📜

4. චතුත්ථවග්ගො

1. ගිහිස්ස අරහාතිකථාවණ්ණනා

387. ඉදානි ගිහිස්ස අරහාති කථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං යසකුලපුත්තාදීනං ගිහිබ්යඤ්ජනෙ ඨිතානං අරහත්තප්පත්තිං දිස්වා ‘‘ගිහි අස්ස අරහා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ ගිහිස්සාති යො ගිහිසංයොජනසම්පයුත්තතාය ගිහි, සො අරහං අස්සාති අත්ථො. පරවාදී පන අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනමත්තමෙව පස්සන්තො පටිජානාති. ඉදානිස්ස ‘‘ගිහි නාම ගිහිසංයොජනෙන හොති, න බ්යඤ්ජනමත්තෙන. යථාහ භගවා –

‘අලඞ්කතො චෙපි සමං චරෙය්ය,

සන්තො දන්තො නියතො බ්රහ්මචාරී;

සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං,

සො බ්රාහ්මණො සො සමණො ස භික්ඛූ’’’ති. (ධ. ප. 142);

ඉමං නයං දස්සෙතුං අත්ථි අරහතොතිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙවාති.

ගිහිස්ස අරහාතිකථාවණ්ණනා.

2. උපපත්තිකථාවණ්ණනා

388. ඉදානි උපපත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඔපපාතිකො හොති තත්ථපරිනිබ්බායී’’තිවචනානි (පු. ප. 35-40) අයොනිසො ගහෙත්වා සුද්ධාවාසෙසු උපපත්තියා අරහාති ලද්ධි, ‘‘යෙසං වා උපහච්චපරිනිබ්බායී’’ති පදං පරිවත්තිත්වා ‘‘උපපජ්ජපරිනිබ්බායී’’ති පරියාපුණන්තානං සහ උපපත්තියා අරහා හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තත්ථ යස්මා උපපත්තිචිත්තං නාම ලොකියං, තෙන සොතාපන්නාදයොපි න හොන්ති, පගෙව අරහා. තස්මාස්ස ඉමං නයං දස්සෙතුං සහ උපපත්තියා සොතාපන්නොතිආදි ආරද්ධං.

389. සාරිපුත්තොතිආදි ඉමෙසු මහාථෙරෙසු කො එකොපි සහ උපපත්තියා අරහා නාමාති චොදනත්ථං වුත්තං.

390. උපපත්තෙසියෙනාති පටිසන්ධිචිත්තෙන. තඤ්හි උපපත්තිං එසති ගවෙසති, තස්මා උපපත්තෙසියන්ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

උපපත්තිකථාවණ්ණනා.

3. අනාසවකථාවණ්ණනා

391. ඉදානි අනාසවකථා නාම හොති. තත්ථ යෙ ධම්මා අනාසවස්ස අරහතො, සබ්බෙ තෙ අනාසවාති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය අරහතොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං අනාසවා නාම මග්ගාදයො, කිං තස්ස තෙයෙව උප්පජ්ජන්තීති චොදනත්ථං මග්ගො ඵලන්තිආදි ආරද්ධං. චක්ඛු අනාසවන්ති පුට්ඨො තස්ස සාසවත්තා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අනාසවස්සෙතන්ති පටිජානාති.

392. චීවරපඤ්හෙ එකොව ධම්මො අනාසවො සාසවො ච හොතීති ලක්ඛණවිරොධභයා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අනාසවස්ස හුත්වා සාසවස්ස හොතීති පටිජානාති. තඤ්ඤෙව අනාසවන්ති පඤ්හාද්වයෙපි එසෙව නයො. සකවාදී පන තඤ්ඤෙවාති අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘මග්ගො අනාසවො හුත්වා’’තිආදීහි චොදෙති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

අනාසවකථාවණ්ණනා.

4. සමන්නාගතකථාවණ්ණනා

393. ඉදානි සමන්නාගතකථා නාම හොති. තත්ථ ද්වෙ සමන්නාගමා පච්චුප්පන්නක්ඛණෙ සමඞ්ගීභාවසමන්නාගමො ච රූපාවචරාදීසු අඤ්ඤතරභූමිප්පත්තිතො පටිලාභසමන්නාගමො ච. සො යාව අධිගතවිසෙසා න පරිහායති, තාවදෙව ලබ්භති. යෙසං පන ඨපෙත්වා ඉමෙ ද්වෙ සමන්නාගමෙ අඤ්ඤො උපපත්තිධම්මවසෙන එකො සමන්නාගමො නාම හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං, තෙසං පත්තිධම්මො නාම කොචි නත්ථීති අනුබොධනත්ථං අරහා චතූහි ඵලෙහි සමන්නාගතොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පත්තිං සන්ධාය පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථස්ස ‘‘යදි තෙ අරහා චතූහි ඛන්ධෙහි විය චතූහි ඵලෙහි සමන්නාගතො, එවං සන්තෙ යෙ චතූසු ඵලෙසු චත්තාරො ඵස්සාදයො, තෙහි තෙ අරහතො සමන්නාගතතා පාපුණාතී’’ති චොදනත්ථං අරහා චතූහි ඵස්සෙහීතිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං පරවාදිනා එකක්ඛණෙ චතුන්නං ඵස්සාදීනං අභාවා පටික්ඛිත්තං. අනාගාමිපඤ්හාදීසුපි එසෙව නයො.

395. සොතාපත්තිඵලං වීතිවත්තොති න පඨමජ්ඣානං විය දුතියජ්ඣානලාභී; පුන අනුප්පත්තියා පන වීතිවත්තොති පුච්ඡති. සොතාපත්තිමග්ගන්තිආදි යං වීතිවත්තො, තෙනස්ස පුන අසමන්නාගමං දස්සෙතුං ආරද්ධං.

396. තෙහි ච අපරිහීනොති පඤ්හෙ යස්මා යථා පච්චනීකසමුදාචාරෙන ලොකියජ්ඣානධම්මා පරිහායන්ති, න එවං ලොකුත්තරා. මග්ගෙන හි යෙ කිලෙසා පහීයන්ති, ඵලෙන ච පටිප්පස්සම්භන්ති, තෙ තථා පහීනාව තථා පටිප්පස්සද්ධායෙව ච හොන්ති, තස්මා සකවාදිනා ආමන්තාති පටිඤ්ඤාතං. ස්වායමත්ථො පරතො ‘‘අරහතා චත්තාරො මග්ගා පටිලද්ධා’’තිආදීසු පකාසිතොයෙව. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

සමන්නාගතකථාවණ්ණනා.

5. උපෙක්ඛාසමන්නාගතකථාවණ්ණනා

397. අරහාඡහි උපෙක්ඛාහීති කථායපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අරහා හි ඡසු ද්වාරෙසු උපෙක්ඛානං උප්පත්තිභබ්බතාය තාහි සමන්නාගතොති වුච්චති, න එකක්ඛණෙ සබ්බාසං උප්පත්තිභාවෙනාති.

උපෙක්ඛාසමන්නාගතකථාවණ්ණනා.

6. බොධියාබුද්ධොතිකථාවණ්ණනා

398. ඉදානි බොධියා බුද්ධොතිකථා නාම හොති. තත්ථ බොධීති චතුමග්ගඤාණස්සාපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සාපි අධිවචනං. තස්මා යෙසං යථා ඔදාතෙන වණ්ණෙන ඔදාතො, සාමෙන වණ්ණෙන සාමො, එවං බොධියා බුද්ධොති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානංයෙව; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා ච අනුයොගො ච සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච ඉතරස්ස.

අතීතායාති පඤ්හෙ තස්මිං ඛණෙ අභාවතො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො පටිලාභං සන්ධාය පටිජානාති. පුන කිච්චවසෙන පුට්ඨො කිච්චාභාවතො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යං තෙන තාය කරණීයං කතං, තත්ථ සම්මොහාභාවං පටිජානාති. ලෙසොකාසං පන අදත්වා දුක්ඛං පරිජානාතීතිආදිනා නයෙන පුට්ඨො තස්ස කිච්චස්ස අභාවා පටික්ඛිපති.

අනාගතපඤ්හෙ තස්මිං ඛණෙ මග්ගඤාණස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410) අනාගතාය බොධියා බුද්ධභාවං මඤ්ඤමානො පටිජානාති. බොධිකරණීයං කරොතීති පුට්ඨො තස්මිං ඛණෙ කිච්චාභාවෙන පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යදි න කරෙය්ය, බුද්ධොති න වුච්චෙය්ය. යස්මා අවස්සං කරිස්සති, තස්මා කරොතියෙව නාමාති පටිජානාති. පුන ලෙසොකාසං අදත්වා පුට්ඨො පටික්ඛිපති. පච්චුප්පන්නපඤ්හො සද්ධිං සංසන්දනාය උත්තානත්ථොව.

399. තිස්සො බොධියො එකතො කත්වා පුට්ඨො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සන්ධාය තීහිපි බුද්ධොති වත්තබ්බභාවතො පටිජානාති. පුන තීහිති පුට්ඨො සබ්බාසං එකක්ඛණෙ අභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස වසෙන පටිජානාති. පුන ලෙසොකාසං අදත්වා සතතං සමිතන්ති පුට්ඨො පටික්ඛිපති.

න බත්තබ්බං බොධියාති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, බොධියා අභාවක්ඛණෙ අබුද්ධභාවාපත්තිතො පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. නනු බොධිපටිලාභාති පඤ්හෙ පන යස්මිං සන්තානෙ බොධිසඞ්ඛාතං මග්ගඤාණං උප්පන්නං, තත්ථ බුද්ධොති සම්මුතිසබ්භාවතො පටිඤ්ඤා තස්සෙව. තස්ස අධිප්පායං අජානිත්වා හඤ්චීති ලද්ධිට්ඨපනා පරවාදිස්ස. ඉදානිස්ස අසල්ලක්ඛණං පාකටං කාතුං බොධිපටිලාභා බුද්ධොති බොධියා බුද්ධොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තස්සත්ථො – ‘‘කිං තෙ යස්මා බොධිපටිලාභා බුද්ධො, තස්මා බොධියා බුද්ධො’’ති. ඉතරො ‘‘බොධිපටිලාභො නාම බොධියා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධායපි සන්තානෙ උප්පන්නභාවොයෙව. බොධි නාම මග්ගක්ඛණෙ ඤාණ’’න්ති ඉමං විභාගං අසල්ලක්ඛෙන්තොව පුන පටිජානාති. තතො සකවාදිනා බොධිපටිලාභා බොධීති පුට්ඨො වචනොකාසං අලභන්තො පටික්ඛිපතීති.

බොධියාබුද්ධොතිකථාවණ්ණනා.

ඉති ඉමා තිස්සොපි කථා උත්තරාපථකානංයෙව.

7. ලක්ඛණකථාවණ්ණනා

400. ඉදානි ලක්ඛණකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘යෙහි සමන්නාගතස්ස මහාපුරිසස්ස ද්වෙව ගතියො භවන්තී’’ති (දී. නි. 1.258) ඉමං සුත්තං අයොනිසො ගහෙත්වා ලක්ඛණසමන්නාගතො බොධිසත්තොව හොතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

චක්කවත්තිසත්තොති පඤ්හෙසු යස්මා චක්කවත්තී සත්තොපි ච බොධිසත්තොපි, තස්මා අබොධිසත්තං සන්ධාය පටික්ඛිපති. බොධිසත්තං සන්ධාය පටිජානාති.

402. ද්වත්තිංසිමානීතිසුත්තං බොධිසත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං. සො හි පච්ඡිමෙ භවෙ බුද්ධො හොති, ඉතරෙසු චක්කවත්තී, තස්මා ආභතම්පි අනාභතසදිසමෙවාති.

ලක්ඛණකථාවණ්ණනා.

8. නියාමොක්කන්තිකථාවණ්ණනා

403. ඉදානි නියාමොක්කන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ඝටිකාරසුත්තෙ ජොතිපාලස්ස පබ්බජ්ජං සන්ධාය ‘‘බොධිසත්තො කස්සපභගවතො පාවචනෙ ඔක්කන්තනියාමො චරිතබ්රහ්මචරියො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය බොධිසත්තොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො යස්මා නියාමොති වා බ්රහ්මචරියන්ති වා අරියමග්ගස්ස නාමං, බොධිසත්තානඤ්ච ඨපෙත්වා පාරමීපූරණං අඤ්ඤා නියාමොක්කන්ති නාම නත්ථි. යදි භවෙය්ය, බොධිසත්තො සොතාපන්නො සාවකො භවෙය්ය. න චෙතමෙවං. කෙවලඤ්හි නං බුද්ධා අත්තනො ඤාණබලෙ ඨත්වා – ‘‘අයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරොන්ති, තස්මා පුන බොධිසත්තොති අනුයොගො සකවාදිස්ස. පච්ඡිමභවං සන්ධාය පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. දුතියපඤ්හෙ ජොතිපාලකාලං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව. සාවකො හුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අනුස්සවියොති අනුස්සවෙන පටිවිද්ධධම්මො. පච්ඡිමභවං සන්ධාය පටික්ඛිපිත්වා ජොතිපාලකාලෙ අනුස්සවං සන්ධාය පටිජානාති.

404. අඤ්ඤං සත්ථාරන්තිආළාරඤ්ච රාමපුත්තඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. ආයස්මා ආනන්දොතිආදි ‘‘ඔක්කන්තනියාමාව සාවකා හොන්ති, න ඉතරෙ ඔක්කන්තනියාමා එවරූපා හොන්තී’’ති දස්සෙතුං වුත්තං.

සාවකො ජාතිං වීතිවත්තොති යාය ජාතියා සාවකො, තං වීතිවත්තො අඤ්ඤස්මිං භවෙ අසාවකො හොතීති පුච්ඡති. ඉතරො සොතාපන්නාදීනං සොතාපන්නාදිසාවකභාවතො පටික්ඛිපති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

නියාමොක්කන්තිකථාවණ්ණනා.

9. අපරාපි සමන්නාගතකථාවණ්ණනා

406. ඉදානි අපරාපි සමන්නාගතකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘චතුත්ථමග්ගට්ඨො පුග්ගලො පත්තිධම්මවසෙන තීහි ඵලෙහි සමන්නාගතො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං ; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා චතූහි ඵලෙහි සමන්නාගතකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

අපරාපි සමන්නාගතකථාවණ්ණනා.

10. සබ්බසංයොජනප්පහානකථාවණ්ණනා

413. ඉදානි සංයොජනප්පහානකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘නිප්පරියායෙනෙව සබ්බසංයොජනප්පහානං අරහත්ත’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පුන සබ්බෙ සංයොජනාති පුට්ඨො හෙට්ඨා වුත්තමග්ගත්තයෙන පහීනෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො තෙන මග්ගෙන අප්පහීනස්ස අභාවා පටිජානාති. සක්කායදිට්ඨිආදීසුපි පඨමමග්ගෙන පහීනභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති, චතුත්ථමග්ගෙන අනවසෙසප්පහානං සන්ධාය පටිජානාති. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති.

සබ්බසංයොජනප්පහානකථාවණ්ණනා.

චතුත්ථො වග්ගො.