තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > විභඞ්ග-මූලටීකා

225. ‘‘‘කිංවාදී ¶ ¶ භන්තෙ සම්මාසම්බුද්ධො’ති? ‘විභජ්ජවාදී මහාරාජා’’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.තතියසඞ්ගීතිකථා) මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන වුත්තත්තා සම්මාසම්බුද්ධසාවකා විභජ්ජවාදිනො. තෙ හි වෙනයිකාදිභාවං විභජ්ජ වදන්ති, චීවරාදීනං සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බභාවං වා සස්සතුච්ඡෙදවාදෙ වා විභජ්ජ වදන්ති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදීනං ඨපනීයානං ඨපනතො රාගාදික්ඛයස්ස සස්සතස්ස රාගාදිකායදුච්චරිතාදිඋච්ඡෙදස්ස ච වචනතො, න පන එකංසබ්යාකරණීයාදයො තයො පඤ්හෙ අපනෙත්වා විභජ්ජබ්යාකරණීයමෙව වදන්තීති. විභජ්ජවාදීනං මණ්ඩලං සමූහො විභජ්ජවාදිමණ්ඩලං, විභජ්ජවාදිනො වා භගවතො පරිසා විභජ්ජවාදිමණ්ඩලන්තිපි වදන්ති. ආචරියෙහි වුත්තඅවිපරීතත්ථදීපනෙන තෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙන. ‘‘අවිජ්ජා පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං හෙතුපච්චයො හොතී’’තිආදිං වදන්තො කථාවත්ථුම්හි පටික්ඛිත්තෙ පුග්ගලවාදාදිකෙ ච වදන්තො සකසමයං වොක්කමති නාම, තථා අවොක්කමන්තෙන. පරසමයං දොසාරොපනබ්යාපාරවිරහෙන අනායූහන්තෙන. ‘‘ඉදම්පි යුත්තං ගහෙතබ්බ’’න්ති පරසමයං අසම්පිණ්ඩෙන්තෙනාති කෙචි වදන්ති.

‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්තිආදිං (ම. නි. 1.396) වදන්තො සුත්තං පටිබාහති නාම, තථා අප්පටිබාහන්තෙන. ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා යෙමෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා ¶ භගවතා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති (ම. නි. 1.234; පාචි. 418, 429), ‘‘සුපිනන්තෙ කතො වීතික්කමො ආපත්තිකරො හොතී’’ති ච එවමාදිං වදන්තො විනයං පටිලොමෙති නාම, තබ්බිපරියායෙන තං අනුලොමෙන්තෙන. පටිලොමෙන්තො හි කම්මන්තරං භින්දන්තො ධම්මතඤ්ච විලොමෙති. සුත්තන්තෙ වුත්තෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙ, අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තෙ සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතිමහාපදෙසෙ ඔලොකෙන්තෙන. තංඔලොකනෙන හි සුත්තෙ ¶ විනයෙ ච සන්තිට්ඨති නාතිධාවති. ධම්මන්ති පටිච්චසමුප්පාදපාළිං. අත්ථන්ති තදත්ථං. හෙතුහෙතුඵලානි ඉධ නාධිප්පෙතානි. ‘‘දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා’’ති වුත්තමත්ථං පරිවත්තිත්වා පුන ‘‘පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදීහි අපරෙහිපි පරියායෙහි නිද්දිසන්තෙන. ‘‘සඞ්ඛාරා ඉමිනා පරියායෙන භවොති වුච්චන්ති, තණ්හා ඉමිනා පරියායෙන උපාදාන’’න්තිආදිනා නිද්දිසන්තෙනාති වදන්ති.

සත්තොති සත්තසුඤ්ඤතාති වදන්ති, සත්තසුඤ්ඤෙසු වා සඞ්ඛාරෙසු සත්තවොහාරො. පච්චයාකාරමෙව චාති පච්චයාකාරො එව ච, ම-කාරො පදසන්ධිකරො.

තස්මාති වුත්තනයෙන අත්ථවණ්ණනාය කාතබ්බත්තා දුක්කරත්තා ච.

පතිට්ඨං නාධිගච්ඡාමීති යත්ථ ඨිතස්ස වණ්ණනා සුකරා හොති, තං නයං අත්තනොයෙව ඤාණබලෙන නාධිගච්ඡාමීති අත්ථො. නිස්සයං පන ආචික්ඛන්තො ආහ ‘‘සාසනං පනිද’’න්තිආදි. ඉධ සාසනන්ති පාළිධම්මමාහ, පටිච්චසමුප්පාදමෙව වා. සො හි අනුලොමපටිලොමාදිනානාදෙසනානයමණ්ඩිතො අබ්බොච්ඡින්නො අජ්ජාපි පවත්තතීති නිස්සයො හොති. තදට්ඨකථාසඞ්ඛාතො ච පුබ්බාචරියමග්ගොති.

‘‘තං සුණාථ සමාහිතා’’ති ආදරජනනෙ කිං පයොජනන්ති තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. අට්ඨිං කත්වාති අත්ථං කත්වා, යථා වා න නස්සති, එවං අට්ඨිගතං විය කරොන්තො අට්ඨිං කත්වා. පුබ්බකාලතො අපරකාලෙ භවං පුබ්බාපරියං. පඨමාරම්භාදිතො පභුති ඛණෙ ඛණෙ ඤාණවිසෙසං කිලෙසක්ඛයවිසෙසඤ්ච ලභතීති අත්ථො.

කම්මවිපාකකිලෙසවට්ටානං මූලකාරණත්තා ආදිතො වුත්තත්තා ච අවිජ්ජා පටිච්චසමුප්පාදස්ස මූලං. තත්ථ වල්ලියා මූලෙ දිට්ඨෙ තතො පභුති වල්ලියා හරණං විය පටිච්චසමුප්පාදස්ස ¶ මූලෙ දිට්ඨෙ තතො පභුති පටිච්චසමුප්පාදදෙසනාති උපමාසංසන්දනා න කාතබ්බා. න හි භගවතො ‘‘ඉදමෙව දිට්ඨං, ඉතරං අදිට්ඨ’’න්ති විභජනීයං අත්ථි සබ්බස්ස දිට්ඨත්තා. මූලතො පභුති පන වල්ලියා හරණං විය මූලතො පභුති පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා කතාති ඉදමෙත්ථ සාමඤ්ඤමධිප්පෙතං, බොධනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වා බොධෙතබ්බභාවෙන මූලාදිදස්සනසාමඤ්ඤඤ්ච යොජෙතබ්බං.

‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, කුමාරො වුද්ධිමන්වාය ඉන්ද්රියානං පරිපාකමන්වාය පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො…පෙ… රජනීයෙහි, සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා පියරූපෙ රූපෙ සාරජ්ජති, අපියරූපෙ රූපෙ බ්යාපජ්ජති, අනුපට්ඨිතකායසතී ච විහරති පරිත්තචෙතසො. සො තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං නප්පජානාති. යත්ථස්ස තෙ උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, සො එවං අනුරොධවිරොධං සමාපන්නො යං කිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, සො තං වෙදනං අභිනන්දති අභිවදති අජ්ඣොසාය තිට්ඨතී’’ති (ම. නි. 1.408) –

එවං වුත්තස්ස. එවං සොතද්වාරාදීසුපි. අභිවදතොති ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති වචීභෙදකරප්පත්තාය බලවතණ්හාය ‘‘අහං මමා’’ති අභිවදතො. තතො බලවතියා මොචෙතුං අසක්කුණෙය්යභාවෙන අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො. තතොපි බලවතී උපාදානභූතා තණ්හා නන්දී. එත්ථ ච අභිනන්දනාදිනා තණ්හා වුත්තා, නන්දීවචනෙන තප්පච්චයං උපාදානං චතුබ්බිධම්පි නන්දිතාතදවිප්පයොගතාහි තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනභාවෙහි චාති වෙදිතබ්බං. ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්තිආදිකඤ්ච තත්ථෙව මහාතණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තෙ (ම. නි. 1.402-403) වුත්තං.

විපාකවට්ටභූතෙ පටිසන්ධිපවත්තිඵස්සාදයො කම්මසමුට්ඨානඤ්ච ඔජං සන්ධාය ‘‘චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානා’’තිආදි වුත්තං, වට්ටූපත්ථම්භකා පන ඉතරෙපි ආහාරා තණ්හාපභවෙ තස්මිං අවිජ්ජමානෙ න විජ්ජන්තීති ‘‘තණ්හානිදානා’’ති වත්තුං වට්ටන්ති.

තතො තතොති චතුබ්බිධාසු දෙසනාසු තතො තතො දෙසනාතො. ඤායප්පටිවෙධාය සංවත්තතීති ඤායොති ¶ මග්ගො, සොයෙව වා පටිච්චසමුප්පාදො ‘‘අරියො චස්ස ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොතී’’ති (සං. නි. 2.41) වචනතො. සයමෙව හි සමන්තභද්රකත්තා තථා තථා පටිවිජ්ඣිතබ්බත්තා තාය තාය දෙසනාය අත්තනො පටිවෙධාය සංවත්තතීති. සමන්තභද්රකත්තං දෙසනාවිලාසප්පත්ති ච චතුන්නම්පි දෙසනානං සමානං කාරණන්ති විසෙසකාරණං ¶ වත්තුකාමො ආහ ‘‘විසෙසතො’’ති. අස්ස භගවතො දෙසනා, අස්ස වා පටිච්චසමුප්පාදස්ස දෙසනාති යොජෙතබ්බං. පවත්තිකාරණවිභාගො අවිජ්ජාදිකොව, කාරණන්ති වා ගහිතානං පකතිආදීනං අවිජ්ජාදීනඤ්ච අකාරණතා කාරණතා ච. තත්ථ සම්මූළ්හා කෙචි අකාරණං ‘‘කාරණ’’න්ති ගණ්හන්ති, කෙචි න කිඤ්චි කාරණං බුජ්ඣන්තීති තෙසං යථාසකෙහි අනුරූපෙහි කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදිපවත්තිසන්දස්සනත්ථං අනුලොමදෙසනා පවත්තා, ඉතරාසං තදත්ථතාසම්භවෙපි න තාසං තදත්ථමෙව පවත්ති අත්ථන්තරසබ්භාවතො. අයං පන තදත්ථා එවාති එතිස්සා තදත්ථතා වුත්තා. පවත්තිආදීනවපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා ආදි, තතො සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති තතො විඤ්ඤාණන්ති එවං පවත්තියා උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච.

අනුවිලොකයතො යො සම්බොධිතො පුබ්බභාගෙ තංතංඵලපටිවෙධො පවත්තො, තදනුසාරෙන තදනුගමෙන ජරාමරණාදිකස්ස ජාතිආදිකාරණං යං අධිගතං, තස්ස සන්දස්සනත්ථං අස්ස පටිලොමදෙසනා පවත්තා, අනුවිලොකයතො පටිලොමදෙසනා පවත්තාති වා සම්බන්ධො. දෙසෙන්තොපි හි භගවා කිච්ඡාපන්නං ලොකං අනුවිලොකෙත්වා පුබ්බභාග…පෙ… සන්දස්සනත්ථං දෙසෙතීති. ආහාරතණ්හාදයො පච්චුප්පන්නද්ධා, සඞ්ඛාරාවිජ්ජා අතීතද්ධාති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘යාව අතීතං අද්ධානං අතිහරිත්වා’’ති, ආහාරා වා තණ්හාය පභාවෙතබ්බා අනාගතො අද්ධා, තණ්හාදයො පච්චුප්පන්නො, සඞ්ඛාරාවිජ්ජා අතීතොති. පච්චක්ඛං පන ඵලං දස්සෙත්වා තංනිදානදස්සනවසෙන ඵලකාරණපරම්පරාය දස්සනං යුජ්ජතීති ආහාරා පුරිමතණ්හාය උප්පාදිතා පච්චුප්පන්නො අද්ධා, තණ්හාදයො අතීතො, සඞ්ඛාරාවිජ්ජා තතොපි අතීතතරො සංසාරස්ස අනාදිභාවදස්සනත්ථං වුත්තොති යාව අතීතං අද්ධානන්ති යාව අතීතතරං අද්ධානන්ති අත්ථො යුත්තො.

ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිආහාරකා වා චත්තාරො ආහාරා –

‘‘ආහාරෙතීති අහං න වදාමි, ආහාරෙතීති චාහං වදෙය්යුං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො ¶ ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ආහාරෙතී’ති. එවං චාහං න වදාමි, එවං පන අවදන්තං මං යො එවං පුච්ඡෙය්ය ‘කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ, විඤ්ඤාණාහාරො’ති. එස කල්ලො ¶ පඤ්හො, තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං, විඤ්ඤාණාහාරො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා’’ති (සං. නි. 2.12) –

වචනතො තංසම්පයුත්තත්තා ඵස්සචෙතනානං තප්පවත්තිහෙතුත්තා ච කබළීකාරාහාරස්ස. තෙන හි උපත්ථම්භිතරූපකායස්ස, තඤ්ච ඉච්ඡන්තස්ස කම්මවිඤ්ඤාණායූහනං හොති. භොජනඤ්හි සද්ධාදීනං රාගාදීනඤ්ච උපනිස්සයොති වුත්තන්ති. තස්මා ‘‘තෙ කම්මවට්ටසඞ්ගහිතා ආහාරා පච්චුප්පන්නො අද්ධා’’ති ඉමස්මිං පරියායෙ පුරිමොයෙවත්ථො යුත්තො. අතීතද්ධුතො පභුති ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.3) අතීතෙ තතො පරඤ්ච හෙතුඵලපටිපාටිං පච්චක්ඛානං ආහාරානං නිදානදස්සනවසෙන ආරොහිත්වා නිවත්තනෙන විනා අබුජ්ඣන්තානං තංසන්දස්සනත්ථං සා අයං දෙසනා පවත්තාති අත්ථො. අනාගතද්ධුනො සන්දස්සනත්ථන්ති අනාගතද්ධුනො දුප්පටිවිජ්ඣන්තානං අපස්සන්තානං පච්චක්ඛං පච්චුප්පන්නං හෙතුං දස්සෙත්වා හෙතුඵලපරම්පරාය තස්ස සන්දස්සනත්ථන්ති අත්ථො.

මූලකාරණසද්දං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘න අකාරණ’’න්ති නපුංසකනිද්දෙසො කතො. අකාරණං යදි සියා, සුත්තං පටිබාහිතං සියාති දස්සෙන්තො සුත්තං ආහරති. වට්ටකථාය සීසභාවො වට්ටහෙතුනො කම්මස්සපි හෙතුභාවො. තත්ථ භවතණ්හායපි හෙතුභූතා අවිජ්ජා, තාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙ භවෙ තණ්හුප්පත්තිතොති අවිජ්ජා විසෙසෙන සීසභූතාති ‘‘මූලකාරණ’’න්ති වුත්තා. පුරිමාය කොටියා අපඤ්ඤායමානාය උප්පාදවිරහතො නිච්චතං ගණ්හෙය්යාති ආහ ‘‘එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චතී’’තිආදි. තෙන ඉතො පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බතා නත්ථීති අපඤ්ඤායනතො පුරිමකොටිඅපඤ්ඤායනං වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

අවිජ්ජාතණ්හාහෙතුක්කමෙන ඵලෙසු වත්තබ්බෙසු ‘‘සුගතිදුග්ගතිගාමිනො’’ති වචනං සද්දලක්ඛණාවිරොධනත්ථං. ද්වන්දෙ හි පූජිතස්ස පුබ්බනිපාතොති. සවරා කිර මංසස්ස අට්ඨිනා අලග්ගනත්ථං පුනප්පුනං තාපෙත්වා කොට්ටෙත්වා උණ්හොදකං පායෙත්වා විරිත්තං සූනං අට්ඨිතො මුත්තමංසං ගාවිං මාරෙන්ති. තෙනාහ ‘‘අග්ගිසන්තාපි’’ච්චාදි. තත්ථ යථා වජ්ඣා ගාවී ච අවිජ්ජාභිභූතතාය යථාවුත්තං උණ්හොදකපානං ආරභති, එවං පුථුජ්ජනො යථාවුත්තං දුග්ගතිගාමිකම්මං. යථා පන සා උණ්හොදකපානෙ ¶ ආදීනවං දිස්වා ¶ තණ්හාවසෙන සීතුදකපානං ආරභති, එවමයං අවිජ්ජාය මන්දත්තා දුග්ගතිගාමිකම්මෙ ආදීනවං දිස්වා තණ්හාවසෙන සුගතිගාමිකම්මං ආරභති. දුක්ඛෙ හි අවිජ්ජං තණ්හා අනුවත්තති, සුඛෙ තණ්හං අවිජ්ජාති.

එවන්ති අවිජ්ජාය නිවුතත්තා තණ්හාය සංයුත්තත්තා ච. අයං කායොති සවිඤ්ඤාණකකායො ඛන්ධපඤ්චකං, ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති වචනතො ඵස්සකාරණඤ්චෙතං වුච්චතීති ආයතනඡක්කං වා. සමුදාගතොති උප්පන්නො. බහිද්ධා ච නාමරූපන්ති බහිද්ධා සවිඤ්ඤාණකකායො ඛන්ධපඤ්චකං, සළායතනානි වා. ඉත්ථෙතන්ති ඉත්ථං එතං. අත්තනො ච පරෙසඤ්ච පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි ච ද්වාරාරම්මණභාවෙන වවත්ථිතානි ද්වයනාමානීති අත්ථො. ‘‘ද්වයං පටිච්ච ඵස්සොති අඤ්ඤත්ථ චක්ඛුරූපාදීනි ද්වයානි පටිච්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො වුත්තා, ඉධ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි. මහාද්වයං නාම කිරෙත’’න්ති (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.19) වුත්තං. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – අඤ්ඤත්ථ ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’තිආදිනා (සං. නි. 2.43) ‘‘චක්ඛු චෙව රූපා ච…පෙ… මනො චෙව ධම්මා චා’’ති වුත්තානි ද්වයානි පටිච්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො වුත්තා, ඉධ පන ‘‘අයඤ්චෙව කායො’’ති චක්ඛාදිනිස්සයෙ සෙසධම්මෙ චක්ඛාදිනිස්සිතෙ එව කත්වා වුත්තං, චක්ඛාදිකායං එකත්තෙන ‘‘අජ්ඣත්තිකායතන’’න්ති ගහෙත්වා ‘‘බහිද්ධා නාමරූප’’න්ති වුත්තං, රූපාදිආරම්මණං එකත්තෙනෙව බාහිරායතනන්ති තානි අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි පටිච්ච ඵස්සො වුත්තො, තස්මා මහාද්වයං නාමෙතන්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අත්තනො ච පරස්ස ච පඤ්චහි ඛන්ධෙහි ඡහායතනෙහි චාපි අයමත්ථො දීපෙතබ්බොවා’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.19) වුත්තං. ‘‘අයං කායො’’ති හි වුත්තානි සනිස්සයානි චක්ඛාදීනි අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධා, ‘‘බහිද්ධා නාමරූප’’න්ති වුත්තානි රූපාදීනි පරෙසං. තථා අයං කායො අත්තනොව අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, බහිද්ධා නාමරූපං පරෙසං බාහිරානීති. අඤ්ඤථා අජ්ඣත්තිකායතනමත්තෙ එව ‘‘අයං කායො’’ති වුත්තෙ න අජ්ඣත්තිකායතනානෙව අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්තීති අත්තනො ච පරෙසඤ්ච පඤ්චක්ඛන්ධෙහි දීපනා න සම්භවෙය්යාති. සළෙවායතනානීති සළෙව සම්ඵස්සකාරණානි, යෙහි කාරණභූතෙහි ආයතනෙහි උප්පන්නෙන ඵස්සෙන ඵුට්ඨො බාලො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙති.

ආදි-සද්දෙන ¶ ‘‘එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස තණ්හාය ¶ සංයුත්තස්සා’’තිආදි යොජෙතබ්බං. තස්මිඤ්හි සුත්තෙ සඞ්ඛාරෙ අවිජ්ජාතණ්හානිස්සිතෙ එව කත්වා කායග්ගහණෙන විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනානි ගහෙත්වා එතස්මිඤ්ච කායෙ සළායතනානං ඵස්සං තංනිස්සිතමෙව කත්වා වෙදනාය විසෙසපච්චයභාවං දස්සෙන්තෙන භගවතා බාලපණ්ඩිතානං අතීතද්ධාවිජ්ජාතණ්හාමූලකො වෙදනාන්තො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො. පුන ච බාලපණ්ඩිතානං විසෙසං දස්සෙන්තෙන –

‘‘යාය ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය නිවුතස්ස බාලස්ස යාය ච තණ්හාය සංයුත්තස්ස අයං කායො සමුදාගතො, සා චෙව අවිජ්ජා බාලස්ස අප්පහීනා, සා ච තණ්හා අපරික්ඛීණා. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, බාලො අචරි බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තස්මා බාලො කායස්ස භෙදා කායූපගො හොති, සො කායූපගො සමානො න පරිමුච්චති ජාතියා…පෙ… දුක්ඛස්මාති වදාමී’’ති (සං. නි. 2.19) –

වෙදනාපභවං සාවිජ්ජං තණ්හං දස්සෙත්වා උපාදානභවෙ ච තංනිස්සිතෙ කත්වා ‘‘කායූපගො හොතී’’තිආදිනා ජාතිආදිකෙ දස්සෙන්තෙන පච්චුප්පන්නහෙතුසමුට්ඨානතො පභුති උභයමූලොව පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තො, තබ්බිපරියායෙන ච පණ්ඩිතස්ස පච්චුප්පන්නහෙතුපරික්ඛයතො පභුති උභයමූලකො පටිලොමපටිච්චසමුප්පාදොති.

දුග්ගතිගාමිකම්මස්ස විසෙසපච්චයත්තා අවිජ්ජා ‘‘අවින්දියං වින්දතී’’ති වුත්තා, තථා විසෙසපච්චයො වින්දියස්ස න හොතීති ‘‘වින්දියං න වින්දතී’ති ච. අත්තනි නිස්සිතානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පවත්තනං උප්පාදනං ආයතනං. සම්මොහභාවෙනෙව අනභිසමයභූතත්තා අවිදිතං අඤ්ඤාතං කරොති. අන්තවිරහිතෙ ජවාපෙතීති ච වණ්ණාගමවිපරියායවිකාරවිනාසධාතුඅත්ථවිසෙසයොගෙහි පඤ්චවිධස්ස නිරුත්තිලක්ඛණස්ස වසෙන තීසුපි පදෙසු අ-කාර වි-කාර ජ-කාරෙ ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං වණ්ණානං ලොපං කත්වා ජ-කාරස්ස ච දුතියස්ස ආගමං කත්වා ‘‘අවිජ්ජා’’ති වුත්තා. බ්යඤ්ජනත්ථං දස්සෙත්වා සභාවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානි ‘‘ඉදං වත්ථු, ඉදමාරම්මණ’’න්ති අවිජ්ජාය ඤාතුං ¶ න සක්කාති අවිජ්ජා තප්පටිච්ඡාදිකා වුත්තා. වත්ථාරම්මණසභාවච්ඡාදනතො එව අවිජ්ජාදීනං පටිච්චසමුප්පාදභාවස්ස, ජරාමරණාදීනං පටිච්චසමුප්පන්නභාවස්ස ච ඡාදනතො පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නඡාදනං වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඛාර-සද්දග්ගහණෙන ¶ ආගතා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාර-සද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා. යදිපි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාපි සඞ්ඛාර-සද්දෙන ආගතා, තෙ පන ඉමිස්සා දෙසනාය පධානාති විසුං වුත්තා. තස්මා ‘‘දුවිධා’’ති එත්ථ අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරං සඞ්ඛාර-සද්දෙනාගතං සන්ධාය තත්ථ වුත්තම්පි වජ්ජෙත්වා සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා යොජෙතබ්බා. ‘‘සඞ්ඛාර-සද්දෙනාගතසඞ්ඛාරා’’ති වා සමුදායො වුත්තො, තදෙකදෙසො ච ඉධ වණ්ණිතබ්බභාවෙන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති, තස්මා වණ්ණිතබ්බසබ්බසඞ්ගහණවසෙන දුවිධතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරොතිආදිනා විතක්කවිචාරඅස්සාසපස්සාසසඤ්ඤාවෙදනාවචීසඞ්ඛාරාදයො වුත්තා, න අවිජ්ජාසඞ්ඛාරෙසු වුත්තා කායසඤ්චෙතනාදයො.

පරිතස්සතීති පිපාසති. භවතීති උපපත්තිභවං සන්ධාය වුත්තං, භාවයතීති කම්මභවං. චුති ඛන්ධානං මරණන්ති ‘‘මරන්ති එතෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘දුක්ඛා වෙදනා උප්පාදදුක්ඛා ඨිතිදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465) වචනතො ද්වෙධා ඛණති. ආයාසොති පරිස්සමො විසාදො. කෙවල-සද්දො අසම්මිස්සවාචකො හොති ‘‘කෙවලා සාලයො’’ති, නිරවසෙසවාචකො ච ‘‘කෙවලා අඞ්ගමගධා’’ති, තස්මා ද්වෙධාපි අත්ථං වදති. තත්ථ අසම්මිස්සස්සාති සුඛරහිතස්ස. න හි එත්ථ කිඤ්චි උප්පාදවයරහිතං අත්ථීති.

තංසම්පයුත්තෙ, පුග්ගලං වා සම්මොහයතීති සම්මොහනරසා. ආරම්මණසභාවස්ස ඡාදනං හුත්වා ගය්හතීති ඡාදනපච්චුපට්ඨානා. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වචනතො ආසවපදට්ඨානා. පටිසන්ධිජනනත්ථං ආයූහන්ති බ්යාපාරං කරොන්තීති ආයූහනරසා, රාසිකරණං වා ආයූහනං. නාමරූපස්ස පුරෙචාරිකභාවෙන පවත්තතීති පුබ්බඞ්ගමරසං. පුරිමභවෙන සද්ධිං ඝටනං හුත්වා ගය්හතීති පටිසන්ධිපච්චුපට්ඨානං. විඤ්ඤාණෙන සහ සම්පයුජ්ජතීති සම්පයොගරසං. අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයොගාභාවතො රූපං විකිරතීති විකිරණරසං. එවඤ්ච කත්වා පිසියමානා තණ්ඩුලාදයො විකිරන්ති චුණ්ණී භවන්තීති. නාමස්ස කදාචි කුසලාදිභාවො ච අත්ථීති තතො ¶ විසෙසනත්ථං ‘‘අබ්යාකතපච්චුපට්ඨාන’’න්ති ආහ. ‘‘අචෙතනා අබ්යාකතා’’ති එත්ථ විය අනාරම්මණතා වා අබ්යාකතතා දට්ඨබ්බා. ආයතනලක්ඛණන්ති ඝටනලක්ඛණං, ආයානං තනනලක්ඛණං වා. දස්සනාදීනං කාරණභාවො දස්සනාදිරසතා. අකුසලවිපාකුපෙක්ඛාය අනිට්ඨභාවතො දුක්ඛෙන ඉතරාය ච ඉට්ඨභාවතො සුඛෙන සඞ්ගහිතත්තා ‘‘සුඛදුක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’ති ආහ. දුක්ඛසමුදයත්තා හෙතුලක්ඛණා තණ්හා. ‘‘තත්රතත්රාභිනන්දිනී’’ති (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133, 460; විභ. 203) වචනතො ¶ අභිනන්දනරසා. චිත්තස්ස, පුග්ගලස්ස වා රූපාදීසු අතිත්තභාවො හුත්වා ගය්හතීති අතිත්තභාවපච්චුපට්ඨානා. තණ්හාදළ්හත්තං හුත්වා කාමුපාදානං, සෙසානි දිට්ඨි හුත්වා උපට්ඨහන්තීති තණ්හාදළ්හත්තදිට්ඨිපච්චුපට්ඨානා. කම්මුපපත්තිභවවසෙන භවස්ස ලක්ඛණාදයො යොජෙතබ්බා.

ආදි-සද්දෙන අනුබොධාදිභාවග්ගහණං. දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අප්පටිපත්ති, අසුභාදීසු සුභාදිවිපල්ලාසා මිච්ඡාපටිපත්ති. දිට්ඨිවිප්පයුත්තා වා අප්පටිපත්ති, දිට්ඨිසම්පයුත්තා මිච්ඡාපටිපත්ති. න අවිජ්ජාය එව ඡද්වාරිකතා ඡළාරම්මණතා ච, අථ ඛො අඤ්ඤෙසුපි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු අරූපධම්මානන්ති ආහ ‘‘සබ්බෙසුපී’’ති. නොභයගොචරන්ති මනායතනමාහ. න හි අරූපධම්මානං දෙසවසෙන ආසන්නතා දූරතා ච අත්ථි අසණ්ඨානත්තා, තස්මා මනායතනස්ස ගොචරො න මනායතනං සම්පත්තො අසම්පත්තො වාති වුච්චතීති.

සොකාදීනං සබ්භාවා අඞ්ගබහුත්තප්පසඞ්ගෙ ‘‘ද්වාදසෙවා’’ති අඞ්ගානං වවත්ථානං වෙදිතබ්බං. න හි සොකාදයො අඞ්ගභාවෙන වුත්තා, ඵලෙන පන කාරණං අවිජ්ජං මූලඞ්ගං දස්සෙතුං තෙ වුත්තාති. ජරාමරණබ්භාහතස්ස හි බාලස්ස තෙ සම්භවන්තීති සොකාදීනං ජරාමරණකාරණතා වුත්තා. ‘‘සාරීරිකාය දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො’’ති (සං. නි. 4.252) ච සුත්තෙ ජරාමරණනිමිත්තඤ්ච දුක්ඛං සඞ්ගහිතන්ති තංතංනිමිත්තානං සාධකභාවෙන වුත්තං. යස්මා පන ජරාමරණෙනෙව සොකාදීනං එකසඞ්ඛෙපො කතො, තස්මා තෙසං ජාතිපච්චයතා යුජ්ජති. ජරාමරණපච්චයභාවෙ හි අවිජ්ජාය එකසඞ්ඛෙපො කාතබ්බො සියා, ජාතිපච්චයා පන ජරාමරණං සොකාදයො ච සම්භවන්තීති. තත්ථ ජරාමරණං එකන්තිකං අඞ්ගභාවෙනෙව ගහිතං, සොකාදයො ¶ පන රූපභවාදීසු අභාවතො අනෙකන්තිකා කෙවලං පාකටෙන ඵලෙන අවිජ්ජානිදස්සනත්ථං ගහිතා. තෙන අනාගතෙ ජාතියා සති තතො පරාය පටිසන්ධියා හෙතුහෙතුභූතා අවිජ්ජා දස්සිතාති භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදො දස්සිතො හොතීති. සුත්තඤ්ච සොකාදීනං අවිජ්ජා කාරණන්ති එතස්සෙවත්ථස්ස සාධකං දට්ඨබ්බං, න සොකාදීනං බාලස්ස ජරාමරණනිමිත්තතාමත්තස්ස. ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති (සං. නි. 4.252) හි වචනෙන අවිජ්ජා සොකාදීනං කාරණන්ති දස්සිතා, න ච ජරාමරණනිමිත්තමෙව දුක්ඛං දුක්ඛන්ති.

226. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා 92 සඞ්ඛාරා’’ති හි වුත්තන්ති එතෙන අවිජ්ජාය විසෙසනභාවෙන සඞ්ඛාරානඤ්ච පධානභාවෙන වුත්තත්තා සඞ්ඛාරානං නිද්දිසිතබ්බභාවස්ස කාරණං දස්සෙති. පිතා කථීයති ‘‘දීඝො සාමො, මිත්තො රස්සො, ඔදාතො දත්තො’’ති.

රසිතබ්බො පටිවිජ්ඣිතබ්බො සභාවො රසො, අත්තනො රසො සරසො, යාථාවො සරසො යාථාවසරසො, සො එව ලක්ඛිතබ්බත්තා ලක්ඛණන්ති යාථාවසරසලක්ඛණං. ‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.2; ම. නි. 1.103) සුත්තෙ චත්තාරෙව වුත්තානීති ‘‘සුත්තන්තිකපරියායෙනා’’ති ආහ. නික්ඛෙපකණ්ඩෙ පනාතිආදිනා ඉධ චතූසු ඨානෙසු කථිතාය එව අවිජ්ජාය නික්ඛෙපකණ්ඩෙ අට්ඨසු ඨානෙසු කිච්චජාතිතො පඤ්චවීසතියා පදෙහි ලක්ඛණතො ච කථිතත්තා තදත්ථසංවණ්ණනාවසෙන විභාවනං කරොති. අහාපෙත්වා විභජිතබ්බවිභජනඤ්හි අභිධම්මපරියායො.

ජායති එත්ථාති ජාති, උප්පත්තිට්ඨානං. යදිපි නිරොධමග්ගෙ අවිජ්ජා ආරම්මණං න කරොති, තෙ පන ජානිතුකාමස්ස තප්පටිච්ඡාදනවසෙන අනිරොධමග්ගෙසු නිරොධමග්ගග්ගහණකආරණවසෙන ච පවත්තමානා තත්ථ උප්පජ්ජතීති වුච්චතීති තෙසම්පි අවිජ්ජාය උප්පත්තිට්ඨානතා හොති, ඉතරෙසං ආරම්මණභාවෙන ¶ චාති. සඞ්ඝිකබලදෙවගොණාදීනං සඞ්ඝාටිනඞ්ගලාදීනි විය අඤ්ඤසෙතාදීනං අවිජ්ජාය දුක්ඛාදිවිසයානං අන්ධත්තකරානං ලොභාදීනං නිවත්තකො අඤ්ඤාණාදිසභාවො ලක්ඛණන්ති දට්ඨබ්බං.

අත්ථත්ථන්ති ඵලඵලං. ආමෙඩිතවචනඤ්හි සබ්බෙසං අත්ථානං විසුං විසුං පාකටකරණභාවප්පකාසනත්ථං. අත්ථො එව වා අත්ථො අත්ථත්ථොති අත්ථස්ස අවිපරීතතාදස්සනත්ථං අත්ථෙනෙවත්ථං විසෙසයති. න හි ඤාණං අනත්ථං අත්ථොති ගණ්හාතීති. එවං කාරණකාරණන්ති එත්ථාපි දට්ඨබ්බං. තං ආකාරන්ති අත්ථත්ථාදිආකාරං. ගහෙත්වාති චිත්තෙ පවෙසෙත්වා, චිත්තෙන පුග්ගලෙන වා ගහිතං කත්වා. පටිවිද්ධස්ස පුන අවෙක්ඛණා පච්චවෙක්ඛණා. දුච්චින්තිතචින්තිතාදිලක්ඛණස්ස බාලස්ස භාවො බාල්යං. පජානාතීති පකාරෙහි ජානාති. බලවමොහනං පමොහො. සමන්තතො මොහනං සම්මොහො.

දුක්ඛාරම්මණතාති ¶ දුක්ඛාරම්මණතාය, යාය වා අවිජ්ජාය ඡාදෙන්තියා දුක්ඛාරම්මණා තංසම්පයුත්තධම්මා, සා තෙසං භාවොති දුක්ඛාරම්මණතා, ආරම්මණමෙව වා ආරම්මණතා, දුක්ඛං ආරම්මණතා එතිස්සාති දුක්ඛාරම්මණතා.

දුද්දසත්තා ගම්භීරා න සභාවතො, තස්මා තදාරම්මණතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජති, ඉතරෙසං සභාවතො ගම්භීරත්තා තදාරම්මණතා නුප්පජ්ජතීති අධිප්පායො. අපිච ඛො පනාති මග්ගස්ස සඞ්ඛතසභාවත්තා තතොපි නිරොධස්ස ගම්භීරතරතං දස්සෙති.

අවිජ්ජාපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුනාතීති සොධෙති අපුඤ්ඤඵලතො දුක්ඛසංකිලෙසතො ච, හිතසුඛජ්ඣාසයෙන පුඤ්ඤං කරොතීති තංනිප්ඵාදනෙන කාරකස්සජ්ඣාසයං පූරෙතීති පුඤ්ඤො, පූරකො පුජ්ජනිබ්බත්තකො ච නිරුත්තිලක්ඛණෙන ‘‘පුඤ්ඤො’’ති වෙදිතබ්බො. සමාධිපච්චනීකානං අතිදූරතාය න ඉඤ්ජති න චලතීති අත්ථො. කායස්සාති ද්වාරස්ස සාමිභාවෙන නිද්දෙසො කතො.

පුඤ්ඤුපගන්ති ¶ භවසම්පත්තුපගං. තත්ථාති විභඞ්ගසුත්තෙ (සං. නි. 2.2). තඤ්හි පධානභාවෙන ගහිතන්ති. සම්මාදිට්ඨිසුත්තෙ (ම. නි. 1.102) පන ‘‘තයොමෙ, ආවුසො, සඞ්ඛාරා’’ති ආගතන්ති. සබ්බඤ්ඤුජිනභාසිතො පන අයං, න පච්චෙකජිනභාසිතො, ඉමස්සත්ථස්ස දීපනත්ථං එතෙසං සුත්තානං වසෙන තෙ ගහිතා. කථං පනෙතෙන ගහණෙනායමත්ථො දීපිතො හොතීති තංදස්සනත්ථමාහ ‘‘අභිධම්මෙපි හි සුත්තෙපි එකසදිසාව තන්ති නිද්දිට්ඨා’’ති. සබ්බඤ්ඤුභාසිතොති පාකටෙන සුත්තන්තෙන සදිසත්තා අයම්පි සබ්බඤ්ඤුභාසිතොති ඤායතීති වුත්තං හොතීති.

‘‘තෙරසාපී’’ති වුත්තං, තත්ථ ඤාණවිප්පයුත්තානං න භාවනාමයතා පාකටාති ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ ¶ . පථවී පථවීතිආදිභාවනා ච කසිණපරිකම්මකරණං මණ්ඩලකරණඤ්ච භාවනං භජාපෙන්ති.

දානවසෙන පවත්තා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා දානං. තත්ථ බ්යාපාරභූතා ආයූහනචෙතනා දානං ආරබ්භ දානං අධිකිච්ච උප්පජ්ජතීති වුච්චති, එවං ඉතරෙසු. සොමනස්සචිත්තෙනාති අනුමොදනාපවත්තිනිදස්සනමත්තමෙතං දට්ඨබ්බං. උපෙක්ඛාසහගතෙනපි හි අනුස්සරති එවාති.

අසරික්ඛකම්පි සරික්ඛකෙන චතුත්ථජ්ඣානවිපාකෙන වෙහප්ඵලාදීසු විනාපි අසඤ්ඤෙසු කටත්තාරූපං. රූපමෙව සඵන්දනත්තා ‘‘සඉඤ්ජන’’න්ති වුත්තං ඉඤ්ජනකරනීවරණාදීනං අවික්ඛම්භනතො, රූපතණ්හාසඞ්ඛාතස්ස ඉඤ්ජනකස්ස කාරණත්තා වා. තෙනෙව රූපාරම්මණං නිමිත්තාරම්මණඤ්ච සබ්බම්පි චතුත්ථජ්ඣානං නිප්පරියායෙන ‘‘අනිඤ්ජන’’න්ති න වුච්චතීති. මහාතුලාය ධාරයමානො නාළියා මිනමානො ච සමුදායමෙව ධාරෙති මිනති ච, න එකෙකං ගුඤ්ජං, එකෙකං තණ්ඩුලං වා, එවං භගවාපි අපරිමාණා පඨමකුසලචෙතනායො සමුදායවසෙනෙව ගහෙත්වා එකජාතිකත්තා එකමෙව කත්වා දස්සෙති. එවං දුතියාදයොපීති.

‘‘කායද්වාරෙ පවත්තා’’ති අවත්වා ‘‘ආදානග්ගහණචොපනං පාපයමානා උප්පන්නා’’තිපි වත්තුං වට්ටතීති වචනවිසෙසමත්තමෙව දස්සෙති. කායද්වාරෙ පවත්ති එව හි ආදානාදිපාපනාති. පුරිමෙන වා ද්වාරස්ස උපලක්ඛණභාවො වුත්තො, පච්ඡිමෙන චෙතනාය සවිඤ්ඤත්තිරූපසමුට්ඨාපනං. තත්ථ ආකඩ්ඪිත්වා ගහණං ආදානං, සම්පයුත්තස්ස ගහණං ගහණං, ඵන්දනං චොපනං.

එත්ථාති ¶ කායවචීසඞ්ඛාරග්ගහණෙ, කායවචීසඤ්චෙතනාගහණෙ වා. අට්ඨකථායං අභිඤ්ඤාචෙතනා න ගහිතා විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතීති. කස්මා පන න හොති, නනු සාපි කුසලා විපාකධම්මා චාති? සච්චං, අනුපච්ඡින්නතණ්හාවිජ්ජාමානෙ පන සන්තානෙ සබ්යාපාරප්පවත්තියා තස්සා කුසලතා විපාකධම්මතා ච වුත්තා, න විපාකුප්පාදනෙන, සා පන විපාකං උප්පාදයන්තී රූපාවචරමෙව උප්පාදෙය්ය. න හි අඤ්ඤභූමිකං කම්මං අඤ්ඤභූමිකං විපාකං උප්පාදෙතීති. අත්තනා සදිසාරම්මණඤ්ච තිට්ඨානිකං තං උප්පාදෙය්ය චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ රූපාවචරවිපාකස්ස කම්මසදිසාරම්මණස්සෙව වුත්තත්තා, න ච රූපාවචරවිපාකො පරිත්තාදිආරම්මණො අත්ථි, අභිඤ්ඤාචෙතනා ච පරිත්තාදිආරම්මණාව හොති, තස්මා විපාකං න උප්පාදෙතීති ¶ විඤ්ඤායති. කසිණෙසු ච උප්පාදිතස්ස චතුත්ථජ්ඣානසමාධිස්ස ආනිසංසභූතා අභිඤ්ඤා. යථාහ ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදි (දී. නි. 1.244-245; ම. නි. 1.384-386). තස්මා සමාධිඵලසදිසා සා, න ච ඵලං දෙතීති දානසීලානිසංසො තස්මිං භවෙ පච්චයලාභො විය සාපි විපාකං න උප්පාදෙති. යථා ච අභිඤ්ඤාචෙතනා, එවං උද්ධච්චචෙතනාපි න හොතීති ඉදං උද්ධච්චසහගතෙ ධම්මෙ විසුං උද්ධරිත්වා ‘‘තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 725) වුත්තත්තා විචාරෙතබ්බං.

අයං පනෙත්ථ අමතග්ගපථානුගතො විනිච්ඡයො – දස්සනභාවනානං අභාවෙපි යෙසං පුථුජ්ජනානං සෙක්ඛානඤ්ච දස්සනභාවනාහි භවිතබ්බං, තෙසං තදුප්පත්තිකාලෙ තෙහි පහාතුං සක්කුණෙය්යා අකුසලා ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බා’’ති ච වුච්චන්ති, පුථුජ්ජනානං පන භාවනාය අභාවා භාවනාය පහාතබ්බචින්තා නත්ථි. තෙන තෙසං පවත්තමානා තෙ දස්සනෙන පහාතුං අසක්කුණෙය්යාපි ‘‘භාවනාය පහාතබ්බා’’ති න වුච්චන්ති. යදි වුච්චෙය්යුං, දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බානං කෙසඤ්චි කෙචි කදාචි ආරම්මණාරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපච්චයෙහි පච්චයො භවෙය්යුං, න ච පට්ඨානෙ ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බානං කෙසඤ්චි කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තා. සෙක්ඛානං පන විජ්ජමානා භාවනාය පහාතුං සක්කුණෙය්යා භාවනාය පහාතබ්බා. තෙනෙව සෙක්ඛානං දස්සනෙන පහාතබ්බා චත්තත්තා වන්තත්තා මුත්තත්තා පහීනත්තා පටිනිස්සට්ඨත්තා උක්ඛෙටිතත්තා සමුක්ඛෙටිතත්තා අස්සාදිතබ්බා අභිනන්දිතබ්බා ¶ ච න හොන්ති, පහීනතාය එව සොමනස්සහෙතුභූතා අවික්ඛෙපහෙතුභූතා ච න දොමනස්සං උද්ධච්චඤ්ච උප්පාදෙන්තීති න තෙ තෙසං ආරම්මණාරම්මණාධිපතිභාවං පකතූපනිස්සයභාවඤ්ච ගච්ඡන්ති. න හි පහීනෙ උපනිස්සාය අරියො රාගාදිකිලෙසෙ උප්පාදෙති.

වුත්තඤ්ච ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන…පෙ… න පච්චාගච්ඡතී’’ති (මහානි. 80; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 27), න ච පුථුජ්ජනානං දස්සනෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යා ඉතරෙසං න කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො හොන්තීති සක්කා වත්තුං ‘‘දිට්ඨිං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි විචිකිච්ඡා උද්ධච්චං උප්පජ්ජති. විචිකිච්ඡං ආරබ්භ විචිකිච්ඡා දිට්ඨි උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං උද්ධච්චාරම්මණපච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා. එත්ථ හි උද්ධච්චන්ති උද්ධච්චසහගතං චිත්තුප්පාදං සන්ධාය වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ ‘‘දිට්ඨිං ගරුං ¶ කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.409) එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති. තස්මා දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බානං අතීතාදිභාවෙන නවත්තබ්බත්තෙපි යාදිසානං තාහි අනුප්පත්තිධම්මතා ආපාදෙතබ්බා, තෙසු පුථුජ්ජනෙසු වත්තමානා දස්සනං අපෙක්ඛිත්වා තෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සෙක්ඛෙසු වත්තමානා භාවනං අපෙක්ඛිත්වා තාය පහාතුං සක්කුණෙය්යා භාවනාය පහාතබ්බා. තෙසු භාවනාය පහාතබ්බා සහායවිරහා විපාකං න ජනයන්තීති භාවනාය පහාතබ්බචෙතනාය නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො න වුත්තො, අපෙක්ඛිතබ්බදස්සනභාවනාරහිතානං පන පුථුජ්ජනෙසු උප්පජ්ජමානානං සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදස්ස ච සංයොජනත්තයතදෙකට්ඨකිලෙසානං අනුපච්ඡින්නතාය අපරික්ඛීණසහායානං විපාකුප්පාදනං න සක්කා පටික්ඛිපිතුන්ති උද්ධච්චසහගතධම්මානං විපාකො විභඞ්ගෙ වුත්තොති.

යදි එවං, අපෙක්ඛිතබ්බදස්සනභාවනාරහිතානං අකුසලානං නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, අප්පහාතබ්බානං ‘‘නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 8) වුත්තත්තා, අප්පහාතබ්බවිරුද්ධසභාවත්තා ච අකුසලානං. එවම්පි තෙසං ඉමස්මිං තිකෙ නවත්තබ්බතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ දස්සිතානං ද්වාදසඅකුසලචිත්තුප්පාදානං ද්වීහි පදෙහි සඞ්ගහිතත්තා. යථා හි ධම්මවසෙන සඞ්ඛතධම්මා ¶ සබ්බෙ සඞ්ගහිතාති උප්පන්නත්තිකෙ කාලවසෙන අසඞ්ගහිතාපි අතීතා නවත්තබ්බාති න වුත්තා චිත්තුප්පාදරූපභාවෙන ගහිතෙසු නවත්තබ්බස්ස අභාවා, එවමිධාපි චිත්තුප්පාදභාවෙන ගහිතෙසු නවත්තබ්බස්ස අභාවා නවත්තබ්බතා න වුත්තාති වෙදිතබ්බා. යත්ථ හි චිත්තුප්පාදො කොචි නියොගතො නවත්තබ්බො අත්ථි, තත්ථ තෙසං චතුත්ථො කොට්ඨාසො අත්ථීති යථාවුත්තපදෙසු විය තත්ථාපි භින්දිත්වා භජාපෙතබ්බෙ චිත්තුප්පාදෙ භින්දිත්වා භජාපෙති ‘‘සියා නවත්තබ්බා පරිත්තාරම්මණා’’තිආදිනා. තදභාවා උප්පන්නත්තිකෙ ඉධ ච තථා න වුත්තා.

අථ වා යථා සප්පටිඝෙහි සමානසභාවත්තා රූපධාතුයං තයො මහාභූතා ‘‘සප්පටිඝා’’ති වුත්තා. යථාහ ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං අනිදස්සනං සප්පටිඝං එකං මහාභූතං පටිච්ච ද්වෙ මහාභූතා, ද්වෙ මහාභූතෙ පටිච්ච එකං මහාභූත’’න්ති (පට්ඨා. 2.22.9). එවං පුථුජ්ජනානං පවත්තමානා භාවනාය පහාතබ්බසමානසභාවා ‘‘භාවනාය පහාතබ්බා’’ති වුච්චෙය්යුන්ති නත්ථි නවත්තබ්බතාපසඞ්ගො. එවඤ්ච සති පුථුජ්ජනානං පවත්තමානාපි භාවනාය පහාතබ්බා සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදයො ¶ පරභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං උපනිස්සයපච්චයො, රාගො ච රාගදිට්ඨීනං අධිපතිපච්චයොති අයමත්ථො ලද්ධො හොති. යථා පන අඵොට්ඨබ්බත්තා රූපධාතුයං තයො මහාභූතා න පරමත්ථතො සප්පටිඝා, එවං අපෙක්ඛිතබ්බභාවනාරහිතා පුථුජ්ජනෙසු පවත්තමානා සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදයො න පරමත්ථතො භාවනාය පහාතබ්බාති භාවනාය පහාතබ්බානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයතා න වුත්තා, න ච ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තා. යෙ හි දස්සනෙන පහාතබ්බපච්චයා කිලෙසා, න තෙ දස්සනතො උද්ධං පවත්තන්ති, දස්සනෙන පහාතබ්බපච්චයස්සපි පන උද්ධච්චසහගතස්ස සහායවෙකල්ලමත්තමෙව දස්සනෙන කතං, න තස්ස කොචි භාවො දස්සනෙන අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතොති තස්ස එකන්තභාවනාය පහාතබ්බතා වුත්තා. තස්මා තස්ස තාදිසස්සෙව සති සහායෙ විපාකුප්පාදනවචනං, අසති ච විපාකානුප්පාදනවචනං න විරුජ්ඣතීති.

සාපි විඤ්ඤාණපච්චයභාවෙ යදි අපනෙතබ්බා, කස්මා ‘‘සමවීසති චෙතනා’’ති වුත්තන්ති තස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා පන ¶ සබ්බාපෙතා හොන්තී’’ති. යදි එවං, අභිඤ්ඤාචෙතනාය සහ ‘‘එකවීසතී’’ති වත්තබ්බන්ති? න, අවචනස්ස වුත්තකාරණත්තා, තං පන ඉතරාවචනස්සපි කාරණන්ති සමානචෙතනාවචනකාරණවචනෙන යං කාරණං අපෙක්ඛිත්වා එකා වුත්තා, තෙන කාරණෙන ඉතරායපි වත්තබ්බතං, යඤ්ච කාරණං අපෙක්ඛිත්වා ඉතරා න වුත්තා, තෙන කාරණෙන වුත්තායපි අවත්තබ්බතං දස්සෙති. ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො චිත්තසඞ්ඛාරො එවාති භෙදාභාවා පාකටොති න තස්ස සංයොගො දස්සිතො.

සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වාති එතෙන තණ්හාපවත්තිං දස්සෙති. තණ්හාපරික්ඛාරෙති තණ්හාය පරිවාරෙ, තණ්හාය ‘‘සුඛං සුභ’’න්තිආදිනා සඞ්ඛතෙ වා අලඞ්කතෙති අත්ථො. තණ්හා හි දුක්ඛස්ස සමුදයොති අජානන්තො ‘‘අහො වතාහං කායස්ස භෙදා පරං මරණා ඛත්තියමහාසාලානං වා සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්ය’’න්ති සඞ්ඛාරෙ පරික්ඛරොතීති. අමරණත්ථාති ගහිතා දුක්කරකිරියා අමරතපො, දෙවභාවත්ථං තපො වා, දුක්ඛත්තා වා මරො මාරකො තපො අමරතපො. දිට්ඨෙ අදිට්ඨ-සද්දො විය මරෙසු අමර-සද්දො දට්ඨබ්බො.

ජාතිආදිපපාතදුක්ඛජනනතො මරුපපාතසදිසතා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරස්ස වුත්තා. රමණීයභාවෙන ¶ ච අස්සාදභාවෙන ච ගය්හමානං පුඤ්ඤඵලං දීපසිඛාමධුලිත්තසත්ථධාරාසදිසං, තදත්ථො ච පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො තංනිපාතලෙහනසදිසො.

‘‘සුඛො ඉමිස්සා පරිබ්බාජිකාය තරුණාය මුදුකාය ලොමසාය බාහාය සම්ඵස්සො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.469) සුඛසඤ්ඤාය බාලො විය ගූථකීළනං කිලෙසාභිභූතතාය කොධාරතිඅභිභූතො අසවසො මරිතුකාමො විය විසඛාදනං කරණඵලක්ඛණෙසු ජිගුච්ඡනීයං දුක්ඛඤ්ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති. ලොභසහගතස්ස වා ගූථකීළනසදිසතා, දොසසහගතස්ස විසඛාදනසදිසතා යොජෙතබ්බා. කාමගුණසමිද්ධියා සභයස්සපි පිසාචනගරස්ස සුඛවිපල්ලාසහෙතුභාවො විය අරූපවිපාකානං නිරන්තරතාය අනුපලක්ඛියමානඋප්පාදවයානං, දීඝසන්තානතාය අගය්හමානවිපරිණාමානං, සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛභූතානම්පි නිච්චාදිවිපල්ලාසහෙතුභාවොති තෙසං පිසාචනගරසදිසතා, තදභිමුඛගමනසදිසතා ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරස්ස යොජෙතබ්බා.

තාවාති ¶ වත්තබ්බන්තරාපෙක්ඛො නිපාතො, තස්මා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයොති ඉදං තාව සිද්ධං, ඉදං පන අපරං වත්තබ්බන්ති අත්ථො. අවිජ්ජාපච්චයා පන සබ්බාපෙතා හොන්තීති වුත්තන්ති අභිඤ්ඤාචෙතනානං පච්චයභාවං දස්සෙති. චෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණෙහි පරෙසං අත්තනො ච සමොහචිත්තජානනකාලෙති යොජෙතබ්බා.

අවිජ්ජාසම්මූළ්හත්තාති භවාදීනවපටිච්ඡාදිකාය අවිජ්ජාය සම්මූළ්හත්තා. රාගාදීනන්ති රාගදිට්ඨිවිචිකිච්ඡුද්ධච්චදොමනස්සානං අවිජ්ජාසම්පයුත්තරාගාදිඅස්සාදනකාලෙසු අවිජ්ජං ආරබ්භ උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. ගරුං කත්වා අස්සාදනං රාගදිට්ඨිසම්පයුත්තාය එව අවිජ්ජාය යොජෙතබ්බං, අස්සාදනඤ්ච රාගො, තදවිප්පයුත්තා ච දිට්ඨීති අස්සාදනවචනෙනෙව යථාවුත්තං අවිජ්ජං ගරුං කරොන්තී දිට්ඨි ච වුත්තාති වෙදිතබ්බා. රාගාදීහි ච පාළියං සරූපෙන වුත්තෙහි තංසම්පයුත්තසඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජාරම්මණාදිතං දස්සෙති. අනවිජ්ජාරම්මණස්ස පඨමජවනස්ස ආරම්මණාධිපතිඅනන්තරාදිපච්චයවචනෙසු අවුත්තස්ස වුත්තස්ස ච සබ්බස්ස සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘‘යං කිඤ්චී’’ති ආහ. වුත්තනයෙනාති සමතික්කමභවපත්ථනාවසෙන වුත්තනයෙන.

එකකාරණවාදො ආපජ්ජතීති දොසප්පසඞ්ගො වුත්තො. අනිට්ඨො හි එකකාරණවාදො සබ්බස්ස සබ්බකාලෙ ¶ සම්භවාපත්තිතො එකසදිසසභාවාපත්තිතො ච. යස්මා තීසු පකාරෙසු අවිජ්ජමානෙසු පාරිසෙසෙන චතුත්ථෙ එව ච විජ්ජමානෙ එකහෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො අත්ථි, තස්මා න නුපපජ්ජති.

යථාඵස්සං වෙදනාවවත්ථානතොති ‘‘සුඛවෙදනීයං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.62), ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච…පෙ… තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.43) ච සුඛවෙදනීයාදිචක්ඛුසම්ඵස්සාදිඅනුරූපෙන සුඛවෙදනාදිචක්ඛුසම්ඵස්සජාවෙදනාදීනං වවත්ථානතො, සමානෙසු චක්ඛුරූපාදීසු ඵස්සවසෙන සුඛාදිවිපරියායාභාවතො, සමානෙසු ච රූපමනසිකාරාදීසු චක්ඛාදිසඞ්ඝට්ටනවසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිවිපරියායාභාවතො, අඤ්ඤපච්චයසාමඤ්ඤෙපි ඵස්සවසෙන සුඛාදිචක්ඛුසම්ඵස්සජාදීනං ඔළාරිකසුඛුමාදිසඞ්කරාභාවතො චාති අත්ථො. සුඛාදීනං යථාවුත්තසම්ඵස්සස්ස අවිපරීතො පච්චයභාවො ¶ එව යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානං, කාරණඵලවිසෙසෙන වා ඵලකාරණවිසෙසනිච්ඡයො හොතීති උභයත්ථාපි නිච්ඡයො වවත්ථානන්ති වුත්තො. කම්මාදයොති කම්මාහාරඋතුආදයො අපාකටා සෙම්හපටිකාරෙන රොගවූපසමතො.

‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති වචනතොති ‘‘සංයොජනීයෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො’’ති (සං. නි. 2.53-54) ඉමිනා සුත්තෙන තණ්හාය සඞ්ඛාරකාරණභාවස්ස වුත්තත්තාති අත්ථො. පුන තස්සාපි අවිජ්ජා කාරණන්ති දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයොති වචනතො’’ති ආහ. තණ්හා වා චතුරුපාදානභූතා කාමභවදිට්ඨාසවා ච සඞ්ඛාරස්ස කාරණන්ති පාකටාති සුත්තද්වයෙනපි අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරකාරණභාවමෙව දස්සෙති. අස්සාදානුපස්සිනොති හි වචනෙන ආදීනවපටිච්ඡාදනකිච්චා අවිජ්ජා තණ්හාය කාරණන්ති දස්සිතා හොතීති. යස්මා අවිද්වා, තස්මා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිකෙ අභිසඞ්ඛරොතීති අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරකාරණභාවස්ස පාකටත්තා අවිද්දසුභාවො සඞ්ඛාරකාරණභාවෙන වුත්තො ඛීණාසවස්ස සඞ්ඛාරාභාවතො අසාධාරණත්තා ච. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං සාධාරණානි වත්ථාරම්මණාදීනීති පුඤ්ඤභවාදිආදීනවපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං අසාධාරණං කාරණන්ති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඨානවිරුද්ධොති අත්ථිතාවිරුද්ධො. කෙචි පන ‘‘පටිසන්ධිආදීනි ඨානානී’’ති වදන්ති, එවං සති පුරිමචිත්තං පච්ඡිමචිත්තස්ස ඨානවිරුද්ධො පච්චයොති න ඉදං එකන්තිකං සියා. භවඞ්ගම්පි ¶ හි භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයො, ජවනං ජවනස්සාති, න ච සිප්පාදීනං පටිසන්ධිආදිඨානං අත්ථීති න තං ඉධ අධිප්පෙතං. කම්මං රූපස්ස නමනරුප්පනවිරොධා සාරම්මණානාරම්මණවිරොධා ච සභාවවිරුද්ධො පච්චයො, ඛීරාදීනි දධිආදීනං මධුරම්බිලරසාදිසභාවවිරොධා. අවිජානනකිච්චො ආලොකො විජානනකිච්චස්ස විඤ්ඤාණස්ස, අමදනකිච්චා ච ගුළාදයො මදනකිච්චස්ස ආසවස්ස.

ගොලොමාවිලොමානි දබ්බාය පච්චයො, දධිආදීනි භූතිණකස්ස. එත්ථ ච අවීති රත්තා එළකා වුච්චන්ති. විපාකායෙව තෙ ච න, තස්මා දුක්ඛවිපාකායපි ¶ අවිජ්ජාය තදවිපාකානං පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං පච්චයත්තං න න යුජ්ජතීති අත්ථො. තදවිපාකත්තෙපි සාවජ්ජතාය තදවිරුද්ධානං තංසදිසානඤ්ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානමෙව පච්චයො, න ඉතරෙසන්ති එතස්ස පසඞ්ගස්ස නිවාරණත්ථං ‘‘විරුද්ධො චාවිරුද්ධො ච, සදිසාසදිසො තථා. ධම්මානං පච්චයො සිද්ධො’’ති වුත්තං, තස්මා තමත්ථං පාකටං කරොන්තො ‘‘ඉති අයං අවිජ්ජා’’තිආදිමාහ.

අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණීනං විය පුබ්බාපරියවවත්ථානං නියති, නියතියා, නියති එව වා සඞ්ගති සමාගමො නියතිසඞ්ගති, තාය භාවෙසු පරිණතා මනුස්සදෙවවිහඞ්ගාදිභාවං පත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා. නියතියා සඞ්ගතියා භාවෙන ච පරිණතා නානප්පකාරතං පත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතාති ච අත්ථං වදන්ති. එතෙහි ච විකප්පනෙහි අවිජ්ජා අකුසලං චිත්තං කත්වා පුඤ්ඤාදීසු යත්ථ කත්ථචි පවත්තතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සො එවං අවිජ්ජායා’’තිආදි.

අපරිණායකො බාලොති අරහත්තමග්ගසම්පටිපාදකකල්යාණමිත්තරහිතොති අත්ථො. අරහත්තමග්ගාවසානං වා ඤාණං සමවිසමං දස්සෙත්වා නිබ්බානං නයතීති පරිණායකන්ති වුත්තං, තෙන රහිතො අපරිණායකො. ධම්මං ඤත්වාති සප්පුරිසූපනිස්සයෙන චතුසච්චප්පකාසකසුත්තාදිධම්මං ඤත්වා, මග්ගඤාණෙනෙව වා සබ්බධම්මපවරං නිබ්බානං ඤත්වා, තංජානනායත්තත්තා පන සෙසසච්චාභිසමයස්ස සමානකාලම්පි තං පුරිමකාලං විය කත්වා වුත්තං.

සඞ්ඛාරපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

227. යථාවුත්තසඞ්ඛාරපච්චයා ¶ උප්පජ්ජමානං තංකම්මනිබ්බත්තමෙව විඤ්ඤාණං භවිතුං අරහතීති ‘‘බාත්තිංස ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානි සඞ්ගහිතානි හොන්තී’’ති ආහ. ධාතුකථායං (ධාතු. 466) පන විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ –

‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා ¶ විඤ්ඤාණෙන යෙ ධම්මා…පෙ… සළායතනපච්චයා ඵස්සෙන, ඵස්සපච්චයා වෙදනාය යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා කතිහි ඛන්ධෙහි…පෙ… සඞ්ගහිතා? තෙ ධම්මා අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා එකෙන ඛන්ධෙන එකාදසහායතනෙහි එකාදසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා. කතිහි අසඞ්ගහිතා? චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා’’ති –

වචනතො සබ්බවිඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාපරිග්ගහො කතො. යදි හි එත්ථ විඤ්ඤාණඵස්සවෙදනා සප්පදෙසා සියුං, ‘‘විපාකා ධම්මා’’ති ඉමස්ස විය විස්සජ්ජනං සියා, තස්මා තත්ථ අභිධම්මභාජනීයවසෙන සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණාදයො ගහිතාති වෙදිතබ්බා. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා ච අභිධම්මභාජනීයෙ චතුභූමකකුසලසඞ්ඛාරො අකුසලසඞ්ඛාරො ච වුත්තොති සො එව ධාතුකථායං ගහිතොති දට්ඨබ්බො. භවො පන ධාතුකථායං කම්මුපපත්තිභවවිසෙසදස්සනත්ථං න අභිධම්මභාජනීයවසෙන ගහිතො. එවඤ්ච කත්වා තත්ථ ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති අනුද්ධරිත්වා ‘‘කම්මභවො’’තිආදිනාව නයෙන භවො උද්ධටො. විපාකඤ්හෙතන්ති විඤ්ඤාණස්ස විපාකත්තා සඞ්ඛාරපච්චයත්තං සාධෙති, තස්ස පන සාධනත්ථං ‘‘උපචිතකම්මාභාවෙ විපාකාභාවතො’’ති වුත්තන්ති තං විවරන්තො ‘‘විපාකඤ්චා’’තිආදිමාහ.

යෙභුය්යෙන ලොභසම්පයුත්තජවනාවසානෙති ජවනෙන තදාරම්මණනියමෙ සොමනස්සසහගතානන්තරං සොමනස්සසහගතතදාරම්මණස්ස වුත්තත්තා සොමනස්සසහගතානෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යස්මා පන තිහෙතුකජවනාවසානෙ ච කදාචි අහෙතුකං තදාරම්මණං හොති, තස්මා ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති ආහ. සකිං වාති ‘‘දිරත්තතිරත්තා’’දීසු විය වෙදිතබ්බං. ද්වික්ඛත්තුමෙව පන උප්පජ්ජන්තීති වදන්ති. ‘‘දිරත්තතිරත්ත’’න්ති එත්ථ පන වා-සද්දස්ස අභාවා වචනසිලිට්ඨතාමත්තෙන දිරත්තග්ගහණං කතන්ති යුජ්ජති, ‘‘නිරන්තරතිරත්තදස්සනත්ථං වා’’ති. ඉධ පන වා-සද්දො විකප්පනත්ථො වුත්තොති සකිං ¶ එව ච කදාචි පවත්තිං සන්ධාය ‘‘සකිං වා’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව හි සකිං තදාරම්මණප්පවත්තියා විචාරෙතබ්බතං දස්සෙන්තො ‘‘චිත්තප්පවත්තිගණනායං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චිත්තප්පවත්තිගණනායන්ති විපාකකථායං බලවරූපාදිකෙ ආරම්මණෙ වුත්තං චිත්තප්පවත්තිගණනං සන්ධායාහ. තත්ථ හි ද්වෙව තදාරම්මණුප්පත්තිවාරා ආගතා. ජවනවිසයානුභවනඤ්හි තදාරම්මණං ¶ ආසන්නභෙදෙ තස්මිං විසයෙ එකචිත්තක්ඛණාවසිට්ඨායුකෙ න උප්පජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො. අනුරූපාය පටිසන්ධියාති අකුසලවිපාකස්ස අපායපටිසන්ධි, කාමාවචරාදිකුසලවිපාකානං කාමරූපාරූපසුගතිපටිසන්ධියො යථාකම්මං අනුරූපා.

පටිසන්ධිකථා මහාවිසයාති කත්වා පවත්තිමෙව තාව දස්සෙන්තො ‘‘පවත්තියං පනා’’තිආදිමාහ. අහෙතුකද්වයාදීනං ද්වාරනියමානියමාවචනං භවඞ්ගභූතානං සයමෙව ද්වාරත්තා චුතිපටිසන්ධිභූතානඤ්ච භවඞ්ගසඞ්ඛාතෙන අඤ්ඤෙන ච ද්වාරෙන අනුප්පත්තිතො නියතං අනියතං වා ද්වාරං එතෙසන්ති වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා. එකස්ස සත්තස්ස පවත්තරූපාවචරවිපාකො පථවීකසිණාදීසු යස්මිං ආරම්මණෙ පවත්තො, තතො අඤ්ඤස්මිං තස්ස පවත්ති නත්ථීති රූපාවචරානං නියතාරම්මණතා වුත්තා. තත්රස්සාති පවත්තියං බාත්තිංසවිධස්ස.

ඉන්ද්රියප්පවත්තිආනුභාවතො එව චක්ඛුසොතද්වාරභෙදෙන, තස්ස ච විඤ්ඤාණවීථිභෙදායත්තත්තා වීථිභෙදෙන ච භවිතබ්බං, තස්මිඤ්ච සති ‘‘ආවජ්ජනානන්තරං දස්සනං සවනං වා තදනන්තරං සම්පටිච්ඡන’’න්තිආදිනා චිත්තනියමෙන භවිතබ්බං. තථා ච සති සම්පටිච්ඡනසන්තීරණානම්පි භාවො සිද්ධො හොති, න ඉන්ද්රියප්පවත්තිආනුභාවෙන දස්සනසවනමත්තස්සෙව, නාපි ඉන්ද්රියානං එව දස්සනසවනකිච්චතාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ද්වාරවීථිභෙදෙ චිත්තනියමතො චා’’ති. පඨමකුසලෙන චෙ තදාරම්මණස්ස උප්පත්ති හොති, තං පඨමකුසලානන්තරං උප්පජ්ජමානං ජනකං අනුබන්ධති නාම, දුතියකුසලාදිඅනන්තරං උප්පජ්ජමානං ජනකසදිසං අනුබන්ධති නාම, අකුසලානන්තරං උප්පජ්ජමානඤ්ච කාමාවචරතාය ජනකසදිසන්ති.

එකාදස තදාරම්මණචිත්තානි…පෙ… තදාරම්මණං න ගණ්හන්තීති තදාරම්මණභාවතාය ‘‘තදාරම්මණ’’න්ති ලද්ධනාමානි තදාරම්මණභාවං න ගණ්හන්ති, තදාරම්මණභාවෙන නප්පවත්තන්තීති අත්ථො. අථ වා නාමගොත්තං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං තස්ස ජවනස්ස ආරම්මණං න ගණ්හන්ති, නාලම්බන්තීති අත්ථො. රූපාරූපධම්මෙති රූපාරූපාවචරෙ ධම්මෙ. ඉදං පන වත්වා ‘‘අභිඤ්ඤාඤාණං ¶ ආරබ්භා’’ති විසෙසනං පරිත්තාදිආරම්මණතාය කාමාවචරසදිසෙසු චෙව තදාරම්මණානුප්පත්තිදස්සනත්ථං. මිච්ඡත්තනියතා ධම්මා මග්ගො විය භාවනාය සිද්ධා මහාබලා චාති තත්ථ ජවනෙන පවත්තමානෙන සානුබන්ධනෙන න භවිතබ්බන්ති තෙසු තදාරම්මණං පටික්ඛිත්තං. ලොකුත්තරධම්මෙ ¶ ආරබ්භාති එතෙනෙව සිද්ධෙ ‘‘සම්මත්තනියතධම්මෙසූ’’ති විසුං උද්ධරණං සම්මත්තමිච්ඡත්තනියතධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛාති බලවභාවෙන තදාරම්මණස්ස අවත්ථුභාවදස්සනත්ථං.

එවං පවත්තියං විඤ්ඤාණප්පවත්තිං දස්සෙත්වා පටිසන්ධියං දස්සෙතුං ‘‘යං පන වුත්ත’’න්තිආදිමාහ. කෙන කත්ථාති කෙන චිත්තෙන කස්මිං භවෙ. එකූනවීසති පටිසන්ධියො තෙන තෙන චිත්තෙන පවත්තමානා පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපාරූපධම්මාති තෙන තෙන චිත්තෙන සා සා තත්ථ තත්ථ පටිසන්ධි හොතීති වුත්තා. තස්සාති චිත්තස්ස.

ආගන්ත්වාති ආගතං විය හුත්වා. ගොපකසීවලීති රඤ්ඤො හිතාරක්ඛෙ ගොපකකුලෙ ජාතො සීවලිනාමකො. කම්මාදිඅනුස්සරණබ්යාපාරරහිතත්තා ‘‘සම්මූළ්හකාලකිරියා’’ති වුත්තා. අබ්යාපාරෙනෙව හි තත්ථ කම්මාදිඋපට්ඨානං හොතීති. ‘‘පිසියමානාය මක්ඛිකාය පඨමං කායද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං නාවට්ටෙති අත්තනා චින්තියමානස්ස කස්සචි අත්ථිතායා’’ති කෙචි කාරණං වදන්ති, තදෙතං අකාරණං භවඞ්ගවිසයතො අඤ්ඤස්ස චින්තියමානස්ස අභාවා අඤ්ඤචිත්තප්පවත්තකාලෙ ච භවඞ්ගාවට්ටනස්සෙව අසම්භවතො. ඉදං පනෙත්ථ කාරණං සියා – ‘‘තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්තී’’ති (ම. නි. 3.248) වචනතො තීසු ජවනවාරෙසු අප්පවත්තෙස්වෙව කම්මාදිඋපට්ඨානෙන භවිතබ්බං. අනෙකජවනවාරප්පවත්තියා හි අජ්ඣොලම්බනං අභිප්පලම්බනඤ්ච හොතීති. තස්මා කායද්වාරාවජ්ජනං අනාවට්ටෙත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනමෙව කම්මාදිආලම්බණං පඨමං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, තතො ඵොට්ඨබ්බස්ස බලවත්තා දුතියවාරෙ කායවිඤ්ඤාණවීථි පච්චුප්පන්නෙ ඵොට්ඨබ්බෙ පවත්තති, තතො පුරිමජවනවාරගහිතෙස්වෙව කම්මාදීසු කමෙන මනොද්වාරජවනං ජවිත්වා මූලභවඞ්ගසඞ්ඛාතං ආගන්තුකභවඞ්ගසඞ්ඛාතං වා තදාරම්මණං භවඞ්ගං ඔතරති, තදාරම්මණාභාවෙ වා භවඞ්ගමෙව. එතස්මිං ඨානෙ කාලං කරොතීති තදාරම්මණානන්තරෙන චුතිචිත්තෙන, තදාරම්මණාභාවෙ වා භවඞ්ගසඞ්ඛාතෙනෙව චුතිචිත්තෙන චවතීති අත්ථො. භවඞ්ගමෙව හි චුතිචිත්තං හුත්වා පවත්තතීති චුතිචිත්තං ඉධ ‘‘භවඞ්ග’’න්ති වුත්තන්ති. මනොද්වාරවිසයො ලහුකොති ලහුකපච්චුපට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අරූපධම්මානං…පෙ… ලහුකො’’ති. අරූපධම්මස්ස ¶ හි මනොද්වාරස්ස විසයො ලහුකපච්චුපට්ඨානොති. බලවති ච රූපධම්මස්ස කායද්වාරස්ස ¶ විසයෙ අප්පවත්තිත්වා මනොද්වාරවිසයෙ කම්මාදිම්හි පඨමං චිත්තප්පවත්තිදස්සනෙන අරූපධම්මානං විසයස්ස ලහුකතා දීපිතාති. රූපානං විසයාභාවෙපි වා ‘‘අරූපධම්මාන’’න්ති වචනං යෙසං විසයො අත්ථි, තංදස්සනත්ථමෙවාති දට්ඨබ්බං. තෙන ලහුකම්මාදීසු චිත්තප්පවත්තිතො ලහුගහණීයතා විසයස්ස ලහුකතා.

කම්මාදීනං භූමිචිත්තුපාදාදිවසෙන විත්ථාරතො අනන්තො පභෙදොති ‘‘සඞ්ඛෙපතො’’ති ආහ.

අවිජ්ජාතණ්හාදිකිලෙසෙසු අනුපච්ඡින්නෙස්වෙව කම්මාදිනො උපට්ඨානං, තඤ්චාරබ්භ චිත්තසන්තානස්ස භවන්තරනින්නපොණපබ්භාරතා හොතීති ආහ ‘‘අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිත’’න්ති. සන්තානෙ හි විනාමිතෙ තදෙකදෙසභූතං පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච විනාමිතමෙව හොති, න ච එකදෙසවිනාමිතභාවෙන විනා සන්තානවිනාමිතතා අත්ථීති. සබ්බත්ථ පන ‘‘දුග්ගතිපටිසන්ධිනින්නාය චුතියා පුරිමජවනානි අකුසලානි, ඉතරාය ච කුසලානී’’ති නිච්ඡිනන්ති. ‘‘නිමිත්තස්සාදගධිතං වා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨති අනුබ්යඤ්ජනස්සාදගධිතං වා. තස්මිං චෙ සමයෙ කාලං කරොති, ඨානමෙතං විජ්ජති, යං ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරං ගතිං උපපජ්ජෙය්ය නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා’’ති (සං. නි. 4.235) වුත්තං. තස්මා ආසන්නං අකුසලං දුග්ගතියං, කුසලඤ්ච සුගතියං පටිසන්ධියා උපනිස්සයො හොතීති.

රාගාදිහෙතුභූතං හීනමාරම්මණන්ති අකුසලවිපාකස්ස ආරම්මණං භවිතුං යුත්තං අනිට්ඨාරම්මණං ආහ. තම්පි හි සඞ්කප්පවසෙන රාගස්සපි හෙතු හොතීති. අකුසලවිපාකජනකකම්මසහජාතානං වා තංසදිසාසන්නචුතිජවනචෙතනාසහජාතානඤ්ච රාගාදීනං හෙතුභාවො එව හීනතා. තඤ්හි පච්ඡානුතාපජනකකම්මානමාරම්මණං කම්මවසෙන අනිට්ඨං අකුසලවිපාකස්ස ආරම්මණං භවෙය්ය, අඤ්ඤථා ච ඉට්ඨාරම්මණෙ පවත්තස්ස අකුසලකම්මස්ස විපාකො කම්මනිමිත්තාරම්මණො න භවෙය්ය. න හි අකුසලවිපාකො ඉට්ඨාරම්මණො භවිතුමරහතීති. පඤ්චද්වාරෙ ච ආපාථමාගච්ඡන්තං පච්චුප්පන්නං කම්මනිමිත්තං ආසන්නකතකම්මාරම්මණසන්තතියං උප්පන්නං තංසදිසඤ්ච දට්ඨබ්බං, අඤ්ඤථා තදෙව පටිසන්ධිආරම්මණූපට්ඨාපකං තදෙව ච පටිසන්ධිජනකං භවෙය්ය, න ච පටිසන්ධියා උපචාරභූතානි විය ‘‘එතස්මිං තයා ¶ පවත්තිතබ්බ’’න්ති පටිසන්ධියා ආරම්මණං අනුපාදෙන්තානි විය ¶ ච පවත්තානි චුතිආසන්නානි ජවනානි පටිසන්ධිජනකානි භවෙය්යුං. ‘‘කතත්තා උපචිතත්තා’’ති (ධ. ස. 431) හි වුත්තං. තදා ච තංසමානවීථියං විය පවත්තමානානි කථං කතූපචිතානි සියුං, න ච අස්සාදිතානි තදා, න ච ලොකියානි ලොකුත්තරානි විය සමානවීථිඵලානි හොන්ති.

‘‘පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජතී’’ති (ම. නි. 3.303) –

ආදිනා සුත්තෙ මරණකාලෙ සමත්තාය සමාදින්නාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සම්මාදිට්ඨියා ච සහජාතචෙතනාය පටිසන්ධිදානං වුත්තං, න ච දුබ්බලෙහි පඤ්චද්වාරිකජවනෙහි මිච්ඡාදිට්ඨි සම්මාදිට්ඨි වා සමත්තා හොති සමාදින්නා. වක්ඛති ච –

‘‘සබ්බම්පි හෙතං කුසලාකුසලධම්මපටිවිජානනාදිචවනපරියොසානං කිච්චං මනොද්වාරිකචිත්තෙනෙව හොති, න පඤ්චද්වාරිකෙනාති සබ්බස්සපෙතස්ස කිච්චස්ස කරණෙ සහජවනකානි වීථිචිත්තානි පටික්ඛිත්තානී’’ති (විභ. අට්ඨ. 766).

තත්ථ හි ‘‘න කිඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතීති ‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’ති (ධ. ප. 1-2) එවං වුත්තං එකම්පි කුසලං වා අකුසලං වා න පටිවිජානාතී’’ති (විභ. අට්ඨ. 766) ච වුත්තං. යෙසං පටිවිභාවනප්පවත්තියා සුඛං වා දුක්ඛං වා අන්වෙති, තෙසං සා පවත්ති පඤ්චද්වාරෙ පටික්ඛිත්තා, කුසලාකුසලකම්මසමාදානඤ්ච තාදිසමෙවාති. තදාරම්මණානන්තරං පන චවනං, තදනන්තරා ච උපපත්ති මනොද්වාරිකා එව හොති, න සහජවනකවීථිචිත්තෙ පරියාපන්නාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ඉධ පඤ්චද්වාරිකතදාරම්මණානන්තරං චුති, තදනන්තරං පටිසන්ධි ච වුත්තාති දට්ඨබ්බං. තත්ථ අවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ රූපාදිම්හි උප්පන්නං පටිසන්ධිං සන්ධායෙව ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණං උපපත්තිචිත්තං පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති, අවසෙසෙකචිත්තක්ඛණායුකෙ ච උප්පන්නං සන්ධාය ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණං ¶ උපපත්තිචිත්තං අතීතාරම්මණස්ස ¶ භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.19.28) වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සුද්ධාය වාති මහග්ගතකම්මනිමිත්තාරම්මණාය ජවනවීථියා තදාරම්මණරහිතායාති අත්ථො. සා පන ජවනවීථි මහග්ගතවිපාකස්ස උපචාරො විය දට්ඨබ්බා. කෙචි පන තං වීථිං මහග්ගතාවසානං වදන්ති. අතීතාරම්මණා එකාදසවිධා, නවත්තබ්බාරම්මණා සත්තවිධා.

එතෙනානුසාරෙන ආරුප්පචුතියාපි අනන්තරා පටිසන්ධි වෙදිතබ්බාති ඉදං කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘පථවීකසිණජ්ඣානාදිවසෙන පටිලද්ධමහග්ගතසුගතියං ඨිතස්සා’’ති එවමාදිකෙ එව නයෙ අයම්පි පටිසන්ධි අවරුද්ධාති? න, තත්ථ රූපාවචරචුතිඅනන්තරාය එව පටිසන්ධියා වුත්තත්තා. තත්ථ හි ‘‘පථවීකසිණාදිකං වා නිමිත්තං මහග්ගතචිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. චක්ඛුසොතානං වා’’තිආදිකෙන රූපාවචරචුතියා එව අනන්තරා පටිසන්ධි වුත්තාති විඤ්ඤායති. අථාපි යථාසම්භවයොජනාය අයම්පි පටිසන්ධි තත්ථෙව අවරුද්ධා, අරූපාවචරචුතිඅනන්තරා පන රූපාවචරපටිසන්ධි නත්ථි, අරූපාවචරෙ ච උපරූපරිචුතියා හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා පටිසන්ධීති චතුත්ථාරුප්පචුතියා නවත්තබ්බාරම්මණා පටිසන්ධි නත්ථි. තෙන තතො තත්ථෙව අතීතාරම්මණා කාමාවචරෙ ච අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි ඉතරාහි ච යථාසම්භවං අතීතනවත්තබ්බාරම්මණා ආරුප්පපටිසන්ධි, අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණා ච කාමාවචරපටිසන්ධි යොජෙතබ්බාති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං විසුං උද්ධරණං කතං.

එවං ආරම්මණවසෙන එකවිධාය කාමාවචරසුගතිචුතියා දුවිධා දුග්ගතිපටිසන්ධි, දුග්ගතිචුතියා දුවිධා සුගතිපටිසන්ධි, කාමාවචරසුගතිචුතියා ද්විඑකද්විප්පකාරානං කාමරූපාරුප්පානං වසෙන පඤ්චවිධා සුගතිපටිසන්ධි, රූපාවචරචුතියා ච තථෙව පඤ්චවිධා, දුවිධාය ආරුප්පචුතියා පච්චෙකං ද්වින්නං ද්වින්නං කාමාරුප්පානං වසෙන අට්ඨවිධා ච පටිසන්ධි දස්සිතා, දුග්ගතිචුතියා පන එකවිධාය දුග්ගතිපටිසන්ධි දුවිධා න දස්සිතා, තං දස්සෙතුං ‘‘දුග්ගතියං ඨිතස්ස පනා’’තිආදිමාහ. යථාවුත්තා පන –

ද්විද්විපඤ්චප්පකාරා ච, පඤ්චාට්ඨදුවිධාපි ච;

චතුවීසති සබ්බාපි, තා හොන්ති පටිසන්ධියො.

‘‘කාමාවචරස්ස ¶ ¶ කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා’’තිආදිනා (ධ. ස. 431, 455, 498) නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො දස්සිතප්පකාරොති උපනිස්සයපච්චයභාවමෙව දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ.

ආදිනා සහාතිආදිනා විමිස්සවිඤ්ඤාණෙන සහ. ඔමතො ද්වෙ වා තයො වා දසකා උප්පජ්ජන්තීති ගබ්භසෙය්යකානං වසෙන වුත්තං. අඤ්ඤත්ථ හි අනෙකෙ කලාපා සහ උප්පජ්ජන්ති. බ්රහ්මත්තභාවෙපි හි අනෙකගාවුතප්පමාණෙ අනෙකෙ කලාපා සහුප්පජ්ජන්තීති තිංසතො අධිකානෙව රූපානි හොන්ති ගන්ධරසාහාරානං පටික්ඛිත්තත්තා චක්ඛුසොතවත්ථුසත්තකජීවිතඡක්කභාවෙපි තෙසං බහුත්තා. අට්ඨකථායං පන තත්ථපි චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං ජීවිතනවකස්ස ච උප්පත්ති වුත්තා, පාළියං පන ‘‘රූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ ඨපෙත්වා අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති, පඤ්ච ධාතුයො පාතුභවන්තී’’ති වුත්තං, තථා ‘‘රූපධාතුයා ඡ ආයතනානි නව ධාතුයො’’ති සබ්බසඞ්ගහවසෙන තත්ථ විජ්ජමානායතනධාතුයො දස්සෙතුං වුත්තං. කථාවත්ථුම්හි ච ඝානායතනාදීනං විය ගන්ධායතනාදීනඤ්ච තත්ථ භාවො පටික්ඛිත්තො ‘‘අත්ථි තත්ථ ඝානායතනන්ති? ආමන්තා, අත්ථි තත්ථ ගන්ධායතනන්ති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’’තිආදිනා (කථා. 519), න ච අඵොට්ඨබ්බායතනානං පථවීධාතුආදීනං විය අගන්ධරසායතනානං ගන්ධරසානං තත්ථ භාවො සක්කා වත්තුං ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යතාවිනිමුත්තස්ස පථවීආදිසභාවස්ස විය ගන්ධරසභාවවිනිමුත්තස්ස ගන්ධරසසභාවස්ස අභාවා.

යදි ච ඝානසම්ඵස්සාදීනං කාරණභාවො නත්ථීති ආයතනානීති තෙන වුච්චෙය්යුං, ධාතු-සද්දො පන නිස්සත්තනිජ්ජීවවාචකොති ගන්ධධාතුරසධාතූති අවචනෙ නත්ථි කාරණං, ධම්මභාවො ච තෙසං එකන්තෙන ඉච්ඡිතබ්බො සභාවධාරණාදිලක්ඛණතො අඤ්ඤස්ස අභාවා, ධම්මානඤ්ච ආයතනභාවො එකන්තතො යමකෙ (යම. 1. ආයතනයමක.13) වුත්තො ‘‘ධම්මො ආයතනන්ති? ආමන්තා’’ති. තස්මා තෙසං ගන්ධරසායතනභාවාභාවෙපි කොචි ආයතනසභාවො වත්තබ්බො. යදි ච ඵොට්ඨබ්බභාවතො අඤ්ඤො පථවීධාතුආදිභාවො විය ගන්ධරසභාවතො අඤ්ඤො තෙසං කොචි සභාවො සියා, තෙසං ධම්මායතනෙ සඞ්ගහො. ගන්ධරසභාවෙ පන ආයතනභාවෙ ච සති ගන්ධො ච සො ආයතනඤ්ච ගන්ධායතනං, රසො ¶ ච සො ආයතනඤ්ච රසායතනන්ති ඉදමාපන්නමෙවාති ගන්ධරසායතනභාවො ච න සක්කා නිවාරෙතුං, ‘‘තයො ආහාරා’’ති (විභ. 993) ච වචනතො ¶ කබළීකාරාහාරස්ස තත්ථ අභාවො විඤ්ඤායති. තස්මා යථා පාළියා අවිරොධො හොති, තථා රූපගණනා කාතබ්බා. එවඤ්හි ධම්මතා න විලොමිතා හොතීති.

ජාතිඋණ්ණායාති ගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතඋණ්ණායාතිපි වදන්ති. සම්භවභෙදොති අත්ථිතාභෙදො. නිජ්ඣාමතණ්හිකා කිර නිච්චං දුක්ඛාතුරතාය කාමං සෙවිත්වා ගබ්භං න ගණ්හන්ති.

රූපීබ්රහ්මෙසු තාව ඔපපාතිකයොනිකෙසූති ඔපපාතිකයොනිකෙහි රූපීබ්රහ්මෙ නිද්ධාරෙති. ‘‘සංසෙදජොපපාතීසු අවකංසතො තිංසා’’ති එතං විවරන්තො ආහ ‘‘අවකංසතො පනා’’තිආදි, තං පනෙතං පාළියා න සමෙති. න හි පාළියං කාමාවචරානං සංසෙදජොපපාතිකානං අඝානකානං උපපත්ති වුත්තා. ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ (විභ. 1007) හි –

‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, කස්සචි දසායතනානි, කස්සචි අපරානි දසායතනානි, කස්සචි නවායතනානි, කස්සචි සත්තායතනානි පාතුභවන්තී’’ති –

වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති. තථා ‘‘දසායතනානි පාතුභවන්තී’’ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බං සියා, අඝානකඋපපත්තියා විජ්ජමානාය තික්ඛත්තුඤ්ච ‘‘නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති, න ච තං වුත්තං. එවං ධාතුපාතුභාවාදිපඤ්හෙසු යමකෙපි ඝානජිව්හාකායානං සහචාරිතා වුත්තාති.

චුතිපටිසන්ධීනං ඛන්ධාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානතා අභෙදො, අසමානතා භෙදො. නයමුඛමත්තං දස්සෙත්වා වුත්තං අවුත්තඤ්ච සබ්බං සඞ්ගණ්හිත්වා ආහ ‘‘අයං තාව අරූපභූමීසුයෙව නයො’’ති. රූපාරූපාවචරානං උපචාරස්ස බලවතාය තතො චවිත්වා දුග්ගතියං උපපත්ති නත්ථීති ‘‘එකච්චසුගතිචුතියා’’ති ආහ. එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධීති එත්ථ එකච්චග්ගහණස්ස පයොජනං මග්ගිතබ්බං. අයං පනෙත්ථාධිප්පායො සියා – නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීසු වුත්තා එකච්චෙ විනිපාතිකා තිහෙතුකාදිපටිසන්ධිකා, තෙසං තං පටිසන්ධිං විනිපාතභාවෙන දුග්ගතිපටිසන්ධීති ගහෙත්වා සබ්බසුගතිචුතියාව සා ¶ පටිසන්ධි හොති, න එකච්චසුගතිචුතියා එවාති තංනිවත්තනත්ථං එකච්චදුග්ගතිග්ගහණං කතං. අපායපටිසන්ධි එව හි එකච්චසුගතිචුතියා හොති, න ¶ සබ්බසුගතිචුතියා. අථ වා දුග්ගතිපටිසන්ධි දුවිධා එකච්චසුගතිචුතියා අනන්තරා දුග්ගතිචුතියා චාති. තත්ථ පච්ඡිමං වජ්ජෙත්වා පුරිමං එව ගණ්හිතුං ආහ ‘‘එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධී’’ති. අහෙතුකචුතියා සහෙතුකපටිසන්ධීති දුහෙතුකා තිහෙතුකා ච යොජෙතබ්බා. මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදීනං විය හි අහෙතුකචුතියා තිහෙතුකපටිසන්ධිපි හොතීති.

තස්ස තස්ස විපරීතතො ච යථායොගං යොජෙතබ්බන්ති ‘‘එකච්චසුගතිචුතියා එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධී’’තිආදීසු භෙදවිසෙසෙසු ‘‘එකච්චදුග්ගතිචුතියා එකච්චසුගතිපටිසන්ධී’’තිආදිනා යං යං යුජ්ජති, තං තං යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො. යුජ්ජමානමත්තාපෙක්ඛනවසෙන නපුංසකනිද්දෙසො කතො, යොජෙතබ්බන්ති වා භාවත්ථො දට්ඨබ්බො. අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණාතිආදීසු පන විපරීතයොජනා න කාතබ්බා. න හි මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණාය චුතියා අරූපභූමීසු අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණා පටිසන්ධි අත්ථි. චතුක්ඛන්ධාය අරූපචුතියා පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරපටිසන්ධීති එතස්ස විපරියායො සයමෙව යොජිතො. අතීතාරම්මණචුතියා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධීති එතස්ස ච විපරියායො නත්ථි එවාති. භෙදවිසෙසො එව ච එවං විත්ථාරෙන දස්සිතො, අභෙදවිසෙසො පන එකෙකස්මිං භෙදෙ තත්ථ තත්ථෙව චුතිපටිසන්ධියොජනාවසෙන යොජෙතබ්බො ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධාය කාමාවචරාය පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරා…පෙ… අවිතක්කඅවිචාරාය අවිතක්කඅවිචාරා’’ති, චතුක්ඛන්ධාය පන චතුක්ඛන්ධා සයමෙව යොජිතා. එතෙනෙව නයෙන සක්කා ඤාතුන්ති පඤ්චක්ඛන්ධාදීසු අභෙදවිසෙසො න දස්සිතොති. තතො හෙතුං විනාති තත්ථ හෙතුං විනා.

අඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධීනං බන්ධනානි අඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධිබන්ධනානි, තෙසං ඡෙදකානං. නිරුද්ධෙසු චක්ඛාදීසූති අතිමන්දභාවූපගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණානන්තරම්පි හි පුබ්බෙ චුති දස්සිතා. යමකෙ ච (යම. 1.ආයතනයමක.120) –

‘‘යස්ස ¶ චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣති, තස්ස මනායතනං නිරුජ්ඣතීති? ආමන්තා. යස්ස වා පන මනායතනං නිරුජ්ඣති, තස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣතීති? සචිත්තකානං අචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං මනායතනං නිරුජ්ඣති, නො ච තෙසං චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣති. සචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං මනායතනඤ්ච නිරුජ්ඣති, චක්ඛායතනඤ්ච නිරුජ්ඣතී’’ති –

ආදිනා ¶ චක්ඛායතනාදීනං චුතිචිත්තෙන සහ නිරොධො වුත්තොති. ලද්ධො අවසෙසො අවිජ්ජාදිකො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො එතෙනාති ලද්ධාවසෙසපච්චයො, සඞ්ඛාරො. අවිජ්ජාපටිච්ඡාදිතාදීනවෙ තස්මිං කම්මාදිවිසයෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවෙන උප්පත්තිට්ඨානභූතෙ තණ්හාය අප්පහීනත්තා එව පුරිමුප්පන්නාය ච සන්තතියා පරිණතත්තා පටිසන්ධිට්ඨානාභිමුඛං විඤ්ඤාණං නින්නපොණපබ්භාරං හුත්වා පවත්තතීති ආහ ‘‘තණ්හා නාමෙතී’’ති. සහජාතසඞ්ඛාරාති චුතිආසන්නජවනවිඤ්ඤාණසහජාතචෙතනා, සබ්බෙපි වා ඵස්සාදයො. තස්මිං පටිසන්ධිට්ඨානෙ කම්මාදිවිසයෙ විඤ්ඤාණං ඛිපන්ති, ඛිපන්තා විය තස්මිං විසයෙ පටිසන්ධිවසෙන විඤ්ඤාණපතිට්ඨානස්ස හෙතුභාවෙන පවත්තන්තීති අත්ථො.

තන්ති තං විඤ්ඤාණං, චුතිපටිසන්ධිතදාසන්නවිඤ්ඤාණානං සන්තතිවසෙන විඤ්ඤාණන්ති උපනීතෙකත්තං. තණ්හාය නාමියමානං…පෙ… පවත්තතීති නමනඛිපනපුරිමනිස්සයජහනාපරනිස්සයස්සාදනනිස්සයරහිතපවත්තනානි සන්තතිවසෙන තස්සෙවෙකස්ස විඤ්ඤාණස්ස හොන්ති, න අඤ්ඤස්සාති දස්සෙති. සන්තතිවසෙනාති ච වදන්තො ‘‘තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 1.396) ඉදඤ්ච මිච්ඡාගාහං පටික්ඛිපති. සති හි නානත්තනයෙ සන්තතිවසෙන එකත්තනයො හොතීති. ඔරිමතීරරුක්ඛවිනිබද්ධරජ්ජු විය පුරිමභවත්තභාවවිනිබන්ධං කම්මාදිආරම්මණං දට්ඨබ්බං, පුරිසො විය විඤ්ඤාණං, තස්ස මාතිකාතික්කමනිච්ඡා විය තණ්හා, අතික්කමනපයොගො විය ඛිපනකසඞ්ඛාරා. යථා ච සො පුරිසො පරතීරෙ පතිට්ඨහමානො පරතීරරුක්ඛවිනිබද්ධං කිඤ්චි අස්සාදයමානො අනස්සාදයමානො වා කෙවලං පථවියං සබලපයොගෙහෙව පතිට්ඨාති, එවමිදම්පි භවන්තරත්තභාවවිනිබද්ධං හදයවත්ථුනිස්සයං පඤ්චවොකාරභවෙ අස්සාදයමානං චතුවොකාරභවෙ අනස්සාදයමානං වා කෙවලං ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මෙහෙව පවත්තති. තත්ථ අස්සාදයමානන්ති පාපුණන්තං, පටිලභමානන්ති අත්ථො.

භවන්තරාදිපටිසන්ධානතොති ¶ භවන්තරස්ස ආදිසම්බන්ධනතො, භවන්තරාදයො වා භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසන්තරා, තෙසං පටිසන්ධානතොති අත්ථො. කම්මන්ති පටිසන්ධිජනකං කම්මං. සඞ්ඛාරාති චුතිආසන්නජවනවිඤ්ඤාණසහගතා ඛිපනකසඞ්ඛාරා.

සද්දාදිහෙතුකාති එත්ථ පටිඝොසො සද්දහෙතුකො, පදීපො පදීපන්තරාදිහෙතුකො, මුද්දා ලඤ්ඡනහෙතුකා, ඡායා ආදාසාදිගතමුඛාදිහෙතුකා. අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා හොන්තීති සද්දාදිපච්චයදෙසං ¶ අගන්ත්වා සද්දාදිහෙතුකා හොන්ති තතො පුබ්බෙ අභාවා, එවමිදම්පි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං න හෙතුදෙසං ගන්ත්වා තංහෙතුකං හොති තතො පුබ්බෙ අභාවා, තස්මා න ඉදං හෙතුදෙසතො පුරිමභවතො ආගතං පටිඝොසාදයො විය සද්දාදිදෙසතො, නාපි තත්ථ හෙතුනා විනා උප්පන්නං සද්දාදීහි විනා පටිඝොසාදයො වියාති අත්ථො. අථ වා අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා හොන්තීති පුබ්බෙ පච්චයදෙසෙ සන්නිහිතා හුත්වා තතො අඤ්ඤත්ර ගන්ත්වා තප්පච්චයා න හොන්ති උප්පත්තිතො පුබ්බෙ අභාවා, නාපි සද්දාදිපච්චයා න හොන්ති, එවමිදම්පීති වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. එස නයොති බීජඞ්කුරාදීසු සබ්බහෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු යථාසම්භවං යොජනා කාතබ්බාති දස්සෙති. ඉධාපි හි හෙතුහෙතුසමුප්පන්නවිඤ්ඤාණානං එකන්තමෙකත්තෙ සති න මනුස්සගතිකො දෙවගතිභූතො සියා, එකන්තනානත්තෙ න කම්මවතො ඵලං සියා. තතො ‘‘රත්තස්ස බීජං, රත්තස්ස ඵල’’න්තිආදිකස්ස විය ‘‘භූතපුබ්බාහං, භන්තෙ, රොහිතස්සො නාම ඉසී’’තිආදිකස්ස (සං. නි. 1.107) වොහාරස්ස ලොපො සියා, තස්මා එත්ථ සන්තානබන්ධෙ සති හෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු න එකන්තමෙව එකතා වා නානතා වා උපගන්තබ්බා. එත්ථ ච එකන්තඑකතාපටිසෙධෙන ‘‘සයංකතං සුඛං දුක්ඛ’’න්ති ඉමං දිට්ඨිං නිවාරෙති, එකන්තනානතාපටිසෙධෙන ‘‘පරංකතං සුඛං දුක්ඛ’’න්ති, හෙතුහෙතුසමුප්පන්නභාවවචනෙන ‘‘අධිච්චසමුප්පන්න’’න්ති. එත්ථාති එකසන්තානෙ.

චතුමධුරඅලත්තකරසාදිභාවනා අම්බමාතුලුඞ්ගාදිබීජානං අභිසඞ්ඛාරො. එත්ථ බීජං විය කම්මවා සත්තො, අභිසඞ්ඛාරො විය කම්මං, බීජස්ස අඞ්කුරාදිප්පබන්ධො විය සත්තස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණාදිප්පබන්ධො, තත්ථුප්පන්නස්ස මධුරස්ස රත්තකෙසරස්ස වා ඵලස්ස වා තස්සෙව බීජස්ස, තතො එව ච අභිසඞ්ඛාරතො භාවො විය කම්මකාරකස්සෙව සත්තස්ස, තංකම්මතො එව ¶ ච ඵලස්ස භාවො වෙදිතබ්බො. බාලසරීරෙ කතං විජ්ජාපරියාපුණනං සිප්පසික්ඛනං ඔසධප්පයොගො ච න වුඩ්ඪසරීරං ගච්ඡන්ති. අථ ච තංනිමිත්තං විජ්ජාපාටවං සිප්පජානනං අනාමයතා ච වුඩ්ඪසරීරෙ හොති, න ච තං අඤ්ඤස්ස හොති තංසන්තතිපරියාපන්නෙ එව වුඩ්ඪසරීරෙ උප්පජ්ජනතො, න ච යථාපයුත්තෙන විජ්ජාපරියාපුණනාදිනා විනා අඤ්ඤතො හොති තදභාවෙ අභාවතො. එවමිධාපි සන්තානෙ යං ඵලං, එතං නාඤ්ඤස්ස, න ච අඤ්ඤතොති යොජෙතබ්බං. න අඤ්ඤතොති එතෙන ච සඞ්ඛාරාභාවෙ ඵලාභාවමෙව දස්සෙති, නාඤ්ඤපච්චයනිවාරණං කරොති.

යම්පි වුත්තං, තත්ථ වදාමාති වචනසෙසො. තත්ථ වා උපභුඤ්ජකෙ අසති සිද්ධා භුඤ්ජකසම්මුතීති සම්බන්ධො. ඵලතීති සම්මුති ඵලතිසම්මුති.

එවං ¶ සන්තෙපීති අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ, තත්ථ ච යථාවුත්තදොසපරිහරණෙ සති සිද්ධෙති අත්ථො. පවත්තිතො පුබ්බෙති කම්මායූහනක්ඛණතො පුබ්බෙ. පච්ඡා චාති විපච්චනපවත්තිතො පච්ඡා ච. අවිපක්කවිපාකා කතත්තා චෙ පච්චයා, විපක්කවිපාකානම්පි කතත්තං සමානන්ති තෙසම්පි ඵලාවහතා සියාති ආසඞ්කානිවත්තනත්ථං ආහ ‘‘න ච නිච්චං ඵලාවහා’’ති. න විජ්ජමානත්තා වා අවිජ්ජමානත්තා වාති එතෙන විජ්ජමානත්තං අවිජ්ජමානත්තඤ්ච නිස්සාය වුත්තදොසෙව පරිහරති.

තස්සා පාටිභොගකිරියාය, භණ්ඩකීණනකිරියාය, ඉණගහණාදිකිරියාය වා කරණමත්තං තංකිරියාකරණමත්තං. තදෙව තදත්ථනිය්යාතනෙ පටිභණ්ඩදානෙ ඉණදානෙ ච පච්චයො හොති, අඵලිතනිය්යාතනාදිඵලන්ති අත්ථො.

අවිසෙසෙනාති ‘‘තිහෙතුකො තිහෙතුකස්සා’’තිආදිකං භෙදං අකත්වාව සාමඤ්ඤතො, පිණ්ඩවසෙනාති අත්ථො. සබ්බත්ථ උපනිස්සයපච්චයො බලවකම්මස්ස වසෙන යොජෙතබ්බො. ‘‘දුබ්බලඤ්හි උපනිස්සයපච්චයො න හොතී’’ති වක්ඛමානමෙවෙතං පට්ඨානවණ්ණනායන්ති. අවිසෙසෙනාති සබ්බපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං සහ සඞ්ගණ්හාති. ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදොති එත්ථ උද්ධච්චසහගතා කස්මා ගහිතාති විචාරෙතබ්බමෙතං. එකස්ස විඤ්ඤාණස්ස තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙති එකස්සෙව පච්චයභාවනියමො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ. පවත්තෙ හි සත්තන්නම්පි පච්චයොති අධිප්පායො. ‘‘තථා කාමාවචරදෙවලොකෙපි අනිට්ඨා රූපාදයො නත්ථී’’ති ¶ වුත්තං, දෙවානං පන පුබ්බනිමිත්තපාතුභාවකාලෙ මිලාතමාලාදීනං අනිට්ඨතා කථං න සියා.

ස්වෙව ද්වීසු භවෙසූති එත්ථ එකූනතිංසචෙතනාභෙදම්පි චිත්තසඞ්ඛාරං චිත්තසඞ්ඛාරභාවෙන එකත්තං උපනෙත්වා ‘‘ස්වෙවා’’ති වුත්තං. තදෙකදෙසො පන කාමාවචරචිත්තසඞ්ඛාරොව තෙරසන්නං නවන්නඤ්ච පච්චයො දට්ඨබ්බො. එකදෙසපච්චයභාවෙන හි සමුදායො වුත්තොති.

යත්ථ ච විත්ථාරප්පකාසනං කතං, තතො භවතො පට්ඨාය මුඛමත්තප්පකාසනං කාතුකාමො ආහ ‘‘ආදිතො පට්ඨායා’’ති. තෙන ‘‘ද්වීසු භවෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තතියජ්ඣානභූමිවසෙනාති එතෙන එකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසාමඤ්ඤෙන චතුත්ථජ්ඣානභූමි ච අසඤ්ඤාරුප්පවජ්ජා ගහිතාති වෙදිතබ්බා. යථාසම්භවන්ති එකවීසතියා කාමාවචරරූපාවචරකුසලවිපාකෙසු චුද්දසන්නං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච, සත්තන්නං පවත්තෙ එව. අයං යථාසම්භවො.

චතුන්නං ¶ විඤ්ඤාණානන්ති භවාදයො අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං, චතූසු අන්තොගධානං පන තිණ්ණං විඤ්ඤාණානං තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු ච පච්චයභාවො යොජෙතබ්බො, අවිඤ්ඤාණකෙ සත්තාවාසෙ සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණෙ අවිජ්ජමානෙපි තස්ස සඞ්ඛාරහෙතුකත්තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. එතස්මිඤ්ච මුඛමත්තප්පකාසනෙ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං දුග්ගතිආදීසු පවත්තියං කුසලවිපාකාදිවිඤ්ඤාණානං පච්චයභාවො භවෙසු වුත්තනයෙනෙව විඤ්ඤායතීති න වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

විඤ්ඤාණපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

228. සුත්තන්තාභිධම්මෙසු නාමරූපදෙසනාවිසෙසො දෙසනාභෙදො. තයො ඛන්ධාති එතං යදිපි පාළියං නත්ථි, අත්ථතො පන වුත්තමෙව හොතීති කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අණ්ඩජානඤ්ච අභාවකානන්ති යොජෙතබ්බං. සන්තතිසීසානීති කලාපසන්තානමූලානි. යදිපි විකාරරූපානි පටිසන්ධික්ඛණෙ න සන්ති, ලක්ඛණපරිච්ඡෙදරූපානි ¶ පන සන්තීති තානි අපරිනිප්ඵන්නානි පරමත්ථතො විවජ්ජෙන්තො ආහ ‘‘රූපරූපතො’’ති.

කාමභවෙ පන යස්මා සෙසඔපපාතිකානන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි කාමභවෙ ‘‘ඔපපාතිකා’’ති වුත්තා න සන්ති, යෙන සෙසග්ගහණං සාත්ථකං භවෙය්ය, අණ්ඩජගබ්භසෙය්යකෙහි පන ඔපපාතිකසංසෙදජා සෙසා හොන්තීති සෙසග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා බ්රහ්මකායිකාදිකෙහි ඔපපාතිකෙහි වුත්තෙහි සෙසෙ සන්ධාය ‘‘සෙසඔපපාතිකාන’’න්ති ආහ. තෙ පන අරූපිනොපි සන්තීති ‘‘කාමභවෙ’’ති වුත්තං, අපරිපුණ්ණායතනානං පන නාමරූපං යථාසම්භවං රූපමිස්සකවිඤ්ඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන සක්කා ධම්මගණනාතො විඤ්ඤාතුන්ති න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අවකංසතො ද්වෙ අට්ඨකානෙව උතුචිත්තසමුට්ඨානානි හොන්තීති සසද්දකාලං සන්ධාය ‘‘උක්කංසතො ද්වින්නං නවකාන’’න්ති වුත්තං. පුබ්බෙති ඛන්ධවිභඞ්ගෙති වදන්ති. තත්ථ හි ‘‘එකෙකචිත්තක්ඛණෙ ¶ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජමාන’’න්ති වුත්තං. ඉධෙව වා වුත්තං සන්තතිද්වයාදිකං සත්තකපරියොසානං සන්ධායාහ ‘‘පුබ්බෙ වුත්තං කම්මසමුට්ඨානං සත්තතිවිධ’’න්ති, තං පනුප්පජ්ජමානං එකෙකචිත්තක්ඛණෙ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජතීති ඉමිනාධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘එකෙකචිත්තක්ඛණෙ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජමාන’’න්ති. චතුද්දිසා වවත්ථාපිතාති අඤ්ඤමඤ්ඤසංසට්ඨසීසා මූලෙන චතූසු දිසාසු වවත්ථාපිතා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලිඞ්ගෙත්වා ඨිතා භින්නවාහනිකා විය.

පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියන්ති රූපාජනකකම්මජං පඤ්චවිඤ්ඤාණප්පවත්තිකාලං සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයඤ්ච සන්ධායාහ. තදා හි තතො නාමමෙව හොතීති, කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයා පන සදාපි උභයං හොතීති සක්කා වත්තුං, පච්ඡාජාතවිඤ්ඤාණපච්චයා ච රූපං උපත්ථද්ධං හොතීති. අසඤ්ඤෙසූතිආදි කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයං සන්ධාය වුත්තං, පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියන්ති භවඞ්ගාදිජනකකම්මතො අඤ්ඤෙන රූපුප්පත්තිකාලං නිරොධසමාපත්තිකාලං භවඞ්ගාදිඋප්පත්තිකාලතො අඤ්ඤකාලඤ්ච සන්ධාය වුත්තන්ති යුත්තං. භවඞ්ගාදිඋප්පත්තිකාලෙ හි තංජනකෙනෙව කම්මුනා උප්පජ්ජමානං රූපං, සො ච විපාකො කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයො හොතීති සක්කා වත්තුං. සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයානපෙක්ඛම්පි හි පවත්තියං කම්මෙන පවත්තමානං රූපං නාමඤ්ච න කම්මවිඤ්ඤාණානපෙක්ඛං හොතීති. සබ්බත්ථාති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච. සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයා ච නාමරූපඤ්ච යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. නාමඤ්ච ¶ රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති එත්ථ නාමරූප-සද්දො අත්තනො එකදෙසෙන නාම-සද්දෙන නාම-සද්දස්ස සරූපො, රූප-සද්දෙන ච රූප-සද්දස්ස, තස්මා ‘‘සරූපානං එකසෙසො’’ති නාමරූප-සද්දස්ස ඨානං ඉතරෙසඤ්ච නාමරූප-සද්දානං අදස්සනං දට්ඨබ්බං.

විපාකතො අඤ්ඤං අවිපාකං. යතො ද්විධා මතං, තතො යුත්තමෙව ඉදන්ති යොජෙතබ්බං. කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙති ආදි-සද්දෙන අකුසලකිරියචිත්තක්ඛණෙ විය විපාකචිත්තක්ඛණෙපි විපාකාජනකකම්මසමුට්ඨානං සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. විපාකචිත්තක්ඛණෙ පන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන උභයඤ්ච උපලබ්භතීති තාදිසවිපාකචිත්තක්ඛණවජ්ජනත්ථං ‘‘කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙ’’ති වුත්තං.

සුත්තන්තිකපරියායෙනාති පට්ඨානෙ රූපානං උපනිස්සයපච්චයස්ස අවුත්තත්තා වුත්තං, සුත්තන්තෙ පන ‘‘යස්මිං සති යං හොති, අසති ච න හොති, සො තස්ස උපනිස්සයො නිදානං හෙතු පභවො’’ති ¶ කත්වා ‘‘විඤ්ඤාණූපනිසං නාමරූප’’න්ති රූපස්ස ච විඤ්ඤාණූපනිස්සයතා වුත්තා. වනපත්ථපරියායෙ ච වනසණ්ඩගාමනිගමනගරජනපදපුග්ගලූපනිස්සයො ඉරියාපථවිහාරො, තතො ච චීවරාදීනං ජීවිතපරික්ඛාරානං කසිරෙන ච අප්පකසිරෙන ච සමුදාගමනං වුත්තං, න ච වනසණ්ඩාදයො ආරම්මණූපනිස්සයාදිභාවං ඉරියාපථානං චීවරාදිසමුදාගමනස්ස ච භජන්ති, තස්මා විනා අභාවො එව ච සුත්තන්තපරියායතො උපනිස්සයභාවො දට්ඨබ්බො. නාමස්ස අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං කම්මාරම්මණපටිසන්ධිආදිකාලෙ ආරම්මණපච්චයොව හොතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති රූපස්සෙව සුත්තන්තිකපරියායතො එකධා පච්චයභාවො වුත්තො. සසංසයස්ස හි රූපස්ස තංපච්චයො හොතීති වුත්තෙ නාමස්ස හොතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති.

පවත්තස්ස පාකටත්තා අපාකටං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා පුච්ඡති ‘‘කථං පනෙත’’න්තිආදිනා. සුත්තතො නාමං, යුත්තිතො රූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතීති ජානිතබ්බං. යුත්තිතො සාධෙත්වා සුත්තෙන තං දළ්හං කරොන්තො ‘‘කම්මසමුට්ඨානස්සපි හී’’තිආදිමාහ. චිත්තසමුට්ඨානස්සෙවාති චිත්තසමුට්ඨානස්ස විය. යස්මා නාමරූපමෙව පවත්තමානං දිස්සති, තස්මා තදෙව වදන්තෙන අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං. සුඤ්ඤතාපකාසනඤ්හි ධම්මචක්කප්පවත්තනන්ති අධිප්පායො. නාමරූපමත්තතාවචනෙනෙව වා පවත්තියා දුක්ඛසච්චමත්තතා වුත්තා, දුක්ඛසච්චප්පකාසනෙන ච තස්ස සමුදයො, තස්ස ච ¶ නිරොධො, නිරොධගාමී ච මග්ගො පකාසිතො එව හොති. අහෙතුකස්ස දුක්ඛස්ස හෙතුනිරොධා, අනිරුජ්ඣනකස්ස ච අභාවා, නිරොධස්ස ච උපායෙන විනා අනධිගන්තබ්බත්තාති චතුසච්චප්පකාසනං ධම්මචක්කප්පවත්තනං යොජෙතබ්බං.

නාමරූපපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

229. නියමතොති ච ඉදං චතුන්නං භූතානං, ඡන්නං වත්ථූනං, ජීවිතස්ස ච යථාසම්භවං සහජාතනිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියාදිනා එකන්තෙන සළායතනස්ස පවත්තමානස්ස පච්චයභාවං සන්ධාය වුත්තං. රූපායතනාදීනං පන සහජාතනිස්සයානුපාලනභාවො නත්ථීති අග්ගහණං වෙදිතබ්බං. ආරම්මණාරම්මණපුරෙජාතාදිභාවො ¶ ච තෙසං න සන්තතිපරියාපන්නානමෙව, න ච චක්ඛාදීනං විය එකප්පකාරෙනෙවාති අනියමතො පච්චයභාවො. නියමතො…පෙ… ජීවිතින්ද්රියන්ති එවන්ති එත්ථ එවං-සද්දෙන වා රූපායතනාදීනම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එත්ථ යදිපි ඡට්ඨායතනසළායතන-සද්දානං සද්දතො සරූපතා නත්ථි, අත්ථතො පන සළායතනෙකදෙසොව ඡට්ඨායතනන්ති එකදෙසසරූපතා අත්ථීති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. අත්ථතොපි හි සරූපානං එකදෙසසරූපෙකසෙසං ඉච්ඡන්ති ‘‘වඞ්කො ච කුටිලො ච කුටිලා’’ති, තස්මා අත්ථතො එකදෙසසරූපානඤ්ච එකසෙසෙන භවිතබ්බන්ති.

අථ වා ඡට්ඨායතනඤ්ච මනායතනඤ්ච ඡට්ඨායතනන්ති වා, මනායතනන්ති වා, ඡට්ඨායතනඤ්ච ඡට්ඨායතනඤ්ච ඡට්ඨායතනන්ති වා, මනායතනඤ්ච මනායතනඤ්ච මනායතනන්ති වා එකසෙසං කත්වා චක්ඛාදීහි සහ ‘‘සළායතන’’න්ති වුත්තන්ති තමෙව එකසෙසං නාමමත්තපච්චයස්ස, නාමරූපපච්චයස්ස ච මනායතනස්ස වසෙන කතං අත්ථතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එවං කතෙකසෙසස්සා’’ති. යථාවුත්තොපි හි එකසෙසො අත්ථතො ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්චාති එවං කතො නාම හොතීති. සබ්බත්ථ ච එකසෙසෙ කතෙ එකවචනනිද්දෙසො ¶ කතෙකසෙසානං සළායතනාදිසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤවසෙන කතොති දට්ඨබ්බො. අබ්යාකතවාරෙ වක්ඛතීති කිඤ්චාපි අකුසලවාරෙ කුසලවාරෙ ච ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති වුත්තං, සුත්තන්තභාජනීයෙ පන විපාකඡට්ඨායතනමෙව ගහිතන්ති අධිප්පායෙන අබ්යාකතවාරමෙව සාධකභාවෙන උදාහටන්ති දට්ඨබ්බං. පච්චයනයෙ පන ‘‘ඡට්ඨා හොති තං අවකංසතො’’තිආදිනා අවිපාකස්සපි පච්චයො උද්ධටො, සො නිරවසෙසං වත්තුකාමතාය උද්ධටොති වෙදිතබ්බො. ඉධ සඞ්ගහිතන්ති ඉධ එකසෙසනයෙන සඞ්ගහිතං, තත්ථ අබ්යාකතවාරෙ ලොකියවිපාකභාජනීයෙ විභත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

නෙය්යන්ති ඤෙය්යං. උක්කංසාවකංසොති එත්ථ සත්තධා පච්චයභාවතො උක්කංසො අට්ඨධා පච්චයභාවො, තතො පන නවධා තතො වා දසධාති අයං උක්කංසො, අවකංසො පන දසධා පච්චයභාවතො නවධා පච්චයභාවො, තතො අට්ඨධා, තතො සත්තධාති එවං වෙදිතබ්බො, න පන සත්තධා පච්චයභාවතො එව ද්වෙපි උක්කංසාවකංසා යොජෙතබ්බා තතො අවකංසාභාවතොති.

හදයවත්ථුනො සහායං හුත්වාති එතෙන අරූපෙ විය අසහායං නාමං න හොති, හදයවත්ථු ච ¶ නාමෙන සහ ඡට්ඨායතනස්ස පච්චයො හොතීති එත්තකමෙව දස්සෙති, න පන යථා හදයවත්ථු පච්චයො හොති, තථා නාමම්පීති අයමත්ථො අධිප්පෙතො. වත්ථු හි විප්පයුත්තපච්චයො හොති, න නාමං, නාමඤ්ච විපාකහෙතාදිපච්චයො හොති, න වත්ථූති. පවත්තෙ අරූපධම්මා කම්මජරූපස්ස ඨිතිප්පත්තස්සෙව පච්චයා හොන්ති, න උප්පජ්ජමානස්සාති විප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතා ච පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තාදයො එව චක්ඛාදීනං යොජෙතබ්බා.

අවසෙසමනායතනස්සාති එත්ථ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධභවෙ පනා’’ති එතස්ස අනුවත්තමානත්තා පඤ්චවොකාරභවෙ එව පවත්තමානං පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි අවසෙසමනායතනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නාමරූපස්ස සහජාතාදිසාධාරණපච්චයභාවො සම්පයුත්තාදිඅසාධාරණපච්චයභාවො ච යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො.

සළායතනපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

230. ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ¶ ඵස්සො’’ති අභිධම්මභාජනීයපාළි ආරුප්පං සන්ධාය වුත්තාති ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සොති පාළිඅනුසාරතො’’ති ආහ. අජ්ඣත්තන්ති සසන්තතිපරියාපන්නමෙව ගණ්හාති. තඤ්හි සසන්තතිපරියාපන්නකම්මනිබ්බත්තං තාදිසස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති, රූපාදීනි පන බහිද්ධා අනුපාදින්නානි ච ඵස්සස්ස ආරම්මණං හොන්ති, න තානි චක්ඛාදීනි විය සසන්තතිපරියාපන්නකම්මකිලෙසනිමිත්තපවත්තිභාවෙන ඵස්සස්ස පච්චයොති පඨමාචරියවාදෙ න ගහිතානි, දුතියාචරියවාදෙ පන යථා තථා වා පච්චයභාවෙ සති න සක්කා වජ්ජෙතුන්ති ගහිතානීති.

යදි සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භවෙය්ය, ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති එකස්ස වචනං යුජ්ජෙය්ය. අථාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා සම්භවෙය්යුං, තථාපි සබ්බායතනෙහි සබ්බඵස්සසම්භවතො ආයතනභෙදෙන ඵස්සභෙදො නත්ථීති තදභෙදවසෙන එකස්ස වචනං යුජ්ජෙය්ය, තථා පන අසම්භවතො න යුත්තන්ති චොදෙති ‘‘න සබ්බායතනෙහී’’තිආදිනා. අඤ්ඤස්සපි වා අසම්භවන්තස්ස ¶ විධානස්ස බොධනත්ථමෙව ‘‘නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා’’ති වුත්තං, ‘‘න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොතී’’ති ඉදමෙව පන එකඵස්සවචනස්ස අයුත්තදීපකං කාරණන්ති වෙදිතබ්බං. නිදස්සනවසෙන වා එතං වුත්තං, නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා සම්භොන්ති, එවං න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොති, තස්මා එකස්ස වචනං අයුත්තන්ති. පරිහාරං පන අනෙකායතනෙහි එකඵස්සස්ස සම්භවතොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිදං විස්සජ්ජන’’න්තිආදිමාහ. එකොපි අනෙකායතනප්පභවො එකොපනෙකායතනප්පභවො. ඡධාපච්චයත්තෙ පඤ්චවිභාවයෙති එවං සෙසෙසුපි යොජනා. තථා චාති පච්චුප්පන්නානි රූපාදීනි පච්චුප්පන්නඤ්ච ධම්මායතනපරියාපන්නං රූපරූපං සන්ධාය වුත්තං. ආරම්මණපච්චයමත්තෙනාති තං සබ්බං අපච්චුප්පන්නං අඤ්ඤඤ්ච ධම්මායතනං සන්ධාය වුත්තං.

ඵස්සපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

231. ‘‘සෙසාන’’න්ති ¶ එත්ථ සම්පටිච්ඡනස්ස චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො පඤ්ච යදිපි අනන්තරාදීහිපි පච්චයා හොන්ති, අනන්තරාදීනං පන උපනිස්සයෙ අන්තොගධත්තා සන්තීරණතදාරම්මණානඤ්ච සාධාරණස්ස තස්ස වසෙන ‘‘එකධා’’ති වුත්තං.

තෙභූමකවිපාකවෙදනානම්පි සහජාතමනොසම්ඵස්සසඞ්ඛාතො සො ඵස්සො අට්ඨධා පච්චයො හොතීති යොජෙතබ්බං. පච්චයං අනුපාදින්නම්පි කෙචි ඉච්ඡන්තීති ‘‘යා පනා’’තිආදිනා මනොද්වාරාවජ්ජනඵස්සස්ස පච්චයභාවො වුත්තො, තඤ්ච මුඛමත්තදස්සනත්ථං දට්ඨබ්බං. එතෙන නයෙන සබ්බස්ස අනන්තරස්ස අනානන්තරස්ස ච ඵස්සස්ස තස්සා තස්සා විපාකවෙදනාය උපනිස්සයතා යොජෙතබ්බාති.

වෙදනාපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

232. මමත්තෙනාති ¶ සම්පියායමානෙන, අස්සාදනතණ්හායාති වුත්තං හොති. තත්ථ පුත්තො විය වෙදනා දට්ඨබ්බා, ඛීරාදයො විය වෙදනාය පච්චයභූතා රූපාදයො, ඛීරාදිදායිකා ධාති විය රූපාදිඡළාරම්මණදායකා චිත්තකාරාදයො ඡ. තත්ථ වෙජ්ජො රසායනොජාවසෙන තදුපත්ථම්භිතජීවිතවසෙන ච ධම්මාරම්මණස්ස දායකොති දට්ඨබ්බො. ආරම්මණපච්චයො උප්පජ්ජමානස්ස ආරම්මණමත්තමෙව හොති, න උපනිස්සයො විය උප්පාදකොති උප්පාදකස්ස උපනිස්සයස්සෙව වසෙන ‘‘එකධාවා’’ති වුත්තං. උපනිස්සයෙන වා ආරම්මණූපනිස්සයො සඞ්ගහිතො, තෙන ච ආරම්මණභාවෙන තංසභාවො අඤ්ඤොපි ආරම්මණභාවො දීපිතො හොතීති උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

යස්මා වාතිආදිනා න කෙවලං විපාකසුඛවෙදනා එව, තිස්සොපි පන වෙදනා විපාකා විසෙසෙන තණ්හාය උපනිස්සයපච්චයො, අවිසෙසෙන ඉතරා චාති දස්සෙති. උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතාති තස්මා සාපි භිය්යො ඉච්ඡනවසෙන තණ්හාය උපනිස්සයොති අධිප්පායො ¶ . උපෙක්ඛා පන අකුසලවිපාකභූතා අනිට්ඨත්තා දුක්ඛෙ අවරොධෙතබ්බා, ඉතරා ඉට්ඨත්තා සුඛෙති සා දුක්ඛං විය සුඛං විය ච උපනිස්සයො හොතීති සක්කා වත්තුන්ති. ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති වචනෙන සබ්බස්ස වෙදනාවතො පච්චයස්ස අත්ථිතාය තණ්හුප්පත්තිප්පසඞ්ගෙ තංනිවාරණත්ථමාහ ‘‘වෙදනාපච්චයා චාපී’’තිආදි.

නනු ‘‘අනුසයසහායා වෙදනා තණ්හාය පච්චයො හොතී’’ති වචනස්ස අභාවා අතිප්පසඞ්ගනිවත්තනං න සක්කා කාතුන්ති? න, වට්ටකථාය පවත්තත්තා. වට්ටස්ස හි අනුසයවිරහෙ අභාවතො අනුසයසහිතායෙව පච්චයොති අත්ථතො වුත්තමෙතං හොතීති. අථ වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’ති අනුවත්තමානත්තා අනුසයසහිතාව පච්චයොති විඤ්ඤායති. ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති ච එත්ථ වෙදනාපච්චයා එව තණ්හා, න වෙදනාය විනාති අයං නියමො විඤ්ඤායති, න වෙදනාපච්චයා තණ්හා හොති එවාති, තස්මා අතිප්පසඞ්ගො නත්ථි එවාති.

වුසීමතොති වුසිතවතො, වුසිතබ්රහ්මචරියවාසස්සාති අත්ථො. වුස්සතීති වා ‘‘වුසී’’ති මග්ගො ¶ වුච්චති, සො එතස්ස වුත්ථො අත්ථීති වුසීමා. අග්ගඵලං වා පරිනිට්ඨිතවාසත්තා ‘‘වුසී’’ති වුච්චති, තං එතස්ස අත්ථීති වුසීමා.

තණ්හාපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

233. සස්සතො අත්තාති ඉදං පුරිමදිට්ඨිං උපාදියමානං උත්තරදිට්ඨිං නිදස්සෙතුං වුත්තං. යථා හි එසා දිට්ඨි දළ්හීකරණවසෙන පුරිමං උත්තරා උපාදියති, එවං ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිකාපීති. අත්තග්ගහණං පන අත්තවාදුපාදානන්ති න ඉදං දිට්ඨුපාදානදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. ලොකො චාති වා අත්තග්ගහණවිනිමුත්තං ගහණං දිට්ඨුපාදානභූතං ඉධ පුරිමදිට්ඨිඋත්තරදිට්ඨිවචනෙහි වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙ පන සඞ්ඛෙපතො තණ්හාදළ්හත්තං, සඞ්ඛෙපතො දිට්ඨිමත්තමෙව, විත්ථාරතො පනා’’ති එවං ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො සඞ්ඛෙපං විත්ථාරඤ්ච නිද්ධාරෙතීති. ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙති නිද්ධාරණෙ භුම්මං දට්ඨබ්බං.

පකතිඅණුආදීනං ¶ සස්සතගාහපුබ්බඞ්ගමො, සරීරස්ස උච්ඡෙදග්ගාහපුබ්බඞ්ගමො ච තෙසං සාමිභූතො කොචි සස්සතො උච්ඡිජ්ජමානො වා අත්තා අත්ථීති අත්තග්ගාහො කදාචි හොතීති ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං. යෙභුය්යෙන පඨමං අත්තවාදුපාදානන්තිආදිනා වා සම්බන්ධො.

යදිපි භවරාගජවනවීථි සබ්බපඨමං පවත්තති ගහිතප්පටිසන්ධිකස්ස භවනිකන්තියා පවත්තිතබ්බත්තා, සො පන භවරාගො තණ්හාදළ්හත්තං න හොතීති මඤ්ඤමානො න කාමුපාදානස්ස පඨමුප්පත්තිමාහ. තණ්හා කාමුපාදානන්ති පන විභාගස්ස අකරණෙ සබ්බාපි තණ්හා කාමුපාදානන්ති, කරණෙපි කාමරාගතො අඤ්ඤාපි තණ්හා දළ්හභාවං පත්තා කාමුපාදානන්ති තස්ස අරහත්තමග්ගවජ්ඣතා වුත්තා.

උප්පත්තිට්ඨානභූතා චිත්තුප්පාදා විසයො. පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ආලයො, තත්ථ රමතීති ආලයරාමා ¶ , පජා. තෙනෙව සා ආලයරාමතා ච සකසන්තානෙ පරසන්තානෙ ච පාකටා හොතීති. උපනිස්සයවචනෙන ආරම්මණානන්තරපකතූපනිස්සයා වුත්තාති අනන්තරපච්චයාදීනම්පි සඞ්ගහො කතො හොති.

උපාදානපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

234. ඵලවොහාරෙන කම්මභවො භවොති වුත්තොති උපපත්තිභවනිබ්බචනමෙව ද්වයස්සපි සාධාරණං කත්වා වදන්තො ආහ ‘‘භවතීති භවො’’ති. භවං ගච්ඡතීති නිප්ඵාදනඵලවසෙන අත්තනො පවත්තිකාලෙ භවාභිමුඛං හුත්වා පවත්තතීති අත්ථො, නිබ්බත්තනමෙව වා එත්ථ ගමනං අධිප්පෙතං.

සඤ්ඤාවතං භවො සඤ්ඤාභවොති එත්ථ වන්තු-සද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො, තස්ස වා අත්ථෙ අකාරං කත්වා ‘‘සඤ්ඤභවො’’තිපි පාඨො. වොකිරීයති පසාරීයති විත්ථාරීයතීති වොකාරො, වොකිරණං වා වොකාරො, සො එකස්මිං පවත්තත්තා එකො වොකාරොති වුත්තො, පදෙසපසටුප්පත්තීති අත්ථො.

චෙතනාසම්පයුත්තා ¶ වා…පෙ… සඞ්ගහිතාති ආචයගාමිතාය කම්මසඞ්ඛාතතං දස්සෙත්වා කම්මභවෙ සඞ්ගහිතභාවං පරියායෙන වදති, නිප්පරියායෙන පන චෙතනාව කම්මභවො. වුත්තඤ්හි ‘‘කම්මභවො තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සම්පයුත්තො, එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තො’’ති (ධාතු. 244). උපපත්තිභවො තීහිපි තිකෙහි වුත්තා උපපත්තික්ඛන්ධාව. යථාහ ‘‘උපපත්තිභවො කාමභවො සඤ්ඤාභවො පඤ්චවොකාරභවො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි එකාදසහායතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතො’’තිආදි (ධාතු. 67). යදි හි අනුපාදින්නකානම්පි ගහණං සියා, ‘‘ද්වාදසහායතනෙහි අට්ඨාරසහි ධාතූහී’’ති වත්තබ්බං සියාති.

සඞ්ඛාරභවානං ධම්මභෙදතො න සඞ්ඛාරා එව පුන වුත්තාති ‘‘සාත්ථකමෙවිදං පුනවචන’’න්ති එතං න ¶ යුත්තන්ති චෙ? න, භවෙකදෙසභාවෙන සඞ්ඛාරානං භවොති පුන වුත්තත්තා. පරෙන වා ධම්මවිසෙසං අගණෙත්වා පුනවචනං චොදිතන්ති චොදකාභිලාසවසෙන ‘‘සාත්ථකමෙවිදං පුනවචන’’න්ති වුත්තං.

කාමභවාදිනිබ්බත්තනකස්ස කම්මස්ස කාමභවාදිභාවො ඵලවොහාරෙන අට්ඨකථායං වුත්තො. අන්තොගධෙ විසුං අගණෙත්වා අබ්භන්තරගතෙ එව කත්වා කාමභවාදිකෙ කම්මුපපත්තිභවවසෙන දුගුණෙ කත්වා ආහ ‘‘ඡ භවා’’ති.

අවිසෙසෙනාති උපාදානභෙදං අකත්වාති අත්ථො. උපාදානභෙදාකරණෙනෙව ච ද්වාදසප්පභෙදස්ස සඞ්ගහවසෙන සඞ්ගහතො ‘‘ඡ භවා’’ති වුත්තං.

ගොසීලෙන කුක්කුරසීලෙන ච සමත්තෙන සමාදින්නෙන ගුන්නං කුක්කුරානඤ්ච සහබ්යතා වුත්තාති සීලබ්බතුපාදානවතො ඣානභාවනා න ඉජ්ඣතීති මඤ්ඤමානා තෙන රූපාරූපභවා න හොන්තීති කෙචි වදන්ති, වක්ඛමානෙන පන පකාරෙන පච්චයභාවතො ‘‘තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති ආහ. අසුද්ධිමග්ගෙ ච සුද්ධිමග්ගපරාමසනං සීලබ්බතුපාදානන්ති සුද්ධිමග්ගපරාමසනෙන රූපාරූපාවචරජ්ඣානානං නිබ්බත්තනං න යුජ්ජතීති. පුරාණභාරතසීතාහරණපසුබන්ධවිධිආදිසවනං අසද්ධම්මසවනං. ආදි-සද්දෙන අසප්පුරිසූපනිස්සයං පුබ්බෙ ¶ ච අකතපුඤ්ඤතං අත්තමිච්ඡාපණිධිතඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තදන්තොගධා එවාති තස්මිං දුච්චරිතනිබ්බත්තෙ සුචරිතනිබ්බත්තෙ ච කාමභවෙ අන්තොගධා එවාති අත්ථො.

අන්තොගධාති ච සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවානං එකදෙසෙන අන්තොගධත්තා වුත්තං. න හි තෙ නිරවසෙසා කාමභවෙ අන්තොගධාති. සප්පභෙදස්සාති සුගතිදුග්ගතිමනුස්සාදිප්පභෙදවතො. කමෙන ච අවත්වා සීලබ්බතුපාදානස්ස අන්තෙ භවපච්චයභාවවචනං අත්තවාදුපාදානං විය අභිණ්හං අසමුදාචරණතො අත්තවාදුපාදානනිමිත්තත්තා ච.

හෙතුපච්චයප්පභෙදෙහීති එත්ථ මග්ගපච්චයො ච වත්තබ්බො. දිට්ඨුපාදානාදීනි හි මග්ගපච්චයා හොන්තීති.

ජාතිජරාමරණාදිපදනිද්දෙසවණ්ණනා

235. උපපත්තිභවුප්පත්තියෙව ¶ ජාතීති ආහ ‘‘න උපපත්තිභවො’’ති. ජායමානස්ස පන ජාති ජාතීති උපපත්තිභවොපි අසති අභාවා ජාතියා පච්චයොති සක්කා වත්තුං. ජායමානරූපපදට්ඨානතාපි හි රූපජාතියා වුත්තා ‘‘උපචිතරූපපදට්ඨානො (ධ. ස. අට්ඨ. 641) උපචයො, අනුප්පබන්ධරූපපදට්ඨානා සන්තතී’’ති.

ඛන්ධානං ජාතානං උඤ්ඤාතතානුඤ්ඤාතතාච හීනපණීතතා. ආදි-සද්දෙන සුවණ්ණදුබ්බණ්ණාදිවිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. අජ්ඣත්තසන්තානගතතො අඤ්ඤස්ස විසෙසකාරකස්ස කාරණස්ස අභාවා ‘‘අජ්ඣත්තසන්තානෙ’’ති ආහ.

තෙන තෙනාති ඤාතිබ්යසනාදිනා ජරාමරණතො අඤ්ඤෙන දුක්ඛධම්මෙන. උපනිස්සයකොටියාති උපනිස්සයංසෙන, උපනිස්සයලෙසෙනාති අත්ථො. යො හි පට්ඨානෙ අනාගතො සති භාවා අසති ච අභාවා සුත්තන්තිකපරියායෙන උපනිස්සයො, සො ‘‘උපනිස්සයකොටී’’ති වුච්චති.

ජාතිජරාමරණාදිපදනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

242. සමිතන්ති ¶ සඞ්ගතං, අබ්බොච්ඡින්නන්ති අත්ථො. කාමයානස්සාති කාමයමානස්ස, කාමො යානං එතස්සාති වා කාමයානො, තස්ස කාමයානස්ස. රුප්පතීති සොකෙන රුප්පති.

පරියුට්ඨානතාය තිට්ඨනසීලො පරියුට්ඨානට්ඨායී. ‘‘පරියුට්ඨට්ඨායිනො’’ති වා පාඨො, තත්ථ පරියුට්ඨාතීති පරියුට්ඨං, දිට්ඨිපරියුට්ඨං, තෙන තිට්ඨතීති පරියුට්ඨට්ඨායීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානීති ‘‘මාලා මිලායන්ති, වත්ථානි කිලිස්සන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, කායෙ වෙවණ්ණියං ඔක්කමති, දෙවො දෙවාසනෙ නාභිරමතී’’ති (ඉතිවු. 83) වුත්තානි පඤ්ච මරණපුබ්බනිමිත්තානීති අත්ථො. තානි හි දිස්වා කම්මනිබ්බත්තක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ උපපත්තිභවෙ භවඡන්දබලෙන ¶ දෙවානං බලවසොකො උප්පජ්ජතීති. බාලොති අවිද්වා. තෙන අවිජ්ජාය කාරණභාවං දස්සෙති. තිවිධන්ති තස්සාරුප්පකථාසවනකම්මකාරණාදස්සනමරණකාලකම්මොපට්ඨානනිදානං සොකාදිදුක්ඛං. ආසවෙ සාධෙන්තීති ආසවෙ ගමෙන්ති බොධෙන්තීති අත්ථො.

එවං සතීති අවිදිතාදිතාය අනාදිභාවෙ සති. ආදිමත්තකථනන්තිආදි එතස්ස අත්ථීති ආදිමං, භවචක්කං. තස්ස භාවො ආදිමත්තං, තස්ස කථනං ආදිමත්තකථනං. විසෙසනිවත්තිඅත්ථො වා මත්ත-සද්දො, සති අනාදිභාවෙ අවිජ්ජා ආදිම්හි මජ්ඣෙ පරියොසානෙ ච සබ්බත්ථ සියාති ආදිමත්තාය අවිජ්ජාය කථනං විරුජ්ඣතීති අත්ථො. අවිජ්ජාග්ගහණෙනාති අවිජ්ජාය උප්පාදනෙන කථනෙන, අප්පහානෙන වා, අත්තනො සන්තානෙ සන්නිහිතභාවකරණෙනාති අත්ථො. කම්මාදීනීති කම්මවිපාකවට්ටානි. වට්ටකාරණභාවෙන පධානත්තා ‘‘පධානධම්මො’’ති අවිජ්ජා කථිතා. වදතීති වදො. වෙදෙති, වෙදියතීති වා වෙදෙය්යො, සුඛාදිං අනුභවති, සබ්බවිසයෙ වා ජානාති, ‘‘සුඛිතො’’තිආදිනා අත්තනා පරෙහි ච ජානාති ඤායති චාති අත්ථො. බ්රහ්මාදිනා වා අත්තනා වාති වා-සද්දො ච-සද්දත්ථො. තෙනාහ ‘‘කාරකවෙදකරහිත’’න්ති ච-සද්දත්ථසමාසං.

ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤන්ති අවිජ්ජාදීනං ද්වාදසවිධානං සුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤං, චතුබ්බිධම්පි වා සුඤ්ඤතං එකං කත්වා ද්වාදසඞ්ගතාය ද්වාදසවිධාති තාය ද්වාදසවිධාය සුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤන්ති අත්ථො.

පුබ්බන්තාහරණතොති ¶ පුබ්බන්තතො පච්චුප්පන්නවිපාකස්ස ආහරණතො පරිච්ඡින්නවෙදනාවසානං එතං භවචක්කන්ති අත්ථො. භවචක්කෙකදෙසොපි හි භවචක්කන්ති වුච්චති. වෙදනා වා තණ්හාසහායාය අවිජ්ජාය පච්චයො හොතීති වෙදනාතො අවිජ්ජා, තතො සඞ්ඛාරාති සම්බජ්ඣනතො වෙදනාවසානං භවචක්කන්ති යුත්තමෙතං, එවං තණ්හාමූලකෙ ච යොජෙතබ්බං. ද්වින්නම්පි හි අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුප්පවෙසො හොතීති. අවිජ්ජා ධම්මසභාවං පටිච්ඡාදෙත්වා විපරීතාභිනිවෙසං කරොන්තී දිට්ඨිචරිතෙ සංසාරෙ නයති, තෙසං වා සංසාරං සඞ්ඛාරාදිපවත්තිං නයති පවත්තෙතීති ‘‘සංසාරනායිකා’’ති වුත්තා. ඵලුප්පත්තියාති කත්තුනිද්දෙසො. විඤ්ඤාණාදිපච්චුප්පන්නඵලුප්පත්ති හි ඉධ දිට්ඨා, අදිට්ඨානඤ්ච පුරිමභවෙ අත්තනො හෙතූනං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරානං ඵලං අජනෙත්වා අනුපච්ඡිජ්ජනං පකාසෙති. අථ වා පුරිමභවචක්කං දුතියෙන සම්බන්ධං වුත්තන්ති වෙදනාසඞ්ඛාතස්ස ඵලස්ස උප්පත්තියා තණ්හාදීනං හෙතූනං අනුපච්ඡෙදං පකාසෙති, තස්මා ඵලුප්පත්තියා කාරණභූතාය පඨමස්ස භවචක්කස්ස හෙතූනං අනුපච්ඡෙදප්පකාසනතොති අත්ථො. සඞ්ඛාරාදීනමෙව වා ඵලානං උප්පත්තියා ¶ අවිජ්ජාදීනං හෙතූනං ඵලං අජනෙත්වා අනුපච්ඡෙදමෙව, විඤ්ඤාණාදිහෙතූනං වා සඞ්ඛාරාදීනං අනුබන්ධනමෙව පකාසෙති පඨමං භවචක්කං, න දුතියං විය පරියොසානම්පීති ‘‘ඵලුප්පත්තියා හෙතූනං අනුපච්ඡෙදප්පකාසනතො’’ති වුත්තං. ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති එත්ථ අපරිපුණ්ණායතනකලලරූපං වත්වා තතො උද්ධං ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති සළායතනප්පවත්ති වුත්තාති ආහ ‘‘අනුපුබ්බපවත්තිදීපනතො’’ති. ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති එත්ථ න ආයතනානං කමෙන උප්පත්ති වුත්තාති ආහ ‘‘සහුප්පත්තිදීපනතො’’ති.

හෙතුආදිපුබ්බකා තයො සන්ධී එතස්සාති හෙතුඵලහෙතුපුබ්බකතිසන්ධි, භවචක්කං. හෙතුඵලහෙතුඵලවසෙන චතුප්පභෙදො අඞ්ගානං සඞ්ගහො එතස්සාති චතුභෙදසඞ්ගහං. සරූපතො අවුත්තාපි තස්මිං තස්මිං සඞ්ගහෙ ආකිරීයන්ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිග්ගහණෙහි පකාසීයන්තීති ආකාරා, අතීතහෙතුආදීනං වා පකාරා ආකාරා. කිලෙසකම්මවිපාකා විපාකකිලෙසකම්මෙහි සම්බන්ධා හුත්වා පුනප්පුනං පරිවත්තන්තීති තෙසු වට්ටනාමං ආරොපෙත්වා ‘‘තිවට්ට’’න්ති වුත්තං, වට්ටෙකදෙසත්තා වා ‘‘වට්ටානී’’ති වුත්තානි.

සන්ධීනං ආදිපරියොසානවවත්ථිතාති සන්ධීනං පුබ්බාපරවවත්ථිතාති අත්ථො.

‘‘යා ¶ කාචි වා පන චෙතනා භවො, චෙතනාසම්පයුත්තා ආයූහනසඞ්ඛාරා’’ති ඉදං ඉමිස්සා ධම්මට්ඨිතිඤාණභාජනීයෙ වුත්තාය පටිසම්භිදාපාළියා (පටි. ම. 1.47) වසෙන වුත්තං. එත්ථ හි ‘‘චෙතනා භවො’’ති ආගතාති. භවනිද්දෙසෙ පන ‘‘සාත්ථතො’’ති එත්ථ ‘‘චෙතනාව සඞ්ඛාරා, භවො පන චෙතනාසම්පයුත්තාපී’’ති විභඞ්ගපාළියා වසෙන දස්සිතං. ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’තිආදිනා හි සඞ්ඛාරානං චෙතනාභාවො විභඞ්ගපාළියං (විභ. 226) වුත්තොති. තත්ථ පටිසම්භිදාපාළියං ‘‘චෙතනාසම්පයුත්තා විපාකධම්මත්තා සවිපාකෙන ආයූහනසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණකිච්චෙන සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තා. විභඞ්ගපාළියං (විභ. 234) ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්මං කම්මභවො’’ති භවස්ස පච්චයභාවෙන භවගාමිභාවතො කම්මසංසට්ඨසහායතාය කම්මභාවතො ච උපපත්තිභවං භාවෙන්තීති භවොති වුත්තා, උපපත්තිභවභාවනකිච්චං පන චෙතනාය සාතිසයන්ති පටිසම්භිදාපාළියං චෙතනා ‘‘භවො’’ති වුත්තා, භවාභිසඞ්ඛරණකිච්චං චෙතනාය සාතිසයන්ති විභඞ්ගපාළියං ‘‘කුසලා චෙතනා’’තිආදිනා චෙතනා ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තා, තස්මා තෙන තෙන පරියායෙන උභයං උභයත්ථ වත්තුං යුත්තන්ති නත්ථෙත්ථ විරොධො ¶ . ගහණන්ති කාමුපාදානං කිච්චෙනාහ. පරාමසනන්ති ඉතරානි. ආයූහනාවසානෙති තීසුපි අත්ථවිකප්පෙසු වුත්තස්ස ආයූහනස්ස අවසානෙ.

ද්වීසු අත්ථවිකප්පෙසු වුත්තෙ ආයූහනසඞ්ඛාරෙ ‘‘තස්ස පුබ්බභාගා’’ති ආහ, තතියෙ වුත්තෙ ‘‘තංසම්පයුත්තා’’ති. දහරස්ස චිත්තප්පවත්ති භවඞ්ගබහුලා යෙභුය්යෙන භවන්තරජනකකම්මායූහනසමත්ථා න හොතීති ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනාන’’න්ති වුත්තං. කම්මකරණකාලෙ සම්මොහොති එතෙන කම්මස්ස පච්චයභූතං සම්මොහං දස්සෙති, න කම්මසම්පයුත්තමෙව.

කම්මානෙව විපාකං සම්භරන්ති වඩ්ඪෙන්තීති කම්මසම්භාරා, කම්මං වා සඞ්ඛාරභවා, තදුපකාරකානි අවිජ්ජාතණ්හුපාදානානි කම්මසම්භාරා, පටිසන්ධිදායකො වා භවො කම්මං, තදුපකාරකා යථාවුත්තආයූහනසඞ්ඛාරා අවිජ්ජාදයො ච කම්මසම්භාරාති කම්මඤ්ච කම්මසම්භාරා ච කම්මසම්භාරාති එකසෙසං කත්වා ‘‘කම්මසම්භාරා’’ති ආහ. දස ධම්මා කම්මන්ති අවිජ්ජාදයොපි කම්මසහායතාය කම්මසරික්ඛකා තදුපකාරකා චාති ‘‘කම්ම’’න්ති වුත්තා.

සඞ්ඛිප්පන්ති ¶ එත්ථ අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො චාති සඞ්ඛෙපො, කම්මං විපාකො ච. කම්මං විපාකොති එවං සඞ්ඛිපීයතීති වා සඞ්ඛෙපො, අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො ච. සඞ්ඛෙපභාවසාමඤ්ඤෙන පන එකවචනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. සඞ්ඛෙපසද්දො වා භාගාධිවචනන්ති කම්මභාගො කම්මසඞ්ඛෙපො.

එවං සමුප්පන්නන්ති කම්මතො විපාකො. තත්ථාපි අවිජ්ජාතො සඞ්ඛාරාති එවං සමුප්පන්නං, තිසන්ධිආදිවසෙන වා සමුප්පන්නං ඉදං භවචක්කන්ති අත්ථො. ඉත්තරන්ති ගමනධම්මං, විනස්සධම්මන්ති අත්ථො. තෙන උප්පාදවයවන්තතාදීපකෙන අනිච්ච-සද්දෙන විකාරාපත්තිදීපකෙන චල-සද්දෙන ච අදීපිතං කාලන්තරට්ඨායිතාපටික්ඛෙපං දීපෙති, අධුවන්ති එතෙන ථිරභාවපටික්ඛෙපං නිස්සාරතං. හෙතූ එව සම්භාරා හෙතුසම්භාරා. ‘‘ඨානසො හෙතුසො’’ති එත්ථ එවං වුත්තං වා ඨානං, අඤ්ඤම්පි තස්ස තස්ස සාධාරණං කාරණං සම්භාරො, අසාධාරණං හෙතු. එවන්ති එවං හෙතුතො ධම්මමත්තසම්භවෙ හෙතුනිරොධා ච වට්ටුපච්ඡෙදෙ ධම්මෙ ච තංනිරොධාය දෙසිතෙ සතීති අත්ථො. බ්රහ්මචරියං ඉධ බ්රහ්මචරියිධ. සත්තෙ චාති එත්ථ ච-සද්දො එවං බ්රහ්මචරියඤ්ච විජ්ජති, සස්සතුච්ඡෙදා ච න හොන්තීති සමුච්චයත්ථො. එවඤ්හි ¶ හෙතුආයත්තෙ ධම්මමත්තසම්භවෙ සත්තො නුපලබ්භති, තස්මිඤ්ච උපලබ්භන්තෙ සස්සතො උච්ඡෙදො වා සියා, නුපලබ්භන්තෙ තස්මිං නෙවුච්ඡෙදො න සස්සතන්ති වුත්තං හොති.

සච්චප්පභවතොති සච්චතො, සච්චානං වා පභවතො. කුසලාකුසලං කම්මන්ති වට්ටකථාය වත්තමානත්තා සාසවන්ති විඤ්ඤායති. අවිසෙසෙනාති චෙතනා චෙතනාසම්පයුත්තකාති විසෙසං අකත්වා සබ්බම්පි තං කුසලාකුසලං කම්මං ‘‘සමුදයසච්ච’’න්ති වුත්තන්ති අත්ථො. ‘‘තණ්හා ච…පෙ… අවසෙසා ච සාසවා කුසලා ධම්මා’’ති හි චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තවිසෙසං අකත්වා වුත්තන්ති, අරියසච්චවිසෙසං වා අකත්වා සමුදයසච්චන්ති වුත්තන්ති අත්ථො.

වත්ථූසූති ආරම්මණෙසු, චක්ඛාදීසු වා පටිච්ඡාදෙතබ්බෙසු වත්ථූසු. සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තාති තෙසං කාරණත්තා, තෙහි සිද්ධාය අවිජ්ජාය සහිතෙහි සඞ්ඛාරෙහි පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවායාති අධිප්පායො. චුතිචිත්තං වා පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරපච්චයො හොතීති ‘‘පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවායා’’ති වුත්තං ¶ . තං පන චුතිචිත්තං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරරහිතං භවන්තරස්ස පච්චයො න හොතීති තස්ස සහායදස්සනත්ථමාහ ‘‘සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තා’’ති. ද්විධාති අත්තනොයෙව සරසෙන ධම්මන්තරපච්චයභාවෙන චාති ද්විධා.

අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එතෙන සඞ්ඛාරානං පච්චයුප්පන්නතාදස්සනෙන ‘‘කො නු ඛො අභිසඞ්ඛරොතීති එස නො කල්ලො පඤ්හො’’ති දස්සෙති. තෙනෙතං කාරකදස්සනනිවාරණන්ති. එවමාදිදස්සනනිවාරණන්ති එතෙන ‘‘සොචති පරිදෙවති දුක්ඛිතො’’තිආදිදස්සනනිවාරණමාහ. සොකාදයොපි හි පච්චයායත්තා අවසවත්තිනොති ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොක…පෙ… සම්භවන්තී’’ති එතෙන වුත්තන්ති.

ගණ්ඩභෙදපීළකා වියාති ගණ්ඩභෙදනත්ථං පච්චමානෙ ගණ්ඩෙ තස්සපි උපරි ජායමානඛුද්දකපීළකා විය, ගණ්ඩස්ස වා අනෙකධාභෙදෙ පීළකා විය. ගණ්ඩවිකාරා සූනතාසරාගපුබ්බගහණාදයො.

පටලාභිභූතචක්ඛුකො රූපානි න පස්සති, කිඤ්චිපි පස්සන්තො ච විපරීතං පස්සති, එවං අවිජ්ජාභිභූතො දුක්ඛාදීනි න පටිපජ්ජති න පස්සති, මිච්ඡා වා පටිපජ්ජතීති පටලං විය අවිජ්ජා ¶ , කිමිනා විය අත්තනා කතත්තා වට්ටස්ස අත්තනොයෙව පරිබ්භමනකාරණත්තා ච කොසප්පදෙසා විය සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපරිග්ගහං විනා පතිට්ඨං අලභමානං විඤ්ඤාණං පරිණායකපරිග්ගහං විනා පතිට්ඨං අලභමානො රාජකුමාරො වියාති පරිග්ගහෙන විනා පතිට්ඨාලාභො එත්ථ සාමඤ්ඤං. උපපත්තිනිමිත්තන්ති කම්මාදිආරම්මණමාහ. පරිකප්පනතොති ආරම්මණකරණතො, සම්පයුත්තෙන වා විතක්කෙන විතක්කනතො. දෙවමනුස්සමිගවිහඞ්ගාදිවිවිධප්පකාරතාය මායා විය නාමරූපං, පතිට්ඨාවිසෙසෙන වුඩ්ඪිවිසෙසාපත්තිතො වනප්පගුම්බො විය සළායතනං. ආයතනානං විසයිවිසයභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤාභිමුඛභාවතො ආයතනඝට්ටනතො. එත්ථ ච සඞ්ඛාරාදීනං කොසප්පදෙසපරිණායකාදීහි ද්වීහි ද්වීහි සදිසතාය ද්වෙ ද්වෙ උපමා වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

ගම්භීරො එව හුත්වා ඔභාසති පකාසති දිස්සතීති ගම්භීරාවභාසො. ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨොති ජාතිපච්චයා සම්භූතං හුත්වා සහිතස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස උද්ධං උද්ධං ආගතභාවො, අනුප්පබන්ධොති අත්ථො. අථ වා සම්භූතට්ඨො ච සමුදාගතට්ඨො ච සම්භූතසමුදාගතට්ඨො. ‘‘න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා ¶ අඤ්ඤතො හොතී’’ති හි ජාතිපච්චයසම්භූතට්ඨො වුත්තො. ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති පච්චයසමුදාගතට්ඨො, යා යා ජාති යථා යථා පච්චයො හොති, තදනුරූපපාතුභාවොති අත්ථො.

අනුලොමපටිලොමතොති ඉධ පන පච්චයුප්පාදා පච්චයුප්පන්නුප්පාදසඞ්ඛාතං අනුලොමං, නිරොධා නිරොධසඞ්ඛාතං පටිලොමඤ්චාහ. ආදිතො පන අන්තගමනං අනුලොමං, අන්තතො ච ආදිගමනං පටිලොමමාහාති. ‘‘ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා කිංනිදානා’’තිආදිකාය (සං. නි. 2.11) වෙමජ්ඣතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනාය, ‘‘චක්ඛුං පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිකාය (සං. නි. 2.43-44; 2.4.60) අනුලොමදෙසනාය ච ද්විසන්ධිතිසඞ්ඛෙපං, ‘‘සංයොජනීයෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.53-54) එකසන්ධිද්විසඞ්ඛෙපං.

අවිජ්ජාදීනං සභාවො පටිවිජ්ඣීයතීති පටිවෙධො. වුත්තඤ්හි ‘‘තෙසං තෙසං වා තත්ථ තත්ථ වුත්තධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො පටිවෙධො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා). අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙකදෙසො සරාගො, අඤ්ඤො විරාගො, රාගස්ස වා අපටිපක්ඛභාවතො ¶ රාගප්පවඩ්ඪකො සබ්බොපි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො සරාගො, ඉතරො පටිපක්ඛභාවතො විරාගො. ‘‘දීඝරත්තඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං පරාමට්ඨං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති (සං. නි. 2.62) අත්තපරාමාසස්ස විඤ්ඤාණං විසිට්ඨං වත්ථු වුත්තන්ති විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතට්ඨො ගම්භීරො, අත්තා විජානාති සංසරතීති සබ්යාපාරතාසඞ්කන්තිඅභිනිවෙසබලවතාය අබ්යාපාරට්ඨඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨා ච ගම්භීරා, නාමස්ස රූපෙන, රූපස්ස ච නාමෙන අසම්පයොගතො විනිබ්භොගො, නාමස්ස නාමෙන අවිනිබ්භොගො යොජෙතබ්බො. එකුප්පාදෙකනිරොධෙහි අවිනිබ්භොගෙ අධිප්පෙතෙ රූපස්ස ච රූපෙන ලබ්භති. අථ වා එකචතුවොකාරභවෙසු නාමරූපානං අසහවත්තනතො අඤ්ඤමඤ්ඤවිනිබ්භොගො, පඤ්චවොකාරභවෙ සහවත්තනතො අවිනිබ්භොගො ච වෙදිතබ්බො.

අධිපතියට්ඨො ¶ නාම ඉන්ද්රියපච්චයභාවො. ‘‘ලොකොපෙසො ද්වාරාපෙසා ඛෙත්තම්පෙත’’න්ති (ධ. ස. 598-599) වුත්තා ලොකාදිඅත්ථා චක්ඛාදීසු පඤ්චසු යොජෙතබ්බා. මනායතනස්සපි ලුජ්ජනතො මනොසම්ඵස්සාදීනං ද්වාරඛෙත්තභාවතො ච එතෙ අත්ථා සම්භවන්තෙව. ආපාථගතානං රූපාදීනං පකාසනයොග්යතාලක්ඛණං ඔභාසනං චක්ඛාදීනං විසයිභාවො, මනායතනස්ස විජානනං. සඞ්ඝට්ටනට්ඨො විසෙසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං පඤ්චන්නං, ඉතරෙ ඡන්නම්පි යොජෙතබ්බා. ඵුසනඤ්ච ඵස්සස්ස සභාවො, සඞ්ඝට්ටනං රසො, ඉතරෙ උපට්ඨානාකාරා. ආරම්මණරසානුභවනට්ඨො රසවසෙන වුත්තො, වෙදයිතට්ඨො ලක්ඛණවසෙන. අත්තා වෙදයතීති අභිනිවෙසස්ස බලවතාය නිජ්ජීවට්ඨො වෙදනාය ගම්භීරො. නිජ්ජීවාය වෙදනාය වෙදයිතං නිජ්ජීවවෙදයිතං, නිජ්ජීවවෙදයිතමෙව අත්ථො නිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො.

ආදානට්ඨො චතුන්නම්පි උපාදානානං සමානො, ගහණට්ඨො කාමුපාදානස්ස, ඉතරෙසං තිණ්ණං අභිනිවෙසාදිඅත්ථො. ‘‘දිට්ඨිකන්තාරො’’ති හි වචනතො දිට්ඨීනං දුරතික්කමනට්ඨොපීති. දළ්හගහණත්තා වා චතුන්නම්පි දුරතික්කමනට්ඨො යොජෙතබ්බො. යොනිගතිඨිතිනිවාසෙසුඛිපනන්ති සමාසෙ භුම්මවචනස්ස අලොපො දට්ඨබ්බො, තස්මා තෙන ආයූහනාභිසඞ්ඛරණපදානං සමාසො හොති. ජරාමරණඞ්ගං මරණප්පධානන්ති මරණට්ඨා එව ඛයාදයො ගම්භීරා දස්සිතා. නවනවානඤ්හි පරික්ඛයෙන ඛණ්ඩිච්චාදිපරිපක්කප්පවත්ති ජරාති, ඛයට්ඨො වා ජරාය වුත්තොති දට්ඨබ්බො. නවභාවාපගමො හි ඛයොති වත්තුං යුත්තොති. විපරිණාමට්ඨො ද්වින්නම්පි. සන්තතිවසෙන වා ජරාය ඛයවයභාවො, සම්මුතිඛණිකවසෙන මරණස්ස භෙදවිපරිණාමතා යොජෙතබ්බා.

අත්ථනයාති ¶ අත්ථානං නයා. අවිජ්ජාදිඅත්ථෙහි එකත්තාදී සෙන භාවෙන නීයන්ති ගම්මෙන්තීති එකත්තාදයො තෙසං නයාති වුත්තා. නීයන්තීති හි නයාති. අත්ථා එව වා එකත්තාදිභාවෙන නීයමානා ඤායමානා ‘‘අත්ථනයා’’ති වුත්තා. නීයන්ති එතෙහීති වා නයා, එකත්තාදීහි ච අත්ථා ‘‘එක’’න්තිආදිනා නීයන්ති, තස්මා එකත්තාදයො අත්ථානං නයාති අත්ථනයා. සන්තානානුපච්ඡෙදෙන බීජං රුක්ඛභාවං පත්තං රුක්ඛභාවෙන පවත්තන්ති එකත්තෙන වුච්චතීති සන්තානානුපච්ඡෙදො එකත්තං, එවමිධාපි අවිජ්ජාදීනං සන්තානානුපච්ඡෙදො එකත්තන්ති දස්සෙති.

භින්නසන්තානස්සෙවාති ¶ සම්බන්ධරහිතස්ස නානත්තස්ස ගහණතො සත්තන්තරො උච්ඡින්නො සත්තන්තරො උප්පන්නොති ගණ්හන්තො උච්ඡෙදදිට්ඨිමුපාදියති.

යතො කුතොචීති යදි අඤ්ඤස්මා අඤ්ඤස්සුප්පත්ති සියා, වාලිකතො තෙලස්ස, උච්ඡුතො ඛීරස්ස කස්මා උප්පත්ති න සියා, තස්මා න කොචි කස්සචි හෙතු අත්ථීති අහෙතුකදිට්ඨිං, අවිජ්ජමානෙපි හෙතුම්හි නියතතාය තිලගාවීසුක්කසොණිතාදීහි තෙලඛීරසරීරාදීනි පවත්තන්තීති නියතිවාදඤ්ච උපාදියතීති විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

කස්මා? යස්මා ඉදඤ්හි භවචක්කං අපදාලෙත්වා සංසාරභයමතීතො න කොචි සුපිනන්තරෙපි අත්ථීති සම්බන්ධො. දුරභියානන්ති දුරතික්කමං. අසනිවිචක්කමිවාති අසනිමණ්ඩලමිව. තඤ්හි නිම්මථනමෙව, නානිම්මථනං පවත්තමානං අත්ථි, එවං භවචක්කම්පි එකන්තං දුක්ඛුප්පාදනතො ‘‘නිච්චනිම්මථන’’න්ති වුත්තං.

ඤාණාසිනා අපදාලෙත්වා සංසාරභයං අතීතො නත්ථීති එතස්ස සාධකං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි. තන්තූනං ආකුලකං තන්තාකුලකං, තන්තාකුලකමිව ජාතා තන්තාකුලකජාතා, කිලෙසකම්මවිපාකෙහි අතීව ජටිතාති අත්ථො. ගුණාය සකුණියා නීඩං ගුණාගුණ්ඩිකං. වඩ්ඪිඅභාවතො අපායං දුක්ඛගතිභාවතො දුග්ගතිං සුඛසමුස්සයතො විනිපාතත්තා විනිපාතඤ්ච චතුබ්බිධං අපායං, ‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටී’’තිආදිනා වුත්තං සංසාරඤ්ච නාතිවත්තති. සංසාරො එව වා සබ්බො ඉධ වඩ්ඪිඅපගමාදීහි අත්ථෙහි අපායාදිනාමකො වුත්තො කෙවලං දුක්ඛක්ඛන්ධභාවතො.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

243. පථවීආකාසා ¶ විය පටිච්චසමුප්පාදො මහාපත්ථටවිත්ථාරිතානං අත්ථානං පරිකප්පවසෙන කථිතො. තඤ්හි අපත්ථටං අවිත්ථතඤ්ච පථවිං ආකාසඤ්ච පත්ථරන්තො විත්ථාරයන්තො විය ච එකෙකචිත්තාවරුද්ධං අකත්වා ¶ සබ්බසත්තසබ්බචිත්තසාධාරණවසෙන පත්ථටවිත්ථතං කත්වා සුත්තන්තභාජනීයෙන භගවා දස්සෙති. තත්ථ නානාචිත්තවසෙනාති අසහජාතානං සහජාතානඤ්ච පච්චයපච්චයුප්පන්නානං නානාචිත්තගතානං දස්සිතභාවං සන්ධාය වුත්තං. නව මූලපදානි එතෙසන්ති නවමූලපදා, නයා. ‘‘එකෙකෙන නයෙන චතුන්නං චතුන්නං වාරානං සඞ්ගහිතත්තා’’ති වුත්තං, එත්ථ ‘‘එකෙකෙන චතුක්කෙනා’’ති වත්තබ්බං. නයචතුක්කවාරා හි එත්ථ වවත්ථිතා දස්සිතානං චතුක්කානං නයභාවාති.

අවිජ්ජං අඞ්ගං අග්ගහෙත්වා තතො පරං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’තිආදීනි පච්චයසහිතානි පච්චයුප්පන්නානි අඞ්ගභාවෙන වුත්තානීති ආහ ‘‘න, තස්ස අනඞ්ගත්තා’’ති. එවඤ්ච කත්වා නිද්දෙසෙ (විභ. 226) ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා’’ති අවිජ්ජං විසුං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘තත්ථ කතමො අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’තිආදිනා තංතංපච්චයවන්තො සඞ්ඛාරාදයො විස්සජ්ජිතාති. තීසු පකාරෙසු පඨමපඨමවාරො දුතියවාරාදීසු පවිසන්තො පච්චයවිසෙසාදිසබ්බනානත්තසාධාරණත්තා තෙ වාරවිසෙසෙ ගණ්හාතීති ‘‘සබ්බසඞ්ගාහකො’’ති වුත්තො. පඨමවාරො එව හි න කෙවලං ඡට්ඨායතනමෙව, අථ ඛො නාමඤ්ච ඵස්සස්ස පච්චයො, නාමං වා න කෙවලං ඡට්ඨායතනස්සෙව, අථ ඛො ඵස්සස්සාපීති පච්චයවිසෙසදස්සනත්ථං, යෙන අත්ථවිසෙසෙන මහානිදානසුත්තදෙසනා පවත්තා, තංදස්සනත්ථඤ්ච ඡට්ඨායතනඞ්ගං පරිහාපෙත්වා වුත්තොති තස්ස දුතියවාරෙ ච පවෙසො වුත්තො, න සබ්බඞ්ගසමොරොධතො.

යත්ථාති වාරචතුක්කෙ එකෙකවාරෙ ච. අඤ්ඤථාති සුත්තන්තභාජනීයතො අඤ්ඤථා සඞ්ඛාරොති වුත්තං. අවුත්තන්ති ‘‘රූපං සළායතන’’න්ති, තෙසුපි ච වාරෙසු චතූසුපි සොකාදයො අවුත්තා සුත්තන්තභාජනීයෙසු වුත්තා. තත්ථ ච වුත්තමෙව ඉධ ‘‘ඡට්ඨායතන’’න්ති අඤ්ඤථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

සබ්බට්ඨානසාධාරණතොති ¶ වුත්තනයෙන සබ්බවාරසාධාරණතො, සබ්බවිඤ්ඤාණපවත්තිට්ඨානභවසාධාරණතො වා. විනා අභාවෙන විඤ්ඤාණස්ස ඛන්ධත්තයම්පි සමානං ඵලං පච්චයො චාති ආහ ‘‘අවිසෙසෙනා’’ති. ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති (ම. නි. 1.204; සං. නි. 2.43) වචනතො පන විඤ්ඤාණං ඵස්සස්ස විසෙසපච්චයොති තස්ස ඵස්සො විසිට්ඨං ඵලං, සතිපි පච්චයසම්පයුත්තානං ආහාරපච්චයභාවෙ මනොසඤ්චෙතනාය විඤ්ඤාණාහරණං විසිට්ඨං කිච්චන්ති සඞ්ඛාරො චස්ස විසිට්ඨො පච්චයො. අචිත්තක්ඛණමත්තානීති ¶ චිත්තක්ඛණප්පමාණරහිතානි. තස්සත්ථොති තස්ස වුත්තස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස අත්ථො සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

හෙතුකාදීනීති එත්ථ යස්මිං චතුක්කෙ හෙතුක-සද්දො වුත්තො, තං හෙතුක-සද්දසහචරිතත්තා ‘‘හෙතුක’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. හෙතු-සද්දො ගතිසූචකො අවිගතතා ච විගතතානිවාරණවසෙන ගති එව හොතීති හෙතුකචතුක්කං අවිගතපච්චයවසෙන වුත්තන්ති වුත්තං.

තිධා චතුධා පඤ්චධා වාති වා-සද්දො ‘‘ඡධා වා’’තිපි විකප්පෙතීති දට්ඨබ්බො. සමාධි හි සාධාරණෙහි තීහි ඣානින්ද්රියමග්ගපච්චයෙහි ච පච්චයොති. උපාදානං භවස්ස මග්ගපච්චයෙන චාති සත්තධාති කාමුපාදානවජ්ජානං වසෙන වදති. කාමුපාදානං පන යථා භවස්ස පච්චයො හොති, සො පකාරො තණ්හායං වුත්තො එවාති න වුත්තො.

ඉමස්මිං චතුක්කෙ සහජාතපච්චයෙන පච්චයා හොන්තීති වචනවසෙනාති අධිප්පායො. අත්ථො හි න කත්ථචි අත්තනො පච්චයුප්පන්නස්ස යථාසකෙහි පච්චයො න හොති, සහජාතපච්චයවසෙනෙව පන ඉමස්ස චතුක්කස්ස වුත්තත්තා සොයෙවෙත්ථ හොතීති වදන්ති. පඨමවාරොති පඨමචතුක්කොති එවං වත්තබ්බං. භවාදීනං තථා අභාවන්ති යදි සහජාතපච්චයවසෙනෙව පඨමචතුක්කො වුත්තො, භවො ජාතියා, ජාති ච මරණස්ස සහජාතපච්චයො න හොතීති යථා අවිගතචතුක්කාදීසු ‘‘භවපච්චයා ජාති භවහෙතුකා’’තිආදි න වුත්තං භවාදීනං අවිගතාදිපච්චයතාය අභාවතො, එවමිධාපි ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’තිආදි න වත්තබ්බං සියා. පච්චයවචනමෙව හි තෙසං සහජාතසූචකං ආපන්නං අවිගතචතුක්කාදීසු විය ඉධ පච්චයවිසෙසසූචකස්ස වචනන්තරස්ස අභාවා, න ච තං න වුත්තං, න ච භවාදයො සහජාතපච්චයා හොන්ති, තස්මා න සහජාතපච්චයවසෙනෙවායං චතුක්කො වුත්තො. සෙසපච්චයානඤ්ච සම්භවන්ති ඉදං ‘‘භවාදීන’’න්ති එතෙන ¶ සහ අයොජෙත්වා සාමඤ්ඤෙන අවිජ්ජාදීනං සහජාතෙන සහ සෙසපච්චයභාවානඤ්ච සම්භවං සන්ධාය වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – පච්චයවිසෙසසූචකස්ස වචනන්තරස්ස අභාවා සහජාතතො අඤ්ඤෙ පච්චයභාවා අවිජ්ජාදීනං න සම්භවන්තීති සහජාතපච්චයවසෙනෙවායං චතුක්කො ¶ ආරද්ධොති වුච්චෙය්ය, න ච තෙ න සම්භවන්ති, තස්මා නායං තථා ආරද්ධොති.

‘‘මහානිදානසුත්තන්තෙ එකාදසඞ්ගිකො පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තො’’ති වුත්තං, තත්ථ පන ‘‘නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමපච්චයා ඵස්සො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.97) ද්වික්ඛත්තුං ආගතෙ නාමරූපෙ එකධා ගහිතෙ නවඞ්ගිකො, ද්විධා ගහිතෙ දසඞ්ගිකො වුත්තො, අඤ්ඤත්ථ පන වුත්තෙසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාරෙසු අද්ධත්තයදස්සනත්ථං යොජියමානෙසු එකාදසඞ්ගිකො හොතීති කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. මහානිදානසුත්තන්තදෙසනාය පරිග්ගහත්ථන්ති තත්ථ හි චක්ඛායතනාදීනි විය රූපෙ ඡට්ඨායතනඤ්ච නාමෙ අන්තොගධං කත්වා ඵස්සස්ස නිරවසෙසරූපපච්චයං විය නිරවසෙසනාමපච්චයඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘නාමරූපපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තං, එවමිධාපි තත්ථ දස්සිතවිසෙසදස්සනෙන තංදෙසනාපරිග්ගහත්ථං එකචිත්තක්ඛණිකෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඡට්ඨායතනං නාමන්තොගධං කත්වා ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තන්ති අත්ථො.

රූපප්පවත්තිදෙසං සන්ධාය දෙසිතත්තා ‘‘ඉමස්සා’’ති වචනසෙසො, න පුරිමානන්ති, තෙනෙව ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිමාහ.

යොනිවසෙන ඔපපාතිකානන්ති චෙත්ථ සංසෙදජයොනිකාපි පරිපුණ්ණායතනභාවෙන ඔපපාතිකසඞ්ගහං කත්වා වුත්තාති දට්ඨබ්බා. පධානාය වා යොනියා සබ්බපරිපුණ්ණායතනයොනිං දස්සෙතුං ‘‘ඔපපාතිකාන’’න්ති වුත්තං. එවං සඞ්ගහනිදස්සනවසෙනෙව හි ධම්මහදයවිභඞ්ගෙපි (විභ. 1009) ‘‘ඔපපාතිකානං පෙතාන’’න්තිආදිනා ඔපපාතිකග්ගහණමෙව කතං, න සංසෙදජග්ගහණන්ති. එකචිත්තක්ඛණෙ ඡහායතනෙහි ඵස්සස්ස පවත්ති නත්ථි, න චෙකස්ස අකුසලඵස්සස්ස ඡට්ඨායතනවජ්ජං ආයතනං සමානක්ඛණෙ පවත්තමානං පච්චයභූතං අත්ථි, ආරම්මණපච්චයො චෙත්ථ පවත්තකො න හොතීති න ගය්හති, තස්මා ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති න සක්කා වත්තුන්ති දස්සනත්ථං ‘‘යස්මා පනෙසො’’තිආදිමාහ.

පුරිමයොනිද්වයෙ සම්භවන්තම්පි කෙසඤ්චි සළායතනං කලලාදිකාලෙ න සම්භවතීති ‘‘සදා අසම්භවතො’’ති ¶ ආහ. පච්ඡිමයොනිද්වයෙ පන යෙසං ¶ සම්භවති, තෙසං සදා සම්භවතීති. ඉතොති ඉමස්මා චතුක්කතො, නයතො වා, යො විසෙසො.

244. ජාතික්ඛණමත්තෙ එව අභාවතොති තතො උද්ධං භාවතොති අත්ථො. අවිගතපච්චයනියමාභාවතො භවෙ උපාදානහෙතුකග්ගහණං න කතං, අභාවතො අවිගතපච්චයස්ස ජාතිආදීසු භවහෙතුකාදිග්ගහණං න කතන්ති යොජෙතබ්බං. යථා පන යාව වත්ථු, තාව අනුපලබ්භමානස්ස විඤ්ඤාණස්ස වත්ථු අවිගතපච්චයො හොති විඤ්ඤාණතො උද්ධං පවත්තනකම්පි, එවං උපාදානං භවසඞ්ගහිතානං ජාතිආදීනං, භවො ච ජාතියා අවිගතපච්චයො සියා. අථ න සියා, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ ජාතිආදීනං සඞ්ගහිතත්තා විඤ්ඤාණං නාමස්ස, නාමඤ්ච අතක්ඛණිකසම්භවා ඡට්ඨායතනස්ස අවිගතපච්චයො න සියාති ඉධ විය තත්ථාපි හෙතුකග්ගහණං න කත්තබ්බං සියා, තස්මා යාව උපාදානං, තාව ජාතිආදීනං අනුපලබ්භො, ජාතික්ඛණමත්තෙ එව භවස්ස අභාවො ච කාරණන්ති න සක්කා කාතුං. සඞ්ඛතලක්ඛණානං පන ජාතිආදීනං අසභාවධම්මානං භවෙන සඞ්ගහිතත්තා අසභාවධම්මස්ස ච පරමත්ථතො භවන්තරස්ස අභාවතො හෙතුආදිපච්චයා න සන්තීති භවස්ස උපාදානං න නියමෙන අවිගතපච්චයො, භවො පන ජාතියා, ජාති ජරාමරණස්ස නෙව අවිගතපච්චයොති අවිගතපච්චයනියමාභාවතො අභාවතො ච අවිගතපච්චයස්ස භවාදීසු හෙතුකග්ගහණං න කතන්ති යුත්තං.

නනු එවං ‘‘නාමං විඤ්ඤාණහෙතුකං ඡට්ඨායතනං නාමහෙතුක’’න්ති වචනං න වත්තබ්බං. න හි නාමසඞ්ගහිතානං ජාතිආදීනං අවිගතපච්චයො අඤ්ඤස්ස අවිගතපච්චයභාවො ච අත්ථි අසභාවධම්මත්තාති? න, තෙසං නාමෙන අසඞ්ගහිතත්තා. නමනකිච්චපරිච්ඡින්නඤ්හි නාමං, තඤ්ච කිච්චං සභාවධම්මානමෙව හොතීති සභාවධම්මභූතා එව තයො ඛන්ධා ‘‘නාම’’න්ති වුත්තා, තස්මා තත්ථ හෙතුකග්ගහණං යුත්තං, ඉධ පන භවතීති භවො, න ච ජාතිආදීනි න භවන්ති ‘‘භවපච්චයා ¶ ජාති සම්භවති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සම්භවතී’’ති යොජනතො ¶ , තස්මා සඞ්ඛරණතො සඞ්ඛාරෙ විය භවනතො භවෙ ජාතිආදීනි සඞ්ගහිතානීති නියමාභාවාභාවෙහි යථාවුත්තෙහි හෙතුකග්ගහණං න කතන්ති.

කෙචි පනාතිආදිනා රෙවතත්ථෙරමතං වදති. අරූපක්ඛන්ධා හි ඉධ භවොති ආගතා. වුත්තඤ්හි ‘‘තත්ථ කතමො උපාදානපච්චයා භවො, ඨපෙත්වා උපාදානං වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (විභ. 249).

‘‘වත්තබ්බපදෙසාභාවතො’’ති වුත්තං, සතිපි පන පදෙසෙ උපාදානං විය සභාවානි ජාතිආදීනි න හොන්තීති ඨපෙතබ්බස්ස භාවන්තරස්ස අභාවතො එව ඨපනං න කාතබ්බන්ති යුත්තං. ජායමානානං පන ජාති, ජාතානඤ්ච ජරාමරණන්ති ‘‘භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති (විභ. 225) වුත්තං. යථා පන ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සොති තත්ථ කතමං නාමං? ඨපෙත්වා ඵස්සං වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. ඉදං වුච්චති නාම’’න්ති (විභ. 259), ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති අත්ථි නාමං අත්ථි රූපං. තත්ථ කතමං නාමං? වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. ඉදං වුච්චති නාමං. තත්ථ කතමං රූපං? චත්තාරො මහාභූතා යඤ්ච රූපං නිස්සාය මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතු වත්තති, ඉදං වුච්චති රූප’’න්ති (විභ. 261) ච යං නාමරූපඤ්ච ඵස්සස්ස සළායතනස්ස පච්චයො, තස්ස වත්තබ්බපදෙසො නිද්දිට්ඨො, එවං යො භවො ජාතියා පච්චයො, තස්සපි ඨපෙතබ්බගහෙතබ්බවිසෙසෙ සති න සක්කා වත්තබ්බපදෙසො නත්ථීති වත්තුන්ති.

246. නිප්පදෙසත්තා භවෙන උපාදානං සඞ්ගහිතන්ති පච්චයුප්පන්නස්ස උපාදානස්ස විසුං ඨිතස්ස අභාවා ‘‘භවපච්චයාපි උපාදාන’’න්ති න සක්කා වත්තුන්ති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පන භවො ¶ නිප්පදෙසො’’තිආදිමාහ. එවං සති ‘‘නාමපච්චයාපි විඤ්ඤාණ’’න්ති න වත්තබ්බං සියා, නාමං පන පච්චයුප්පන්නභූතං පච්චයභූතඤ්ච සප්පදෙසමෙව ගහිතන්ති අධිප්පායො. යථා පන ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතනං, නාමපච්චයා ඵස්සො’’තිආදීසු (විභ. 150-154) පච්චයුප්පන්නං ඨපෙත්වා නාමං ¶ ගහිතං, එවං ‘‘භවපච්චයාපි උපාදාන’’න්ති ඉධාපි පච්චයුප්පන්නං ඨපෙත්වා භවස්ස ගහණං න න සක්කා කාතුං, තස්මා උපාදානස්ස අවිගතපච්චයනියමාභාවො විය අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයනියමාභාවො භවෙ පුබ්බෙ වුත්තනයෙන අත්ථීති ‘‘භවපච්චයාපි උපාදාන’’න්ති න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයොති චෙත්ථ සම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිපච්චයො අධිප්පෙතො සියා. ‘‘නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණ’’න්ති හි වුත්තං, න ච වත්ථු අකුසලවිඤ්ඤාණස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොති, පුරෙජාතවිප්පයුත්තො පන හොතීති. තථා ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති වුත්තං, න ච ඡට්ඨායතනං චක්ඛායතනුපචයාදීනං චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොති, පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තො පන හොතීති.

අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ඛාරාදිමූලකනයමාතිකාවණ්ණනා

247. ‘‘අපුබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අවිජ්ජාපච්චයස්ස වත්තබ්බස්ස අභාවතො භවමූලකනයො න වුත්තො’’ති වුත්තං, එවං සති ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා අවිජ්ජා’’තිආදිකා ඡට්ඨායතනාදිමූලකා ච න වත්තබ්බා සියුං. ‘‘නාමපච්චයා අවිජ්ජා’’ති එත්ථ හි අවිජ්ජාපච්චයා සබ්බෙ චත්තාරො ඛන්ධා නාමන්ති වුත්තාති. තත්ථායං අධිප්පායො සියා – නාමවිසෙසානං ඡට්ඨායතනාදීනං අවිජ්ජාය පච්චයභාවො වත්තබ්බොති ඡට්ඨායතනාදිමූලකා වුත්තා. යදෙව පන නාමං අවිජ්ජාය පච්චයො, තදෙව භවපච්චයා අවිජ්ජාති එත්ථාපි වුච්චෙය්ය, න වත්තබ්බවිසෙසො කොචි, තස්මා අපුබ්බාභාවතො න වුත්තොති. භවග්ගහණෙන ච ඉධ අවිජ්ජාය පච්චයභූතා සභාවධම්මා ගණ්හෙය්යංඋ, න ජාතිආදීනීති අපුබ්බාභාවතො න වුත්තොති දට්ඨබ්බො. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා අවිජ්ජාතිපි ¶ වුත්තං සියා’’ති වුත්තං, යථා පන ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තෙ ‘‘ඵස්සපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තං න හොති පච්චයුප්පන්නං ඨපෙත්වා පච්චයස්ස ගහණතො, එවමිධාපි න සියා, තස්මා භවනවසෙන සභාවධම්මාසභාවධම්මෙසු සාමඤ්ඤෙන පවත්තො භව-සද්දොති න සො අවිජ්ජාය පච්චයොති සක්කා වත්තුං. තෙන භවමූලකනයො න වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

‘‘උපාදානපච්චයා ¶ භවො’’ති එත්ථ විය භවෙකදෙසෙ විසුං පුබ්බෙ අග්ගහිතෙ භව-සද්දො පච්චයසොධනත්ථං ආදිතො වුච්චමානො නිරවසෙසබොධකො හොති, න නාම-සද්දො. එවංසභාවා හි එතා නිරුත්තියොති ඉමිනාවා අධිප්පායෙන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා අවිජ්ජාතිපි වුත්තං සියා’’ති ආහාති දට්ඨබ්බං, ඉමිනාව අධිප්පායෙන ‘‘භවස්ස නිප්පදෙසත්තා භවපච්චයාපි උපාදානන්ති න වුත්ත’’න්ති අයමත්ථො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවාරෙ වුත්තොති දට්ඨබ්බො. තත්ථ පච්ඡින්නත්තාති එතෙන ජාතිජරාමරණානං අවිජ්ජාය පච්චයභාවො අනුඤ්ඤාතො විය හොති. ජායමානානං පන ජාති, න ජාතියා ජායමානා, ජීයමානමීයමානඤ්ච ජරාමරණං, න ජරාමරණස්ස ජීයමානමීයමානාති ජාතිආදීනි එකචිත්තක්ඛණෙ න අවිජ්ජාය පච්චයො හොන්ති, තස්මා අසම්භවතො එව තම්මූලකා නයා න ගහිතා, පච්ඡෙදොපි පන අත්ථීති ‘‘තත්ථ පච්ඡින්නත්තා’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

248-249. උපාදානස්ස උපාදානපච්චයත්තං ආපජ්ජෙය්යාති නනු නායං දොසො. කාමුපාදානඤ්හි දිට්ඨුපාදානස්ස, තඤ්ච ඉතරස්ස පච්චයො හොතීති? සච්චං, කාමුපාදානස්ස පන තණ්හාගහණෙන ගහිතත්තා නාමෙ විය විසෙසපච්චයත්තාභාවා ච උපාදානග්ගහණෙන තණ්හාපච්චයා භවස්ස ච පච්චයභූතා දිට්ඨි එව ගහිතාති අයං දොසො වුත්තොති දට්ඨබ්බො. යස්මා ච උපාදානට්ඨානෙ පච්චයුප්පන්නං පච්චයො ච එකමෙව, තස්මා ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො, නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති එතෙසං නිද්දෙසෙසු විය ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති එතස්ස නිද්දෙසෙ පච්චයො විසුං ¶ න විභත්තො. සතිපි වා භවස්ස පච්චයභාවෙන කාමුපාදානස්සපි ගහණෙ ‘‘ඨපෙත්වා උපාදාන’’න්ති අවුච්චමානෙ කාමුපාදානං කාමුපාදානස්ස, දිට්ඨි ච දිට්ඨියා පච්චයොති ආපජ්ජෙය්යාති පච්චයපච්චයුප්පන්නතානිවාරණත්ථං ‘‘ඨපෙත්වා උපාදාන’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙති.

252. චක්ඛායතනාදිඋපත්ථම්භකස්ස ¶ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ජනකං විඤ්ඤාණං චක්ඛායතනුපචයාදීනං පච්චයොති වුත්තං තදජනකම්පීති අධිප්පායෙන ‘‘යස්ස චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සා’’තිආදිමාහ. තාසම්පි හීති උතුආහාරජසන්තතීනම්පි හි උපත්ථම්භකසමුට්ඨාපනපච්ඡාජාතපච්චයවසෙන විඤ්ඤාණං පච්චයො හොති එවාති අත්ථො.

254. යථානුරූපන්ති මහාභූතසඞ්ඛාතං පඤ්චන්නං සහජාතාදිපච්චයො, වත්ථුසඞ්ඛාතං ඡට්ඨස්ස පුරෙජාතාදිපච්චයො, නාමං පඤ්චන්නං පච්ඡාජාතාදිපච්චයො, ඡට්ඨස්ස සහජාතාදිපච්චයොති එසා යථානුරූපතා.

264. යස්සාති යස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස නාමස්ස විඤ්ඤාණස්ස සම්පයුත්තපච්චයභාවො හොතීති යොජෙතබ්බං.

272. ‘‘ඵස්සපච්චයාපි නාම’’න්ති ඵස්සපච්චයභාවෙන වත්තබ්බස්සෙව නාමස්ස අත්තනො පච්චයුප්පන්නෙන පවත්ති දස්සිතාති ‘‘ඨපෙත්වා ඵස්ස’’න්ති පුන වචනෙ කොචි අත්ථො අත්ථීති න වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තථාපී’’තිආදිමාහ.

280. යස්මා අධිමොක්ඛොපි නත්ථි, තස්මා උපාදානට්ඨානං පරිහීනමෙවාති සම්බන්ධො. බලවකිලෙසෙන පන පදපූරණස්ස කාරණං තණ්හාය අභාවො දොමනස්සසහගතෙසු වුත්තො එවාති තස්ස තෙන සම්බන්ධො යොජෙතබ්බො. සබ්බත්ථාති තතියචිත්තාදීසු ‘‘තණ්හාපච්චයා අධිමොක්ඛො’’තිආදිම්හි විස්සජ්ජනමෙව විසෙසං දස්සෙත්වා පාළි සංඛිත්තා. හෙට්ඨාති චිත්තුප්පාදකණ්ඩාදීසු.

අකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

306. ‘‘අලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 3.34) සබ්යාපාරානි කුසලමූලානි සඞ්ඛාරානං නිදානානි හොන්ති, න කම්මවෙගක්ඛිත්තෙසු ¶ විපාකෙසු අලොභාදිසහගතකම්මපටිබිම්බභූතා විය පවත්තමානා අලොභාදයොති පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු විය නිදානරහිතතා සොතපතිතතාති දට්ඨබ්බා. කිරියධම්මා කිරියමත්තත්තා කම්මනිදානරහිතාඉච්චෙව පරිහීනාවිජ්ජාට්ඨානා වෙදිතබ්බා.

තතියචතුත්ථවාරා අසම්භවතො එවාති කස්මා වුත්තං, කිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි චක්ඛායතනුපචයාදීනං පච්ඡාජාතපච්චයා න හොන්තීති? හොන්ති, තදුපත්ථම්භකස්ස පන චිත්තසමුට්ඨානස්ස අසමුට්ඨාපනං සන්ධාය ‘‘අසම්භවතො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සහජාතපච්ඡාජාතවිඤ්ඤාණස්ස පන වසෙන තදාපි විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, පච්ඡාජාතසහජාතනාමස්ස සහජාතපුරෙජාතභූතචක්ඛාදිරූපස්ස ච වසෙන නාමරූපපච්චයා සළායතනඤ්ච ලබ්භතීති තතියචතුත්ථවාරා න න සම්භවන්තීති.

කුසලාබ්යාකතනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා

334. සම්මොහවසෙනාති කුසලඵලෙ අනිච්චාදිතාය සභයෙ සාදුරසවිසරුක්ඛබීජසදිසෙ තංනිබ්බත්තකකුසලෙ ච අනාදීනවදස්සිතාවසෙන. සමතික්කමත්ථං භාවනා සමතික්කමභාවනා, තදඞ්ගවික්ඛම්භනවසෙන සමතික්කමභූතා වා භාවනා සමතික්කමභාවනා.

තථා ඉධ න ලබ්භන්තීති අවිජ්ජාය එව සඞ්ඛාරානං අවිගතාදිපච්චයත්තාභාවං සන්ධාය වුත්තං, විඤ්ඤාණාදීනං පන සඞ්ඛාරාදයො අවිගතාදිපච්චයා හොන්තීති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරපච්චයා ¶ විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරහෙතුකන්තිආදිනා යොජනා න න සක්කා කාතුන්ති අවිගතචතුක්කාදීනිපි න ඉධ ලබ්භන්ති. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං නාමන්තිආදිනා හි යථාලාභයොජනාය නයො දස්සිතොති.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

343. ‘‘නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙ ¶ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති වුත්තං, කිං කුසලමූලං අකුසලමූලඤ්ච කම්මපච්චයො හොතීති? න හොති, කම්මපච්චයභූතාය පන චෙතනාය සංසට්ඨං කම්මං විය පච්චයො හොති. තෙන එකීභාවමිව ගතත්තාති එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යථා කුසලාකුසලමූලෙහි විනා කම්මං විපාකං න ජනෙතීති තානි විපාකස්ස පරියායෙන උපනිස්සයොති වුත්තානි, එවං කම්මෙන එකීභූතානි සංසට්ඨානි හුත්වා කම්මජානං පච්චයා හොන්තීති පරියායෙන තෙසං කම්මපච්චයතා වුත්තා. එසාති එස කුසලමූලපච්චයො අකුසලමූලපච්චයො චාති යොජෙතබ්බං.

කුසලාකුසලවිපාකානං විය කිරියානං උප්පාදකානි අවිජ්ජාකුසලාකුසලමූලානි ච න හොන්තීති ආහ ‘‘උපනිස්සයතං න ලභන්තී’’ති. මනසිකාරොපි ජවනවීථිපටිපාදකමත්තත්තා කුසලාකුසලානි විය අවිජ්ජං උපනිස්සයං න කරොති, අවිජ්ජූපනිස්සයානං පන පවත්තිඅත්ථං භවඞ්ගාවට්ටනමත්තං හොති, පහීනාවිජ්ජානඤ්ච කිරියානං අවිජ්ජා නෙවුප්පාදිකා, ආරම්මණමත්තමෙව පන හොති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.423), ‘‘විපාකධම්මධම්මො නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.3.103) ච එවමාදීසු කිරියානං අකුසලා උපනිස්සයපච්චයභාවෙන න උද්ධටාති. අපිච ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එතස්ස වසෙන අවිජ්ජාමූලකො කුසලනයො වුත්තො, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එතස්ස වසෙන කුසලාකුසලමූලකො ¶ විපාකනයො, කිරියානං පන නෙව සඞ්ඛාරග්ගහණෙන, න ච විඤ්ඤාණග්ගහණෙන ගහණං ගච්ඡතීති තංමූලකො කිරියානයො න ලබ්භතීති න වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

අනෙකභෙදතොති අවිජ්ජාදීනං මූලපදානං එකචිත්තක්ඛණිකානං කිරියන්තෙ පඨමනයෙ සහජාතාදිඅනෙකපච්චයභාවෙන ගහිතත්තා තෙසං පච්චයානං වසෙන නවාදිමූලපදානං නයානං වසෙන, අනෙකප්පකාරතො චතුන්නං චතුක්කානං වසෙනාති වා අධිප්පායො. කුසලාකුසලානං පන විපාකෙ චාති එත්ථ කුසලාකුසලෙසු කුසලාකුසලානං විපාකෙ චාති වත්තබ්බං. පුරිමපච්ඡිමෙසු හි නයෙසු යථා පච්චයාකාරො වුත්තො, තංදස්සනත්ථං ¶ ‘‘අනෙකභෙදතො එකධාවා’’ති වුත්තං, න ච පච්ඡිමනයෙ කුසලෙ අනෙකභෙදතො පච්චයාකාරො වුත්තො, අථ ඛො ‘‘එකධාවා’’ති. එකධාවාති ච මූලපදෙකපච්චයතාවසෙන, එකස්සෙව වා නයස්ස වසෙන එකප්පකාරෙනාති අත්ථො, පඨමචතුක්කස්සෙව වසෙනාති වා අධිප්පායො. ධම්මපච්චයභෙදෙති අවිජ්ජාදීනං ධම්මානං පච්චයභාවභෙදෙ ජරාමරණාදීනං ධම්මානං ජාතිආදිපච්චයභෙදෙ, තංතංචිත්තුප්පාදසමයපරිච්ඡින්නානං වා ඵස්සාදීනං ධම්මානං එකක්ඛණිකාවිජ්ජාදිපච්චයභෙදෙ. පරියත්තිආදීනං කමො පරියත්ති…පෙ… පටිපත්තික්කමො. පච්චයාකාරෙ හි පාළිපරියාපුණනතදත්ථසවනපාළිඅත්ථචින්තනානි ‘‘ජරාමරණං අනිච්චං සඞ්ඛතං…පෙ… නිරොධධම්ම’’න්තිආදිනා භාවනාපටිපත්ති ච කමෙන කාතබ්බාති කම-ග්ගහණං කරොති. තතොති ඤාණප්පභෙදජනකතො කමතො. අඤ්ඤං කරණීයතරං නත්ථි. තදායත්තා හි දුක්ඛන්තකිරියාති.

කුසලමූලකවිපාකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.