📜

9. ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

431. ඉද්ධි-සද්දස්ස පඨමො කත්තුඅත්ථො, දුතියො කරණත්ථො වුත්තො, පාද-සද්දස්ස එකො කරණමෙවත්ථො වුත්තො. පජ්ජිතබ්බාව ඉද්ධි වුත්තා, න ච ඉජ්ඣන්තී පජ්ජිතබ්බා ච ඉද්ධි පජ්ජනකරණෙන පාදෙන සමානාධිකරණා හොතීති ‘‘පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති න සක්කා වත්තුං, තථා ඉද්ධිකිරියාකරණෙන සාධෙතබ්බා ච වුද්ධිසඞ්ඛාතා ඉද්ධි පජ්ජනකිරියාකරණෙන පජ්ජිතබ්බාති ද්වින්නං කරණානං න අසමානාධිකරණතා සම්භවතීති ‘‘දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති ච න සක්කා වත්තුං, තස්මා පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො, දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදොති එවං යොජනා යුජ්ජති.

‘‘ඡන්දං චෙ…පෙ… අයං වුච්චති ඡන්දසමාධී’’ති ඉමාය පාළියා ඡන්දාධිපති සමාධි ඡන්දසමාධීති අධිපති-සද්දලොපං කත්වා සමාසො වුත්තොති විඤ්ඤායති, අධිපති-සද්දත්ථදස්සනවසෙන පන ‘‘ඡන්දහෙතුකො ඡන්දාධිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පධානභූතාති වීරියභූතාති කෙචි වදන්ති. සඞ්ඛතසඞ්ඛාරාදිනිවත්තනත්ථඤ්හි පධානග්ගහණන්ති. අථ වා තං තං විසෙසං සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, සබ්බං වීරියං. තත්ථ චතුකිච්චසාධකතො අඤ්ඤස්ස නිවත්තනත්ථං පධානග්ගහණන්ති පධානභූතා සෙට්ඨභූතාති අත්ථො. චතුබ්බිධස්ස පන වීරියස්ස අධිප්පෙතත්තා බහුවචනනිද්දෙසො කතො. අධිට්ඨානට්ඨෙනාති දුවිධත්ථායපි ඉද්ධියා අධිට්ඨානත්ථෙන. පාදභූතන්ති ඉමිනා විසුං සමාසයොජනාවසෙන පන යො පුබ්බෙ ඉද්ධිපාදත්ථො පාද-සද්දස්ස උපායත්ථතං ගහෙත්වා යථායුත්තො වුත්තො, සො වක්ඛමානානං පටිලාභපුබ්බභාගානං කත්තුකරණිද්ධිභාවං, උත්තරචූළභාජනීයෙ වා වුත්තෙහි ඡන්දාදීහි ඉද්ධිපාදෙහි සාධෙතබ්බාය ඉද්ධියා කත්තිද්ධිභාවං, ඡන්දාදීනඤ්ච කරණිද්ධිභාවං සන්ධාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

වීරියිද්ධිපාදනිද්දෙසෙ ‘‘වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගත’’න්ති ද්වික්ඛත්තුං වීරියං ආගතං. තත්ථ පුරිමං සමාධිවිසෙසනං ‘‘වීරියාධිපති සමාධි වීරියසමාධී’’ති, දුතියං සමන්නාගමඞ්ගදස්සනං. ද්වෙයෙව හි සබ්බත්ථ සමන්නාගමඞ්ගානි සමාධි පධානසඞ්ඛාරො ච, ඡන්දාදයො සමාධිවිසෙසනානි, පධානසඞ්ඛාරො පන පධානවචනෙනෙව විසෙසිතො, න ඡන්දාදීහීති න ඉධ වීරියාධිපතිතා පධානසඞ්ඛාරස්ස වුත්තා හොති. වීරියඤ්ච සමාධිං විසෙසෙත්වා ඨිතමෙව සමන්නාගමඞ්ගවසෙන පධානසඞ්ඛාරවචනෙන වුත්තන්ති නාපි ද්වීහි වීරියෙහි සමන්නාගමො වුත්තො හොතීති. යස්මා පන ඡන්දාදීහි විසිට්ඨො සමාධි, තථා විසිට්ඨෙනෙව ච තෙන සම්පයුත්තො පධානසඞ්ඛාරො සෙසධම්මා ච, තස්මා සමාධිවිසෙසනානං වසෙන චත්තාරො ඉද්ධිපාදා වුත්තා. විසෙසනභාවො ච ඡන්දාදීනං තංතංඅවස්සයනවසෙන හොතීති ‘‘ඡන්දසමාධි…පෙ… ඉද්ධිපාද’’න්ති එත්ථ නිස්සයත්ථෙපි පාද-සද්දෙ උපායත්ථෙන ඡන්දාදීනං ඉද්ධිපාදතා වුත්තා හොති. තෙනෙව උත්තරචූළභාජනීයෙ ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා ඡන්දාදීනමෙව ඉද්ධිපාදතා වුත්තා. පඤ්හපුච්ඡකෙ ච ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධී’’තිආදිනාව (විභ. 462) උද්දෙසං කත්වාපි පුන ඡන්දාදීනංයෙව කුසලාදිභාවො විභත්තොති. උපායිද්ධිපාදදස්සනත්ථමෙව හි නිස්සයිද්ධිපාදදස්සනං කතං, අඤ්ඤථා චතුබ්බිධතා න හොතීති අයමෙත්ථ පාළිවසෙන අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

433. රථධුරෙති රථස්ස පුරතො. හීනජාතිකො චණ්ඩාලො උපට්ඨානාදිගුණයොගෙපි සෙනාපතිට්ඨානාදීනි න ලභතීති ආහ ‘‘ජාතිං සොධෙත්වා…පෙ… ජාතිං අවස්සයතී’’ති. අමන්තනීයොති හිතාහිතමන්තනෙ න අරහො.

රට්ඨපාලත්ථෙරො ඡන්දෙ සති කථං නානුජානිස්සන්තීති සත්තපි භත්තානි අභුඤ්ජිත්වා මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිත්වා ඡන්දමෙව අවස්සාය ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසීති ආහ ‘‘රට්ඨපාලත්ථෙරො වියා’’ති.

මොඝරාජත්ථෙරො වීමංසං අවස්සයීති තස්ස භගවා ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූ’’ති (සු. නි. 1125) සුඤ්ඤතාකථං කථෙසි, පඤ්ඤානිස්සිතමානනිග්ගහත්ථඤ්ච ද්වික්ඛත්තුං පුච්ඡිතො පඤ්හං න කථෙසි. තත්ථ පුනප්පුනං ඡන්දුප්පාදනං තොසනං විය හොතීති ඡන්දස්ස උපට්ඨානසදිසතා වුත්තා, ථාමභාවතො වීරියස්ස සූරත්තසදිසතා, ‘‘ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.181 එරකපත්තනාගරාජවත්ථු) වචනතො පුබ්බඞ්ගමත්තා චිත්තස්ස විසිට්ඨජාතිසදිසතා.

අභෙදතොති ඡන්දාදිකෙ තයො තයො ධම්මෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා, ඉද්ධිඉද්ධිපාදෙ අමිස්සෙත්වා වා කථනන්ති අත්ථො. තත්ථ ඡන්දවීරියාදයො විසෙසෙන ඉජ්ඣන්ති එතායාති ඉද්ධීති වුච්චන්ති, ඉජ්ඣතීති ඉද්ධීති අවිසෙසෙන සමාධිපධානසඞ්ඛාරාපීති.

ඡන්දිද්ධිපාදසමාධිද්ධිපාදාදයො විසිට්ඨා, පාදො සබ්බිද්ධීනං සාධාරණත්තා අවිසිට්ඨො, තස්මා විසිට්ඨෙස්වෙව පවෙසං අවත්වා අවිසිට්ඨෙ ච පවෙසං වත්තුං යුත්තන්ති දස්සෙතුං සබ්බත්ථ ‘‘පාදෙ පතිට්ඨාතිපි වත්තුං වට්ටතී’’ති ආහ. තත්ථෙවාති ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරඉද්ධිපාදෙසු, චතූසු ඡන්දාදිකෙස්වෙවාති අත්ථො. ‘‘ඡන්දවතො කො සමාධි න ඉජ්ඣිස්සතී’’ති සමාධිභාවනාමුඛෙන භාවිතා සමාධිභාවිතා.

එත්ථ පනාති භෙදකථායං අභෙදකථනතො අභිනවං නත්ථීති අත්ථො. යෙ හි තයො ධම්මා අභෙදකථායං ඉද්ධිඉද්ධිපාදොත්වෙව වුත්තා, තෙ එව භෙදකථායං ඉද්ධීපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි, සෙසා ඉද්ධිපාදා එවාති එවං අභිනවාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ඡන්දො සමාධී’’තිආදිමාහ. ඉමෙ හි තයො…පෙ… න විනා, තස්මා සෙසා සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා තෙසං තිණ්ණං ඉජ්ඣනෙන ඉද්ධි නාම භවෙය්යුං, න අත්තනො සභාවෙනාති තෙ ඉද්ධිපාදා එව හොන්ති, න ඉද්ධීති එවමිදං පුරිමස්ස කාරණභාවෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා තිණ්ණං ඉද්ධිතා ඉද්ධිපාදතා ච වුත්තා, සෙසානඤ්ච ඉද්ධිපාදතාව, තං සබ්බං සාධෙතුං ‘‘ඉමෙ හි තයො…පෙ… න විනා’’ති ආහ. තෙන යස්මා ඉජ්ඣන්ති, තස්මා ඉද්ධි. ඉජ්ඣමානා ච යස්මා සම්පයුත්තකෙහි සහෙව ඉජ්ඣන්ති, න විනා, තස්මා සම්පයුත්තකා ඉද්ධිපාදා, තදන්තොගධත්තා පන තෙ තයො ධම්මා ඉද්ධිපාදාපි හොන්තීති දස්සෙති. සම්පයුත්තකානම්පි පන ඛන්ධානං ඉද්ධිභාවපරියායො අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘සම්පයුත්තකා පනා’’තිආදිමාහ. චතූසු ඛන්ධෙසු එකදෙසස්ස ඉද්ධිතා, චතුන්නම්පි ‘‘ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති ඉමිනා අත්ථෙන ඉද්ධිපාදතා, පුනපි චතුන්නං ඛන්ධානං ‘‘ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති ඉමිනා අත්ථෙන ඉද්ධිපාදතා ච දස්සිතා, න අඤ්ඤස්සාති කත්වා ආහ ‘‘න අඤ්ඤස්සකස්සචි අධිවචන’’න්ති. ඉමිනා ‘‘ඉද්ධි නාම අනිප්ඵන්නා’’ති ඉදං වාදං පටිසෙධෙති.

පටිලාභපුබ්බභාගානං පටිලාභස්සෙව ච ඉද්ධිඉද්ධිපාදතාවචනං අපුබ්බන්ති කත්වා පුච්ඡති ‘‘කෙනට්ඨෙන ඉද්ධි, කෙනට්ඨෙන පාදො’’ති. පටිලාභො පුබ්බභාගො චාති වචනසෙසො. උපායො ච උපායභාවෙනෙව අත්තනො ඵලස්ස පතිට්ඨා හොතීති ආහ ‘‘පතිට්ඨානට්ඨෙනෙව පාදො’’ති. ඡන්දොයෙව…පෙ… වීමංසාව වීමංසිද්ධිපාදොති කථිතං, තස්මා න චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධියා සමානකාලිකා නානාක්ඛණිකා වා ඉද්ධිපාදා, ජෙට්ඨකභූතා පන ඡන්දාදයො එව සබ්බත්ථ ඉද්ධිපාදාති අයමෙව තෙසං අට්ඨකථාචරියානං අධිප්පායො. සුත්තන්තභාජනීයෙ හි අභිධම්මභාජනීයෙ ච සමාධිවිසෙසනවසෙන දස්සිතානං උපායභූතානං ඉද්ධිපාදානං පාකටකරණත්ථං උත්තරචූළභාජනීයං වුත්තන්ති. කෙචීති උත්තරවිහාරවාසිථෙරා කිර.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

444. අභිධම්මභාජනීයෙ ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස ඵස්සො…පෙ… පග්ගාහො අවික්ඛෙපො’’ති (විභ. 447) ඉද්ධිඉද්ධිපාදත්ථදස්සනත්ථං පග්ගාහාවික්ඛෙපා වුත්තා, චිත්තපඤ්ඤා ච සඞ්ඛිපිත්වාති. චත්තාරි නයසහස්සානි විභත්තානීති ඉදං සාධිපතිවාරානං පරිපුණ්ණානං අභාවා විචාරෙතබ්බං. න හි අධිපතීනං අධිපතයො විජ්ජන්ති, එකෙකස්මිං පන ඉද්ධිපාදනිද්දෙසෙ එකෙකො අධිපතිවාරො ලබ්භතීති සොළස සොළස නයසතානි ලබ්භන්ති.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා

නනු ච චත්තාරොපි අධිපතයො එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පන අධිපතයො න භවන්ති ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා න මග්ගාධිපතිනො’’ති වුත්තත්තා. රාජපුත්තොපමාපි හි එතමත්ථං දීපෙතීති? න, එකක්ඛණෙ දුතියස්ස අධිපතිනො අභාවතො එව, ‘‘න මග්ගාධිපතිනො’’ති වුත්තත්තා රාජපුත්තොපමා අධිපතිං න කරොන්තීති ඉමමෙවත්ථං දීපෙති, න අධිපතීනං සහභාවං. තං කථං ජානිතබ්බන්ති? පටික්ඛිත්තත්තා. අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ හි අට්ඨකථායං (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.3) වුත්තා ‘‘කස්මා පන යථා හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙ ‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’න්ති වුත්තං, එවමිධ ‘අධිපතී අධිපතිසම්පයුත්තකාන’න්ති අවත්වා ‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකාන’න්තිආදිනා නයෙන දෙසනා කතාති? එකක්ඛණෙ අභාවතො’’ති. සති ච චතුන්නං අධිපතීනං සහභාවෙ ‘‘අරියමග්ගසමඞ්ගිස්ස වීමංසාධිපතෙය්යං මග්ගං භාවෙන්තස්සා’’ති විසෙසනං න කත්තබ්බං සියා අවීමංසාධිපතිකස්ස මග්ගස්ස අභාවා. ඡන්දාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤාධිපතිකරණභාවෙ ච ‘‘වීමංසං ඨපෙත්වා තංසම්පයුත්තො’’තිආදිනා ඡන්දාදීනං වීමංසාධිපතිකත්තවචනං න වත්තබ්බං සියා. තථා ‘‘චත්තාරො අරියමග්ගා සියා මග්ගාධිපතිනො, සියා න වත්තබ්බා මග්ගාධිපතිනො’’ති (ධ. ස. 1429) එවමාදීහිපි අධිපතීනං සහභාවො පටික්ඛිත්තො එවාති.

පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.