📜

18. ධම්මහදයවිභඞ්ගො

1. සබ්බසඞ්ගාහිකවාරවණ්ණනා

978. ධාතුසම්භව…පෙ…සඞ්ගහිතත්තාති එත්ථ ඛන්ධාදීනං කාමධාතුආදිධාතූසු සම්භවභෙදභින්නානං නිරවසෙසතො සඞ්ගහිතත්තාති විභාගෙන යොජනා, තථා සෙසෙසුපි පරියාපන්නපභෙදභින්නානන්තිආදිනා. තත්ථ ‘‘නිරවසෙසතො සඞ්ගහිතත්තා’’ති ඉමිනා ‘‘සබ්බසඞ්ගාහිකවාරො’’ති අයමස්ස අත්ථානුගතා සමඤ්ඤාති දස්සෙති. යස්මා චෙත්ථ ඛන්ධාදීනං ද්වාදසන්නං කොට්ඨාසානං අනවසෙසසඞ්ගහො, තස්මා එවං දුතියවාරාදීනඤ්චෙත්ථ අනුප්පවෙසො වෙදිතබ්බො. ඛන්ධාදීනමෙව හි තෙසං සම්භවාදිවිචාරො උප්පත්තානුප්පත්තිදස්සනවාරොති වත්තුං යුත්තොති යොජනා. අනුප්පත්තිදස්සනඤ්චෙත්ථ අත්ථාපත්තිසිද්ධං වෙදිතබ්බං. න හි තත්ථ ‘‘කති ඛන්ධා න පාතුභවන්තී’’තිආදිපාළි අත්ථි.

979. පුච්ඡානුරූපන්ති යෙනාධිප්පායෙන පුච්ඡා කතා, තදනුරූපං. අවිතථබ්යාකරණං නාම බුද්ධානං එව ආවෙණිකං, අඤ්ඤෙසං තං යාදිච්ඡිකං සුතක්ඛරසදිසන්ති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුවචනං විඤ්ඤාය කතත්තා’’ති.

සබ්බසඞ්ගාහිකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. උප්පත්තානුප්පත්තිවාරවණ්ණනා

991. ‘‘කාමභවෙ’’ති ඉදං ඔකාසවසෙන වත්වා පුන සත්තසන්තානවසෙන වත්තුං ‘‘කාමධාතුසම්භූතානඤ්චා’’ති වුත්තන්ති තමත්ථවිසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘ඉද්ධියා…පෙ… අත්ථො’’ති ආහ. ‘‘න වත්තබ්බං සියා’’ති කස්මා වුත්තං, යදිපි අසඤ්ඤසත්තානං අචක්ඛුකත්තා රූපායතනං අච්චන්තසුඛුමත්තා හෙට්ඨිමභූමිකානඤ්ච අගොචරො, සමානභූමිකානං පන වෙහප්ඵලානං, උපරිභූමිකානඤ්ච සුද්ධාවාසානං චක්ඛායතනස්ස ගොචරො හොතීති ආයතනාදිකිච්චං කරොතියෙවාති සක්කා වත්තුං. යං පනෙත්ථ විත්ථාරතො වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ‘‘හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මි’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1287) වුත්තපදෙසා කාමාවචරාදිඔකාසා. තෙ සත්තනිකායා ච ධාතූති වුච්චන්ති සමුදායස්ස අවයවාධාරභාවතො යථා ‘‘මාසපුඤ්ජො මාසො’’ති. සත්තා උප්පජ්ජන්ති එත්ථාති සත්තුප්පත්ති, උප්පජ්ජනට්ඨෙන සත්තාව උප්පත්ති සත්තුප්පත්තීති එවං ඔකාසසත්තලොකද්වයස්ස සත්තුප්පත්තිපරියායො වෙදිතබ්බො. සත්තභාවෙන උප්පත්ති, න අනුපාදින්නක්ඛන්ධා විය සඞ්ඛාරභාවෙනෙවාති අධිප්පායො. කෙ පන තෙති ආහ ‘‘සත්තාවාසවසෙන…පෙ… උපාදින්නකක්ඛන්ධා’’ති. තංතංපරියාපන්නානන්ති තංතංසත්තාවාසපරියාපන්නානං සත්තානං, සඞ්ඛාරානමෙව වා. සදිසාධිට්ඨානභාවෙනාති සදිසාකාරෙන පවත්තමානානං ඛන්ධානං පතිට්ඨානභාවෙන. යෙභුය්යෙන හි තස්මිං සත්තාවාසෙ ධම්මා සමානාකාරෙන පවත්තන්ති.

උප්පත්තානුප්පත්තිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පරියාපන්නාපරියාපන්නවාරවණ්ණනා

999. තත්ථ, අඤ්ඤත්ථ චාති තස්මිං, අඤ්ඤස්මිඤ්ච භවෙ, ඔකාසෙ ච. පරිච්ඡෙදකාරිකාය කාමාදිතණ්හාය පරිච්ඡිජ්ජ ආපන්නා ගහිතාති පරියාපන්නාති තංතංභවාදිඅන්තොගධා තංතංපරියාපන්නා.

පරියාපන්නාපරියාපන්නවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. උප්පාදකකම්මආයුප්පමාණවාරො

1. උප්පාදකකම්මවණ්ණනා

1021. ධාතුත්තයභූතදෙවවසෙනාති කාමාදිධාතුත්තයෙ නිබ්බත්තදෙවානං වසෙන.

උප්පාදකකම්මවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ආයුප්පමාණවණ්ණනා

1026. සුපරිමජ්ජිතකඤ්චනාදාසං විය සොභති විජ්ජොතතීති සුභො, සරීරොභාසො, තෙන සුභෙන කිණ්ණා විකිණ්ණාති සුභකිණ්ණා.

1027. තංතංමනසිකාරන්ති පරිත්තපථවීකසිණාදිගතමනසිකාරං. අප්පනාක්ඛණෙපීති පි-සද්දෙන පුබ්බභාගං සම්පිණ්ඩෙති. ඡන්දනං ආරම්මණපරියෙසනං ඡන්දො, කත්තුකම්යතාඡන්දො. පණිධානං චිත්තට්ඨපනා පණිධි, සඤ්ඤාවිරාගාදීහි ආරම්මණස්ස විසෙසනං තථාපවත්තාය භාවනාය ආරම්මණකරණමෙව.

විපුලං වුච්චති මහන්තං, සන්තභාවොපි මහනීයතාය මහන්තමෙවාති ආහ ‘‘විපුලා ඵලාති විපුලසන්තසුඛායුවණ්ණාදිඵලා’’ති.

1028. යං චාතුමහාරාජිකානං ආයුප්පමාණං, සඤ්ජීවෙ එසො එකො රත්තිදිවො, තාය රත්තියා තිංස රත්තියො මාසො, තෙන මාසෙන ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො, තෙන සංවච්ඡරෙන පඤ්ච වස්සසතානි සඤ්ජීවෙ ආයුප්පමාණං. යං තාවතිංසානං ආයුප්පමාණං, එසො කාළසුත්තෙ එකො රත්තිදිවො…පෙ… තෙන සංවච්ඡරෙන වස්සසහස්සං කාළසුත්තෙ ආයුප්පමාණං. යං යාමානං ආයුප්පමාණං, එසො සඞ්ඝාතෙ එකො රත්තිදිවො…පෙ… තෙන සංවච්ඡරෙන ද්වෙ වස්සසහස්සානි සඞ්ඝාතෙ ආයුප්පමාණං. යං තුසිතානං ආයුප්පමාණං, රොරුවෙ එසො එකො රත්තිදිවො…පෙ… තෙන සංවච්ඡරෙන චත්තාරි වස්සසහස්සානි රොරුවෙ ආයුප්පමාණං. යං නිම්මානරතීනං ආයුප්පමාණං, මහාරොරුවෙ එසො එකො රත්තිදිවො…පෙ… තෙන සංවච්ඡරෙන අට්ඨ වස්සසහස්සානි මහාරොරුවෙ ආයුප්පමාණං. යං පරනිම්මිතවසවත්තීනං දෙවානං ආයුප්පමාණං, තාපනෙ එසො එකො රත්තිදිවො…පෙ… තෙන සංවච්ඡරෙන සොළස වස්සසහස්සානි තාපනෙ ආයුප්පමාණං. මහාතාපනෙ උපඩ්ඪන්තරකප්පො. අවීචියං එකො අන්තරකප්පො ච ආයුප්පමාණන්ති වදන්ති. දෙවානං අධිමුත්තකාලකිරියා විය තාදිසෙන පුඤ්ඤබලෙන අන්තරාපි මරණං හොතීති ‘‘කම්මමෙව පමාණ’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා අබ්බුදාදිආයුපරිච්ඡෙදොපි යුත්තතරො හොතීති.

කිංඣානන්ති අට්ඨසු ඣානෙසු කතරං ඣානං. භවසීසානීති භවග්ගානි, පුථුජ්ජනභවග්ගං අරියභවග්ගං සබ්බභවග්ගන්ති වෙහප්ඵලාදීනං සමඤ්ඤා. කස්සචි සත්තාති පුථුජ්ජනස්ස, කස්සචි පඤ්චාති සොතාපන්නස්ස, සකදාගාමිනො ච, කස්සචි තයොති අනාගාමිනො වසෙන වුත්තං. තස්මා සො බ්රහ්මකායිකාදීහි චුතො අරූපං උපපජ්ජන්තො වෙදිතබ්බො. ‘‘නවසු බ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තඅරියසාවකානං තත්රූපපත්තියෙව හොති, න හෙට්ඨූපපත්තී’’ති (විභ. අට්ඨ. 1028) අයං අට්ඨකථාපාඨොති අධිප්පායෙන ‘‘යං පනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තත්රූපපත්තිපි හොති උපරූපපත්තිපි, න හෙට්ඨූපපත්තී’’ති පන පාඨොති තෙන ‘‘හෙට්ඨූපපත්තියෙව නිවාරිතා’’තිආදිවචනෙන පයොජනං නත්ථි. අරූපධාතූපපත්ති ච න නිවාරිතාති සම්බන්ධො. අරූපධාතූපපත්ති න නිවාරිතා ‘‘මත්ථකෙ ඨිතොව පරිනිබ්බාතී’’ති නියමස්ස අනිච්ඡිතත්තා.

අඤ්ඤත්ථාති කාමලොකෙ. තත්ථාති රූපලොකෙ. අයං අට්ඨකථාති ‘‘පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තො…පෙ… පරිනිබ්බාතී’’ති එවං පවත්තා අට්ඨකථා. තෙනෙවාති යස්මා රූපධාතුයං උපපන්නො අධිප්පෙතො, න උපපජ්ජනාරහො, තෙනෙව කාරණෙන. තස්සාති යථාවුත්තස්ස රූපධාතුයං උපපන්නස්ස අරියසාවකස්ස. යෙන රූපරාගෙන තත්ථ රූපභවෙ උපපන්නො, තස්මිං අරූපජ්ඣානෙන වික්ඛම්භිතෙ සම්මදෙව දිට්ඨාදීනවෙසු යථා කාමරූපභවෙසු ආයතිං භවාභිලාසො න භවිස්සති, එවං අරූපභවෙපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුන…පෙ… භවිස්සතියෙවා’’ති. තත්ථ නිබ්බත්තොති රූපධාතුයං උපපන්නො. අරියමග්ගං භාවෙත්වාති හෙට්ඨිමං අරියමග්ගං සම්පාදෙත්වා. නිබ්බත්තභවාදීනවදස්සනවසෙනාති තස්මිං රූපභවෙ නිබ්බත්තොපි තත්ථෙව ආදීනවදස්සනවසෙන. අනිවත්තිතභවාභිලාසොති උපරි අරූපභවෙ අවිස්සට්ඨභවපත්ථනො, යතො අරූපධාතුයං උපපජ්ජනාරහො. තස්ස වසෙනාති තාදිසස්ස අරියසාවකස්ස වසෙන. ‘‘කස්සචි පඤ්ච, කස්සචි තයො අනුසයා අනුසෙන්තී’’ති අයං යමකපාළි (යම. 2.අනුසයයමක.312) පවත්තා.

ආයුප්පමාණවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. අභිඤ්ඤෙය්යාදිවාරවණ්ණනා

1030. ‘‘රුප්පනලක්ඛණං රූපං, අනුභවනලක්ඛණා වෙදනා’’තිආදිනා සාමඤ්ඤලක්ඛණපරිග්ගාහිකා. ‘‘ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො, සාතලක්ඛණං සුඛ’’න්තිආදිනා විසෙසලක්ඛණපරිග්ගාහිකා.

‘‘චත්තාරො ඛන්ධා සියා කුසලා’’තිආදීසු ඉධ යං වත්තබ්බං, තං ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසු වුත්තං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. සෙසං යදෙත්ථ න වුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

අභිඤ්ඤෙය්යාදිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මහදයවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සම්මොහවිනොදනියා ටීකාය ලීනත්ථවණ්ණනා

විභඞ්ග-අනුටීකා සමත්තා.