📜

2. දුතියවග්ගො

1. පරූපහාරවණ්ණනා

307. ඉදානි පරූපහාරකථා නාම හොති. තත්ථ යෙ අරහත්තං පටිජානන්තානං අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤීනං අධිමානිකානං කුහකානං වා අරහත්තං පටිජානන්තානං සුක්කවිස්සට්ඨිං දිස්වා ‘‘මාරකායිකා දෙවතා අරහතො අසුචිං උපසංහරන්තී’’ති මඤ්ඤන්ති; සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියා ච අපරසෙලියා ච; තෙ සන්ධාය අත්ථි අරහතොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. ඉදානි යස්මා සුක්කවිස්සට්ඨි නාම රාගසමුට්ඨානා හොති, තස්මා අත්ථි අරහතො රාගොති අනුයොගො ආරද්ධො. සො සබ්බොපි උත්තානත්ථොයෙව.

මාරකායිකා දෙවතා අත්තනොතිආදිපඤ්හෙ යස්මා තාසං දෙවතානං සුක්කවිස්සට්ඨි නාම නත්ථි, අඤ්ඤෙසම්පි සුක්කං ගහෙත්වා න උපසංහරන්ති, අරහතො පන සුක්කමෙව නත්ථි, තස්මා න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

නෙව අත්තනොතිපඤ්හෙ පන නිම්මිනිත්වා උපසංහරන්තීති ලද්ධියා පටිජානාති. ලොමකූපෙහීතිපඤ්හෙ සප්පිතෙලානං විය ලොමකූපෙහි උපසංහරණාභාවං දිස්වා පටික්ඛිපති.

308. හන්දහීති වචසායත්ථෙ නිපාතො. ‘‘අරහා නු ඛො අහං, නො’’ති එවං විමතිං ගාහයිස්සාමාති එවං වචසායං කත්වා උපසංහරන්තීති අත්ථො. අත්ථි අරහතො විමතීති පුට්ඨො අට්ඨවත්ථුකං විචිකිච්ඡං සන්ධාය පටික්ඛිපති, දුතියං පුට්ඨො ඉත්ථිපුරිසානං නාමගොත්තාදීසු සන්නිට්ඨානාභාවං සන්ධාය පටිජානාති.

309. අත්ථි තස්ස ආසයොති තස්ස සුක්කස්ස උච්චාරපස්සාවානං විය පතිට්ඨානොකාසො අත්ථීති පුච්ඡති.

312. සධම්මකුසලස්සාති අත්තනො අරහත්තධම්මමත්තෙයෙව කුසලස්ස. පඤ්ඤාවිමුත්තං සන්ධායෙවං වදති. පරධම්මකුසලස්සාති සධම්මතො පරස්මිං අට්ඨසමාපත්තිධම්මෙපි කුසලස්ස. උභතොභාගවිමුත්තං සන්ධායෙවං වදති. සෙසමෙත්ථ පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

පරූපහාරකථාවණ්ණනා.

2-3-4. අඤ්ඤාණාදිකථාවණ්ණනා

314. ඉදානි අඤ්ඤාණං, කඞ්ඛා, පරවිතරණාති තිස්සො කථා නාම හොන්ති. තත්ථ යෙසං ‘‘අරහතො ඉත්ථිපුරිසාදීනං නාමගොත්තාදීසු ඤාණප්පවත්තියා අභාවෙන අත්ථි අඤ්ඤාණං, තත්ථෙව සන්නිට්ඨානාභාවෙන අත්ථි කඞ්ඛා. යස්මා ච නෙසං තානි වත්ථූනි පරෙ විතරන්ති පකාසෙන්ති ආචික්ඛන්ති, තස්මා නෙසං අත්ථි පරවිතරණා’’ති ඉමා ලද්ධියො, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියාදීනං; තෙසං තා ලද්ධියො භින්දිතුං තීසුපි කථාසු පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච ඉතරස්ස. තත්ථ සබ්බෙසුපි පඤ්හෙසු චෙව විස්සජ්ජනෙසු ච පාළිං අනුගන්ත්වාව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

අඤ්ඤාණාදිකථාවණ්ණනා.

5. වචීභෙදකථාවණ්ණනා

326. ඉදානි වචීභෙදකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස දුක්ඛන්ති වාචා භිජ්ජතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියාදීනං; තෙ සන්ධාය සමාපන්නස්ස අත්ථි වචීභෙදොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන සබ්බත්ථාති තයො භවෙ සන්ධාය පුට්ඨො අරූපං සන්ධාය පටික්ඛිපති. සබ්බදාති කාලවසෙන පුට්ඨො පඨමමග්ගක්ඛණෙ පඨමජ්ඣානිකසමාපත්තිතො අඤ්ඤං සබ්බං සමාපත්තිකාලං සන්ධාය පටික්ඛිපති. සබ්බෙසං සමාපන්නානන්ති පුට්ඨො ලොකියසමාපත්තියො සමාපන්නෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. සබ්බසමාපත්තීසූති පුට්ඨො දුතියජ්ඣානාදිකං ලොකුත්තරං සබ්බඤ්ච ලොකියසමාපත්තිං සන්ධාය පටික්ඛිපති.

කායභෙදොති අභික්කමාදිවසෙන පවත්තකායවිඤ්ඤත්ති. ඉදං ‘‘යානි චිත්තානි වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙන්ති, තානෙව කායවිඤ්ඤත්තිං. එවං සන්තෙ කස්මා කායභෙදොපි න හොතී’’ති චොදනත්ථං පුච්ඡති. ඉතරො ලද්ධිවසෙන පටික්ඛිපති චෙව පටිජානාති ච. ඉදානි යදි සො මග්ගක්ඛණෙ ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වාචං භාසති, ‘‘සමුදයො’’තිආදිකම්පි භාසෙය්ය. යදි වා තං න භාසති, ඉතරම්පි න භාසෙය්යාති චොදනත්ථං දුක්ඛන්ති ජානන්තොතිආදයො පඤ්හා වුත්තා. ඉතරො පන අත්තනො ලද්ධිවසෙනෙව පටිජානාති චෙව පටික්ඛිපති ච. ලොකුත්තරං පඨමජ්ඣානං සමාපන්නො දුක්ඛදුක්ඛන්ති විපස්සතීති හිස්ස ලද්ධි.

328. ඤාණන්ති ලොකුත්තරං චතුසච්චඤාණං. සොතන්ති සොතවිඤ්ඤාණං අධිප්පෙතං, යෙන තං සද්දං සුණාති. ද්වින්නං ඵස්සානන්ති සොතසම්ඵස්සමනොසම්ඵස්සානං.

329. නො වත රෙ වත්තබ්බෙති යදි අවිසෙසෙන යංකිඤ්චි සමාපන්නස්ස නත්ථි වචීභෙදො, න අවිසෙසෙන වත්තබ්බං ‘‘සමාපන්නස්ස අත්ථි වචීභෙදො’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව සද්ධිං සුත්තසාධනාය. යං පනෙතෙන ‘‘සිඛිස්ස ආනන්ද, භගවතො’’ති පරියොසානෙ සුත්තං ආභතං, තත්ථ යෙන සමාපත්තිචිත්තෙන සො වචීභෙදො සමුට්ඨිතො, කායභෙදොපි තෙන සමුට්ඨාතියෙව, න ච තං ලොකුත්තරං පඨමජ්ඣානචිත්තං, තස්මා අසාධකන්ති.

වචීභෙදකථාවණ්ණනා.

6. දුක්ඛාහාරකථාවණ්ණනා

334. ඉදානි දුක්ඛාහාරකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘දුක්ඛං දුක්ඛන්ති වාචං භාසන්තො දුක්ඛෙ ඤාණං ආහරති, තං දුක්ඛාහාරො නාම වුච්චති . තඤ්ච පනෙතං මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය දුක්ඛාහාරොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. යෙ කෙචීති පඨමපඤ්හෙ අවිපස්සකෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති, දුතියපඤ්හෙ විපස්සකෙ සන්ධාය පටිජානාති, තං පනස්ස ලද්ධිමත්තමෙව. තස්මා ‘‘සබ්බෙ තෙ’’ති වාදස්ස භින්දනත්ථං බාලපුථුජ්ජනාතිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙවාති.

දුක්ඛාහාරකථාවණ්ණනා.

7. චිත්තට්ඨිතිකථාවණ්ණනා

335. ඉදානි චිත්තට්ඨිතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං සමාපත්තිචිත්තඤ්චෙව භවඞ්ගචිත්තඤ්ච අනුප්පබන්ධෙන පවත්තමානං දිස්වා ‘‘එකමෙව චිත්තං චිරං තිට්ඨතී’’ති ලද්ධි සෙය්යථාපි එතරහි හෙට්ඨා වුත්තප්පභෙදානං අන්ධකානං, තංලද්ධිවිසොධනත්ථං එකං, චිත්තං දිවසං තිට්ඨතීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. උපඩ්ඪදිවසො උප්පාදක්ඛණොති එත්ථ ඨිතික්ඛණං අනාමසිත්වා ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො’’ති (සං. නි. 1.186; 2.143) දෙසනානයෙන උප්පාදවයවසෙනෙව පුච්ඡා කතා.

තෙ ධම්මා චිත්තෙන ලහුපරිවත්තාති පුට්ඨො චිත්තතො ලහුතරපරිවත්තිනො ධම්මෙ අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යස්ස චිත්තස්ස දීඝට්ඨිතිං ඉච්ඡති, තං සන්ධාය පටිජානාති. යාවතායුකං තිට්ඨතීති පඤ්හෙ ‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි, කප්පා තිට්ඨන්ති යෙ මරූ’’තිආදිවචනවසෙන (මහානි. 10) ආරුප්පතො අඤ්ඤත්ර පටික්ඛිපති, ආරුප්පෙ පටිජානාති. මුහුත්තං මුහුත්තං උප්පජ්ජතීති පඤ්හෙ පරවාදිස්ස ‘‘උප්පාදවයධම්මිනො’’තිආදිසුත්තවිරොධභයෙන පටිජානාති. ඨිතිං පනස්ස ලද්ධිවසෙන ඉච්ඡති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

චිත්තට්ඨිතිකථාවණ්ණනා.

8. කුක්කුළකථාවණ්ණනා

338. ඉදානි කුක්කුළකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්තං (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’තිආදීනි (ධ. ප. 278) සුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘නිප්පරියායෙනෙව සබ්බෙ සඞ්ඛාරා කුක්කුළා වීතච්චිතඞ්ගාරසම්මිස්සා ඡාරිකනිරයසදිසා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි ගොකුලිකානං; තෙසං නානප්පකාරසුඛසන්දස්සනෙන තං ලද්ධිං විවෙචෙතුං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. තත්ථ අනොධිං කත්වාති ඔධිං මරියාදං කොට්ඨාසං අකරිත්වා, අවිසෙසෙන සබ්බෙයෙවාති අත්ථො. සෙසං සබ්බං පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බං සද්ධිං සුත්තසාධනායාති.

කුක්කුළකථාවණ්ණනා.

9. අනුපුබ්බාභිසමයකථාවණ්ණනා

339. ඉදානි අනුපුබ්බාභිසමයකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං –

‘‘අනුපුබ්බෙන මෙධාවී, ථොකං ථොකං ඛණෙ ඛණෙ;

කම්මාරො රජතස්සෙව, නිද්ධමෙ මලමත්තනො’’ති. (ධ. ප. 239) –

ආදීනි සුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො එකච්චෙ කිලෙසෙ දුක්ඛදස්සනෙන පජහති, එකච්චෙ සමුදයනිරොධමග්ගදස්සනෙන, තථා සෙසාපීති එවං සොළසහි කොට්ඨාසෙහි අනුපුබ්බෙන කිලෙසප්පහානං කත්වා අරහත්තපටිලාභො හොතී’’ති එවරූපා නානාභිසමයලද්ධි උප්පන්නා, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකසබ්බත්ථිකසම්මිතියභද්රයානිකානං; තෙසං ලද්ධිවිවෙචනත්ථං අනුපුබ්බාභිසමයොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අනුපුබ්බෙන සොතාපත්තිමග්ගන්ති පුට්ඨො පන එකස්ස මග්ගස්ස බහුභාවාපත්තිභයෙන පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො දුක්ඛදස්සනාදිවසෙන පටිජානාති. තානි වා චත්තාරිපි ඤාණානි එකො සොතාපත්තිමග්ගොයෙවාති පටිජානාති, ඵලං පන එකමෙව ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. සකදාගාමිමග්ගාදීසුපි එසෙව නයො.

344. මග්ගෙ දිට්ඨෙ ඵලෙ ඨිතොති පඤ්හෙ යස්මා දුක්ඛදස්සනාදීහි දස්සනං අපරිනිට්ඨිතං, මග්ගදස්සනෙන පරිනිට්ඨිතං නාම හොති, තදා සො ඵලෙ ඨිතොති සඞ්ඛං ගච්ඡති, තස්මා පටිජානාති.

345. දුක්ඛෙදිට්ඨෙ චත්තාරි සච්චානීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, එකාභිසමයවසෙන පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන දුක්ඛසච්චං චත්තාරි සච්චානීති අනුයොගෙ චතුන්නම්පි නානාසභාවත්තා පටික්ඛෙපො තස්සෙව.

රූපක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො දිට්ඨෙති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, සමුද්දතො එකබින්දුස්ස රසෙ පටිවිද්ධෙ සෙසඋදකස්ස පටිවෙධො විය එකධම්මෙ අනිච්චාදිතො පටිවිද්ධෙ සබ්බෙපි පටිවිද්ධා හොන්තීති ලද්ධියා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස.

චතූහි ඤාණෙහීති දුක්ඛෙ ඤාණාදීහි. අට්ඨහි ඤාණෙහීති සාවකානං සාධාරණෙහි සච්චඤාණෙහි චෙව පටිසම්භිදාඤාණෙහි ච. ද්වාදසහි ඤාණෙහීති ද්වාදසඞ්ගපටිච්චසමුප්පාදඤාණෙහි. චතුචත්තාරීසාය ඤාණෙහීති ‘‘ජරාමරණෙ ඤාණං, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණ’’න්ති එවං නිදානවග්ගෙ වුත්තඤාණෙහි. සත්තසත්තතියා ඤාණෙහීති ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්ම’’න්ති (සං. නි. 2.20) එවං තත්ථෙව වුත්තඤාණෙහි. සෙසමෙත්ථ පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බං සද්ධිං සුත්තසාධනෙනාති.

අනුපුබ්බාභිසමයකථාවණ්ණනා.

10. වොහාරකථාවණ්ණනා

347. ඉදානි වොහාරකථා නාම හොති. තත්ථ බුද්ධො භගවා ලොකුත්තරෙන වොහාරෙන වොහරතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. ලොකුත්තරෙ සොතෙතිආදීනි තස්ස අයුත්තවාදීභාවදීපනත්ථං වුත්තානි. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – ‘‘සද්දායතනමෙව තෙ ලොකුත්තරං, උදාහු සොතාදීනිපී’’ති.

හඤ්චි බුද්ධස්ස භගවතො වොහාරො ලොකියෙ සොතෙ පටිහඤ්ඤතීති එත්ථ යදි සො ලොකුත්තරෙ පටිහඤ්ඤෙය්ය. ලොකුත්තරො සියාති එවමත්ථො න ගහෙතබ්බො. ලොකියෙ පටිහඤ්ඤමානස්ස පන ලොකුත්තරතා නාම නත්ථීති අයමෙත්ථාධිප්පායො. ලොකියෙන විඤ්ඤාණෙනාති එත්ථාපි ලොකියෙනෙවාති අත්ථො. ඉතරථා අනෙකන්තතා සියා. ලොකුත්තරඤ්හි ලොකියෙනපි ඤාණෙන ඤායතී. එවං සබ්බං යථානුරූපතො වෙදිතබ්බං. සබ්බෙ තෙ මග්ගං භාවෙන්තීති පඤ්හෙසු යෙ මග්ගං නප්පටිලභන්ති, තෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. යෙ පටිලභන්ති, තෙ සන්ධාය පටිජානාති.

351. සොවණ්ණමයායාති සුවණ්ණමයාය. ඉදං පරවාදිස්ස උදාහරණං.

එළණ්ඩියායාති එළණ්ඩමයාය. ඉදං සකවාදිස්ස උදාහරණං. ලොකියං වොහරන්තස්ස ලොකියොති අයම්පි එකා ලද්ධි. සා එතරහි එකච්චානං අන්ධකානං ලද්ධි. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

වොහාරකථාවණ්ණනා.

11. නිරොධකථාවණ්ණනා

353. ඉදානි නිරොධකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අප්පටිසඞ්ඛානිරොධඤ්ච පටිසඞ්ඛානිරොධඤ්ච ද්වෙපි එකතො කත්වා නිරොධසච්චන්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි මහිසාසකානඤ්චෙව අන්ධකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය ද්වෙ නිරොධාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස . ද්වෙ දුක්ඛනිරොධාති පඤ්හෙසු යස්මා ද්වෙ දුක්ඛසච්චානි න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. යස්මා ද්වීහාකාරෙහි දුක්ඛං නිරුජ්ඣතීති ඉච්ඡති, තස්මා පටිජානාති. ද්වෙ නිරොධසච්චානීතිපඤ්හෙසු ද්වින්නං දුක්ඛසච්චානං නිරොධවසෙනඅනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. ද්වීහාකාරෙහි දුක්ඛස්ස නිරුජ්ඣනතො පටිජානාති. ද්වෙ තාණානීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

අත්ථි ද්වින්නං නිබ්බානානන්තිආදීසු පුච්ඡාසු උච්චනීචතාදීනි අපස්සන්තො පටික්ඛිපති.

අප්පටිසඞ්ඛානිරුද්ධෙති යෙ පටිසඞ්ඛාය ලොකුත්තරෙන ඤාණෙන අනිරුද්ධා සුද්ධපකතිකත්තා වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනං වා වසෙන න සමුදාචරණතො නිරුද්ධාති වුච්චන්ති, තෙ සඞ්ඛාරෙ. පටිසඞ්ඛා නිරොධෙන්තීති. ලොකුත්තරඤාණෙන නිරොධෙන්ති අනුප්පත්තිභාවං ගමෙන්ති. නනු අප්පටිසඞ්ඛානිරුද්ධා සඞ්ඛාරාති පුච්ඡා පරවාදිස්ස . තත්ථ භග්ගානං පුන අභඤ්ජනතො අප්පටිසඞ්ඛානිරුද්ධානං වා අරියමග්ගෙ උප්පන්නෙ තථා නිරුජ්ඣනතොව සකවාදී අච්චන්තභග්ගතං පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

නිරොධකථාවණ්ණනා.

දුතියො වග්ගො.