභාපෙති ජනෙතීති අරියො. අත්තනො කිච්චවසෙන ඵලවසෙන ච අරියනාමලාභො එව වුත්තොති දට්ඨබ්බො. අට්ඨ අඞ්ගානි අස්සාති අඤ්ඤපදත්ථසමාසං අකත්වා ‘‘අට්ඨඞ්ගානි අස්ස සන්තීති අට්ඨඞ්ගිකො’’ති පදසිද්ධි දට්ඨබ්බා.

චතුරඞ්ගසමන්නාගතා ¶ වාචා ජනං සඞ්ගණ්හාතීති තබ්බිපක්ඛවිරතිසභාවා සම්මාවාචා භෙදකරමිච්ඡාවාචාපහානෙන ජනෙ සම්පයුත්තෙ ච පරිග්ගණ්හනකිච්චවතී හොතීති ‘‘පරිග්ගහලක්ඛණා’’ති වුත්තා. යථා චීවරකම්මාදිකො කම්මන්තො එකං කාතබ්බං සමුට්ඨාපෙති නිප්ඵාදෙති, තංතංකිරියානිප්ඵාදකො වා චෙතනාසඞ්ඛාතො කම්මන්තො හත්ථපාදචලනාදිකං කිරියං සමුට්ඨාපෙති, එවං සාවජ්ජකත්තබ්බකිරියාසමුට්ඨාපකමිච්ඡාකම්මන්තප්පහානෙන සම්මාකම්මන්තො නිරවජ්ජසමුට්ඨාපනකිච්චවා හොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සමුට්ඨාපෙන්තො එව පවත්තතීති ‘‘සමුට්ඨාපනලක්ඛණො’’ති වුත්තො. කායවාචානං ඛන්ධසන්තානස්ස ච සංකිලෙසභූතමිච්ඡාආජීවප්පහානෙන සම්මාආජීවො ‘‘වොදාපනලක්ඛණො’’ති වුත්තො.

අත්තනො පච්චනීකකිලෙසා දිට්ඨෙකට්ඨා අවිජ්ජාදයො. පස්සතීති පකාසෙතීති අත්ථො. තෙනෙව හි අඞ්ගෙන තත්ථ පච්චවෙක්ඛණා පවත්තතීති. තථෙවාති අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධින්ති අත්ථො.

කිච්චතොති පුබ්බභාගෙහි දුක්ඛාදිඤාණෙහි කත්තබ්බකිච්චස්ස ඉධ නිප්ඵත්තිතො, ඉමස්සෙව වා ඤාණස්ස දුක්ඛාදිප්පකාසනකිච්චතො. තීණි නාමානි ලභති කාමසඞ්කප්පාදිප්පහානකිච්චනිප්ඵත්තිතො. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ (විභ. 703 ආදයො) ‘‘විරතිචෙතනා සබ්බෙ සම්පයුත්තධම්මා ච සික්ඛාපදානී’’ති වුත්තාති තත්ථ පධානානං විරතිචෙතනානං වසෙන ‘‘විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපී’’ති ආහ. මුසාවාදාදීහි විරමණකාලෙ වා විරතියො සුභාසිතාදිවාචාභාසනාදිකාලෙ ච චෙතනායො යොජෙතබ්බා, මග්ගක්ඛණෙ විරතියොව ¶ චෙතනානං අමග්ගඞ්ගත්තා එකස්ස ඤාණස්ස දුක්ඛාදිඤාණතා විය එකාය විරතියා මුසාවාදාදිවිරතිභාවො විය ච එකාය චෙතනාය සම්මාවාචාදිකිච්චත්තයසාධනසභාවාභාවා සම්මාවාචාදිභාවාසිද්ධිතො, තංසිද්ධියඤ්ච අඞ්ගත්තයත්තාසිද්ධිතො ච.

පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධි එවාති යදිපි සමාධිඋපකාරකානං අභිනිරොපනානුමජ්ජනසම්පියායනබ්රූහනසන්තසුඛානං විතක්කාදීනං වසෙන චතූහි ඣානෙහි සම්මාසමාධි විභත්තො, තථාපි වායාමො විය අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිචතුවායාමකිච්චං, සති විය ච අසුභාසුඛානිච්චානත්තෙසු කායාදීසු සුභාදිසඤ්ඤාපහානචතුසතිකිච්චං, එකො සමාධි චතුක්කජ්ඣානසමාධිකිච්චං න සාධෙතීති පුබ්බභාගෙපි පඨමජ්ඣානසමාධිචිත්තෙ ඣානසමාධි ¶ පඨමජ්ඣානසමාධි එව මග්ගක්ඛණෙපි, තථා පුබ්බභාගෙපි චතුත්ථජ්ඣානසමාධිචිත්තෙ ඣානසමාධි චතුත්ථජ්ඣානසමාධි එව මග්ගක්ඛණෙපීති අත්ථො.

වචීභෙදස්ස උපකාරකො විතක්කො සාවජ්ජානවජ්ජවචීභෙදනිවත්තනපවත්තනකරාය සම්මාවාචායපි උපකාරකො එවාති ‘‘ස්වාය’’න්තිආදිමාහ. වචීභෙදනියාමිකා වාචා කායිකකිරියානියාමකස්ස සම්මාකම්මන්තස්ස උපකාරිකා. ඉදං වීරියන්ති චතුසම්මප්පධානවීරියං. ගතියොති නිප්ඵත්තියො, කිච්චාදිසභාවෙ වා. සමන්වෙසිත්වාති උපධාරෙත්වා.

පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි උග්ගණ්හිත්වාති සම්බන්ධො. ඉට්ඨං කන්තන්ති නිරොධමග්ගෙසු නින්නභාවං දස්සෙති, න අභිනන්දනං, තන්නින්නභාවොයෙව ච තත්ථ කම්මකරණං දට්ඨබ්බං.

කිච්චතොති පරිඤ්ඤාදිතො. ආරම්මණපටිවෙධොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධමාහ. සබ්බම්පි පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරන්ති කස්මා වුත්තං, නනු උග්ගහාදිපටිවෙධො ච පටිවෙධොව, න ච සො ලොකුත්තරොති? න, කෙවලෙන පටිවෙධ-සද්දෙන උග්ගහාදිපටිවෙධානං අවචනීයත්තා, පටිවෙධනිමිත්තත්තා වා උග්ගහාදිවසෙන පවත්තං දුක්ඛාදීසු පුබ්බභාගෙ ඤාණං ‘‘පටිවෙධො’’ති වුත්තං, න පටිවෙධත්තා, පටිවෙධභූතමෙව පන ඤාණං සන්ධායාහ ‘‘සබ්බම්පි පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තර’’න්ති. උග්ගහපරිපුච්ඡාඤාණානිපි සවනඤාණෙ එව අවරොධං ගච්ඡන්තීති ‘‘සවනධාරණසම්මසනඤාණං ලොකිය’’න්ති තිවිධමෙව ඤාණමාහ. උග්ගහාදීහි සච්චපරිග්ගණ්හනං පරිග්ගහො.

පයොගොති ¶ කිරියා, වායාමො වා. තස්ස මහන්තතරස්ස ඉච්ඡිතබ්බතං දුක්කරතරතඤ්ච උපමාහි දස්සෙති ‘‘භවග්ගගහණත්ථ’’න්තිආදිනා.

පදඝාතන්ති එත්ථ ගතමග්ගො ‘‘පද’’න්ති වුච්චති. යෙන චුපායෙන කාරණෙන කාමවිතක්කො උප්පජ්ජති, සො තස්ස ගතමග්ගොති තස්ස ඝාතො පදඝාතො. උස්සුක්කාපෙත්වාති උද්ධං උද්ධං සන්තිවිසෙසයුත්තං කත්වා, වඩ්ඪෙත්වාති අත්ථො.

පාළියං විභත්තෙසූති කතරපාළියං? ධම්මසඞ්ගහෙ තාව අට්ඨ කසිණානි දස අසුභා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා චත්තාරි ආරුප්පානි විභත්තානි, ආගමෙසු දස අනුස්සතියො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා ¶ චතුධාතුවවත්ථානන්ති ඉමානි චාති තත්ථ තත්ථ විභත්තං. ඉමෙසු තීසූති කාමාදීසු තීසු ඨානෙසු.

මිච්ඡාවාචාසඞ්ඛාතායාති එතෙන එකාය චෙතනාය පහාතබ්බඑකත්තං දස්සෙති. ඉධ අරියසාවකො සකල්යාණපුථුජ්ජනකො සෙක්ඛො. කායද්වාරවීතික්කමාති ආජීවහෙතුකතො පාණාතිපාතාදිතො විසුං විසුං විරමණං යොජෙතබ්බං.

අයං පනස්සාති මග්ගභාවෙන චතුබ්බිධම්පි එකත්තෙන ගහෙත්වා අස්ස මග්ගස්ස අයං ඣානවසෙන සබ්බසදිසසබ්බාසදිසඑකච්චසදිසතා විසෙසො. පාදකජ්ඣානනියාමෙන හොතීති ඉධ පාදකජ්ඣානනියාමං ධුරං කත්වා ආහ, අට්ඨසාලිනියං පන විපස්සනානියාමං තත්ථ සබ්බවාදාවිරොධතො, ඉධ පන සම්මසිතජ්ඣානපුග්ගලජ්ඣාසයවාදනිවත්තනතො පාදකජ්ඣානනියාමං. විපස්සනානියාමො පන සාධාරණත්තා ඉධාපි න පටික්ඛිත්තොති දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤෙ චාචරියවාදා වක්ඛමානා විභජිතබ්බාති යථාවුත්තමෙව තාව පාදකජ්ඣානනියාමං විභජන්තො ආහ ‘‘පාදකජ්ඣානනියාමෙන තාවා’’ති.

ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චක…පෙ… වුත්තං අට්ඨසාලිනියන්ති අධිප්පායො. නනු තත්ථ ‘‘ආරුප්පෙ තිකචතුක්කජ්ඣානං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං, න ‘‘චතුක්කපඤ්චකජ්ඣාන’’න්ති? සච්චං, යෙසු පන සංසයො අත්ථි, තෙසං උප්පත්තිදස්සනෙන, තෙනත්ථතො චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජතීති වුත්තමෙව හොතීති එවමාහාති වෙදිතබ්බං. සමුදායඤ්ච අපෙක්ඛිත්වා ‘‘තඤ්ච ලොකුත්තරං, න ලොකිය’’න්ති ආහ. චතුත්ථජ්ඣානමෙව හි ලොකියං තත්ථ උප්පජ්ජති, න චතුක්කං පඤ්චකඤ්චාති. එත්ථ ¶ කථන්ති පාදකජ්ඣානස්ස අභාවා කථං දට්ඨබ්බන්ති අත්ථො. තංඣානිකාව තස්ස තත්ථ තයො මග්ගා උප්පජ්ජන්ති තජ්ඣානිකං පඨමඵලාදිං පාදකං කත්වා උපරිමග්ගභාවනායාති අධිප්පායො, තිකචතුක්කජ්ඣානිකං පන මග්ගං භාවෙත්වා තත්ථුප්පන්නස්ස අරූපජ්ඣානං තජ්ඣානිකං ඵලඤ්ච පාදකං කත්වා උපරිමග්ගභාවනාය අඤ්ඤඣානිකාපි උප්පජ්ජන්තීති ඣානඞ්ගාදිනියාමිකා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරසමාපත්ති පාදකං, න සම්මසිතබ්බාති ඵලස්සපි පාදකතා දට්ඨබ්බා.

දුක්ඛඤාණාදීනං රූපාදිඡළාරම්මණත්තා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීනං කසිණාදිතංතංකුසලාරම්මණාරම්මණත්තා ¶ සම්මාවාචාදීනං අඞ්ගානං තංතංවිරමිතබ්බාදිආරම්මණත්තා ‘‘යථානුරූප’’න්ති ආහ. තදනුරූපොති අවිප්පටිසාරකරසීලං වායාමස්ස විසෙසපච්චයොති සීලානුරූපතා වායාමස්ස වුත්තා සම්පයුත්තස්සපි, සම්පයුත්තස්සෙව ච වචනතො ‘‘සීලභූමියං පතිට්ඨිතස්සා’’ති අවත්වා ‘‘පතිට්ඨමානස්සා’’ති වුත්තං. චෙතසො අසම්මොසොති ‘‘එකාරක්ඛො’’ති එත්ථ වුත්තෙන සතාරක්ඛෙන චෙතසො රක්ඛිතතා. තෙනාහ ‘‘ඉති…පෙ… සුවිහිතචිත්තාරක්ඛස්සා’’ති.

ආසවක්ඛයඤාණස්ස විජ්ජාභාවො වුත්තොති ආසවක්ඛයසඞ්ඛාතෙ මග්ගෙ තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතෙ පඤ්ඤාක්ඛන්ධො විජ්ජා, සීලස්ස චතුන්නඤ්ච ඣානානං චරණභාවො වුත්තොති ඉතරෙ ද්වෙ ඛන්ධා චරණං. යන්ති එතෙන නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති යානං, විපස්සනාව යානං විපස්සනායානං. සීලං සමාධිස්ස විසෙසපච්චයො, සමාධි විපස්සනායාති සමථස්ස උපකාරත්තා සීලක්ඛන්ධො ච සමථයානෙන සඞ්ගහිතො. විපස්සනායානෙන කාමෙසු ආදීනවං විභාවෙන්තො සමථයානෙන නිරාමිසං ඣානසුඛං අපරිච්චජන්තො අන්තද්වයකුම්මග්ගං විවජ්ජෙති. පඤ්ඤා විය මොහස්ස, සීලසමාධයො ච දොසලොභානං උජුවිපච්චනීකා අදොසාලොභෙහි සාධෙතබ්බත්තා. සීලසමාධිපඤ්ඤායොගතො ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණං. සීලාදීනි හි සාසනස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානන්ති. යස්මිං ඨිතො මග්ගට්ඨො ඵලට්ඨො ච අරියො හොති, තං මග්ගඵලසඞ්ඛාතං ඛන්ධත්තයසඞ්ගහිතං සාසනං අරියභූමි.

මග්ගසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

206-214. අරියසච්ච-සද්දො ¶ සමුදයෙ වත්තමානො පරිඤ්ඤෙය්යභාවරහිතෙ එකන්තපහාතබ්බෙ තණ්හාසඞ්ඛාතෙ සමුදයෙ පවත්තති, න පහාතබ්බපරිඤ්ඤෙය්යෙසු අවසෙසකිලෙසාවසෙසාකුසලෙසු අප්පහාතබ්බෙසු ච සාසවකුසලමූලාවසෙසසාසවකුසලෙසූති සප්පදෙසො තත්ථ සමුදයො හොති, කෙවලං සච්චසද්දෙ නිප්පදෙසොති ආහ ‘‘නිප්පදෙසතො සමුදයං දස්සෙතු’’න්ති. දුක්ඛනිරොධා පන අරියසච්චදෙසනායං ධම්මතො නිප්පදෙසා එව. න හි තතො අඤ්ඤො ධම්මො අත්ථි, යො සච්චදෙසනායං ¶ දුක්ඛං නිරොධොති ච වත්තබ්බො සියා, මග්ගොපි අට්ඨඞ්ගිකපඤ්චඞ්ගිකවාරෙසු අපුබ්බො නත්ථි, තස්මා සමුදයමෙව ‘‘නිප්පදෙසතො දස්සෙතු’’න්ති වදති තස්ස සබ්බත්ථ තීසුපි වාරෙසු අපුබ්බස්ස දස්සිතත්තා. අපුබ්බසමුදයදස්සනත්ථායපි හි සච්චදෙසනායං ‘‘තත්ථ කතමො දුක්ඛසමුදයො? තණ්හා’’ති වචනං කෙවලාය තණ්හාය සච්ච-සද්දස්ස පවත්තිදස්සනත්ථන්ති. දෙසනාවසෙන පන තං තං සමුදයං ඨපෙත්වා දුක්ඛං තස්ස තස්ස පහානවසෙන නිරොධො අට්ඨඞ්ගිකපඤ්චඞ්ගිකසබ්බලොකුත්තරකුසලවසෙන මග්ගො ච අරියසච්චදෙසනායං න වුත්තොති දුක්ඛාදීනි ච තත්ථ සප්පදෙසානි දස්සිතානි හොන්තීති තානි ච නිප්පදෙසානි දස්සෙතුං සච්චදෙසනා වුත්තාති වත්තුං වට්ටති. පච්චයසඞ්ඛාතන්ති කම්මකිලෙසවසෙන ජාතිආදිදුක්ඛස්ස මූලභූතන්ති අත්ථො.

නිරොධසච්චං…පෙ… පඤ්චහාකාරෙහි නිද්දිට්ඨන්ති අරියසච්චදෙසනතො සච්චදෙසනාය විසෙසං දස්සෙති. තත්ථ ‘‘තිණ්ණන්නඤ්ච කුසලමූලානං අවසෙසානඤ්ච සාසවකුසලානං පහාන’’න්ති ඉදං තෙසං පච්චයානං අවිජ්ජාතණ්හාඋපාදානානං පහානවසෙන, අවිජ්ජාදීසු වා පහීනෙසු තෙසං අප්පවත්තිවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. න හි කුසලා පහාතබ්බාති. පහානන්ති ච මග්ගකිච්චවසෙන තදධිගමනීයං නිරොධං දස්සෙති, නිරොධස්සෙව වා තණ්හාදීනං අප්පවත්තිභාවො පහානන්ති දට්ඨබ්බං.

යදිපි ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොති, එවමස්සායං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති (ම. නි. 3.431) ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ අට්ඨඞ්ගිකමග්ගපාරිපූරියා උපනිස්සයදස්සනත්ථං ඉදං ¶ වුත්තං, තථාපි ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනා’’ති වචනං කායකම්මාදිසුද්ධියා දූරතරුපනිස්සයතං, චක්ඛාදීසු අසාරජ්ජන්තස්ස අසංයුත්තස්ස අසම්මූළ්හස්ස ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තායෙව වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය ආයතිං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු අපචයං ගච්ඡන්තෙසු සබ්බසඞ්ඛාරෙසු විවට්ටනවසෙන, පොනොබ්භවිකතණ්හාය පහීයමානාය කිලෙසදූරීභාවෙන, කායිකචෙතසිකදරථසන්තාපපරිළාහෙසු පහීයමානෙසු පස්සද්ධකායචිත්තවසෙන කායිකචෙතසිකසුඛෙ පටිසංවෙදියමානෙ ‘‘යා තථාභූතස්ස දිට්ඨි, සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.431) වුත්තානං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තානං පඤ්චන්නං සම්මාදිට්ඨාදීනං අඞ්ගානං ආසන්නතරුපනිස්සයතඤ්ච දස්සෙතීති ආසන්නතරුපනිස්සයවසෙන පඤ්චඞ්ගිකං මග්ගං සුඛං බුජ්ඣන්තානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන ¶ පඤ්චඞ්ගිකමග්ගදෙසනාය පවත්තතං දීපෙති. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙව ඛො…පෙ… සුපරිසුද්ධො හොතීති වචනතො’’තිආදි. එවමිදං වචනතොති නිස්සක්කවචනං දෙසනුපායස්ස ඤාපකනිදස්සනං හොති, වචනතොති වා අත්තනො වචනානුරූපං පඤ්චඞ්ගිකොපි මග්ගො පටිපදා එවාති භගවතා දෙසිතොති අත්ථො. කත්ථාති? දෙවපුරෙ, තස්මා තං දෙසිතනයං දස්සෙතුං පඤ්චඞ්ගිකවාරොපි නිද්දිට්ඨො ධම්මසඞ්ගාහකෙහි. අථ වා ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්සා’’ති වචනෙනෙව අජ්ඣාසයවිසෙසකාරණනිදස්සකෙන පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගොපි පටිපදා එවාති දෙසිතො හොතීති ආහ ‘‘පුබ්බෙව ඛො පන…පෙ… වචනතො පන…පෙ… දෙසිතො’’ති, තස්මා තං සුත්තන්තෙ දෙසිතනයං දස්සෙතුං පඤ්චඞ්ගිකවාරොපි නිද්දිට්ඨො භගවතා දෙවපුරෙති අත්ථො.

ඣානෙහි දෙසනාපවෙසො, භාවනාපවෙසො වා ඣානාභිනිවෙසො. එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ චතුන්නං චතුන්නං නයසහස්සානං දස්සනං ගණනාසුඛත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. යථා පන පාළි ඨිතා, තථා එකෙකිස්සා පටිපදාය සුඤ්ඤතාදීසු ච පඤ්ච පඤ්ච කොට්ඨාසෙ යොජෙත්වා පාළිගමනං කතන්ති විඤ්ඤායති. තත්ථ අට්ඨඞ්ගිකවාරෙ දුතියජ්ඣානාදීසු තස්මිං සමයෙ සත්තඞ්ගිකො මග්ගො හොතීති යොජනා කාතබ්බා, සබ්බසඞ්ගාහිකවාරෙ ච යථා විජ්ජමානධම්මවසෙනාති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

215. එවං ¶ පුරිමෙසුපි ද්වීසූති කස්මා වුත්තං, නනු සුත්තන්තභාජනීයෙ දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදානිද්දෙසෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකො මග්ගො වුත්තො. තස්ස හි අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 205) ‘‘චතූසු සච්චෙසු උග්ගහාදිවසෙන පුබ්බභාගඤාණුප්පත්තිං සන්ධාය ඉදං ‘දුක්ඛෙ ඤාණ’න්තිආදි වුත්තං, පටිවෙධක්ඛණෙ පන එකමෙව ඤාණං හොතී’’ති සම්මාදිට්ඨියා, තථා සම්මාසඞ්කප්පාදීනඤ්ච ලොකියලොකුත්තරමිස්සකතා දස්සිතා ‘‘අපිචෙසා සම්මාදිට්ඨි නාම පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොති, මග්ගක්ඛණෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා’’තිආදිනා චාති? සච්චමෙතං, එවං පන ආගමනවසෙන තත්ථාපි චතුසච්චකම්මට්ඨානදස්සනාදිමුඛෙන අරියොව ¶ අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දස්සිතො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘පටිවෙධක්ඛණෙ පන එකමෙව ඤාණං හොතී’’ති මග්ගඤාණස්ස එකස්සෙව දුක්ඛඤාණාදිතා, ‘‘මග්ගක්ඛණෙ පන…පෙ… එකොව කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති, අයං සම්මාසඞ්කප්පො නාමා’’තිආදිනා මග්ගසඞ්කප්පාදීනං සම්මාසඞ්කප්පාදිතා ච නිද්ධාරිතා, පාළියඤ්ච අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං උද්දිසිත්වා තමෙව නිද්දිසිතුං ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. තෙන සුත්තන්තභාජනීයෙපි ද්වින්නං ලොකියතා, ද්වින්නං ලොකුත්තරතා වුත්තා ‘‘එවං පුරිමෙසුපි ද්වීසූති එතෙනාති.