අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > පඤ්චපකරණ-අට්ඨකථා

6. ඉදානි ¶ පඤ්චක්ඛන්ධාදිවසෙන නික්ඛිත්තමාතිකං ‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’තිආදීහි නයමාතිකාපදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙතුං රූපක්ඛන්ධො කතිහි ඛන්ධෙහීතිආදිනා ¶ නයෙන නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ යස්මා ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහොතිආදිකාය නයමාතිකාය ‘‘තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො’’ති නයමුඛමාතිකා ඨපිතා, තස්මා රූපක්ඛන්ධාදීනං සඞ්ගහං දස්සෙතුං කතිහි ඛන්ධෙහි කතිහායතනෙහි කතිහි ධාතූහීති තීණි ඛන්ධායතනධාතුපදානෙව උද්ධටානි. ‘චත්තාරි සච්චානී’තිආදීසු එකම්පි න පරාමට්ඨං. යස්මා ච ‘‘සභාගො විසභාගො’’ති එවං ලක්ඛණමාතිකා ඨපිතා, තස්මා ඉමස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ රූපක්ඛන්ධො එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි වුත්තං. සභාගා හි තස්ස එතෙ ඛන්ධාදයොති. තත්ථ එකෙන ඛන්ධෙනාති රූපක්ඛන්ධෙනෙව. යඤ්හි කිඤ්චි රූපං රූපක්ඛන්ධසභාගත්තා රූපක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති රූපක්ඛන්ධෙනෙව ගණිතං, තං රූපක්ඛන්ධෙනෙව පරිච්ඡින්නං. එකාදසහායතනෙහීති මනායතනවජ්ජෙහි. සබ්බොපි හි රූපක්ඛන්ධො දසායතනානි ධම්මායතනෙකදෙසො ච හොති, තස්මා එකාදසහායතනෙහි ගණිතො ¶ , පරිච්ඡින්නො. එකාදසහි ධාතූහීති සත්තවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි එකාදසහි එතාසු හි අපරියාපන්නං රූපං නාම නත්ථි.

අසඞ්ගහනයනිද්දෙසෙ කතිහි අසඞ්ගහිතොති සඞ්ඛෙපෙනෙව පුච්ඡා කතා. විස්සජ්ජනෙ පනස්ස යස්මා රූපක්ඛන්ධස්ස විසභාගා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා, එකං මනායතනං, සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො; තස්මා චතූහි ඛන්ධෙහීතිආදි වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පන ඛන්ධනිද්දෙසෙ – ‘‘රූපක්ඛන්ධො කතිහි ඛන්ධෙහී’’තිආදිම්හි තාව එකමූලකෙ සඞ්ගහනයෙ සරූපෙනෙව දස්සිතා පඤ්ච පුච්ඡා, පඤ්ච විස්සජ්ජනානි. අසඞ්ගහනයෙ සඞ්ඛෙපෙන දස්සිතා පඤ්ච පුච්ඡා, පඤ්ච විස්සජ්ජනානි. ඉමිනා උපායෙන දුකමූලකාදීසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි ¶ වෙදිතබ්බානි. රූපක්ඛන්ධමූලකායෙව චෙත්ථ දුකතිකචතුක්කා දස්සිතා. පඤ්චකෙ පන ‘‘රූපක්ඛන්ධො ¶ ච…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො චා’’ති එවං භෙදතො ච, ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා කතිහි ඛන්ධෙහී’’ති එවං අභෙදතො චාති ද්විධා පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි කතානි. එවං පාළිනයො වෙදිතබ්බොති.

22. ආයතනපදනිද්දෙසාදීසු ආයතනපදනිද්දෙසෙ තාව චක්ඛායතනං එකෙන ඛන්ධෙනාති එකෙන රූපක්ඛන්ධෙනෙව, එකෙන චක්ඛායතනෙනෙව එකාය චක්ඛුධාතුයාව සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. සොතායතනාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වාති එත්ථ පන යස්මා අසඞ්ඛතං ධම්මායතනං නාම නිබ්බානං, තඤ්ච ඛන්ධසඞ්ගහං න ගච්ඡති; තස්මා ‘ඛන්ධතො ඨපෙත්වා’ති වුත්තං. චතූහි ඛන්ධෙහීති රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. නිබ්බානවජ්ජඤ්හි ධම්මායතනං එතෙහි සඞ්ගහිතං. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙන පන ඨපෙත්වා ධම්මායතනධම්මධාතුයො සෙසායතනධාතූහි ච තං න සඞ්ගය්හති. තෙන වුත්තං – ‘‘එකෙන ඛන්ධෙන, එකාදසහායතනෙහි, සත්තරසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිත’’න්ති. යථා ච තෙ හෙට්ඨා රූපක්ඛන්ධමූලකා, එවමිධාපි චක්ඛායතනමූලකාව නයා වෙදිතබ්බා. දුකමත්තමෙව පන පාළියං දස්සෙත්වා ‘‘ද්වාදසායතනානී’’ති අභෙදතොව පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං කතං. ධාතුනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො.

40. සච්චනිද්දෙසෙ ¶ – සබ්බෙපි දුකතිකචතුක්කා පාළියං දස්සිතා. යස්මා ච දුකතිකෙසු සමුදයසච්චසදිසමෙව මග්ගසච්චෙපි විස්සජ්ජනං, තස්මා තං සමුදයානන්තරං වුත්තං.

50. ඉන්ද්රියනිද්දෙසෙ – ජීවිතින්ද්රියං ද්වීහි ඛන්ධෙහීති රූපජීවිතින්ද්රියං රූපක්ඛන්ධෙන, අරූපජීවිතින්ද්රියං ¶ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතං. සෙසං වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. පාළිවවත්ථානං පනෙත්ථ ආයතනධාතුනිද්දෙසසදිසමෙව.

61. පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ – ‘‘අවිජ්ජා කතිහි ඛන්ධෙහී’’ති පුච්ඡං අනාරභිත්වා අවිජ්ජා එකෙන ඛන්ධෙනාති එවං විස්සජ්ජනමෙව දස්සිතං. තත්ථ සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච සබ්බම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං. තෙනෙවාහ ¶ – ‘‘සත්තහි ධාතූහි සඞ්ගහිත’’න්ති. නාමරූපම්පි පටිසන්ධිපවත්තිවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. තෙනෙවෙත්ථ සද්දායතනම්පි සඞ්ගහෙත්වා එකාදසහායතනෙහි සඞ්ගහො දස්සිතො. ඵස්සාදීසු ඛන්ධභෙදො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤෙනෙව හි එකෙන ඛන්ධෙන ඵස්සො සඞ්ගහිතො, අඤ්ඤෙන වෙදනා, තණ්හාඋපාදානකම්මභවා පන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනෙව සඞ්ගහිතා. භවපදඤ්චෙත්ථ කම්මභවාදීනං වසෙන එකාදසධා විභත්තං. තත්ථ කම්මභවො ඵස්සාදීහි සදිසවිසජ්ජනත්තා තෙහි සද්ධිං එකතො දස්සිතො. උපපත්තිභවකාමභවසඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසවිස්සජ්ජනත්තා එකතො දස්සිතා. යස්මා චෙතෙ උපාදින්නකධම්මාව තස්මා ‘‘එකාදසහායතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහී’’ති වුත්තං. සද්දායතනඤ්හි අනුපාදින්නං, තං එත්ථ න ගහිතං.

68. රූපභවනිද්දෙසෙ – පඤ්චහායතනෙහීති චක්ඛුසොතමනරූපධම්මායතනෙහි. අට්ඨහි ධාතූහීති චක්ඛුසොතචක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතවිඤ්ඤාණරූපධම්මමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි. අරූපභවාදයොපි තයො සදිසවිස්සජ්ජනත්තාව එකතො දස්සිතා. තථා අසඤ්ඤාභවඑකවොකාරභවා. තත්ථ ද්වීහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනෙහි. ධාතූසුපි එසෙව නයො. එකතලවාසිකානඤ්හි සෙසබ්රහ්මානං චක්ඛුසබ්භාවතො තස්සාරම්මණත්තා තත්ථ රූපායතනං උද්ධටං.

71. ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහීති රූපජාති රූපක්ඛන්ධෙන, අරූපජාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන. ජරාමරණෙසුපි ¶ එසෙව නයො. සොකාදීසුපි ¶ එකෙන ඛන්ධෙනාති සොකදුක්ඛදොමනස්සානි වෙදනාක්ඛන්ධෙන, පරිදෙවො රූපක්ඛන්ධෙන, උපායාසාදයො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනාති එවං ඛන්ධවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

73. ඉද්ධිපාදො ද්වීහීති සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙහි, මනායතනධම්මායතනෙහි, ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි ච. ඣානං ද්වීහීති වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. අප්පමඤ්ඤාදයො සදිසවිස්සජ්ජනත්තා එකතො නිද්දිට්ඨා. චිත්තං පන චෙතනානන්තරං නික්ඛිත්තම්පි අසදිසවිස්සජ්ජනත්තා පච්ඡා ගහිතං. තත්ථ අප්පමඤ්ඤාදීසු එකෙන ඛන්ධෙනාති වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධෙන, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන, සෙසා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතාති එවං ඛන්ධවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

77. එවං ¶ අබ්භන්තරමාතිකාය සඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි බාහිරමාතිකාය සඞ්ගහං දස්සෙතුං කුසලා ධම්මාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ වෙදනාත්තිකෙ තීහි ධාතූහීති කායවිඤ්ඤාණමනොවිඤ්ඤාණධම්මධාතූහි. සත්තහි ධාතූහීති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතූහි චෙව මනොධාතුධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි ච. විපාකත්තිකෙ අට්ඨහි ධාතූහීති කායවිඤ්ඤාණධාතුයා සද්ධිං තාහියෙව. විපාකධම්මධම්මා පන සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකෙහි සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනත්තා එකතො ගහිතා. යථා චෙතෙ, එවං සබ්බතිකදුකපදෙසු යං යං පදං යෙන යෙන පදෙන සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනං හොති, තං තං උප්පටිපාටියාපි තෙන තෙන සද්ධිං ගහෙත්වා විස්සජ්ජිතං. තත්ථ වුත්තානුසාරෙනෙව සඞ්ගහාසඞ්ගහනයො වෙදිතබ්බොති.

2. දුතියනයො සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

171. ඉදානි ¶ සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං චක්ඛායතනෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්රිදං ¶ ලක්ඛණං – ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ යං ඛන්ධපදෙන සඞ්ගහිතං හුත්වා ආයතනධාතුපදෙහි අසඞ්ගහිතං, ඛන්ධායතනපදෙහි වා සඞ්ගහිතං හුත්වා ධාතුපදෙන අසඞ්ගහිතං, තස්ස ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පන රූපක්ඛන්ධාදීසු න යුජ්ජති. රූපක්ඛන්ධෙන හි රූපක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො. සො ච අඩ්ඪෙකාදසහි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. වෙදනාක්ඛන්ධෙන ච වෙදනාක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො. සොපි ධම්මායතනධම්මධාතූහි අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. එවං අසඞ්ගහිතතාය අභාවතො එතානි අඤ්ඤානි ච එවරූපානි මනායතනධම්මායතනාදීනි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි රූපෙකදෙසං අරූපෙන අසම්මිස්සං, විඤ්ඤාණෙකදෙසඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. පරියොසානෙ ච –

සත්තින්ද්රියා අසඤ්ඤාභවො එකවොකාරභවො;

අනිදස්සනං පුනදෙව සප්පටිඝං උපාදා’’ති.

එවං උද්දානගාථාය දස්සිතානෙව. තස්මා තෙසං වසෙනෙව සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පඤ්හවසෙන හි ඉමස්මිං වාරෙ ආයතනධාතුවසෙනෙව සදිසවිස්සජ්ජනෙ වීසති ධම්මෙ සමොධානෙත්වා එකො පඤ්හො කතො, සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො සමොධානෙත්වා එකො, සත්තින්ද්රියානි සමොධානෙත්වා එකො, ද්වෙ භවෙ සමොධානෙත්වා එකො, පරිදෙවෙන ච සනිදස්සනසප්පටිඝෙහි ච එකො, අනිදස්සනසප්පටිඝෙහි එකො, සනිදස්සනෙහි එකො, සප්පටිඝෙහි ච උපාදාධම්මෙහි ච එකොති අට්ඨ පඤ්හා කතා. තෙසු ඛන්ධාදිවිභාගො ¶ එවං වෙදිතබ්බො සෙය්යථිදං – පඨමපඤ්හෙ තාව චතූහි ඛන්ධෙහීති අරූපක්ඛන්ධෙහි, ද්වීහායතනෙහීති චක්ඛායතනාදීසු එකෙකෙන සද්ධිං මනායතනෙන, අට්ඨහි ධාතූහීති චක්ඛුධාතුආදීසු එකෙකාය සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

තත්රායං නයො – චක්ඛායතනෙන හි ඛන්ධසඞ්ගහෙන රූපක්ඛන්ධො සඞ්ගහිතො. තස්මිං සඞ්ගහිතෙ රූපක්ඛන්ධෙ ආයතනසඞ්ගහෙන චක්ඛායතනමෙවෙකං සඞ්ගහිතං. සෙසානි දස ආයතනානි අසඞ්ගහිතානි. ධාතුසඞ්ගහෙනපි තෙන චක්ඛුධාතුයෙවෙකා සඞ්ගහිතා. සෙසා දස ධාතුයො අසඞ්ගහිතා. ඉති යානි තෙන අසඞ්ගහිතානි දසායතනානි, තානි චක්ඛායතනමනායතනෙහි ද්වීහි ¶ අසඞ්ගහිතානි. යාපි තෙන අසඞ්ගහිතා දස ධාතුයො, තා චක්ඛුධාතුයා චෙව සත්තහි ච විඤ්ඤාණධාතූහි අසඞ්ගහිතාති. රූපායතනාදීසුපි එසෙව නයො.

172. දුතියපඤ්හෙ – යස්මා යාය කායචි විඤ්ඤාණධාතුයා සඞ්ගහිතො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො මනායතනෙන අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථි, තස්මා ආයතනසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතාති වුත්තං. එත්ථ පන චතූහි ඛන්ධෙහීති රූපාදීහි චතූහි. එකාදසහායතනෙහීති මනායතනවජ්ජෙහි. ද්වාදසහි ධාතූහීති යථානුරූපා ඡ විඤ්ඤාණධාතුයො අපනෙත්වා සෙසාහි ද්වාදසහි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයෙව සඞ්ගහිතා, ඉතරා අසඞ්ගහිතා. සොතවිඤ්ඤාණධාතුආදීසුපි එසෙව නයො.

173. තතියපඤ්හෙ ¶ – චක්ඛුන්ද්රියාදීනං විස්සජ්ජනං චක්ඛායතනාදිසදිසමෙව. ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියෙසු පන ධම්මායතනෙන සද්ධිං ද්වෙ ආයතනානි, ධම්මධාතුයා ච සද්ධිං අට්ඨ ධාතුයො වෙදිතබ්බා.

174. චතුත්ථපඤ්හෙ – තීහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනමනායතනෙහි. තෙසු හි භවෙසු රූපායතනධම්මායතනවසෙන ද්වෙව ආයතනානි තෙහි සඞ්ගහිතානි ¶ . සෙසානි නව රූපායතනානි තෙහෙව ච ද්වීහි, මනායතනෙන චාති තීහි අසඞ්ගහිතානි නාම හොන්ති. නවහි ධාතූහීති රූපධාතුධම්මධාතූහි සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

175. පඤ්චමපඤ්හෙ – ද්වීහායතනෙහීති පඨමපදං සන්ධාය සද්දායතනමනායතනෙහි. දුතියපදං සන්ධාය රූපායතනමනායතනෙහි. ධාතුයොපි තෙසංයෙව එකෙකෙන සද්ධිං සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො වෙදිතබ්බා.

176. ඡට්ඨපඤ්හෙ – දසහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනවජ්ජෙහි. සොළසහි ධාතූහීති රූපධාතුධම්මධාතුවජ්ජෙහෙව. කථං? අනිදස්සනසප්පටිඝා හි ධම්මා නාම නව ඔළාරිකායතනානි. තෙහි ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතෙ රූපක්ඛන්ධෙ, ආයතනසඞ්ගහෙන තානෙව නවායතනානි සඞ්ගහිතානි. රූපායතනධම්මායතනානි අසඞ්ගහිතානි. ධාතුසඞ්ගහෙනපි තා එව නව ධාතුයො සඞ්ගහිතා. රූපධාතුධම්මධාතුයො අසඞ්ගහිතා. ඉති යානි තෙහි අසඞ්ගහිතානි ද්වෙ ආයතනානි ¶ , තානි රූපායතනවජ්ජෙහි නවහි ඔළාරිකායතනෙහි, මනායතනෙන චාති දසහි අසඞ්ගහිතානි. යාපි තෙහි අසඞ්ගහිතා ද්වෙ ධාතුයො, තා රූපධාතුවජ්ජාහි නවහි ඔළාරිකධාතූහි, සත්තහි ච විඤ්ඤාණධාතූහීති සොළසහි අසඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

177. සත්තමපඤ්හෙ – ද්වීහායතනෙහීති රූපායතනමනායතනෙහි. අට්ඨහි ධාතූහීති රූපධාතුයා සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

178. අට්ඨමපඤ්හෙ – එකාදසහායතනෙහීති සප්පටිඝධම්මෙ සන්ධාය ධම්මායතනවජ්ජෙහි, උපාදාධම්මෙ සන්ධාය ඵොට්ඨබ්බායතනවජ්ජෙහි. ධාතූසුපි එසෙව නයො. අත්ථයොජනා පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

3. තතියනයො අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

179. ඉදානි ¶ ¶ අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්රිදං ලක්ඛණං – ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ යං ඛන්ධපදෙන අසඞ්ගහිතං හුත්වා ආයතනධාතුපදෙහි සඞ්ගහිතං, තස්ස ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පන රූපක්ඛන්ධවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධචක්ඛායතනාදීසු න යුජ්ජති. රූපක්ඛන්ධෙන හි චත්තාරො ඛන්ධා ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙසු තෙන එකධම්මොපි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. නනු ච වෙදනාදයො ධම්මායතනෙන සඞ්ගහිතාති? සඞ්ගහිතා. න පන රූපක්ඛන්ධොව ධම්මායතනං, රූපක්ඛන්ධතො හි සුඛුමරූපමත්තං ධම්මායතනං භජති. තස්මා යෙ ධම්මායතනෙන සඞ්ගහිතා, න තෙ රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා නාම. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙනපි ඉතරෙ චත්තාරො ඛන්ධා අසඞ්ගහිතා. තෙසු තෙන එකොපි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. එවං සඞ්ගහිතතාය අභාවතො එතානි අඤ්ඤානි ච එවරූපානි චක්ඛායතනාදීනි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි ¶ විඤ්ඤාණෙන වා ඔළාරිකරූපෙන වා අසම්මිස්සං ධම්මායතනෙකදෙසං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘තයො ඛන්ධා තථා සච්චා, ඉන්ද්රියානි ච සොළස;

පදානි පච්චයාකාරෙ, චුද්දසූපරි චුද්දස.

‘‘සමතිංස පදා හොන්ති, ගොච්ඡකෙසු දසස්වථ;

දුවෙ චූළන්තරදුකා, අට්ඨ හොන්ති මහන්තරා’’ති.

එතෙසු පන පදෙසු සදිසවිස්සජ්ජනානි පදානි එකතො කත්වා සබ්බෙපි ද්වාදස පඤ්හා වුත්තා. තෙසු එවං ඛන්ධවිභාගො වෙදිතබ්බො. ආයතනධාතූසු පන භෙදො නත්ථි. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ තාව – තීහි ඛන්ධෙහීති රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. ආයතනධාතුයො පන ධම්මායතනධම්මධාතුවසෙන වෙදිතබ්බා.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි නිබ්බානඤ්ච සුඛුමරූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරා ¶ ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙසු නිබ්බානං ඛන්ධසඞ්ගහං න ගච්ඡති, සෙසා රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ආයතනධාතුසඞ්ගහං පන නිබ්බානම්පි ගච්ඡතෙව. තෙන වුත්තං ¶ – ‘‘අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා තීහි ඛන්ධෙහි, එකෙනායතනෙන, එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා’’ති. සඤ්ඤාක්ඛන්ධපක්ඛෙ පනෙත්ථ සඤ්ඤං අපනෙත්වා වෙදනාය සද්ධිං තයො ඛන්ධා සඞ්ඛාරාදීසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං අපනෙත්වා රූපවෙදනාසඤ්ඤාවසෙන තයො ඛන්ධා වෙදිතබ්බා.

180. දුතියෙ – චතූහි ඛන්ධෙහීති විඤ්ඤාණවජ්ජෙහි. තෙ හි නිරොධෙන ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා.

181. තතියෙ – ද්වීහීති වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි. රූපාරූපජීවිතින්ද්රියෙන හි වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධා ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙසු පන වෙදනාසඤ්ඤාව ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙන වුත්තං – ‘‘වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහී’’ති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ ඛන්ධභෙදො වෙදිතබ්බො. ඉතො පරඤ්හි ඛන්ධානං නාමමත්තමෙව වක්ඛාම.

182. චතුත්ථෙ ¶ – තීහි ඛන්ධෙහීති ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියෙසු වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි, වෙදනාපඤ්චකෙ රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි; සද්ධින්ද්රියාදීසු ඵස්සපරියොසානෙසු රූපවෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි. වෙදනාය වෙදනාක්ඛන්ධසදිසොව තණ්හුපාදානකම්මභවෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසදිසොව විනිච්ඡයො.

183. පඤ්චමෙ – ජාතිජරාමරණෙසු ජීවිතින්ද්රියසදිසොව. ඣානෙන පන නිබ්බානං සුඛුමරූපං සඤ්ඤා ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තස්මා තං සන්ධාය රූපක්ඛන්ධසඤ්ඤාක්ඛන්ධානං වසෙන ද්වෙ ඛන්ධා වෙදිතබ්බා.

184. ඡට්ඨෙ – සොකාදිත්තයෙ වෙදනාය සදිසො. උපායාසාදීසු සඞ්ඛාරසදිසො. පුන වෙදනාය වෙදනාක්ඛන්ධසදිසො, සඤ්ඤාය සඤ්ඤාක්ඛන්ධසදිසො, චෙතනාදීසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසදිසො ¶ විනිච්ඡයො. ඉමිනා උපායෙන සත්තමපඤ්හාදීසුපි සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බොති.

4. චතුත්ථනයො සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

191. ඉදානි ¶ සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං සමුදයසච්චෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහිතෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං, පුන තස්සෙව ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං ඛන්ධායතනධාතූසු එකම්පි සකලකොට්ඨාසං ගහෙත්වා ඨිතපදෙසු න යුජ්ජති. සකලෙන හි ඛන්ධාදිපදෙන අඤ්ඤං ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං නාම නත්ථි, යං අත්තනො සඞ්ගාහකං සඞ්ගණ්හිත්වා පුන තෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡෙය්ය. තස්මා තථාරූපානි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි සඞ්ඛාරෙකදෙසං වා අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති – වෙදනෙකදෙසං වා සුඛුමරූපං වා සද්දෙකදෙසං වා, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘ද්වෙ සච්චා පන්නරසින්ද්රියා, එකාදස පටිච්චපදා;

උද්ධං පුන එකාදස, ගොච්ඡකපදමෙත්ථ තිංසවිධ’’න්ති.

පඤ්හා ¶ පනෙත්ථ ද්වෙයෙව හොන්ති. තත්ථ යං පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙව යෙහි ධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං, තෙ ධම්මෙ සන්ධාය සබ්බත්ථ එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි වුත්තං. තත්රායං නයො – සමුදයසච්චෙන හි තණ්හාවජ්ජා සෙසා සඞ්ඛාරා ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. පුන තෙහි තණ්හාව සඞ්ගහිතා. සා ¶ තණ්හා පුන සඞ්ඛාරෙහෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතාති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. අරූපධම්මපුච්ඡාසු පනෙත්ථ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො වා වෙදනාක්ඛන්ධො වා එකො ඛන්ධො නාම. රූපධම්මපුච්ඡාසු රූපක්ඛන්ධො. පරිදෙවපුච්ඡාය සද්දායතනං එකං ආයතනං නාම. සද්දධාතු එකා ධාතු නාම, සෙසට්ඨානෙසු ධම්මායතනධම්මධාතුවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

5. පඤ්චමනයො අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

193. ඉදානි අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතෙන ඛන්ධාදිවසෙන අසඞ්ගහිතං, පුන තස්සෙව ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පඤ්චක්ඛන්ධග්ගාහකෙසු දුක්ඛසච්චාදීසු ¶ විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සුඛුමරූපග්ගාහකෙසු අනිදස්සනඅප්පටිඝාදීසු ච පදෙසු න යුජ්ජති. තාදිසෙන හි පදෙන නිබ්බානං ඛන්ධසඞ්ගහමත්තං න ගච්ඡෙය්ය. සෙසා ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතධම්මා නාම නත්ථි. තස්මා තථාරූපානි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පඤ්චක්ඛන්ධෙ විඤ්ඤාණඤ්ච සුඛුමරූපෙන සද්ධිං එකතො න දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘සබ්බෙ ඛන්ධා තථායතනධාතුයො සච්චතො තයො;

ඉන්ද්රියානිපි සබ්බානි, තෙවීසති පටිච්චතො.

‘‘පරතො සොළස පදා, තෙචත්තාලීසකං තිකෙ;

ගොච්ඡකෙ සත්තති ද්වෙ ච, සත්ත චූළන්තරෙ පදා.

‘‘මහන්තරෙ ¶ පදා වුත්තා, අට්ඨාරස තතො පරං;

අට්ඨාරසෙව ඤාතබ්බා, සෙසා ඉධ න භාසිතා’’ති.

පඤ්හා පනෙත්ථ සදිසවිස්සජ්ජනානං වසෙන සමොධානෙත්වා කතිහි සද්ධිං සබ්බෙපි චතුත්තිංස හොන්ති. තත්ථ යං ¶ පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙව යෙහි ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතං, තෙ ධම්මෙ සන්ධාය එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි වුත්තං.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධෙන හි චත්තාරො ඛන්ධා නිබ්බානඤ්ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන පන ඨපෙත්වා විඤ්ඤාණං අවසෙසා සඞ්ගහිතාති විඤ්ඤාණමෙව තීහිපි ඛන්ධසඞ්ගහාදීහි අසඞ්ගහිතං නාම. පුන තෙන විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං නිබ්බානෙන චත්තාරො ඛන්ධා ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙ සබ්බෙපි පුන විඤ්ඤාණෙනෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතාති එකෙන ඛන්ධෙන, එකෙනායතනෙන, සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා නාම හොන්ති. අථ වා – යදෙතං රූපක්ඛන්ධෙන විඤ්ඤාණමෙව තීහි ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං, තෙහිපි විඤ්ඤාණධම්මෙහි තෙ රූපධම්මාව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතා. පුන තෙ රූපධම්මා විඤ්ඤාණෙනෙව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතා. විඤ්ඤාණඤ්ච ඛන්ධතො එකො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො හොති, ආයතනතො එකං මනායතනං, ධාතුතො සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො. තස්මා ‘‘එකෙන ඛන්ධෙනා’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ යං පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙව යෙහි ධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන අසඞ්ගහිතං, තෙසං ධම්මානං වසෙන ඛන්ධාදයො වෙදිතබ්බා. තත්ථ දුතියපඤ්හෙ තාව – රූපවිඤ්ඤාණානං වසෙන ¶ වෙදිතබ්බා. වෙදනාදයො හි රූපවිඤ්ඤාණෙහෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙ ච ද්වෙ ඛන්ධා එකාදසායතනානි සත්තරස ධාතුයො හොන්ති.

195. තතියපඤ්හෙ – විඤ්ඤාණං රූපාදීහි චතූහි අසඞ්ගහිතන්ති තෙසං වසෙන ඛන්ධාදයො වෙදිතබ්බා.

196. චතුත්ථපඤ්හෙ – චක්ඛායතනං වෙදනාදීහි චතූහීති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ ඛන්ධාදයො වෙදිතබ්බා. පරියොසානෙ – රූපඤ්ච ධම්මායතනන්ති උද්දානගාථාය දස්සිතධම්මායෙව අඤ්ඤෙනාකාරෙන සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතාති.

6. ඡට්ඨනයො සම්පයොගවිප්පයොගපදවණ්ණනා

228. ඉදානි ¶ ¶ සම්පයොගවිප්පයොගපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධොතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ලබ්භති යඤ්ච න ලබ්භති තං සබ්බං පුච්ඡාය ගහිතං. විස්සජ්ජනෙ පන යං න ලබ්භති, තං නත්ථීති පටික්ඛිත්තං. චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො; සභාගො විසභාගොති හි වචනතො චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහෙව සභාගානං එකසන්තානස්මිං එකක්ඛණෙ උප්පන්නානං අරූපක්ඛන්ධානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයොගො ලබ්භති. රූපධම්මානං පන රූපෙන නිබ්බානෙන වා, නිබ්බානස්ස ච රූපෙන සද්ධිං සම්පයොගො නාම නත්ථි. තථා රූපනිබ්බානානං අරූපක්ඛන්ධෙහි, විසභාගා හි තෙ තෙසං. යථා ච අරූපක්ඛන්ධානං රූපනිබ්බානෙහි, එවං භින්නසන්තානෙහි නානාක්ඛණිකෙහි අරූපධම්මෙහිපි සද්ධිං නත්ථියෙව. තෙපි හි තෙසං සන්තානක්ඛණවිසභාගතාය විසභාගායෙව. අයං පන විසභාගතා සඞ්ගහට්ඨෙන විරුජ්ඣනතො සඞ්ගහනයෙ නත්ථි. ගණනූපගමත්තඤ්හි සඞ්ගහට්ඨො. සම්පයොගනයෙ පන අත්ථි, එකුප්පාදතාදිලක්ඛණඤ්හි සම්පයොගට්ඨොති. එවමෙත්ථ යස්ස එකධම්මෙනපි සම්පයොගලක්ඛණං න යුජ්ඣති, තස්ස පුච්ඡාය සඞ්ගහං කත්වාපි නත්ථීති පටික්ඛෙපො කතො. යස්ස විප්පයොගලක්ඛණං යුජ්ජති, තස්ස විප්පයොගො දස්සිතො. යානි පන පදානි සත්තසු විඤ්ඤාණධාතූසු එකායපි අවිප්පයුත්තෙ රූපෙන නිබ්බානෙන වා මිස්සකධම්මෙ දීපෙන්ති, තානි සබ්බථාපි ඉධ න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘ධම්මායතනං ¶ ධම්මධාතු, දුක්ඛසච්චඤ්ච ජීවිතං;

සළායතනං නාමරූපං, චත්තාරො ච මහාභවා.

‘‘ජාතිජරා ච මරණං, තිකෙස්වෙකූනවීසති;

ගොච්ඡකෙසු ච පඤ්ඤාස, අට්ඨ චූළන්තරෙ පදා.

‘‘මහන්තරෙ පන්නරස, අට්ඨාරස තතො පරෙ;

තෙවීස පදසතං එතං, සම්පයොගෙ න ලබ්භතී’’ති.

ධම්මායතනඤ්හි ¶ රූපනිබ්බානමිස්සකත්තා තස්මිං අපරියාපන්නෙන විඤ්ඤාණෙනපි න සක්කා සම්පයුත්තන්ති ¶ වත්තුං. යස්මා පනෙත්ථ වෙදනාදයො විඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තා, තස්මා විප්පයුත්තන්තිපි න සක්කා වත්තුං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවං සබ්බත්ථාපි එතානි න යුජ්ජන්තීති ඉධ න ගහිතානි. සෙසානි ඛන්ධාදීනි යුජ්ජන්තීති තානි ගහෙත්වා එකෙකවසෙන ච සමොධානෙන ච පඤ්හවිස්සජ්ජනං කතං. තෙසු පඤ්හෙසු, පඨමෙ – එකෙනායතනෙනාති මනායතනෙන. කෙහිචීති ධම්මායතනධම්මධාතුපරියාපන්නෙහි වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි.

229. දුතියෙ – තීහීති පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං ඨපෙත්වා සෙසෙහි. කෙහිචි සම්පයුත්තොති වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි. ඉතරෙපි අත්තානං ඨපෙත්වා ඉතරෙහි. කෙහිචි විප්පයුත්තොති රූපනිබ්බානෙහි. එවං සබ්බත්ථ රූපස්ස විප්පයොගෙ ධම්මායතනධම්මධාතූසු අරූපං, අරූපස්ස විප්පයොගෙ රූපං දට්ඨබ්බං. තතියපඤ්හො උත්තානත්ථොව.

231. චතුත්ථෙ – ‘කතිහි ඛන්ධෙහී’තිආදිං අවත්වා සම්පයුත්තන්ති නත්ථීති වුත්තං. තං පන ඛන්ධාදීනංයෙව වසෙන වෙදිතබ්බං. පරතොපි එවරූපෙසු පඤ්හෙසු එසෙව නයො. ආදිපඤ්හස්මිඤ්හි සරූපතො දස්සෙත්වා පරතො පාළි සංඛිත්තා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. යත්ථ පන නාතිපාකටා භවිස්සති, තත්ථ නං පාකටං කත්වාව ගමිස්සාම.

234. සොළසහි ධාතූහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තාව අත්තානං ඨපෙත්වා ඡහි විඤ්ඤාණධාතූහි, දසහි ච රූපධාතූහි. සෙසාසුපි එසෙව නයො.

235. තීහි ¶ ඛන්ධෙහීති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං ඨපෙත්වා සෙසෙහි. එකාය ධාතුයාති මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා. සමුදයමග්ගානඤ්හි අඤ්ඤාය ධාතුයා සම්පයොගො නත්ථි. එකෙන ඛන්ධෙනාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන. එකෙනායතනෙනාති ධම්මායතනෙන. එකාය ¶ ධාතුයාති ධම්මධාතුයා. එතෙසු හි තං සච්චද්වයං කෙහිචි සම්පයුත්තං.

238. සුඛින්ද්රියාදිපඤ්හෙ – තීහීති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙහි. එකාය ධාතුයාති කායවිඤ්ඤාණධාතුයා, මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච. ඡහි ධාතූහීති කායවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි.

245. රූපභවපඤ්හෙ – සබ්බෙසම්පි අරූපක්ඛන්ධානං අරූපායතනානඤ්ච අත්ථිතාය න කෙහිචීති ¶ වුත්තං. ඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණධාතූනං පන නත්ථිතාය තීහි ධාතූහි විප්පයුත්තොති වුත්තං.

256. අධිමොක්ඛපඤ්හෙ – ද්වීහි ධාතූහීති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි. පන්නරසහීති සෙසාහි දසහි රූපධාතූහි, පඤ්චහි ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි.

257. කුසලපඤ්හෙ – කුසලෙහි චතුන්නම්පි ඛන්ධානං ගහිතත්තා සම්පයොගො පටික්ඛිත්තො.

258. වෙදනාත්තිකපඤ්හෙ – එකෙන ඛන්ධෙනාති වෙදනාක්ඛන්ධෙනෙව. පන්නරසහීති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතූහි චෙව රූපධාතූහි ච. එකාදසහීති කායවිඤ්ඤාණධාතුයා සද්ධිං රූපධාතූහි.

262. නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මපඤ්හෙ – පඤ්චහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි. අනුපාදින්නඅනුපාදානියපඤ්හෙ – ඡහීති මනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි. සවිතක්කසවිචාරපඤ්හෙ – පන්නරසහීති පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි සද්ධිං රූපධාතූහි. අවිතක්කවිචාරමත්තපඤ්හෙ – එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. දුතියජ්ඣානවිචාරඤ්හි ඨපෙත්වා සෙසා අවිතක්කවිචාරමත්තා නාම. පීතිං ඨපෙත්වා සෙසා පීතිසහගතා. තත්ථ විචාරො විචාරෙන, පීති ච පීතියා න සම්පයුත්තාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතූසු කෙහිචි සම්පයුත්තා නාම. සොළසහීති ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහෙව. අවිතක්කඅවිචාරපඤ්හෙ ¶ ¶ – එකාය ධාතුයාති මනොධාතුයා. සුඛසහගතා උපෙක්ඛාසහගතා ච වෙදනාත්තිකෙ වුත්තාව. දස්සනෙනපහාතබ්බාදයො කුසලසදිසාව.

271. පරිත්තාරම්මණං විපාකධම්මසදිසං. එකාය ධාතුයාති ධම්මධාතුයා. කෙහිචීති යෙ තත්ථ පරිත්තාරම්මණා න හොන්ති, තෙහි. ධම්මධාතු පන පරිත්තාරම්මණානං ඡන්නං චිත්තුප්පාදානං වසෙන චතූහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතත්තා පඨමපටික්ඛෙපමෙව භජති. මහග්ගතාරම්මණාදයො කුසලසදිසාව.

273. අනුප්පන්නෙසු – පඤ්චහි ධාතූහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි. තානි හි එකන්තෙන උප්පාදිධම්මභූතානෙව, උප්පන්නකොට්ඨාසම්පි පන භජන්ති. පච්චුප්පන්නාරම්මණාදයො පරිත්තාරම්මණසදිසාව ¶ . හෙතුආදයො සමුදයසදිසාව. සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූපි පීතිසහගතසදිසාව. තථා පරාමාසසම්පයුත්තා. අනුපාදින්නා අනුප්පන්නසදිසාව. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

7. සත්තමනයො සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

306. ඉදානි සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්රිදං ලක්ඛණං – ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙසං ඛන්ධාදීහි විප්පයොගං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පන රූපක්ඛන්ධාදීසු න යුජ්ජති. රූපක්ඛන්ධෙන හි සම්පයුත්තා නාම නත්ථි. තස්මා තඤ්ච අඤ්ඤානි ච එවරූපානි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි ධම්මධාතුයා ¶ සම්පයුත්තෙ ධම්මෙ විඤ්ඤාණඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

ද්වෙ ඉන්ද්රියා ධාතුපදානි සත්ත;

පරියොසානෙ – ඛන්ධා චතුරොතිආදිනාපි අයමෙවත්ථො සඞ්ගහිතො. තත්ථ යානි පදානි සදිසවිස්සජ්ජනානි, තානි උප්පටිපාටියාපි සමොධානෙත්වා තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධාදිකා පඤ්හා කතා. තෙසු එවං ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො. වෙදනාක්ඛන්ධාදිපඤ්හෙ තාව – එකෙනාති මනායතනෙන. සත්තහීති විඤ්ඤාණධාතූහි. කෙහිචීති ධම්මායතනෙ වෙදනාදීහි. විඤ්ඤාණධාතුපඤ්හෙ ¶ – තෙ ධම්මා න කෙහිචීති තෙ පුච්ඡාය උද්ධටපදං විඤ්ඤාණධාතුං ඨපෙත්වා සෙසා ඡ විඤ්ඤාණධාතුධම්මා, රූපං, නිබ්බානඤ්ච. තෙහි සබ්බෙසං ඛන්ධායතනානං සඞ්ගහිතත්තා න කෙහිචි ඛන්ධෙහි ආයතනෙහි වා විප්පයුත්තා. එකාය ධාතුයාති යා යා පුච්ඡාය උද්ධටා හොති තාය තාය.

309. උපෙක්ඛින්ද්රියපඤ්හෙ – පඤ්චහීති උපෙක්ඛාසම්පයුත්තාහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීහි. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පුච්ඡාය උද්ධටපදෙනෙව සද්ධිං විප්පයුත්තානං වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

8. අට්ඨමනයො විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා

317. ඉදානි විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සබ්බාපි පුච්ඡා මොඝපුච්ඡාව ¶ . රූපක්ඛන්ධෙන හි විප්පයුත්තා නාම චත්තාරො ඛන්ධා, තෙසං අඤ්ඤෙහි සම්පයොගො නත්ථි. වෙදනාක්ඛන්ධෙන විප්පයුත්තං රූපං නිබ්බානඤ්ච, තස්ස ච කෙනචි සම්පයොගො නත්ථි. එවං සබ්බපදෙසු. විප්පයුත්තානං පන සම්පයොගාභාවො වෙදිතබ්බො. ඉති පුච්ඡාය මොඝත්තා සබ්බවිස්සජ්ජනෙසු නත්ථි නත්ථිඉච්චෙව වුත්තන්ති.

විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා.

9. නවමනයො සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා

319. ඉදානි ¶ සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ¶ ඛන්ධාදිවසෙන සම්පයුත්තං, පුන තස්සෙව ඛන්ධාදීහි සම්පයොගං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං රූපෙන වා රූපමිස්සකෙහි වා සබ්බරූපක්ඛන්ධසඞ්ගාහකෙහි වා පදෙහි සද්ධිං න යුජ්ජති. රූපෙන හි රූපමිස්සකෙන වා අඤ්ඤෙසං සම්පයොගො නත්ථි. සබ්බරූපක්ඛන්ධසඞ්ගාහකෙහි සබ්බෙසං සම්පයොගාරහානං ඛන්ධාදීනං ගහිතත්තා අඤ්ඤංයෙව නත්ථි, යං තෙන සහ සම්පයොගං ගච්ඡෙය්ය. තස්මා තථාරූපානි පදානි ඉධ න ගහිතානි. යානි පන පදානි රූපෙන අසම්මිස්සං අරූපෙකදෙසං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘අරූපක්ඛන්ධා චත්තාරො, මනායතනමෙව ච;

විඤ්ඤාණධාතුයො සත්ත, ද්වෙ සච්චා චුද්දසින්ද්රියා.

‘‘පච්චයෙ ද්වාදස පදා, තතො උපරි සොළස;

තිකෙසු අට්ඨ ගොච්ඡකෙ, තෙචත්තාලීසමෙව ච.

‘‘මහන්තරදුකෙ සත්ත, පදා පිට්ඨිදුකෙසු ඡ;

නවමස්ස පදස්සෙතෙ, නිද්දෙසෙ සඞ්ගහං ගතා’’ති.

සබ්බපඤ්හෙසු පන යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටා, තෙ යෙහි සම්පයුත්තා හොන්ති, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිභෙදො වෙදිතබ්බො ¶ . වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි ඉතරෙ තයො ඛන්ධා සම්පයුත්තා, පුන තෙහි වෙදනාක්ඛන්ධො සම්පයුත්තො. සො තෙහි සඤ්ඤාදීහි තීහි ඛන්ධෙහි, එකෙන මනායතනෙන, සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි, එකස්මිං ධම්මායතනෙ, ධම්මධාතුයා ච, කෙහිචි සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහෙව සම්පයුත්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති.

සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා.

10. දසමනයො විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

353. ඉදානි ¶ විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ සම්පයොගවිප්පයොගපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධාදයො ධම්මා උද්ධටා, සබ්බපුච්ඡාසු තෙයෙව උද්ධටා. සදිසවිස්සජ්ජනානං පන එකතො ගහිතත්තා ¶ පදානි අඤ්ඤාය පටිපාටියා ආගතානි. තත්ථ යං පදං පුච්ඡාය උද්ධටං, තං යෙහි ධම්මෙහි විප්පයුත්තං, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො. රූපක්ඛන්ධෙන හි වෙදනාදයො විප්පයුත්තා, තෙහි ච රූපක්ඛන්ධො විප්පයුත්තො. නිබ්බානං පන සුඛුමරූපගතිකමෙව. සො රූපක්ඛන්ධො චතූහි ඛන්ධෙහි, එකෙන මනායතනෙන සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි, ධම්මායතනධම්මධාතූසු, කෙහිචි වෙදනාදීහි ධම්මෙහෙව විප්පයුත්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති.

විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

11. එකාදසමනයො සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

409. ඉදානි සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදං භාජෙතුං සමුදයසච්චෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ සමුදයසච්චාදයොව ධම්මා උද්ධටා, සබ්බපුච්ඡාසු තෙයෙව උද්ධටා. සදිසවිස්සජ්ජනානං පන එකතො ගහිතත්තා පදානි අඤ්ඤාය පටිපාටියා ආගතානි. තත්ථ යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා, තෙසං යෙහි සම්පයොගො වා විප්පයොගො වා හොති, තෙසං වසෙන ¶ ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – සමුදයසච්චෙන තාව සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා ධම්මා ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙ ච සෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි, එකෙන මනායතනෙන, සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ ධම්මායතනධම්මධාතූසු ච ඨපෙත්වා තණ්හං සෙසෙහි සම්පයුත්තත්තා කෙහිචි සම්පයුත්තා නාම. එකෙන පන රූපක්ඛන්ධෙන, දසහි රූපායතනෙහි, රූපධාතූහි ච විප්පයුත්තා, එකස්මිං ධම්මායතනෙ ¶ ධම්මධාතුයා ච, රූපනිබ්බානෙහි විප්පයුත්තත්තා කෙහිචි විප්පයුත්තා නාම. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

12. ද්වාදසමනයො සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

417. ඉදානි ¶ සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො ධම්මා උද්ධටා, සබ්බපුච්ඡාසු තෙයෙව උද්ධටා. තත්ථ යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන සම්පයුත්තා, තෙසං යෙහි සඞ්ගහො වා අසඞ්ගහො වා හොති, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිභෙදො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධො හි සඤ්ඤාදීහි සම්පයුත්තො. තෙ සඤ්ඤාදයො තීහි සඤ්ඤාදික්ඛන්ධෙහි, ද්වීහි ධම්මායතනමනායතනෙහි, ධම්මධාතුයා චෙව, සත්තහි ච විඤ්ඤාණධාතූහීති අට්ඨහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා, සෙසාහි ඛන්ධායතනධාතූහි අසඞ්ගහිතා. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා.

13. තෙරසමනයො අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

448. ඉදානි අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදං ¶ භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ පඤ්චමෙ අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධෙන සදිසපඤ්හා ධම්මා, යෙ ච අරූපභවෙන සදිසා, තෙයෙව උද්ධටා. සෙසා පන න රුහන්තීති න උද්ධටා. වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි ¶ ඛන්ධාදිවසෙන පන රූපාරූපධම්මා අසඞ්ගහිතා හොන්ති. තෙසඤ්ච සම්පයොගො නාම නත්ථි. තස්මා යානි පදානි රුහන්ති, තානෙව සදිසවිස්සජ්ජනෙහි සද්ධිං සමොධානෙත්වා උද්ධටානි. තත්ථ යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන අසඞ්ගහිතා, තෙ යෙහි සම්පයුත්තා ච විප්පයුත්තා ච, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධෙන තාව විඤ්ඤාණමෙව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං. තං වෙදනාදීහි තීහි ඛන්ධෙහි, ධම්මායතනධම්මධාතූසු ච වෙදනාදීහෙව සම්පයුත්තං. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන, දසහි රූපායතනරූපධාතූහි, ධම්මායතනධම්මධාතූසු ¶ ච රූපනිබ්බානධම්මෙහි විප්පයුත්තං. තං සන්ධාය තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහීතිආදි වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

14. චුද්දසමනයො විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

456. ඉදානි විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙසං පදානං විප්පයොගො න රුහති, තානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. කානි පන තානීති? ධම්මායතනාදීනි. ධම්මායතනස්ස හි ඛන්ධාදීසු එකෙනාපි විප්පයොගො න රුහති. ධම්මධාතුආදීසුපි එසෙව නයො. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘ධම්මායතනං ධම්මධාතු, ජීවිතින්ද්රියමෙව ච;

‘‘ජාතිආදිත්තයං එකං, පදං වීසතිමෙ තිකෙ;

තිකාවසානිකං එකං, සත්ත චූළන්තරෙ පදා.

‘‘දසෙව ¶ ගොච්ඡකෙ හොන්ති, මහන්තරම්හි චුද්දස;

ඡ පදානි තතො උද්ධං සබ්බානිපි සමාසතො;

පදානි ච න ලබ්භන්ති, චත්තාලීසඤ්ච සත්ත චා’’ති.

පරියොසානෙ ¶ ච – ධම්මායතනං ධම්මධාතූති ගාථාපි ඉමමෙවත්ථං දීපෙතුං වුත්තා. ඉමානි පන ඨපෙත්වා සෙසානි සබ්බානිපි ලබ්භන්ති. තෙසු ඛන්ධාදිවිභාගො වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා.

ධාතුප්පභෙදකුසලො, යං ධාතුකථං තථාගතො ආහ;

තස්සා නයමුඛභෙද-ප්පකාසනං නිට්ඨිතං හොති.

ඉමිනා නයමුඛභෙද-ප්පකාසනෙන හි විභාවිනා සක්කා;

ඤාතුං සබ්බෙපි නයා, සඞ්ඛෙපකථාව ඉති වුත්තා.

එකෙකස්ස පන සචෙ, පදස්ස විත්ථාරමෙව භාසෙය්යං;

වචනඤ්ච අතිවිය බහුං, භවෙය්ය අත්ථො ච අවිසෙසො.

ඉති ඌනභාණවාරද්වයාය, යං තන්තියා මයා එතං;

කුරුනා පත්තං පුඤ්ඤං, සුඛාය තං හොතු ලොකස්සාති.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස