📜

5. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගො

1. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

219. චක්ඛුද්වාරෙඉන්දට්ඨං කාරෙතීති චක්ඛුද්වාරභාවෙ තංද්වාරිකෙහි අත්තනො ඉන්දභාවං පරමිස්සරභාවං කාරයතීති අත්ථො. තඤ්හි තෙ රූපග්ගහණෙ අත්තානං අනුවත්තෙති, තෙ ච තං අනුවත්තන්තීති. එස නයො ඉතරෙසුපි. යෙන තංසමඞ්ගීපුග්ගලො තංසම්පයුත්තධම්මා වා අඤ්ඤාතාවිනො හොන්ති, සො අඤ්ඤාතාවිභාවො පරිනිට්ඨිතකිච්චජානනං.

කත්ථචි ද්වෙති ‘‘ද්වින්නං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා ඛීණාසවො භික්ඛු අඤ්ඤං බ්යාකරොති…පෙ… අරියාය ච පඤ්ඤාය අරියාය ච විමුත්තියා. යා හිස්ස, භික්ඛවෙ, අරියා පඤ්ඤා, තදස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං. යා හිස්ස අරියා විමුත්ති, තදස්ස සමාධින්ද්රිය’’න්තිආදීසු (සං. නි. 5.516) ද්වෙ, ‘‘තිණ්ණං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා පිණ්ඩොලභාරද්වාජෙන භික්ඛුනා අඤ්ඤා බ්යාකතා…පෙ… සතින්ද්රියස්ස සමාධින්ද්රියස්ස පඤ්ඤින්ද්රියස්සා’’ති (සං. නි. 5.519), ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි තීණි? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.493), ‘‘තීණිමානි…පෙ… ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.492) ච එවමාදීසු තීණි, ‘‘පඤ්චිමානි, බ්රාහ්මණ, ඉන්ද්රියානි නානාවිසයානි…පෙ… චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… කායින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.512), ‘‘පඤ්චි…පෙ… සුඛින්ද්රියං…පෙ… උපෙක්ඛින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.501 ආදයො), ‘‘පඤ්චි…පෙ… සද්ධින්ද්රියං…පෙ… පඤ්ඤින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.486 ආදයො) ච එවමාදීසු පඤ්ච. තත්ථ සුත්තන්තෙ දුකාදිවචනං නිස්සරණුපායාදිභාවතො දුකාදීනං. සබ්බානි පන ඉන්ද්රියානි අභිඤ්ඤෙය්යානි, අභිඤ්ඤෙය්යධම්මදෙසනා ච අභිධම්මොති ඉධ සබ්බානි එකතො වුත්තානි.

ඛීණාසවස්ස භාවභූතො හුත්වා උප්පත්තිතො ‘‘ඛීණාසවස්සෙව උප්පජ්ජනතො’’ති වුත්තං.

ලිඞ්ගෙති ගමෙති ඤාපෙතීති ලිඞ්ගං, ලිඞ්ගීයති වා එතෙනාති ලිඞ්ගං, කිං ලිඞ්ගෙති, කිඤ්ච වා ලිඞ්ගීයතීති? ඉන්දං ඉන්දො වා, ඉන්දස්ස ලිඞ්ගං ඉන්දලිඞ්ගං, ඉන්දලිඞ්ගස්ස අත්ථො තංසභාවො ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො, ඉන්දලිඞ්ගමෙව වා ඉන්ද්රිය-සද්දස්ස අත්ථො ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො. සජ්ජිතං උප්පාදිතන්ති සිට්ඨං, ඉන්දෙන සිට්ඨං ඉන්දසිට්ඨං. ජුට්ඨං සෙවිතං. කම්මසඞ්ඛාතස්ස ඉන්දස්ස ලිඞ්ගානි, තෙන ච සිට්ඨානීති කම්මජානෙව යොජෙතබ්බානි, න අඤ්ඤානි. තෙ ච ද්වෙ අත්ථා කම්මෙ එව යොජෙතබ්බා, ඉතරෙ ච භගවති එවාති ‘‘යථායොග’’න්ති ආහ. තෙනාති භගවතො කම්මස්ස ච ඉන්දත්තා. එත්ථාති එතෙසු ඉන්ද්රියෙසු. උල්ලිඞ්ගෙන්ති පකාසෙන්ති ඵලසම්පත්තිවිපත්තීහි කාරණසම්පත්තිවිපත්තිඅවබොධතො. ‘‘සො තං නිමිත්තං ආසෙවතී’’තිආදීසු (අ. නි. 9.35) ගොචරකරණම්පි ආසෙවනාති වුත්තාති ආහ ‘‘කානිචි ගොචරාසෙවනායා’’ති. තත්ථ සබ්බෙසං ගොචරීකාතබ්බත්තෙපි ‘‘කානිචී’’ති වචනං අවිපස්සිතබ්බානං බහුලීමනසිකරණෙන අනාසෙවනීයත්තා. පච්චවෙක්ඛණාමත්තමෙව හි තෙසු හොතීති. ‘‘තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.170) භාවනා ‘‘ආසෙවනා’’ති වුත්තාති භාවෙතබ්බානි සද්ධාදීනි සන්ධායාහ ‘‘කානිචි භාවනාසෙවනායා’’ති. ආධිපච්චං ඉන්ද්රියපච්චයභාවො, අසති ච ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙ ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං අත්තනො පච්චයවසෙන පවත්තමානෙහි තංසහිතසන්තානෙ අඤ්ඤාකාරෙන අනුප්පජ්ජමානෙහි ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තනීයභාවො, ඉමස්මිඤ්චත්ථෙ ඉන්දන්ති පරමිස්සරියං කරොන්තිච්චෙව ඉන්ද්රියානි. චක්ඛාදීසු දස්සිතෙන නයෙන අඤ්ඤෙසඤ්ච තදනුවත්තීසු ආධිපච්චං යථාරහං යොජෙතබ්බං.

හෙට්ඨාති අට්ඨසාලිනියං. අමොහො එව, න විසුං චත්තාරො ධම්මා, තස්මා අමොහස්ස පඤ්ඤින්ද්රියපදෙ විභාවිතානි ලක්ඛණාදීනි තෙසඤ්ච වෙදිතබ්බානීති අධිප්පායො. සෙසානි අට්ඨසාලිනියං ලක්ඛණාදීහි සරූපෙනෙව ආගතානි. නනු ච සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියානං තත්ථ ලක්ඛණාදීනි න වුත්තානීති? කිඤ්චාපි න වුත්තානි, සොමනස්සදොමනස්සින්ද්රියානං පන වුත්තලක්ඛණාදිවසෙන විඤ්ඤෙය්යතො එතෙසම්පි වුත්තානෙව හොන්ති. කථං? ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං සුඛින්ද්රියං, ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසං, කායිකස්සාදපච්චුපට්ඨානං, කායින්ද්රියපදට්ඨානං . අනිට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං දුක්ඛින්ද්රියං, අනිට්ඨාකාරසම්භොගරසං, කායිකාබාධපච්චුපට්ඨානං, කායින්ද්රියපදට්ඨානන්ති. එත්ථ ච ඉට්ඨානිට්ඨාකාරානමෙව ආරම්මණානං සම්භොගරසතා වෙදිතබ්බා, න විපරීතෙපි ඉට්ඨාකාරෙන අනිට්ඨාකාරෙන ච සම්භොගරසතාති.

සත්තානං අරියභූමිපටිලාභො භගවතො දෙසනාය සාධාරණං පධානඤ්ච පයොජනන්ති ආහ ‘‘අජ්ඣත්තධම්මං පරිඤ්ඤායා’’තිආදි. අට්ඨකථායං ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියදෙසනක්කමො වුත්තො, සො ඉන්ද්රියයමකදෙසනාය සමෙති. ඉධ පන ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ මනින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියං වුත්තං, තං පුරිමපච්ඡිමානං අජ්ඣත්තිකබාහිරානං අනුපාලකත්තෙන තෙසං මජ්ඣෙ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යඤ්ච කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛං. යාව ච දුවිධත්තභාවානුපාලකස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්ති, තාව දුක්ඛභූතානං එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්තීති ඤාපනත්ථං. තෙන ච චක්ඛාදීනං දුක්ඛානුබන්ධතාය පරිඤ්ඤෙය්යතං ඤාපෙති. තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බත්තාති භාවනාමග්ගසම්පයුත්තං අඤ්ඤින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තං. දස්සනානන්තරා හි භාවනාති.

සතිපි පුරෙජාතාදිපච්චයභාවෙ ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බමෙව කිච්චං ‘‘කිච්ච’’න්ති ආහ තස්ස අනඤ්ඤසාධාරණත්තා ඉන්ද්රියකථාය ච පවත්තත්තා. පුබ්බඞ්ගමභාවෙන මනින්ද්රියස්ස වසවත්තාපනං හොති, නාඤ්ඤෙසං. තංසම්පයුත්තානිපි හි ඉන්ද්රියානි සාධෙතබ්බභූතානෙව අත්තනො අත්තනො ඉන්ද්රියකිච්චං සාධෙන්ති චෙතසිකත්තාති. ‘‘සබ්බත්ථ ච ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බ’’න්ති අයං අධිකාරො අනුවත්තතීති දට්ඨබ්බො. අනුප්පාදනෙ අනුපත්ථම්භෙ ච තප්පච්චයානං තප්පවත්තනෙ නිමිත්තභාවො අනුවිධානං. ඡාදෙත්වා ඵරිත්වා උප්පජ්ජමානා සුඛදුක්ඛවෙදනා සහජාතෙ අභිභවිත්වා සයමෙව පාකටා හොති, සහජාතා ච තබ්බසෙන සුඛදුක්ඛභාවප්පත්තා වියාති ආහ ‘‘යථාසකං ඔළාරිකාකාරානුපාපන’’න්ති. අසන්තස්ස අපණීතස්සපි අකුසලතබ්බිපාකාදිසම්පයුත්තස්ස මජ්ඣත්තාකාරානුපාපනං යොජෙතබ්බං, සමානජාතියං වා සුඛදුක්ඛෙහි සන්තපණීතාකාරානුපාපනඤ්ච. පසන්නපග්ගහිතඋපට්ඨිතසමාහිතදස්සනාකාරානුපාපනං යථාක්කමං සද්ධාදීනං. ආදි-සද්දෙන උද්ධම්භාගියසංයොජනානි ගහිතානි, මග්ගසම්පයුත්තස්සෙව ච ඉන්ද්රියස්ස කිච්චං දස්සිතං, තෙනෙව ඵලසම්පයුත්තස්ස තංතංසංයොජනානංයෙව පටිප්පස්සද්ධිපහානකිච්චතා දස්සිතා හොතීති. සබ්බකතකිච්චං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං අඤ්ඤස්ස කාතබ්බස්ස අභාවා අමතාභිමුඛමෙව තබ්භාවපච්චයො ච හොති, න ඉතරානි විය කිච්චන්තරපසුතඤ්ච. තෙනාහ ‘‘අමතාභිමුඛභාවපච්චයතා චා’’ති.

220. එවංසන්තෙපීති සතිපි සබ්බසඞ්ගාහකත්තෙ වීරියින්ද්රියපදාදීහි සඞ්ගහෙතබ්බානි කුසලාකුසලවීරියාදීනි, චක්ඛුන්ද්රියපදාදීහි සඞ්ගහෙතබ්බානි කාලපුග්ගලපච්චයාදිභෙදෙන භින්නානි චක්ඛාදීනි සඞ්ගණ්හන්තිච්චෙව සබ්බසඞ්ගාහකානි, න යස්සා භූමියා යානි න විජ්ජන්ති, තෙසං සඞ්ගාහකත්තාති අත්ථො. තෙන ච අවිසෙසිතත්තා සබ්බෙසං සබ්බභූමිකත්තගහණප්පසඞ්ගෙ තංනිවත්තනෙන සබ්බසඞ්ගාහකවචනං අවිජ්ජමානස්ස සඞ්ගාහකත්තදීපකං න හොතීති දස්සෙති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

223. ඉධ අනාභට්ඨන්ති එකන්තානාරම්මණත්තෙන භාසිතං. ‘‘රූපමිස්සකත්තා අනාරම්මණෙසු රූපධම්මෙසු සඞ්ගහිත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු මිස්සකත්තා එව ජීවිතින්ද්රියං අනාරම්මණෙසු අසඞ්ගහිතං. න හි අට්ඨින්ද්රියා අනාරම්මණාති වුත්තාති? සච්චමෙතං, ජීවිතින්ද්රියඑකදෙසස්ස පන අනාරම්මණෙසු රූපධම්මෙසු සඞ්ගහිතතං සන්ධායෙතං වුත්තං, අරූපකොට්ඨාසෙන පරිත්තාරම්මණාදිතා අත්ථීති සියාපක්ඛෙ සඞ්ගහිතන්ති අධිප්පායො. අරූපකොට්ඨාසෙන පන පරිත්තාරම්මණාදිතා, රූපකොට්ඨාසෙන ච නවත්තබ්බතා අත්ථීති මිස්සකස්ස සමුදායස්සෙව වසෙන සියාපක්ඛෙ සඞ්ගහිතං, න එකදෙසවසෙනාති දට්ඨබ්බං. න හි අනාරම්මණං පරිත්තාරම්මණාදිභාවෙන නවත්තබ්බං න හොතීති. ‘‘රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච අනාරම්මණා, සත්තින්ද්රියා අනාරම්මණා’’තිආදිවචනඤ්ච අවිජ්ජමානාරම්මණානාරම්මණෙසු නවත්තබ්බෙසු අනාරම්මණත්තා නවත්තබ්බතං දස්සෙති, න සාරම්මණස්සෙව නවත්තබ්බතං, නවත්තබ්බස්ස වා සාරම්මණතං. න හි නවත්තබ්බ-සද්දො සාරම්මණෙ නිරුළ්හො. යදිපි සියා, ‘‘තිස්සො ච වෙදනා රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච ඉමෙ ධම්මා නවත්තබ්බා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිආදි න වුච්චෙය්ය, අථාපි පරිත්තාරම්මණාදිසම්බන්ධො නවත්තබ්බ-සද්දො සාරම්මණෙස්වෙව වත්තති, ‘‘ද්වායතනා සියා පරිත්තාරම්මණා’’තිආදිං අවත්වා ‘‘මනායතනං සියා පරිත්තාරම්මණං…පෙ… අප්පමාණාරම්මණ’’න්තිපි, ‘‘ධම්මායතනං සියා පරිත්තාරම්මණං…පෙ… අප්පමාණාරම්මණ’’න්තිපි, ‘‘සියා අනාරම්මණ’’න්තිපි වත්තබ්බං සියා. න හි පඤ්හපුච්ඡකෙ සාවසෙසා දෙසනා අත්ථීති . ‘‘අට්ඨින්ද්රියා සියා අජ්ඣත්තාරම්මණා’’ති එත්ථ ච ජීවිතින්ද්රියස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකාලෙ අරූපස්ස රූපස්ස ච අනාරම්මණත්තා නවත්තබ්බතා වෙදිතබ්බා.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉන්ද්රියවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.