📜

3. තතියවග්ගො

1. බලකථාවණ්ණනා

354. ඉදානි බලකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අනුරුද්ධසංයුත්තෙ ‘‘ඉමෙසඤ්ච පනාහං, ආවුසො, චතුන්නං සතිපට්ඨානානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාමී’’තිආදීනි (සං. නි. 5.913) දසසුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘තථාගතබලං සාවකසාධාරණ’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. තථාගතබලඤ්ච නාමෙතං සාවකෙහි සාධාරණම්පි අත්ථි අසාධාරණම්පි සාධාරණාසාධාරණම්පි. තත්ථ ආසවානං ඛයෙ ඤාණං සාධාරණං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිඤාණං අසාධාරණං. සෙසං සාධාරණඤ්ච අසාධාරණඤ්ච. ඨානාට්ඨානාදීනි හි සාවකා පදෙසෙන ජානන්ති, තථාගතා නිප්පදෙසෙන. ඉති තානි උද්දෙසතො සාධාරණානි, න නිද්දෙසතො. අයං පන අවිසෙසෙන සබ්බම්පි සාධාරණන්ති ආහ. තමෙනං තතො විවෙචෙතුං තථාගතබලං සාවකබලන්ති පුන අනුයොගො ආරද්ධො. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ නිද්දෙසතො සබ්බාකාරවිසයතං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියපඤ්හෙ උද්දෙසතො ඨානාට්ඨානමත්තාදිජානනවසෙන පටිජානාති. තඤ්ඤෙවාතිආදිපඤ්හෙසු සබ්බාකාරෙන නින්නානාකරණතාය අභාවෙන පටික්ඛිපති. පුබ්බයොගො ච පුබ්බචරියා ච අත්ථතො එකං, තථා ධම්මක්ඛානඤ්ච ධම්මදෙසනා ච.

ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිපඤ්හෙ එකදෙසෙන සාධාරණතං සන්ධාය සාවකවිසයෙ පටිජානාති.

355. ඉදානි යස්මා උද්දෙසතො ඨානාට්ඨානාදීනි සාවකො ජානාති, තස්මා සාවකස්ස තථා ජානනං පකාසෙත්වා තෙන ජානනමත්තසාමඤ්ඤෙන තෙසං සාවකසාධාරණත්තං පතිට්ඨාපෙතුං සාවකො ඨානාට්ඨානංජානාතීතිආදයො පරවාදිපඤ්හා හොන්ති. තත්ථ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිඤාණං ඡන්නං අසාධාරණඤාණානං අඤ්ඤතරන්ති න ගහිතං. ආසවක්ඛයෙන වා ආසවක්ඛයන්ති යං තථාගතස්ස ආසවක්ඛයෙන සද්ධිං සාවකස්ස ආසවක්ඛයං පටිච්ච වත්තබ්බං සියා නානාකරණං, තං නත්ථි. විමුත්තියා වා විමුත්තින්ති පදෙපි එසෙව නයො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

356. ඉදානි යං සකවාදිනා ‘‘ආසවානං ඛයෙ ඤාණං සාධාරණ’’න්ති අනුඤ්ඤාතං, තෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා සෙසානම්පි සාධාරණභාවං පුච්ඡිතුං පුන ආසවානං ඛයෙතිආදයො පරවාදිපඤ්හාව හොන්ති. තෙසං විස්සජ්ජනෙ සකවාදිනා ආසවක්ඛයෙ විසෙසාභාවෙන තං ඤාණං සාධාරණන්ති අනුඤ්ඤාතං. ඉතරෙසුපි විසෙසාභාවෙන සාධාරණතා පටික්ඛිත්තා. පුන ඨානාට්ඨානාදීනං ආසවක්ඛයෙනෙව සද්ධිං සංසන්දිත්වා අසාධාරණපුච්ඡා පරවාදිස්සෙව. තත්ථ ආසවක්ඛයඤාණෙ පටික්ඛෙපො, සෙසෙසු ච පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තතො ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා අසාධාරණපුච්ඡා පරවාදිස්ස. සා සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතා. තථාපි ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ පටිඤ්ඤා, සෙසෙසු ච පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. තතො ඨානාට්ඨානාදීහි සද්ධිං සංසන්දිත්වා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තස්ස සාධාරණපුච්ඡා පරවාදිස්ස. සාපි සඞ්ඛිපිත්වාව දස්සිතා. තත්ථ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ පටික්ඛෙපො. සෙසෙසු ච පටිඤ්ඤා සකවාදිස්සාති.

බලකථාවණ්ණනා.

2. අරියන්තිකථාවණ්ණනා

357. ඉදානි අරියන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘න කෙවලං ආසවක්ඛයඤාණමෙව අරියං, අථ ඛො පුරිමානිපි නව බලානි අරියානි’’ච්චෙව ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය අරියන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පුන යදි තං අරියං, මග්ගාදීසු තෙන අඤ්ඤතරෙන භවිතබ්බන්ති මග්ගාදිවසෙන පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස.

පුන සුඤ්ඤතාරම්මණාදිවසෙන පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ ද්වෙ සුඤ්ඤතා – සත්තසුඤ්ඤතා ච සඞ්ඛාරසුඤ්ඤතා ච. සත්තසුඤ්ඤතා නාම දිට්ඨියා පරිකප්පිතෙන සත්තෙන සුඤ්ඤා පඤ්චක්ඛන්ධා. සඞ්ඛාරසුඤ්ඤතා නාම සබ්බසඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤං විවිත්තං නිස්සටං නිබ්බානං. තත්ථ පරවාදී නිබ්බානාරම්මණතං සන්ධාය පටික්ඛිපති, සඞ්ඛාරාරම්මණතං සන්ධාය පටිජානාති. මනසි කරොතීති පුට්ඨොපි නිබ්බානමෙව සන්ධාය පටික්ඛිපති, සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය පටිජානාති. තතො සකවාදිනා ‘‘ඨානාට්ඨානාදිමනසිකාරො සඞ්ඛාරාරම්මණො, සුඤ්ඤතමනසිකාරො නිබ්බානාරම්මණො’’ති ඉමං නයං ගහෙත්වා ‘‘ද්වින්නං ඵස්සානං ද්වින්නං චිත්තානං සමොධානං හොතී’’ති පුට්ඨො ලෙසොකාසං අලභන්තො පටික්ඛිපති. අනිමිත්තාපණිහිතෙසුපි එසෙව නයො. සත්තනිමිත්තාභාවතො හි ඛන්ධා අනිමිත්තා. සඞ්ඛාරනිමිත්තාභාවතො නිබ්බානං. එකධම්මස්මිම්පි ආරොපෙත්වා ඨපෙතබ්බසඞ්ඛාතෙන ච පණිදහිතබ්බට්ඨෙන පණිහිතසඞ්ඛං ගතෙන සත්තපණිධිනා අප්පණිහිතා ඛන්ධා. තණ්හාපණිධිනා තණ්හාය වා ආරම්මණභූතෙන සබ්බසඞ්ඛාරපණිධිනා අප්පණිහිතං නිබ්බානං. තස්මා ඉධාපි පටික්ඛෙපො ච පටිඤ්ඤා ච පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

358. තතො ‘‘යථා සතිපට්ඨානාදයො ලොකුත්තරධම්මා අරියා චෙව සුඤ්ඤතාදිආරම්මණා ච, කිං තෙ එවං ඨානාට්ඨානඤාණ’’න්ති අනුලොමපටිලොමපුච්ඡා හොන්ති. තත්ථ සබ්බාපි පටිඤ්ඤා සබ්බෙ ච පටික්ඛෙපා පරවාදිස්සෙව. ඉමිනාවුපායෙන සෙසඤාණෙසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. පාළියං පන සෙසානි සඞ්ඛිපිත්වා අවසානෙ චුතූපපාතඤාණමෙව විභත්තං. තතො පරං සකසමයෙපි ‘‘අරිය’’න්ති සිද්ධෙන ආසවානං ඛයඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා සෙසඤාණානං අනුලොමතො ච පටිලොමතො ච අරියභාවපුච්ඡා හොන්ති. තා සබ්බා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පටික්ඛෙපො ච සකවාදිස්ස . තෙ උත්තානත්ථායෙව. පාළියං පනෙත්ථ පඨමනවමානෙව දස්සෙත්වා සත්ත ඤාණානි සඞ්ඛිත්තානීති.

අරියන්තිකථාවණ්ණනා.

3. විමුත්තිකථාවණ්ණනා

363. ඉදානි විමුත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘වීතරාගචිත්තානං විමුත්තිපයොජනං නාම නත්ථි. යථා පන මලීනං වත්ථං ධොවියමානං මලා විමුච්චති, එවං සරාගං චිත්තං රාගතො විමුච්චතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය සරාගන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො රාගසහගතන්තිආදිනා නයෙන පුට්ඨො මග්ගක්ඛණෙ චිත්තං විමුච්චති නාම. තදා ච එවරූපං චිත්තං නත්ථීති පටික්ඛිපති.

සඵස්සන්තිආදිනා නයෙන පුට්ඨොපි යථා ඵස්සො ච චිත්තඤ්ච උභො රාගතො විමුච්චන්ති, එවං රාගස්ස විමුත්තිං අපස්සමානො පටික්ඛිපති. සදොසාදීසුපි ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

විමුත්තිකථාවණ්ණනා.

4. විමුච්චමානකථාවණ්ණනා

366. ඉදානි විමුච්චමානකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඣානෙන වික්ඛම්භනවිමුත්තියා විමුත්තං, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුච්චමානං නාම හොතී’’ති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය විමුත්තං විමුච්චමානන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස.

පුන එකදෙසන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ එකදෙසන්ති භාවනපුංසකං. යථා විමුත්තං, එකදෙසෙන වා එකදෙසෙ වා අවිමුත්තං හොති කිං එවං එකදෙසං විමුත්තං, එකදෙසං අවිමුත්තන්ති පුච්ඡති. කිං කාරණා එවං පුච්ඡතීති? ‘‘විමුත්තං විමුච්චමාන’’න්ති විප්පකතභාවෙන වුත්තත්තා. යථා හි කරියමානා කටාදයො විප්පකතත්තා එකදෙසෙන කතා එකදෙසෙන අකතා හොන්ති, තථා ඉදම්පි එකදෙසං විමුත්තං එකදෙසං අවිමුත්තන්ති ආපජ්ජති. තතො පරවාදී කටාදීනං විය චිත්තස්ස එකදෙසාභාවා පඨමපඤ්හෙ පටික්ඛිපිත්වා දුතියෙ විමුච්චමානස්ස අපරිනිට්ඨිතවිමුත්තිතාය පටිජානාති. ලොකියජ්ඣානක්ඛණං වා සන්ධාය පටික්ඛිපති. න හි තං තදා සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුච්චමානං. ලොකුත්තරජ්ඣානක්ඛණං සන්ධාය පටිජානාති. තඤ්හි තදා සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුත්තෙකදෙසෙන විමුච්චමානන්තිස්ස ලද්ධි. තතො සකවාදී ‘‘යදි තෙ එකමෙව චිත්තං එකදෙසං විමුත්තං එකදෙසං අවිමුත්තං, එවං සන්තෙ යො එකෙනෙව චිත්තෙන සොතාපන්නො හොති, සොපි තෙ එකදෙසං සොතාපන්නො, එකදෙසං න සොතාපන්නො ආපජ්ජතී’’ති චොදනත්ථං එකදෙසං සොතාපන්නොතිආදිමාහ. ඉතරො තං විධානං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො.

උප්පාදක්ඛණපඤ්හෙ යදි එකමෙව චිත්තං විමුත්තඤ්ච විමුච්චමානඤ්ච, එකස්මිං ඛණෙ විමුත්තං එකස්මිං විමුච්චමානං ආපජ්ජති. කිං තෙ එවරූපං චිත්තන්ති අත්ථො.

367. සුත්තසාධනෙ පඨමසුත්තං පරවාදිස්ස. තත්රාස්සායමධිප්පායො – විමුච්චතීති විප්පකතනිද්දෙසො. තස්මා යං තස්ස යොගිනො එවං ජානතො එවං පස්සතො එතෙහි ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චති, තං විමුච්චමානං නාම හොතීති. දුතියසුත්තං සකවාදිස්ස. තත්රාස්සායමධිප්පායො – යදි තෙ විමුච්චතීති වචනතො විමුත්තං විමුච්චමානං, ඉධ විමුච්චතීති වචනාභාවතො විමුත්තමෙව සියා, න විමුච්චමානන්ති.

ඉදානි ‘‘යථා තෙ විප්පකතවිමුත්තිතාය විමුච්චමානං, කිං එවං විප්පකතරාගාදිතාය රජ්ජමානාදීනිපි අත්ථී’’ති චොදනත්ථං පුන අත්ථි චිත්තන්තිආදි ආරද්ධං. පරවාදිනාපි තථාරූපං චිත්තං අපස්සන්තෙන සබ්බං පටික්ඛිත්තං. අථ නං සකවාදී ‘‘ද්වෙයෙව කොටියො, තතියා නත්ථී’’ති අනුබොධෙන්තො නනු රත්තඤ්චෙව අරත්තඤ්චාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – නනු භද්රමුඛ, රාගසම්පයුත්තං චිත්තං රත්තං විප්පයුත්තං අරත්තන්ති ද්වෙව කොටියො, රජ්ජමානං නාම තතියා කොටි නත්ථීති? දුට්ඨාදීසුපි එසෙව නයො. අථ නං ආමන්තාති පටිජානිත්වා ඨිතං. විමුත්තිපක්ඛෙපි ද්වෙයෙව කොටියො දස්සෙතුං හඤ්චි රත්තඤ්චෙවාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යදි එතා ද්වෙ කොටියො සම්පටිච්ඡසි, අවිමුත්තඤ්චෙව විමුත්තඤ්චා ති ඉමාපි සම්පටිච්ඡ. කිලෙසසම්පයුත්තඤ්හි චිත්තං අවිමුත්තං, විප්පයුත්තං විමුත්තං. විමුච්චමානං නාමාති පරමත්ථතො තතියා කොටි නත්ථීති.

විමුච්චමානකථාවණ්ණනා.

5. අට්ඨමකකථාවණ්ණනා

368. ඉදානි අට්ඨමකකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අනුලොමගොත්රභුමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසානං සමුදාචාරාභාවතො අට්ඨමකස්ස සොතාපත්තිමග්ගට්ඨපුග්ගලස්ස ද්වෙ පරියුට්ඨානා පහීනාති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙසං අඤ්ඤතරං සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, මග්ගක්ඛණතො පට්ඨාය දිට්ඨියා අනුප්පත්තිං සන්ධාය පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො යස්මා දිට්ඨි නාමෙසා සොතාපන්නස්සෙව පහීනා, න මග්ගට්ඨස්ස, තස්මා අට්ඨමකො පුග්ගලො සොතාපන්නොති අනුයොගො සකවාදිස්ස. විචිකිච්ඡාපඤ්හෙපි එසෙව නයො. අනුසයපඤ්හෙ පරියුට්ඨානතො අඤ්ඤො අනුසයොති තෙසං ලද්ධි, තස්මා ‘‘න හෙව’’න්ති පටික්ඛිත්තං.

සීලබ්බතපරාමාසපඤ්හෙපි සීලබ්බතපරාමාසපරියුට්ඨානන්ති වොහාරං න පස්සති, තස්මා පටික්ඛිපති. පරියුට්ඨානමෙවස්ස පහීනන්ති ලද්ධි.

369. මග්ගො භාවිතොති පඤ්හෙ තස්මිං ඛණෙ භාවෙති, න භාවිතො. තස්මා පටික්ඛිපති. අමග්ගෙනාතිආදිඅනුයොගෙ පඨමමග්ගෙනෙව පහීනභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති. යදි හි අමග්ගෙන පහීයෙථ, ගොත්රභුපුග්ගලාදීනම්පි පහීයෙථාති ආපජ්ජනතො. උප්පජ්ජිස්සතීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, විස්සජ්ජනං සකවාදිස්ස. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

අට්ඨමකකථාවණ්ණනා.

6. අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා

371. ඉදානි අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘අට්ඨමකො මග්ගක්ඛණෙ ඉන්ද්රියානි පටිලභති නාම, නො චස්ස පටිලද්ධානි හොන්තී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය නත්ථි සද්ධින්ද්රියන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. නත්ථි සද්ධාති පුට්ඨො පන සද්ධින්ද්රියතො සද්ධාය නානත්තං සල්ලක්ඛෙත්වා පටික්ඛිපති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යථා පන යස්ස අත්ථි මනො, තස්ස මනින්ද්රියම්පි අත්ථි; එවං යස්ස සද්ධාදයො අත්ථි, තස්ස අත්ථි සද්ධින්ද්රියාදීනිපීති දීපනත්ථං අත්ථි මනො අත්ථි මනින්ද්රියන්තිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව සද්ධිං සුත්තසාධනෙනාති.

අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා.

7. දිබ්බචක්ඛුකථාවණ්ණනා

373. ඉදානි දිබ්බචක්ඛුකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං චතුත්ථජ්ඣානධම්මූපත්ථද්ධං මංසචක්ඛුමෙව දිබ්බචක්ඛු නාම හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය මංසචක්ඛුන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

පුන ‘‘මංසචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු මංසචක්ඛූ’’ති පුට්ඨො තං මත්තමෙව තං න හොතීති පටික්ඛිපති. යාදිසන්තිආදිපුච්ඡාසුපි උභින්නං එකසභාවාභාවෙනෙව පටික්ඛිපති.

විසයොතිආදීසු උභින්නම්පි රූපායතනමෙව විසයො. මංසචක්ඛු පන ආපාථගතමෙව පස්සති. ඉතරං අනාපාථගතං තිරොපබ්බතාදිගතම්පි. දිබ්බචක්ඛුස්ස ච අතිසුඛුමම්පි රූපං ගොචරො, න තාදිසං ඉතරස්සාති එවමෙතෙසං ආනුභාවගොචරා අසදිසා.

උපාදිණ්ණං හුත්වා අනුපාදිණ්ණං හොතීති පුට්ඨො යස්මා මංසචක්ඛු උපාදිණ්ණං, දිබ්බචක්ඛු අනුපාදිණ්ණං, න ච මංසචක්ඛුමෙව දිබ්බචක්ඛූති ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යස්මා ‘‘මංසචක්ඛුස්ස උප්පාදො, මග්ගො දිබ්බස්ස චක්ඛුනො’’ති වචනං නිස්සාය මංසචක්ඛුපච්චයා දිබ්බචක්ඛු උප්පජ්ජති, තඤ්ච රූපාවචරිකානං චතුන්නං මහාභූතානං පසාදොති ඉච්ඡති, තස්මා පටිජානාති. කාමාවචරං හුත්වාති පුට්ඨොපි යස්මා න මංසචක්ඛුමෙව දිබ්බචක්ඛූති ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො රූපාවචරජ්ඣානපච්චයෙන උප්පන්නත්තා රූපාවචරං නාම ජාතන්ති පටිජානාති.

රූපාවචරං හුත්වා අරූපාවචරන්ති පුට්ඨොපි තතො පරං භාවනාය අරූපාවචරක්ඛණෙ රූපාවචරචිත්තස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අරූපාවචරිකානං චතුන්නං මහාභූතානං පසාදො හුත්වා උප්පජ්ජතීති ලද්ධියා පටිජානාති. අපරියාපන්නභාවං පනස්ස න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපතියෙව.

374. දිබ්බචක්ඛුං ධම්මුපත්ථද්ධන්ති කාමාවචරධම්මෙන උපත්ථම්භිතං හුත්වා. පුන ධම්මුපත්ථද්ධන්ති ලොකුත්තරධම්මෙන උපත්ථද්ධං. ද්වෙව චක්ඛූනීති පුට්ඨො කිඤ්චාපි දිබ්බචක්ඛුනො ධම්මුපත්ථද්ධස්ස පඤ්ඤාචක්ඛුභාවං න ඉච්ඡති, පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස පන අත්ථිතාය පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො මංසචක්ඛු ධම්මුපත්ථද්ධං දිබ්බචක්ඛු හොතීති ලද්ධිවසෙන පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

දිබ්බචක්ඛුකථාවණ්ණනා.

8. දිබ්බසොතකථාවණ්ණනා

375. ඉදානි දිබ්බසොතකථා නාම හොති. තත්ථ එකංයෙව සොතන්ති පුට්ඨො ද්වින්නං අත්ථිතාය පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො යස්මා තදෙව ධම්මුපත්ථද්ධං දිබ්බසොතං නාම හොති, තස්මා පටිජානාති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

දිබ්බසොතකථාවණ්ණනා.

9. යථාකම්මූපගතඤාණකථාවණ්ණනා

377. ඉදානි යථාකම්මූපගතඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන…පෙ… යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාතී’’ති (දී. නි. 1.246; පටි. ම. 1.106) සුත්තං අයොනිසො ගහෙත්වා යථාකම්මූපගතඤාණමෙව දිබ්බචක්ඛුන්ති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පුන යථාකම්මූපගතඤ්ච මනසි කරොතීති පුට්ඨො එකචිත්තස්ස ආරම්මණද්වයාභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො නානාචිත්තවසෙන පටිජානාති. පුන ලෙසොකාසං අදත්වා ද්වින්නං ඵස්සානන්ති පුට්ඨො පටික්ඛිපති. ඉති යථා ඉමිනා යථාකම්මූපගතපදෙන, එවමෙව ඉමෙ වත භොන්තො, සත්තාතිආදිපදෙහිපි සද්ධිං යොජනාසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

378. ආයස්මාසාරිපුත්තො යථාකම්මූපගතං ඤාණං ජානාතීති ඉදං සකවාදී යස්මා ථෙරො අප්පිච්ඡතාය අභිඤ්ඤාඤාණානි න වළඤ්ජෙතීති එකච්චෙ න ජානන්ති, තානි පනස්ස නෙව අත්ථීති මඤ්ඤන්ති, තස්මා තං ‘‘දිබ්බචක්ඛුනො අලාභී ථෙරො’’ති මඤ්ඤමානං පුච්ඡති. තෙනෙව කාරණෙන ‘‘අත්ථායස්මතො සාරිපුත්තස්ස දිබ්බචක්ඛූ’’ති පරතො පුට්ඨො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යංකිඤ්චි සාවකෙන පත්තබ්බං, සබ්බං තං ථෙරෙන අනුප්පත්තන්ති පටිජානාති. ඉදානිස්ස වික්ඛෙපං කරොන්තො සකවාදී නනු ආයස්මා සාරිපුත්තොතිආදිමාහ. ඉමඤ්හි ගාථං ථෙරො වළඤ්ජනපණිධියා එව අභාවෙන ආහ, න අභිඤ්ඤාඤාණස්ස අභාවෙන. පරවාදී පන අභාවෙනෙවාති අත්ථං සල්ලක්ඛෙති. තස්මා තස්ස ලද්ධියා ථෙරස්ස යථාකම්මූපගතඤාණමෙව අත්ථි, නො දිබ්බචක්ඛු. තෙන වුත්තං ‘‘තෙන හි න වත්තබ්බං යථාකම්මූපගතඤාණං දිබ්බචක්ඛූ’’ති.

යථාකම්මූපගතඤාණකථාවණ්ණනා.

10. සංවරකථාවණ්ණනා

379. ඉදානි සංවරකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං තාවතිංසෙ දෙවෙ උපාදාය තතුත්තරි දෙවෙසු යස්මා තෙ පඤ්ච වෙරානි න සමාචරන්ති, තස්මා සංවරො අත්ථීති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, වෙරසමුදාචාරං අපස්සතො පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො යස්මා සංවරො නාම සංවරිතබ්බෙ අසංවරෙ සති හොති, තස්මා අසංවරපුච්ඡා සකවාදිස්ස, දෙවෙසු පාණාතිපාතාදීනං අභාවෙන පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස.

අත්ථි මනුස්සෙසූතිආදි සංවරෙ සති අසංවරස්ස අසංවරෙ ච සති සංවරස්ස පවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං.

380. පාණාතිපාතා වෙරමණීති ආදිපඤ්හෙසු පාණාතිපාතාදීනං අසමාචරණවසෙන පටිඤ්ඤා, පාණාතිපාතාදීනං නත්ථිතාය පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. පටිලොමපඤ්හා උත්තානත්ථායෙව.

අවසානෙ නත්ථි දෙවෙසු සංවරොතිපඤ්හෙ පාණාතිපාතාදීනි කත්වා පුන තතො සංවරාභාවං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තතො ඡලවසෙන යදි සංවරො නත්ථි, සබ්බෙ දෙවා පාණාතිපාතිනොතිආදිපුච්ඡා පරවාදිස්ස. දෙවානං වෙරසමුදාචාරස්ස අභාවෙන පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. නහෙවන්ති වචනමත්තං ගහෙත්වා ලද්ධිපතිට්ඨාපනං පරවාදිස්ස. එවං පතිට්ඨිතා පන ලද්ධි අප්පතිට්ඨිතාව හොතීති.

සංවරකථාවණ්ණනා.

11. අසඤ්ඤකථාවණ්ණනා

381. ඉදානි අසඤ්ඤකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති වචනතො විනා විඤ්ඤාණෙන පටිසන්ධි නාම නත්ථි. ‘‘සඤ්ඤුප්පාදා ච පන තෙ දෙවා තම්හා කායා චවන්තී’’ති වචනතො අසඤ්ඤසත්තානම්පි චුතිපටිසන්ධික්ඛණෙ සඤ්ඤා අත්ථීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො නං සකවාදී ‘‘කිං තෙ තං ඨානං සඤ්ඤාභවො’’තිආදීහි චොදෙතුං සඤ්ඤාභවො සඤ්ඤාගතීතිආදිමාහ. තං සබ්බං තතො පරඤ්ච පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

අසඤ්ඤකථාවණ්ණනා.

12. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථාවණ්ණනා

384. ඉදානි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති වචනතො න වත්තබ්බං ‘‘තස්මිං භවෙ සඤ්ඤා අත්ථී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ සබ්බං පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථාවණ්ණනා.

තතියො වග්ගො.