📜

1. මාතිකාවණ්ණනා

1. නයමාතිකාවණ්ණනා

1. සඞ්ගහොඅසඞ්ගහොතිආදීනඤ්හි වසෙන ඉදං පකරණං චුද්දසවිධෙන විභත්තන්ති වුත්තං. තං සබ්බම්පි උද්දෙසනිද්දෙසතො ද්විධා ඨිතං. තත්ථ මාතිකා උද්දෙසො. සා පඤ්චවිධා – නයමාතිකා, අබ්භන්තරමාතිකා, නයමුඛමාතිකා, ලක්ඛණමාතිකා, බාහිරමාතිකාති. තත්ථ සඞ්ගහො අසඞ්ගහො…පෙ… විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතන්ති – අයං චුද්දසහි පදෙහි නික්ඛිත්තා නයමාතිකා නාම. අයඤ්හි ඉමිනා සඞ්ගහාදිකෙන නයෙන ධාතුකථා ධම්මා විභත්තාති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා නයමාතිකාති වුච්චති. එතෙසං පදානං මූලභූතත්තා මූලමාතිකාතිපි වත්තුං වට්ටති.

2. අබ්භන්තරමාතිකාවණ්ණනා

2. පඤ්චක්ඛන්ධා…පෙ… මනසිකාරොති අයං පඤ්චවීසාධිකෙන පදසතෙන නික්ඛිත්තා අබ්භන්තරමාතිකා නාම. අයඤ්හි ‘‘සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී ධාතුකථාය මාතිකා’’ති එවං අවත්වා සඞ්ගහාදිනා නයෙන විභජිතබ්බෙ ඛන්ධාදිධම්මෙ සරූපතො දස්සෙත්වා ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙයෙව ඨපිතත්තා අබ්භන්තරමාතිකාති වුච්චති. ඛන්ධාදිපදානං ධම්මසඞ්ගණීමාතිකාය අසඞ්ගහිතත්තා පකිණ්ණකමාතිකාතිපි වත්තුං වට්ටති.

3. නයමුඛමාතිකාවණ්ණනා

3. තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො; චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගොති අයං චතූහි පදෙහි නික්ඛිත්තා නයමුඛමාතිකා නාම. අයඤ්හි සබ්බෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධාදීසු චෙව කුසලත්තිකාදීසු ච මාතිකාධම්මෙසු, තීහි ඛන්ධායතනධාතුපදෙහෙව සඞ්ගහො ච අසඞ්ගහො ච යොජෙතබ්බො. තථා චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි සම්පයොගො ච විප්පයොගො ච. එතානි ඉමෙසං සඞ්ගහාසඞ්ගහාදීනං නයානං මුඛානීති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා නයමුඛමාතිකාති වුච්චති.

4. ලක්ඛණමාතිකාවණ්ණනා

4. සභාගො, විසභාගොති අයං ද්වීහි පදෙහි නික්ඛිත්තා ලක්ඛණමාතිකා නාම. අයඤ්හි සභාගලක්ඛණෙහි ධම්මෙහි සඞ්ගහනයො, විසභාගලක්ඛණෙහි අසඞ්ගහනයො, තථා සම්පයොගවිප්පයොගනයො යොජෙතබ්බොති සභාගවිසභාගලක්ඛණවසෙන සඞ්ගහාදිලක්ඛණං දස්සෙතුං ඨපිතත්තා ලක්ඛණමාතිකාති වුච්චති.

5. බාහිරමාතිකාවණ්ණනා

5. සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී ධාතුකථාය මාතිකාති අයං ඡසට්ඨි තිකපදානි, ද්වෙ ච දුකපදසතානි සඞ්ඛිපිත්වා නික්ඛිත්තා බාහිරමාතිකා නාම. අයඤ්හි ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා…පෙ… මනසිකාරො’’ති එවං ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙ අවත්වා ‘‘සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී’’ති එවං ධාතුකථාය මාතිකතො බහි ඨපිතත්තා බාහිරමාතිකාති වුච්චති.

එවං මාතිකාය පඤ්චධා ඨිතභාවං විදිත්වා ඉදානි ‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’තිආදීසු සඞ්ගහො තාව ජාතිසඤ්ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ – ‘‘සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ බ්රාහ්මණා, සබ්බෙ වෙස්සා, සබ්බෙ සුද්දා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො, ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘එකජාතිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙපි ජාතියා එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘සබ්බෙ කොසලකා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ මාගධකා, සබ්බෙ භාරුකච්ඡකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො; යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං සඤ්ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘එකට්ඨානෙ ජාතා සංවඩ්ඪා ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙපි සඤ්ජාතිඨානෙන නිවුත්ථොකාසෙන එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘සබ්බෙ හත්ථාරොහා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ අස්සාරොහා, සබ්බෙ රථිකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං කිරියාසඞ්ගහො නාම. සබ්බෙව හෙතෙ අත්තනො කිරියාකරණෙන එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘චක්ඛායතනං කතමක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡතීති? රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡතී’’ති. හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ – ‘චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471), අයං ගණනසඞ්ගහො නාම. අයමිධ අධිප්පෙතො. තප්පටිපක්ඛෙන අසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. තෙසං විකප්පතො සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතාදීනි. එකුප්පාදෙකනිරොධඑකවත්ථුකඑකාරම්මණතාවසෙන සම්පයොගො, තප්පටිපක්ඛතො විප්පයොගො. තෙසං විකප්පතො සම්පයුත්තෙන විප්පයුත්තාදීනි. තදුභයසංසග්ගවිකප්පතො සඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තන්තිආදීනි. පඤ්චක්ඛන්ධාතිආදීනි පන ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඵස්සාදයො පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානවසෙන වුත්තසබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණතො වුත්තාති.

මාතිකාවණ්ණනා.