📜

15. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයං

1. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා

718. ‘‘එසෙව නයො’’ති ධම්මාදීසු කතො අතිදෙසො සඞ්ඛෙපතො තෙසං දස්සනං හොතීති ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙත්වා’’ති. තෙසං නිරුත්තිපටිභානානං විසයා තබ්බිසයා, තෙසං, නිරුත්තිපටිභානවිසයභූතානන්ති අත්ථො. පච්චයුප්පන්නාදිභෙදෙහීති පච්චයුප්පන්නනිබ්බානභාසිතත්ථාදිභෙදෙහි.

දුක්ඛහෙතුඵලජාතාදිධම්මජරාමරණානි දුක්ඛාදීනි. සච්චහෙතුධම්මපච්චයාකාරවාරෙසු දුක්ඛසමුදයාදිපරියායෙන ආගතො ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, සච්චපච්චයාකාරවාරෙසු අරියමග්ගො, පරියත්තිවාරෙ භාසිතං, අභිධම්මභාජනීයෙ කුසලං, අකුසලන්ති එවං පාළියං වුත්තානංයෙව වසෙන පඤ්ච ධම්මා වෙදිතබ්බාති ඉමමත්ථමාහ ‘‘තථා ධම්මා චා’’ති ඉමිනා.

නිබ්බත්තකහෙතුආදීනන්ති නිබ්බත්තකසම්පාපකඤාපකානං. පුරිමොති පවත්තනත්ථො. තස්මින්ති මග්ගෙ. පච්ඡිමොති පාපනත්ථො දට්ඨබ්බො.

අවිපරීතනිරුත්තීති බුද්ධාදීහි ආචිණ්ණා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වාචකභාවෙ නිරුළ්හා යාථාවනිරුත්ති. යස්මා විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතො සද්දො පඤ්ඤත්තීති අත්තනො අධිප්පායො, තස්මා පරමතතො තං දස්සෙන්තො ‘‘අවචනභූතායා’’ති විසෙසෙත්වා ‘‘කෙචි වණ්ණයන්තී’’ති ආහ. එවං සතීති එවං නිරුත්තියා පඤ්ඤත්තිභාවෙ සති. පඤ්ඤත්ති අභිලපිතබ්බාති ආපජ්ජතීති වුත්තෙ, හොතු, කො දොසො තස්සා වචනීයභාවතොති කදාචි වදෙය්යාති ආසඞ්කන්තො ආහ ‘‘න ච වචනතො…පෙ… උච්චාරෙතබ්බං අත්ථී’’ති. තෙසං අත්ථධම්මානං. න වචනන්ති අවචනං අවචනසභාවං. එවංපකාරන්ති එවංවිධං එවං නියතලිඞ්ගවිසෙසජොතනාකාරං.

පරතොති පරභාගෙ අනන්තරමනොද්වාරෙ. සද්දග්ගහණානුසාරෙන ගහිතාය නාමනිරුත්තියං නිරුත්තිපටිසම්භිදා පවත්තතීති වදන්ති. යදි එවං කස්මා පාළියං ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘නිරුත්ති…පෙ… සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. පච්ඡා ජානනන්ති සද්දග්ගහණුත්තරකාලං නාමනිරුත්තියා ජානනං. එවන්ති එවං සද්දග්ගහණතො පච්ඡා නාමනිරුත්තිං ආරබ්භ පවත්තං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති ගය්හමානෙ. එවං නිරුත්තියා නාමපඤ්ඤත්තිපක්ඛෙ පාළියා, අට්ඨකථාය ච විරොධං දස්සෙත්වා සද්දපක්ඛෙ තදභාවං දස්සෙන්තො ‘‘යථා පනා’’තිආදිමාහ. තංතංසද්දවිභාවකන්ති යථා තස්ස තස්ස සද්දප්පභෙදනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං දිබ්බසොතඤාණං සද්දාරම්මණමෙව තං තං සද්දං විභූතං කරොති, එවං නිරුත්තිප්පභෙදනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං නිරුත්තිසද්දාරම්මණමෙව නිරුත්තිපටිසම්භිදාඤාණං තං විභූතං කරොතීති තස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණතා වුත්තා. සද්දං පන විභාවෙන්තං එකන්තතො සද්දූපනිබන්ධං පඤ්ඤත්තිම්පි විභාවෙතියෙව, යතො සභාවාසභාවවිසෙසවිභාවනං සම්පජ්ජති. අඤ්ඤථා හි සද්දමත්තග්ගහණෙ විසෙසාවබොධො එව න සියාති පොරාණා පඤ්ඤත්තිවිභාවනම්පි තස්ස ඉච්ඡන්ති. තංවිභාවකන්ති නිරුත්තිසද්දවිභාවකං. න පාළිවිරොධො හොතීති යදිපි අභිධම්මභාජනීයෙ ‘‘යාය නිරුත්තියා තෙසං ධම්මානං පඤ්ඤත්ති හොතී’’ති (විභ. 727) වුත්තං, තම්පි සභාවනිරුත්තිසද්දෙන ධම්මානං පබොධනමෙව සන්ධාය වුත්තං, න තබ්බිනිමුත්තං පඤ්ඤත්තින්ති ‘‘නිරුත්තිසද්දාරම්මණා නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති වුච්චමානෙ පාළියා විරොධො න හොතීති අත්ථො. ‘‘පච්චවෙක්ඛන්තස්සා’’ති වුත්තත්තා සද්දං ගහෙත්වා පච්ඡා ගහිතාය පඤ්ඤත්තියා පච්චවෙක්ඛණෙන භවිතබ්බන්ති ආසඞ්කෙය්යාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථමාහ ‘‘තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා’’තිආදි. සභාවනිරුත්තිං විභාවෙන්තංයෙවාති සභාවනිරුත්තිවිසයස්ස සම්මොහස්ස පගෙව විද්ධංසිතත්තා අත්ථසාධනවසෙන අභිඤ්ඤාඤාණං විය තං විභාවෙන්තමෙව පවත්තති. තෙනාහ ‘‘නිරුත්තිං භින්දන්තං පටිවිජ්ඣන්තමෙව උප්පජ්ජතී’’ති. පභෙදගමනඤ්චෙත්ථ අනවසෙසතො නිරුත්තිවිභාගජානනං. තථා සෙසෙසු. සක්කටනාමාදීති සක්කටවසෙන වුත්තනාමාඛ්යාතාදි. නිපාතපදං නාමාදිපදානි විය අත්ථං න වදති, අථ ඛො බ්යඤ්ජෙති ජොතෙතීති ‘‘බ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං නිපාතපදං.

බොධි ඤාණං මණ්ඩභූතං එත්ථාති බොධිමණ්ඩො, මහාබොධිට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘පඨමාභිසම්බුද්ධට්ඨානෙ’’ති. අඤ්ඤෙන පකාරෙනාති උග්ගහාදිප්පකාරෙන.

අඤ්ඤථා හොන්තීති පුරිසයුගෙ පුරිසයුගෙ එකදෙසෙන පරිවත්තන්තා කාලන්තරෙ අඤ්ඤාකාරා භවන්ති. විනස්සන්තීති තංතංභාසානං මනුස්සානං විනාසෙන න පඤ්ඤායන්ති, මනුස්සානං දුරුග්ගහණාදිනා කත්ථචි කදාචි පරිවත්තන්තීපි බ්රහ්මලොකාදීසු යථාසභාවෙනෙව අවට්ඨානතො න සබ්බත්ථ, සබ්බදා, සබ්බථා ච පරිවත්තති. තෙනාහ ‘‘කප්පවිනාසෙපි තිට්ඨතියෙවා’’ති. එතස්ස නිරුත්තිපටිසම්භිදාඤාණස්ස.

අත්ථාදීසු ඤාණන්ති අත්ථපටිසම්භිදාදි. අත්ථධම්මනිරුත්තිවසෙන තීසු. අත්ථධම්මනිරුත්තිපටිභානවසෙන චතූසුපි වා. අත්ථධම්මාදිනා අත්තනා ජොතෙතබ්බෙන සහ අත්ථෙනාති සාත්ථකානි. සබ්බො අත්ථධම්මාදිකො අත්ථො විසයභූතො එතස්ස ඤාණස්ස අත්ථීති සබ්බත්ථකං. සබ්බස්මිං අත්ථාදිකෙ විසයෙ ඛිත්තං අත්තනො පච්චයෙහි ඨපිතං පවත්තිතං. අරහත්තප්පත්තියා විසදා හොන්ති පටිපක්ඛධම්මානං සබ්බසො විද්ධංසිතත්තා. පඤ්චන්නන්ති අධිගමපරියත්තිසවනපරිපුච්ඡාපුබ්බයොගානං. යථායොගන්ති යං යං යස්ස පුග්ගලස්ස විසදතාය යුජ්ජති, තථා යොජෙතබ්බං.

පරිපුච්ඡාහෙතු පවත්තා කථා පරිපුච්ඡාති වුත්තාති ආහ ‘‘පුච්ඡාය…පෙ… පරිපුච්ඡාති වුත්තා’’ති.

තෙහීති මග්ගෙහි. පටිලාභො නාම පුබ්බයොගසම්පත්තියා අත්ථාදිවිසයස්ස සම්මොහස්ස සමුච්ඡින්දනං, තං පන මග්ගකිච්චමෙවාති ආහ ‘‘සො ලොකුත්තරො’’ති. අත්ථාදීනං පභෙදතො සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථාපනා යථාරහං පරිත්තකුසලමහාකිරියචිත්තවසෙන හොතීති වුත්තං ‘‘පභෙදො කාමාවචරො’’ති. යථා පුබ්බයොගො අධිගමස්ස බලවපච්චයො සභාවහෙතුභාවතො, න තථා පභෙදස්ස අසභාවහෙතුතාය, පරම්පරපච්චයතාය චාති අධිප්පායො. පරියත්තිආදීනං පභෙදස්ස බලවපච්චයතාය , අධිගමස්ස ච තදභාවෙ එසෙව නයො. තත්ථාති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, තාසු පරියත්තිසවනපරිපුච්ඡාසු නිමිත්තභූතාසූති අත්ථො. යං වුත්තං හොතීති ‘‘එතෙසු පනා’’තිආදිනා අට්ඨකථාවචනෙන යං අත්ථජාතං වුත්තං හොති. තං දස්සෙන්තොති තං නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො. ‘‘පුබ්බයොගාධිගමා’’ති වත්වා ‘‘ද්වෙපී’’ති වචනං අධිගමසහිතොයෙව පුබ්බයොගො පභෙදස්ස බලවපච්චයො, න කෙවලොති දස්සනත්ථං. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ද්වෙපි එකතො හුත්වා’’ති (විභ. අට්ඨ. 718). ‘‘ද්වෙපි විසදකාරණා’’ති වුත්තෙ පුබ්බයොගස්සාපි විසදකාරණත්තං ලබ්භතෙවාති ආහ ‘‘ද්වෙපි විසදකාරණාති…පෙ… වුත්ත’’න්ති.

සඞ්ගහවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සච්චවාරාදිවණ්ණනා

719. කාලත්තයෙපීති අතීතාදීසු තීසුපි කාලෙසු. හෙතුඵලධම්මා හෙතූනං ඵලභූතා ධම්මා, පච්චයනිබ්බත්තාති අත්ථො. තෙසඤ්ච හෙතුධම්මාති තෙසං හෙතුඵලානං පච්චයනිබ්බත්තානං හෙතුභූතා ධම්මා ‘‘ධම්මා’’ති වුත්තාති යොජනා. විනෙය්යවසෙනාති තථාවිනෙතබ්බපුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන. උප්පන්නා සමුප්පන්නාතිආදි න වුත්තන්ති උප්පන්නා සමුප්පන්නා උට්ඨිතා සමුට්ඨිතා පච්චුප්පන්නාතිආදි න වුත්තං එකන්තපච්චුප්පන්නස්සෙව සඞ්ගාහකත්තා. තංනිබ්බත්තකාති තෙසං අත්ථභාවෙන වුත්තානං නිප්ඵාදකා. ධම්මාති වුත්තා ධම්මභාවෙන කථිතා.

සච්චවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

725. සාමඤ්ඤෙනවත්වා විසෙසෙන අවුත්තත්තාති ‘‘තෙසං විපාකෙ’’ති යථාවුත්තකුසලවිපාකතාදිසාමඤ්ඤෙන වත්වා සහෙතුකාහෙතුකාදිවිසෙසෙන අවුත්තත්තා, සරූපෙන නිද්ධාරෙත්වා අවුත්තත්තාති අත්ථො. අවිපාකත්තාති අවිපාකධම්මත්තා. යදි එවන්ති පච්චයභාවතො ලබ්භමානොපි ධම්මභාවො අවිපාකධම්මතාය කිරියානං යදි න වුත්තො, එවං සති. සතිපි පච්චයුප්පන්නභාවෙ අවිපාකභාවතො අත්ථභාවොපි න වත්තබ්බො. තෙනාහ ‘‘විපාකා න හොන්තීති අත්ථභාවො ච න වත්තබ්බො’’ති. එවඤ්චෙති යදි පච්චයුප්පන්නත්තා කිරියානං අත්ථභාවො වුත්තො. නප්පටිසිද්ධො ඉච්ඡිතොවාති අත්ථො. යදි එවං කස්මා න වුත්තොති ආහ ‘‘විපාකස්ස පනා’’තිආදි. තෙසන්ති කුසලාකුසලානං, විපාකකිරියධම්මානඤ්ච. අත්ථධම්මතාති වුත්තනයෙන ලබ්භමානොපි යථාක්කමං අත්ථභාවො, ධම්මභාවො ච න වුත්තො. පච්චයභාවං සත්තිවිසෙසං සනිප්ඵාදෙතබ්බතන්ති පදත්තයෙනාපි විපාකධම්මතමෙවාහ. සා හි විපාකානං හෙතුභාවතො පච්චයභාවො, තදුප්පාදනසමත්ථතාය සත්තිවිසෙසො, තෙහි සගබ්භා විය හොතීති ‘‘සනිප්ඵාදෙතබ්බතා’’ති ච වුච්චති. තං පස්සන්තී නිප්ඵාදකවිසෙසාපි නිප්ඵාදෙතබ්බාපෙක්ඛා හොති ධම්මපටිසම්භිදා. තංසම්බන්ධෙනාති නිප්ඵාදෙතබ්බසම්බන්ධෙන. ධම්මපටිසම්භිදං වදන්තෙන අත්ථපටිසම්භිදාපි වුත්තා.

සභාවධම්මෙ පඤ්ඤත්ති සභාවපඤ්ඤත්තීති ආහ ‘‘න සත්තාදිපඤ්ඤත්තියා’’ති. සභාවෙන, නිරුත්තියෙව වා සභාවපඤ්ඤත්තීති වුත්තාති ආහ ‘‘අවිපරීතපඤ්ඤත්තියා වා’’ති.

746. වොහාරභූමිං, අධිගමභූමිඤ්ච එකජ්ඣං කත්වා ආහ ‘‘කාමාවචරා, ලොකුත්තරා ච භූමි භූමී’’ති. චිත්තුප්පාදා වා පවත්තිට්ඨානභාවතො භූමි.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

747. සබ්බඤාණාරම්මණතායාති පටිසම්භිදාපටිසම්භිදාඤාණාරම්මණතාය. ‘‘සුත්තන්තභාජනීයෙ පන…පෙ… සියා’’ති ඉදං අභිධම්මභාජනීයෙන විරුජ්ඣති, තස්ස වා සාවසෙසදෙසනතා ආපජ්ජතීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘අභිධම්මභාජනීයෙ’’තිආදි. නිරවසෙසකථනන්ති අසෙසෙත්වා කථනං. තෙන චිත්තුප්පාදසඞ්ගහිතෙ අත්ථෙ අසෙසෙත්වා දෙසනා ඉධ අභිධම්මභාජනීයස්ස භාරො, න සබ්බඤෙය්යධම්මෙති දස්සෙති. යථාදස්සිතවිසයවචනවසෙනාති දස්සිතප්පකාරවිසයස්ස කථනවසෙන, ධම්මත්ථවසෙන දස්සිතෙ තංතංචිත්තුප්පාදෙ තත්ථ ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙන ඤාණස්ස කථනවසෙනාති අත්ථො. අඤ්ඤාරම්මණතං න පටිසෙධෙති අතප්පරභාවතොති අධිප්පායො. න නිරවසෙසෙන කථනං අචිත්තුප්පාදපරියාපන්නස්ස විසයස්ස අකථිතත්තා. එවං පටිභානපටිසම්භිදාවිසයස්සාපි න නිරවසෙසෙන කථනන්ති සුත්තන්තභාජනීයෙ අවිසෙසවචනෙන සබ්බඤාණාරම්මණතංයෙව පටිභානපටිසම්භිදාය පතිට්ඨාපෙති. තථා තිස්සො පටිසම්භිදාතිආදිපඤ්හපුච්ඡකපාළියාපි. තිස්සොති අත්ථධම්මපටිභානපටිසම්භිදා. නිරුත්තිපටිසම්භිදා හි ‘‘පරිත්තාරම්මණා’’තෙව වුත්තා.

යදිපි සියා න තස්සා මහග්ගතාරම්මණතාති සම්බන්ධො. ‘‘න හි මග්ගො පච්චයුප්පන්නො න හොතී’’ති ඉමිනා ‘‘අත්ථපටිසම්භිදා න මග්ගාරම්මණා’’ති වචනස්ස යථාවුත්තත්ථසාධකතං විභාවෙති. තස්සාති පටිභානපටිසම්භිදාය න මහග්ගතාරම්මණතා සම්භවති නනු නයං අනුස්සරන්තස්සාති අධිප්පායො. ද්වෙපීති ‘‘අත්ථපටිසම්භිදා න මග්ගාරම්මණා, තිස්සො පටිසම්භිදා සියා පරිත්තාරම්මණා, සියා මහග්ගතාරම්මණා, සියා අප්පමාණාරම්මණා’’ති ච ද්වෙපි එතා පාළියො. තාසු බලවතරාය ඨානස්ස, ඉතරාය අධිප්පායමග්ගනස්ස ච උපායදස්සනමුඛෙන තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිරොධං දස්සෙතුං ‘‘කුසලාකුසලානං පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘නිප්පරියායා තත්ථ ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතෙන තත්ථ අත්ථපටිසම්භිදාය පරියායභාවමාහ. තථා විපාකකිරියානන්තිආදි යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස විසදිසූදාහරණදස්සනං. උභයෙනපි ‘‘අත්ථපටිසම්භිදා න මග්ගාරම්මණා’’ති (විභ. 749) වචනං සුත්තන්තනයානුගතං නිප්පරියායත්ථස්ස තත්ථ අධිප්පෙතත්තාති දීපෙති. කිඤ්චි පන ඤාණන්තිආදි ‘‘තිස්සො පටිසම්භිදා’’තිආදිපාළියා සමත්ථකං. යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස පටිභානං දීපනං පටිභානං. තෙනාහ ‘‘ඤෙය්යප්පකාසනතො’’ති. ඉති යා ‘‘තිස්සො පටිසම්භිදා’’ති පාළි, තස්සා බලවභාවවිභාවනෙන ඉතරාය අධිප්පායමග්ගනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. නිප්පරියායාති පරියායරහිතා උජුකං සරූපෙනෙව පවත්තා. නිප්පරියාය…පෙ… පවත්තියන්ති එකන්තිකඅත්ථාරම්මණං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ඤාණාරම්මණං පටිභානපටිසම්භිදාති ගහෙත්වා දෙසනායං.

සො එවාති පරස්ස අභිලාපසද්දො එව. අනුවත්තමානතා චස්ස නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නමෙව සද්දං ආරම්මණං කරොන්තී, සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානන්තීති ච ආදිවචනවසෙන වෙදිතබ්බො.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිසම්භිදාවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.