📜

5. පඤ්චමවග්ගො

1. විමුත්තිකථාවණ්ණනා

418. ඉදානි විමුත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ විපස්සනා, මග්ගො, ඵලං, පච්චවෙක්ඛණන්ති චතුන්නං ඤාණානං විමුත්තිඤාණන්ති නාමං. තෙසු විපස්සනාඤාණං නිච්චනිමිත්තාදීහි විමුත්තත්තා, තදඞ්ගවිමුත්තිභාවෙන වා විමුත්තත්තා විමුත්තිඤාණං. මග්ගො සමුච්ඡෙදවිමුත්ති, ඵලං පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති, පච්චවෙක්ඛණඤාණං පන විමුත්තිං ජානාතීති විමුත්තිඤාණං. එවං චතුබ්බිධෙ විමුත්තිඤාණෙ නිප්පරියායෙන ඵලඤාණමෙව විමුත්ති. සෙසානි ‘‘විමුත්තානී’’ති වා ‘‘අවිමුත්තානී’’ති වා න වත්තබ්බානි. තස්මා ‘‘ඉදං නාම විමුත්තිඤාණං විමුත්ත’’න්ති අවත්වා අවිසෙසෙනෙව ‘‘විමුත්තිඤාණං විමුත්ත’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන යංකිඤ්චීති පුට්ඨො පච්චවෙක්ඛණාදීනි සන්ධාය පටික්ඛිපති. පටිපන්නස්සාති පුට්ඨො මග්ගඤාණස්ස අනාසවතං සන්ධාය පටිජානාති. යස්මා පන තං සොතාපන්නස්ස ඵලෙ ඨිතස්ස ඤාණං න හොති, තස්මා විමුත්තං නාම න හොතීති චොදනත්ථං පුන සකවාදී සොතාපන්නස්සාතිආදිමාහ. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

විමුත්තිකථාවණ්ණනා.

2. අසෙඛඤාණකථාවණ්ණනා

421. ඉදානි අසෙඛකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා ආනන්දත්ථෙරාදයො සෙඛා ‘‘උළාරො භගවා’’තිආදිනා නයෙන අසෙඛෙ ජානන්ති, තස්මා ‘‘සෙඛස්ස අසෙඛඤාණං අත්ථී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. ජානාති පස්සතීති ඉදං අත්තනා අධිගතස්ස ජානනවසෙන වුත්තං. ගොත්රභුනොතිආදි හෙට්ඨිමාය භූමියං ඨිතස්ස උපරූපරිඤාණස්ස අභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. නනු ආයස්මා ආනන්දො සෙඛො ‘‘උළාරො භගවා’’ති ජානාතීති පරවාදී අසෙඛෙ භගවති පවත්තත්තා තං අසෙඛඤාණන්ති ඉච්ඡති, න පනෙතං අසෙඛං. තස්මා එවං පතිට්ඨාපිතාපි ලද්ධි අප්පතිට්ඨාපිතාව හොතීති.

අසෙඛඤාණකථාවණ්ණනා.

3. විපරීතකථාවණ්ණනා

424. ඉදානි විපරීතකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘ය්වායං පථවීකසිණෙ පථවීසඤ්ඤී සමාපජ්ජති, තස්ස තං ඤාණං විපරීතඤාණ’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පථවිං නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තඤ්හි න පථවීයෙව, තත්ර චායං පථවීසඤ්ඤී. තස්මා විපරීතඤාණන්ති අයමෙතස්ස අධිප්පායො. තතො සකවාදී ‘‘ලක්ඛණපථවීපි සසම්භාරපථවීපි නිමිත්තපථවීපි පථවීදෙවතාපි සබ්බා පථවීයෙව, තාසු පථවීති ඤාණං විපරීතං න හොති. අනිච්චෙ නිච්චන්තිආදිවිපරියෙසො පන විපරීතඤාණං නාම. කිං තෙ ඉදං එතෙසු අඤ්ඤතර’’න්ති චොදෙතුං අනිච්චෙ නිච්චන්තිආදිමාහ. ඉතරො විපල්ලාසලක්ඛණාභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති, පථවීනිමිත්තං සන්ධාය පටිජානාති.

කුසලන්ති සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං ඤාණං සන්ධාය වුත්තං. අත්ථි අරහතොති පඤ්හෙසුපි විපල්ලාසලක්ඛණාභාවෙන පටික්ඛිපති. පථවීනිමිත්තං සන්ධාය පටිජානාති. සබ්බෙව පථවීති සබ්බං තං පථවීකසිණං ලක්ඛණපථවීයෙව හොතීති පුච්ඡති. සකවාදී තථා අභාවතො පටික්ඛිපති. නනු පථවී අත්ථි, අත්ථි ච කොචි පථවිං පථවිතො සමාපජ්ජතීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස . තස්සත්ථො – නනු නිමිත්තපථවී අත්ථි, අත්ථි ච කොචි තං පථවිං පථවිතොයෙව සමාපජ්ජති, න ආපතො වා තෙජතො වාති. පථවී අත්ථීතිආදි ‘‘යදි යං යථා අත්ථි, තං තථා සමාපජ්ජන්තස්ස ඤාණං විපරීතං හොති, නිබ්බානං අත්ථි, තම්පි සමාපජ්ජන්තස්ස සබ්බවිපරියෙසසමුග්ඝාතනං මග්ගඤාණම්පි තෙ විපරීතං හොතූ’’ති දස්සනත්ථං වුත්තන්ති.

විපරීතකථාවණ්ණනා.

4. නියාමකථාවණ්ණනා

428-431. ඉදානි නියාමකථා නාම හොති. තත්ථ යො පුග්ගලො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සති, තං ‘‘භබ්බො එස ධම්මං අභිසමෙතු’’න්ති යස්මා භගවා ජානාති, තස්මා ‘‘අනියතස්ස පුථුජ්ජනස්සෙව සතො පුග්ගලස්ස නියාමගමනාය ඤාණං අත්ථී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය අනියතස්සාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ නියාමගමනායාති නියාමො වුච්චති මග්ගො, මග්ගගමනාය මග්ගොක්කමනායාති අත්ථො. යං පනස්ස ඤාණං දිස්වා භගවා ‘‘භබ්බො අය’’න්ති ජානාති, තං සන්ධාය පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස.

අථස්ස සකවාදී අයුත්තවාදිතං දීපෙතුං නියතස්සාති විපරීතානුයොගමාහ. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ මග්ගෙන නියතස්ස අනියාමගමනාය ඤාණං නාම නත්ථීති පටික්ඛිපති. දුතියෙ නත්ථිභාවෙන පටිජානාති. තතියෙ අනියතස්ස නත්ථීති පුට්ඨත්තා ලද්ධිවිරොධෙන පටික්ඛිපති. පුන පඨමපඤ්හමෙව චතුත්ථං කත්වා නියතස්ස නියාමගමනාදිවසෙන තයො පඤ්හා කතා. තෙසු පඨමෙ යස්මා ආදිමග්ගෙන නියතස්ස පුන තදත්ථාය ඤාණං නත්ථි, තස්මා පටික්ඛිපති. දුතියෙ නත්ථිභාවෙනෙව පටිජානාති. තතියෙ ලද්ධිවිරොධෙනෙව පටික්ඛිපති. පුන පඨමපඤ්හං අට්ඨමං කත්වා අනියතස්ස අනියාමගමනාදිවසෙන තයො පඤ්හා කතා. තෙසං අත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. පුන පඨමපඤ්හමෙව ද්වාදසමං කත්වා තංමූලකා අත්ථි නියාමොතිආදයො පඤ්හා කතා. තත්ථ යස්මා නියාමගමනාය ඤාණං නාම මග්ගඤාණමෙව හොති, තස්මා තං සන්ධාය අත්ථි නියාමොති වුත්තං. ඉතරො පන නියාමොති වුත්තෙ පටික්ඛිපති, ඤාණන්ති වුත්තෙ පටිජානාති. සතිපට්ඨානාදීසුපි එසෙව නයො. පච්චනීකං උත්තානත්ථමෙව. ගොත්රභුනොතිආදි යෙන යං අප්පත්තං, තස්ස තං නත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තං. භගවා ජානාතීති අත්තනො ඤාණබලෙන ජානාති, න තස්ස නියාමගමනඤාණසබ්භාවතො. තස්මා ඉමිනා කාරණෙන පතිට්ඨිතාපිස්ස ලද්ධි අප්පතිට්ඨිතායෙවාති.

නියාමකථාවණ්ණනා.

5. පටිසම්භිදාකථාවණ්ණනා

432-433. ඉදානි පටිසම්භිදාකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘යංකිඤ්චි අරියානං ඤාණං, සබ්බං ලොකුත්තරමෙවා’’ති ගහෙත්වා ‘‘සබ්බං ඤාණං පටිසම්භිදා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සම්මුතිඤාණපඤ්හෙසු පථවීකසිණසම්මුතියං සමාපත්තිඤාණං සන්ධාය පටික්ඛිපති, නිරුත්තිඤාණං සන්ධාය පටිජානාති. යෙ කෙචි සම්මුතින්ති පඤ්හෙ පුථුජ්ජනෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. චෙතොපරියායපඤ්හෙසු පුථුජ්ජනස්ස ඤාණං සන්ධාය පටික්ඛිපති, අරියස්ස ඤාණං සන්ධාය පටිජානාති. සබ්බා පඤ්ඤාතිපඤ්හෙසු කසිණසමාපත්තිපඤ්හං සන්ධාය පටික්ඛිපති, ලොකුත්තරං සන්ධාය පටිජානාති. පථවීකසිණසමාපත්තින්තිආදි ‘‘යා එතෙසු එත්තකෙසු ඨානෙසු පඤ්ඤා, කිං සබ්බා සා පටිසම්භිදා’’ති පුච්ඡනත්ථං වුත්තං. තෙනහි සබ්බං ඤාණන්ති යස්මා සබ්බා ලොකුත්තරපඤ්ඤා පටිසම්භිදා , තස්මා සබ්බන්ති වචනං සාමඤ්ඤඵලෙන සද්ධිං පතිට්ඨාපෙතීති.

පටිසම්භිදාකථාවණ්ණනා.

6. සම්මුතිඤාණකථාවණ්ණනා

434-435. ඉදානි සම්මුතිඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ සම්මුතිසච්චං පරමත්ථසච්චන්ති ද්වෙ සච්චානි. යෙ පන එවං විභාගං අකත්වා සච්චන්ති වචනසාමඤ්ඤෙන සම්මුතිඤාණම්පි ‘‘සච්චාරම්මණමෙවා’’ති වදන්ති, සෙය්යථාපි අන්ධකා; තෙ අයුත්තවාදිනොති තෙසං වාදවිසොධනත්ථං අයං කථා ආරද්ධා. තත්ථ න වත්තබ්බන්ති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පරමත්ථසච්චං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. සම්මුතිසච්චම්හීති සම්මුතිං අනුපවිට්ඨෙ සච්චම්හි. පච්චත්තෙ වා භුම්මවචනං, සම්මුතිසච්චන්ති අත්ථො. සම්මුතිඤාණං සච්චාරම්මණඤ්ඤෙවාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො නං ‘‘යදි තං අවිසෙසෙන සච්චාරම්මණඤ්ඤෙව, තෙන ඤාණෙන දුක්ඛපරිඤ්ඤාදීනි කරෙය්යා’’ති චොදෙතුං තෙන ඤාණෙනාතිආදිමාහ.

සම්මුතිඤාණකථාවණ්ණනා.

7. චිත්තාරම්මණකථාවණ්ණනා

436-438. ඉදානි චිත්තාරම්මණකථා නාම හොති. තත්ථ චෙතොපරියායෙ ඤාණන්ති වචනමත්තමෙව ගහෙත්වා ‘‘තං ඤාණං චිත්තාරම්මණමෙවා’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථස්ස ‘‘යො සරාගාදිවසෙන චිත්තං ජානාති, තස්ස රාගාදයොපි ආරම්මණා හොන්ති, තස්මා න වත්තබ්බං තං චිත්තාරම්මණඤ්ඤෙවා’’ති චොදනත්ථං නනු අත්ථි කොචීතිආදි ආරද්ධං. ඵස්සාරම්මණෙති ඵස්සසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ. වෙදනාරම්මණෙතිආදීසුපි එසෙව නයො. පුන ඵස්සාරම්මණෙ ඤාණං න වත්තබ්බන්ති පුට්ඨො ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං මනසිකරොතො ඵස්සොවාරම්මණං හොතීති පටිජානාති. කිං පනෙතං ඵස්සපරියායෙ ඤාණන්ති පුට්ඨො පන තාදිසස්ස සුත්තපදස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. ඉදානි යං නිස්සාය ලද්ධි, තදෙව දස්සෙත්වා ලද්ධිං පතිට්ඨාපෙතුං නනු චෙතොපරියායෙ ඤාණන්තිආදිමාහ. සා පනෙසා වචනමත්තාභිනිවෙසෙන පතිට්ඨාපිතාපි අප්පතිට්ඨාපිතාව හොතීති.

චිත්තාරම්මණකථාවණ්ණනා.

8. අනාගතඤාණකථාවණ්ණනා

439-440. ඉදානි අනාගතඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ අනාගතං නාම අන්තරම්පි අත්ථි, අනන්තරම්පි. තෙසු අනන්තරෙ එකන්තෙනෙව ඤාණං නත්ථි. යථා ච අනන්තරෙ, තථා එකවීථිඑකජවනපරියාපන්නෙපි. තත්ථ යෙ සබ්බස්මිම්පි අනාගතෙ ඤාණං ඉච්ඡන්ති, සෙය්යථාපි අන්ධකා; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යං තෙ අනාගතෙ ඤාණං, කිං තෙන අනන්තරං අනාගතං මූලාදිවසෙන ජානාතී’’ති චොදෙතුං අනාගතං මූලතොතිආදිමාහ. තත්ථ මූලතොතිආදීනි සබ්බානි කාරණවෙවචනානෙව. කාරණඤ්හි යං අත්තනො ඵලං කරොති, තං තත්ථ මූලයති පතිට්ඨාතීති මූලං. තතො ච තං හිනොති පවත්තයතීති හෙතු. තදෙව තං නිදෙති ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති. නිය්යාතෙති වියාති නිදානං. තතො තං සම්භවතීති සම්භවො. පභවතීති පභවො. තත්ථ ච තං සමුට්ඨාති, තං වා නං සමුට්ඨාපෙතීති සමුට්ඨානං. තදෙව නං ආහරතීති ආහාරො. තඤ්චස්ස අපරිච්චජිතබ්බට්ඨෙන ආරම්මණං. තදෙව චෙතං පටිච්ච එතීති පච්චයො. තතො නං සමුදෙතීති සමුදයොති වුච්චති. යස්මා පන අනන්තරං චිත්තං එතෙහාකාරෙහි න සක්කා ජානිතුං, තස්මා න හෙවන්ති පටික්ඛිපති. අනාගතං හෙතුපච්චයතන්ති යා අනන්තරානාගතෙ චිත්තෙ හෙතුපච්චයතා, තං ජානාති. යෙ තත්ථ ධම්මා හෙතුපච්චයා හොන්ති, තෙ ජානාතීති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ගොත්රභුනොතිආදි යස්මිං අනාගතෙ ඤාණං න උප්පජ්ජති, තං සරූපතො දස්සෙතුං වුත්තං. පාටලිපුත්තස්සාති සුත්තං යස්මිං අනාගතෙ ඤාණං උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ආහටං. යස්මා පනෙතං න සබ්බස්මිං අනාගතෙ ඤාණස්ස සාධකං; තස්මා අනාහටමෙවාති.

අනාගතඤාණකථාවණ්ණනා.

9. පටුප්පන්නඤාණකථාවණ්ණනා

441-442. ඉදානි පටුප්පන්නඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චතො දිට්ඨෙසු තම්පි ඤාණං අනිච්චතො දිට්ඨං හොතී’’ති වචනං නිස්සාය ‘‘අවිසෙසෙන සබ්බස්මිං පච්චුප්පන්නෙ ඤාණං අත්ථී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පටුප්පන්නෙති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි අවිසෙසෙන පටුප්පන්නෙ ඤාණං අත්ථි, ඛණපච්චුප්පන්නෙපි තෙන භවිතබ්බං. එවං සන්තෙ ද්වින්නං ඤාණානං එකතො අභාවා තෙනෙව ඤාණෙන තං ජානිතබ්බං හොතී’’ති චොදනත්ථං තෙනාති අනුයොගො සකවාදිස්ස. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ තෙනෙව තං ජානිතුං න සක්කාති පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. දුතියපඤ්හෙ සන්තතිං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව. පටිපාටිතො භඞ්ගං පස්සන්තො භඞ්ගානුපස්සනෙනෙව භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං පස්සතීති අධිප්පායො. තෙන ඤාණෙන තං ඤාණං ජානාතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. තෙන ඵස්සෙන තං ඵස්සන්තිආදීනිස්ස ලෙසොකාසනිවාරණත්ථං වුත්තානි . යං පනෙතෙන ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං නනු සබ්බසඞ්ඛාරෙතිආදි වුත්තං. තත්ථ නයතො තං ඤාණං දිට්ඨං හොති, න ආරම්මණතොති අධිප්පායෙන පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තස්මා එවං පතිට්ඨිතාපිස්ස ලද්ධි අප්පතිට්ඨිතාව හොති.

පටුප්පන්නඤාණකථාවණ්ණනා.

10. ඵලඤාණකථාවණ්ණනා

443-444. ඉදානි ඵලෙ ඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘බුද්ධාපි සත්තානං අරියඵලප්පත්තියා ධම්මං දෙසෙන්ති සාවකාපි, ඉති ඉමිනා සාමඤ්ඤෙන බුද්ධානං විය සාවකානම්පි තෙන තෙන සත්තෙන පත්තබ්බෙ ඵලෙ ඤාණං අත්ථී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය සාවකස්සාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි සාවකස්ස ඵලෙ ඤාණං අත්ථි, යථා බුද්ධා සමානෙපි සොතාපත්තිඵලෙ අත්තනො ඤාණබලෙන ‘අයං එකබීජී, අයං කොලංකොලො, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො’ති ඵලස්සකතං පඤ්ඤපෙන්ති, කිං තෙ එවං සාවකොපී’’ති චොදෙතුං සාවකො ඵලස්ස කතං පඤ්ඤපෙතීති ආහ. ඉතරො පටික්ඛිපති.

අත්ථි සාවකස්ස ඵලපරොපරියත්තීතිආදි ඵලෙ ඤාණස්ස අත්ථිතාය පච්චයපුච්ඡනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – බුද්ධානං ‘‘ඉදං ඵලං පරං, ඉදං ඔපර’’න්ති එවං ඵලානං උච්චාවචභාවජානනසඞ්ඛාතා ඵලෙ පරොපරියත්ති නාම අත්ථි. තථා ඉන්ද්රියපුග්ගලපරොපරියත්තියො, තාසං අත්ථිතාය තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස තෙසං තෙසං ඉන්ද්රියානං වසෙන තං තං ඵලං ජානන්ති, කිං තෙ සාවකස්සාපි එතා පරොපරියත්තියො අත්ථීති.

අත්ථි සාවකස්ස ඛන්ධපඤ්ඤත්තීතිආදීනිපි ‘‘යදි තෙ සාවකස්ස බුද්ධානං විය ඵලෙ ඤාණං අත්ථි, ඉමා හි පිස්ස පඤ්ඤත්තීහි භවිතබ්බං. කිමස්ස තා අත්ථි, සක්කොති සො එතා පඤ්ඤත්තියො අත්තනො බලෙන ජානිතුං වා පඤ්ඤපෙතුං වා’’ති චොදනත්ථං වුත්තානි. සාවකො ජිනොතිආදි ‘‘යදි සාවකස්ස බුද්ධානං විය ඵලෙ ඤාණං අත්ථි, එවං සන්තෙ ස්වෙව ජිනො’’ති චොදනත්ථං වුත්තං. සාවකො අනුප්පන්නස්සාති පඤ්හෙපි අයමෙව නයො. අඤ්ඤාණීති පඤ්හෙ අවිජ්ජාසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤාණස්ස විහතත්තා පටික්ඛිත්තො, න පනස්ස බුද්ධානං විය ඵලෙ ඤාණං අත්ථි. තස්මා අප්පතිට්ඨිතොව පරවාදීවාදොති.

ඵලඤාණකථාවණ්ණනා.

පඤ්චමො වග්ගො.

මහාපණ්ණාසකො සමත්තො.