📜

5. සබ්බමත්ථීතිකථා

1. වාදයුත්තිවණ්ණනා

282. ඉදානි සබ්බමත්ථීතිවාදකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… අයං වුච්චති රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිවචනතො (විභ. 2) ‘‘සබ්බෙපි අතීතාදිභෙදා ධම්මා ඛන්ධසභාවං න විජහන්ති, තස්මා සබ්බං අත්ථියෙව නාමා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි සබ්බමත්ථිවාදානං, තෙසං ලද්ධිවිසොධනත්ථං සබ්බමත්ථීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, වුත්තප්පකාරාය ලද්ධියා ඨත්වා පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සබ්බථාති සබ්බස්මිං සරීරෙ සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බදාති සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බෙනාකාරෙන සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බෙසූති සබ්බෙසු ධම්මෙසු සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. අයොගන්ති අයුත්තං. නානාසභාවානඤ්හි යොගො හොති, න එකසභාවස්ස. ඉති ඉමස්මිං පඤ්හෙ රූපං වෙදනාය, වෙදනං වා රූපෙන අනානං එකලක්ඛණමෙව කත්වා සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. යම්පි නත්ථි තම්පත්ථීති යම්පි ඡට්ඨඛන්ධාදිකං සසවිසාණාදිකං වා කිඤ්චි නත්ථීති සිද්ධං, තම්පි තෙ අත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බමත්ථීති යා දිට්ඨි සා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨීති, යා දිට්ඨි සා දිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති හෙවමත්ථීති ඉමිනා ඉදං පුච්ඡති – යා තෙ එසා සබ්බමත්ථීති දිට්ඨි, සා දිට්ඨි අයාථාවකත්තා මිච්ඡාදිට්ඨීති එවං යා අම්හාකං දිට්ඨි, සා දිට්ඨි යාථාවකත්තා සම්මාදිට්ඨීති එවං තව සමයෙ අත්ථීති පුච්ඡති. ඉතරො සබ්බෙසුපි එතෙසු නයෙසු වුත්තප්පකාරාය අත්ථිතාය අභාවතො පටික්ඛිපති. ඉමෙසු පන සබ්බෙසුපි නයෙසු ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති ආදිං කත්වා සබ්බො කථාමග්ගභෙදො විත්ථාරතො වෙදිතබ්බොති අයං තාවෙත්ථ වාදයුත්ති.

2. කාලසංසන්දනවණ්ණනා

283-284. ඉදානි අතීතං අත්ථීති කාලසංසන්දනං හොති. තත්ථ අතීතං අත්ථීතිආදිකං සුද්ධිකසංසන්දනං. අතීතං රූපං අත්ථීතිආදිකං ඛන්ධවසෙන කාලසංසන්දනං.

285. පච්චුප්පන්නං රූපං අප්පියං කරිත්වාති අතීතානාගතං පහාය පච්චුප්පන්නරූපමෙව අප්පියං අවිභජිතබ්බං කරිත්වා. රූපභාවං ජහතීතිපඤ්හෙ නිරුද්ධස්සාපි රූපස්ස රූපක්ඛන්ධසඞ්ගහිතත්තා පටික්ඛිපති. රූපභාවං න ජහතීති පටිලොමපඤ්හෙපි රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතත්තාව පටිජානාති. ඔදාතං වත්ථං අප්පියං කරිත්වාති එත්ථ කිඤ්චාපි න සබ්බං වත්ථං ඔදාතං, ඉමිනා පන වත්ථන්ති අවත්වා ‘‘ඔදාතං වත්ථං අප්පියං කරිත්වා’’ති වුත්තෙ සකවාදිනා එකත්ථතා අනුඤ්ඤාතා. ඔදාතභාවං ජහතීති පඤ්හෙ වණ්ණවිගමං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. වත්ථභාවං ජහතීති එත්ථ පන පඤ්ඤත්තියා අවිගතත්තා පටික්ඛෙපො තස්සෙව. පටිලොමෙපි එසෙව නයො.

286. අතීතං අතීතභාවං න ජහතීති පුට්ඨො ‘‘යදි ජහෙය්ය, අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා සියා’’ති මඤ්ඤමානො පටිජානාති. අනාගතං අනාගතභාවං න ජහතීති පුට්ඨො පන ‘‘යදි න ජහෙය්ය, අනාගතමෙවස්ස , පච්චුප්පන්නභාවං න පාපුණෙය්යා’’ති මඤ්ඤමානො පටික්ඛිපති. පච්චුප්පන්නපඤ්හෙපි අතීතභාවං අනාපජ්ජනදොසො සියාති පටික්ඛිපති. අනුලොමපඤ්හෙසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

287. එවං සුද්ධිකනයං වත්වා පුන ඛන්ධවසෙන දස්සෙතුං අතීතං රූපන්තිආදි වුත්තං. තං සබ්බං පාළිඅනුසාරෙනෙව සක්කා ජානිතුං.

වචනසොධනවණ්ණනා

288. ඉදානි ‘‘අතීතං න්වත්ථී’’තිආදි වචනසොධනා හොති. තත්ථ හඤ්චි අතීතං න්වත්ථීති යදි අතීතං නො අත්ථීති අත්ථො. අතීතංඅත්ථීති මිච්ඡාති අතීතඤ්ච තං අත්ථි චාති මිච්ඡා එව. තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති පුට්ඨො අනාගතක්ඛණෙයෙවස්ස පච්චුප්පන්නතාය අභාවං සන්ධාය කාලනානත්තෙන පටික්ඛිපති.

දුතියං පුට්ඨො යං උප්පාදතො පුබ්බෙ අනාගතං අහොසි, තස්ස උප්පන්නකාලෙ පච්චුප්පන්නත්තා පටිජානාති. හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති යදෙතං තයා ‘‘අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොතී’’ති වදතා තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති ලද්ධිවසෙන ‘‘අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා හුත්වා හොතී’’ති වුත්තං. කිං තෙ තම්පි හුත්වා හොතීති? ඉතරො හුත්වා භූතස්ස පුන හුත්වා අභාවතො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

දුතියං පුට්ඨො යස්මා තං අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොන්තං ‘‘හුත්වා හොතී’’ති සඞ්ඛං ගතං, තස්මා පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘යදි තෙ තං අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොන්තං ‘හුත්වා හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං, පුන හුත්වා හොති, යං අනාගතං න හුත්වා පච්චුප්පන්නං න හොන්තං ‘න හුත්වා න හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං සසවිසාණං, කිං තෙ තම්පි පුන න හුත්වා න හොතී’’තිඅධිප්පායෙන න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පඤ්හං පුච්ඡති. ඉතරො ‘‘යං නත්ථි, තං නත්ථිතාය, එව අනාගතං න හුත්වා පච්චුප්පන්නං න හොතීති නහුත්වානහොති නාම තාව හොතු, පුන නහුත්වානහොතිභාවො පනස්ස කුතො’’ති මඤ්ඤමානො පටික්ඛිපති. තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතන්ති පඤ්හෙපි පච්චුප්පන්නක්ඛණෙයෙවස්ස අතීතතාය අභාවං සන්ධාය කාලනානත්තා පටික්ඛිපති.

දුතියපඤ්හෙ පුට්ඨො යං අතීතභාවතො පුබ්බෙ පච්චුප්පන්නං අහොසි, තස්සෙව අතීතත්තා පටිජානාති. හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති යදෙතං තයා ‘‘පච්චුප්පන්නං හුත්වා අතීතං හොතී’’ති වදතා ‘‘තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීත’’න්ති ලද්ධිවසෙන ‘‘පච්චුප්පන්නං වා අතීතං වා හුත්වා හොතී’’ති වුත්තං, කිං තෙ තම්පි හුත්වා හොතීති? ඉතරො හුත්වා භූතස්ස පුන හුත්වා අභාවතො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

දුතියපඤ්හෙ යස්මා තං පච්චුප්පන්නං හුත්වා අතීතං හොන්තං ‘‘හුත්වා හොතී’’ති සඞ්ඛං ගතං, තස්මා පටිජානාති . අථ නං සකවාදී ‘‘යදි තෙ තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං හුත්වා අතීතං හොන්තං ‘හුත්වා හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං, පුන හුත්වා හොති, යං පච්චුප්පන්නං න හුත්වා අතීතං න හොන්තං ‘න හුත්වා න හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං සසවිසාණං, කිං තෙ තම්පි පුන න හුත්වා න හොතී’’ති අධිප්පායෙන න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පඤ්හං පුච්ඡති. ඉතරො ‘‘යං නත්ථි, තං නත්ථිතාය එව පච්චුප්පන්නං න හුත්වා අතීතං න හොතීති නහුත්වානහොති නාම තාව හොතු. පුන නහුත්වානහොතිභාවො පනස්ස කුතො’’ති මඤ්ඤමානො පටික්ඛිපති. උභයං එකතො කත්වා ආගතෙ තතියපඤ්හෙපි ඉමිනාවුපායෙන යොජනා කාතබ්බා.

අපරො නයො – යදි තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නං, අනාගතස්ස පච්චුප්පන්නෙ වුත්තො හොතිභාවො, පච්චුප්පන්නස්ස ච අනාගතෙ වුත්තො හුත්වාභාවො ආපජ්ජති. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි හුත්වාහොති නාම. පච්චුප්පන්නම්පි හුත්වාහොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතී’’ති? ඉතරො – ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති පඤ්හෙ පටික්ඛිත්තනයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො දුතියෙ පඤ්හෙ පටිඤ්ඤාතනයෙනෙව පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති පඤ්හාවසෙන තෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති පටිජානන්තං පුරිමං පටික්ඛිත්තපඤ්හං පරිවත්තිත්වා පුච්ඡන්තො න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පුච්ඡති. තස්සත්ථො – නනු ‘‘තයා තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති වුත්තෙ පඨමපඤ්හං පටික්ඛිපන්තෙන අනාගතස්ස හොතිභාවො පච්චුප්පන්නස්ස ච හුත්වාභාවො පටික්ඛිත්තොති. තෙන අනාගතං න හොති නාම, පච්චුප්පන්නං න හුත්වා නාම.

දුතියපඤ්හෙ ච තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති පටිඤ්ඤාතං. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි න හුත්වා න හොති නාම. පච්චුප්පන්නම්පි න හුත්වා න හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතී’’ති? පරවාදී සබ්බතො අන්ධකාරෙන පරියොනද්ධො විය තෙසං නහුත්වානහොතිභාවං අපස්සන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

දුතියවාරෙපි යදි තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතං, පච්චුප්පන්නස්ස අතීතෙ වුත්තො හොතිභාවො, අතීතස්ස ච පච්චුප්පන්නෙ වුත්තො හුත්වාභාවො ආපජ්ජති, එවං සන්තෙ පච්චුප්පන්නම්පි හුත්වාහොති නාම, අතීතම්පි හුත්වාහොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතී’’ති? ඉතරො තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතන්තිපඤ්හෙ පටික්ඛිත්තනයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො දුතියපඤ්හෙ පටිඤ්ඤාතනයෙනෙව පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීත’’න්ති පඤ්හාවසෙන තෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති පටිජානන්තං පුරිමං පටික්ඛිත්තපඤ්හං පරිවත්තිත්වා පුච්ඡන්තො න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පුච්ඡති. තස්සත්ථො – නනු තයා තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතන්ති වුත්තෙ පඨමපඤ්හං පටික්ඛිපන්තෙන පච්චුප්පන්නස්ස හොතිභාවො, අතීතස්ස ච හුත්වාභාවො පටික්ඛිත්තොති. තෙන පච්චුප්පන්නං නහොති නාම. අතීතං නහුත්වා නාම.

දුතියපඤ්හෙ ච තෙ ‘‘තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීත’’න්ති පටිඤ්ඤාතං. එවං සන්තෙ පච්චුප්පන්නම්පි න හුත්වා න හොති නාම, අතීතම්පි න හුත්වා න හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං න හුත්වා න හොති, න හුත්වා න හොතී’’ති. පරවාදී සබ්බතො අන්ධකාරෙන පරියොනද්ධො විය තෙසං නහුත්වානහොතිභාවං අපස්සන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

තතියවාරෙපි යදි තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නං තං අතීතං; අනාගතපච්චුප්පන්නානං පච්චුප්පන්නාතීතෙසු වුත්තො හොතිභාවො, පච්චුප්පන්නාතීතානඤ්ච අනාගතපච්චුප්පන්නෙසු වුත්තො හුත්වාභාවො ආපජ්ජති. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි හුත්වාහොති නාම. පච්චුප්පන්නම්පි අතීතම්පි හුත්වා හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ තීසුපි එතෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතී’’ති? ඉතරො ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීත’’න්තිපඤ්හෙ පටික්ඛිත්තනයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො දුතියපඤ්හෙ පටිඤ්ඤාතනයෙනෙව පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීත’’න්ති පඤ්හාවසෙන තෙසු එකෙකං හුත්වා හොති, හුත්වා හොතීති පටිජානන්තං පුරිමං පටික්ඛිත්තපඤ්හං පරිවත්තිත්වා පුච්ඡන්තො න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පුච්ඡති. තස්සත්ථො – නනු තයා තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීතන්ති වුත්තෙ පඨමපඤ්හං පටික්ඛිපන්තෙන අනාගතපච්චුප්පන්නානං හොතිභාවො; පච්චුප්පන්නාතීතානඤ්ච හුත්වාභාවො පටික්ඛිත්තොති? තෙන අනාගතං පච්චුප්පන්නඤ්ච න හොති නාම. පච්චුප්පන්නඤ්ච අතීතඤ්ච න හුත්වා නාම.

දුතියපඤ්හෙ ච තෙ ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීත’’න්ති පටිඤ්ඤාතං. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි න හුත්වා න හොති නාම, පච්චුප්පන්නම්පි අතීතම්පි න හුත්වා න හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතී’’ති? පරවාදී සබ්බතො අන්ධකාරෙන පරියොනද්ධො විය තෙසං න හුත්වා න හොතිභාවං අපස්සන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපතීති. නිග්ගහාදීනි පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බානි.

වචනසොධනවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අතීතචක්ඛුරූපාදිකථාවණ්ණනා

289. අතීතංචක්ඛු අත්ථීතිආදීසුපි චක්ඛාදිභාවාවිජහනෙනෙව අත්ථිතං පටිජානාති. පස්සතීතිආදීනි පුට්ඨො පන තෙසං විඤ්ඤාණානං කිච්චාභාවවසෙන පටික්ඛිපති.

අතීතඤාණාදිකථාවණ්ණනා

290. තෙන ඤාණෙන ඤාණකරණීයං කරොතීති පඤ්හෙ තස්ස ඤාණස්ස නිරුද්ධත්තා කිච්චභාවමස්ස අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො අතීතාරම්මණං පච්චුප්පන්නං ඤාණං අතීතානං ධම්මානං ජානනතො අතීතං ඤාණන්ති ලෙසෙන පච්චුප්පන්නමෙව ‘‘අතීතං ඤාණ’’න්ති කත්වා තෙන ඤාණෙන ඤාණකරණීයස්ස අත්ථිතාය පටිජානාති. අථස්ස සකවාදී ලෙසොකාසං අදත්වා තෙන ඤාණෙන දුක්ඛං පරිජානාතීතිආදිමාහ. ඉතරො අතීතාරම්මණෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙසං චතුන්නං කිච්චානං අභාවා පටික්ඛිපති. අනාගතපඤ්හෙපි එසෙව නයො. පච්චුප්පන්නපඤ්හො චෙව සංසන්දනපඤ්හො ච උත්තානත්ථායෙව.

අරහන්තාදිකථාවණ්ණනා

291. අරහතො අතීතො රාගො අත්ථීතිආදීසුපි රාගාදිභාවාවිජහන්තො එවං පටිජානාති. සරාගොතිආදීසු සුත්තවිරොධභයෙන චෙව යුත්තිවිරොධභයෙන ච පටික්ඛිපති.

පදසොධනකථාවණ්ණනා

295. එවං සබ්බම්පි පාළිඅනුසාරෙනෙව විදිත්වා පරතො අත්ථි සියා අතීතං, සියා න්වාතීතන්ති එත්ථ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. යං අතීතමෙව අත්ථි, තං අතීතං. යං පච්චුප්පන්නානාගතං අත්ථි, තං නො අත්ථි, තං නො අතීතං. තෙනාතීතං න්වාතීතං, න්වාතීතං අතීතන්ති තෙන කාරණෙන අතීතං නො අතීතං, නො අතීතං අතීතන්ති. අනාගතපච්චුප්පන්නපුච්ඡාසුපි එසෙව නයො.

සුත්තසාධනවණ්ණනා

296. නවත්තබ්බං ‘‘අතීතං අත්ථි අනාගතං අත්ථී’’ති සුත්තසාධනාය පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන අත්තනො ලද්ධිං නිස්සාය යංකිඤ්චි, භික්ඛවෙ, රූපන්ති අනුයොගො පරවාදිස්සෙව. දුතියනයෙ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. එවං සබ්බත්ථ පුච්ඡා ච පටිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා. යං පනෙතං පරවාදිනා අනාගතස්ස අත්ථිභාවසාධනත්ථං ‘‘නනු වුත්තං භගවතා කබළීකාරෙ, චෙ, භික්ඛවෙ’’ති සුත්තස්ස පරියොසානෙ අත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීතිආදි දස්සිතං න තං අනාගතස්ස අත්ථිභාවසාධකං . තඤ්හි හෙතූනං පරිනිට්ඨිතත්තා අවස්සං භාවිතං සන්ධාය තත්ථ වුත්තං. අයං සුත්තාධිප්පායො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සබ්බමත්ථීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.