📜

13. තෙරසමවග්ගො

1. කප්පට්ඨකථාවණ්ණනා

654-657. ඉදානි කප්පට්ඨකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සඞ්ඝං සමග්ගං භෙත්වාන, කප්පං නිරයම්හි පච්චතී’’ති ‘‘සකලම්පි කප්පං සඞ්ඝභෙදකො නිරයෙ තිට්ඨතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි රාජගිරිකානං; තෙ සන්ධාය කප්පට්ඨොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. බුද්ධො ච ලොකෙති ඉදං විනා බුද්ධුප්පාදෙන සඞ්ඝභෙදස්ස අභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. කප්පො ච සණ්ඨාති සඞ්ඝො ච භිජ්ජතීතිආදි ‘‘යදි සො සකලං කප්පං තිට්ඨති, සණ්ඨහනතො පට්ඨාය තං කම්මං කත්වා තත්ථ උප්පජ්ජිත්වා තිට්ඨෙය්යා’’ති දස්සෙතුං වුත්තං. අතීතන්තිආදි හෙට්ඨා වුත්තාධිප්පායමෙව. කප්පට්ඨො ඉද්ධිමාති පඤ්හෙ භාවනාමයං සන්ධාය පටික්ඛිපති, පරසමයෙ පනස්ස ජාතිමයං ඉද්ධිං ඉච්ඡන්ති, තං සන්ධාය පටිජානාති. ඡන්දිද්ධිපාදොතිආදි ‘‘ජාතිමයාය ඉද්ධියා ඉද්ධිමාති ලද්ධිමත්තමෙතං, කිං තෙන, යදි පනස්ස ඉද්ධි අත්ථි, ඉමිනා නයෙන ඉද්ධිපාදා භාවිතා භවෙය්යු’’න්ති චොදනත්ථං වුත්තං. ආපායිකො නෙරයිකොති සුත්තං යං සො එකං කප්පං අසීතිභාගෙ කත්වා තතො එකභාගමත්තං කාලං තිට්ඨෙය්ය, තං ආයුකප්පං සන්ධාය වුත්තං, තස්මා අසාධකන්ති.

කප්පට්ඨකථාවණ්ණනා.

2. කුසලපටිලාභකථාවණ්ණනා

658-659. ඉදානි කුසලපටිලාභකථා නාම හොති. තත්ථ කප්පට්ඨො සකසමයෙ කාමාවචරකුසලමෙව පටිලභති. යෙන පන තං උපපත්තිං පටිබාහෙය්ය, තං මහග්ගතං ලොකුත්තරං වා න පටිලභති. යෙසං පන ඉමං විභාගං අකත්වා අවිසෙසෙනෙව ‘‘සො කුසලචිත්තං න පටිලභතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙසං විභාගදස්සනෙන තං ලද්ධිං භින්දිතුං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

කුසලපටිලාභකථාවණ්ණනා.

3. අනන්තරාපයුත්තකථාවණ්ණනා

660-662. ඉදානි අනන්තරාපයුත්තකථා නාම හොති. තත්ථ අනන්තරාපයුත්තො නාම යෙන ඛන්ධභෙදතො අනන්තරා විපාකදායකං මාතුඝාතාදි ආනන්තරියකම්මං ආණත්තං. තත්ථ යස්ස නියතාය ආණත්තියා ආණත්තො තං කම්මං කරිස්සති, සො අත්ථසාධිකාය චෙතනාය උප්පාදිතත්තා මිච්ඡත්තනියතො හොති, අභබ්බො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිතුං. යස්ස අනියතාය ආණත්තියා ආණත්තො තං කම්මං කරිස්සති, සො අත්ථසාධිකාය චෙතනාය අනුප්පාදිතත්තා න මිච්ඡත්තනියතො, භබ්බො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිතුන්ති ඉදං සකසමයෙ සන්නිට්ඨානං. යෙසං පන ‘‘අනියතායපි ආණත්තියා අභබ්බොයෙව සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිතු’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙසං තං ලද්ධිං භින්දිතුං සකවාදී පුබ්බපක්ඛං දත්වා අනන්තරාපයුත්තොති පරවාදිනා අත්තානං පුච්ඡාපෙති. තෙනෙත්ථ පඨමපුච්ඡා පරවාදිස්ස, අත්ථසාධිකචෙතනාය අභාවං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තතො පරවාදී මාතුඝාතාදිකම්මස්ස ආණත්තත්තාව ‘‘සො මිච්ඡත්තනියතො’’ති මඤ්ඤති. තස්මා මිච්ඡත්තනියාමඤ්චාති පඤ්හං පුච්ඡති. සකවාදී පන එකස්ස පුග්ගලස්ස ද්වින්නං නියාමානං අනොක්කන්තිමත්තමෙව සන්ධාය න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

නනු තං කම්මන්ති මාතුඝාතාදිකම්මං. තත්ථ අනියතාණත්තිං සන්ධාය ‘‘ආමන්තා’’ති පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. අනියතම්පි හි ආණත්තිං පයොජෙත්වා ඨිතස්ස ‘‘අනනුච්ඡවිකං මයා කත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජතෙව, විප්පටිසාරො ජායතෙව. හඤ්චීතිආදි කුක්කුච්චුප්පත්තිමත්තං ගහෙත්වා පරවාදිනා ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං වුත්තං.

661. ඉදානි යස්ස අනියතාණත්තිකස්සාපි අනන්තරාපයුත්තස්ස පරවාදිනා සම්මත්තනියාමොක්කමනං පටිසිද්ධං, තමෙව පුග්ගලං ගහෙත්වා අනන්තරාපයුත්තොපුග්ගලො අභබ්බොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්තනො ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං සකවාදී ‘‘අභබ්බො නාම මාතුඝාතාදිකම්මානං කාරකො, කිං තෙ තෙන තානි කම්මානි කතානී’’ති චොදෙතුං මාතා ජීවිතා වොරොපිතාතිආදිමාහ. ඉතරො තෙසං වත්ථූනං අරොගතාය තථාරූපං කිරියං අපස්සන්තො ‘‘න හෙව’’න්ති පටික්ඛිපති.

තං කම්මං පටිසංහරිත්වාති අනියතාණත්තිකම්මං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි ‘‘මා ඛො මයා ආණත්තං ආකාසී’’ති ආණත්තං නිවාරෙන්තෙන පටිසංහටං නාම හොති. පටිසංහටත්තායෙව චෙත්ථ කුක්කුච්චං පටිවිනොදිතං, විප්පටිසාරො පටිවිනීතො නාම හොති. එවං සන්තෙපි පනෙත්ථ පුරිමාණත්තියායෙව නියතභාවං මඤ්ඤමානො පරවාදී ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානාති. අථ නං සකවාදී තස්ස කම්මස්ස පටිසංහටභාවං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා අත්තනො ලද්ධිං පතිට්ඨාපෙත්වා හඤ්චීතිආදිමාහ.

662. පුන අනන්තරාපයුත්තොති පරියොසානපඤ්හෙ පඨමපඤ්හෙ විය පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. නනු තං කම්මන්ති අනුයොගො පරවාදිස්ස, පටිසංහටකාලතො පුබ්බෙ පයුත්තකාලං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පයුත්තපුබ්බතාමත්තං ගහෙත්වා අනියතාණත්තිවසෙන හඤ්චීති ලද්ධිපතිට්ඨාපනං පරවාදිස්ස. අයං පන ලද්ධි අයොනිසො පතිට්ඨිතත්තා අප්පතිට්ඨිතාව හොතීති.

අනන්තරාපයුත්තකථාවණ්ණනා.

4. නියතස්ස නියාමකථාවණ්ණනා

663-664. ඉදානි නියතස්ස නියාමකථා නාම හොති. තත්ථ දුවිධො නියාමො – මිච්ඡත්තනියාමො ච ආනන්තරියකම්මං, සම්මත්තනියාමො ච අරියමග්ගො. ඉමෙ ද්වෙ නියාමෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤො නියාමො නාම නත්ථි. සබ්බෙපි හි සෙසා තෙභූමකධම්මා අනියතා නාම. තෙහි සමන්නාගතොපි අනියතොයෙව. බුද්ධෙහි පන අත්තනො ඤාණබලෙන ‘‘අයං සත්තො අනාගතෙ බොධිං පාපුණිස්සතී’’ති බ්යාකතො බොධිසත්තො පුඤ්ඤුස්සදත්තා නියතොති වුච්චති. ඉති ඉමං වොහාරමත්තං ගහෙත්වා ‘‘පච්ඡිමභවිකො බොධිසත්තො තාය ජාතියා භබ්බො ධම්මං අභිසමෙතු’’න්ති අධිප්පායෙන ‘‘නියතො නියාමං ඔක්කමතී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියාපරසෙලියානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. මිච්ඡත්තනියතොතිආදි අඤ්ඤෙන නියාමෙන නියතස්ස අඤ්ඤනියාමාභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. පුබ්බෙ මග්ගං භාවෙත්වාතිආදි නියාමප්පභෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. සතිපට්ඨානන්තිආදි එකස්මිම්පි නියාමෙ ධම්මප්පභෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. භබ්බො බොධිසත්තොති වචනං කෙවලං බොධිසත්තස්ස භබ්බතං දීපෙති, න නියතස්ස නියාමොක්කමනං, තස්මා අසාධකං. සො හි පුබ්බෙ එකෙනපි නියතධම්මෙන අනියතො බොධිමූලෙ සච්චදස්සනෙන නියාමං ඔක්කන්තොති.

නියතස්ස නියාමකථාවණ්ණනා.

5. නිවුතකථාවණ්ණනා

665-667. ඉදානි නිවුතකථා නාම හොති. තත්ථ සුද්ධස්ස සුද්ධකිච්චාභාවතො නීවරණෙහි නිවුතො ඔඵුටො පරියොනද්ධො ච නීවරණං ජහතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය නිවුතොතිපුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. රත්තො රාගන්තිආදි නිවුතස්ස නීවරණජහනෙ දොසදස්සනත්ථං වුත්තං. පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙතිආදි වික්ඛම්භනවිසුද්ධියා විසුද්ධස්ස සමුච්ඡෙදවිසුද්ධිදස්සනත්ථං වුත්තං. තස්ස එවං ජානතොතිආදි ජානතො පස්සතො ආසවක්ඛයං දීපෙති, න නිවුතස්ස නීවරණජහනං, තස්මා අසාධකන්ති.

නිවුතකථාවණ්ණනා.

6. සම්මුඛීභූතකථාවණ්ණනා

668-670. ඉදානි සම්මුඛීභූතකථා නාම හොති. තත්ථ සම්මුඛීභූතොති සංයොජනානං සම්මුඛීභාවං තෙහි සමඞ්ගීභාවං උපගතො. සෙසමෙත්ථ නිවුතකථාසදිසමෙවාති.

සම්මුඛීභූතකථාවණ්ණනා.

7. සමාපන්නො අස්සාදෙතීතිකථාවණ්ණනා

671-673. ඉදානි සමාපන්නො අස්සාදෙතීතිකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, සො තදස්සාදෙතී’’තිආදිවචනං (අ. නි. 4.123) නිස්සාය ‘‘සමාපන්නො අස්සාදෙති, සා චස්ස ඣානනිකන්ති ඣානාරම්මණා හොතී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං, තෙ සන්ධාය සමාපන්නොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තං ඣානං තස්ස ඣානස්ස ආරම්මණන්ති පඤ්හෙසු තස්සෙව තදාරම්මණතං අපස්සන්තො සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛිපති, ‘‘තදස්සාදෙතී’’තිවචනමත්තෙන පටිජානාති. සො තදස්සාදෙතීති සුත්තං ඣානලාභිනො ඣානා වුට්ඨාය ඣානස්සාදං සාධෙති, න අන්තොසමාපත්තියංයෙව ඣානනිකන්තියා ඣානාරම්මණතං, තස්මා අසාධකන්ති.

සමාපන්නො අස්සාදෙතීතිකථාවණ්ණනා.

8. අසාතරාගකථාවණ්ණනා

674. ඉදානි අසාතරාගකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘යංකිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, සො තං වෙදනං අභිනන්දති අභිවදතී’’ති (ම. නි. 1.409) සුත්තෙ දිට්ඨාභිනන්දනවසෙන වුත්තං. ‘‘අභිනන්දතී’’තිවචනං නිස්සාය ‘‘දුක්ඛවෙදනායපි රාගස්සාදවසෙන අභිනන්දනා හොති. තස්මා අත්ථි අසාතරාගො’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය අත්ථි අසාතරාගොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ අසාතරාගොති අසාතෙ දුක්ඛවෙදයිතෙ ‘‘අහො වත මෙ එතදෙව භවෙය්යා’’ති රජ්ජනා. ආමන්තාති ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

675. සො තං වෙදනං අභිනන්දතීති සුත්තෙ පන විනිවට්ටෙත්වා දුක්ඛවෙදනමෙව ආරබ්භ රාගුප්පත්ති නාම නත්ථි, සමූහග්ගහණෙන පන වෙදයිතලක්ඛණං ධම්මං දුක්ඛවෙදනමෙව වා අත්තතො සමනුපස්සන්තො දිට්ඨිමඤ්ඤනාසඞ්ඛාතාය දිට්ඨාභිනන්දනාය වෙදනං අභිනන්දති, දුක්ඛාය වෙදනාය විපරිණාමං අභිනන්දති, දුක්ඛාය වෙදනාය අභිභූතො තස්සා පටිපක්ඛං කාමසුඛං පත්ථයන්තොපි දුක්ඛවෙදනං අභිනන්දති නාම. එවං දුක්ඛවෙදනාය අභිනන්දනා හොතීති අධිප්පායො. තස්මා අසාධකමෙතං අසාතරාගස්සාති.

අසාතරාගකථාවණ්ණනා.

9. ධම්මතණ්හාඅබ්යාකතාතිකථාවණ්ණනා

676-680. ඉදානි ධම්මතණ්හා අබ්යාකතාතිකථා නාම හොති. තත්ථ රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති ඉමාසු ඡසු තණ්හාසු යස්මා සබ්බපච්ඡිමා තණ්හා ධම්මතණ්හාති වුත්තා, තස්මා සා අබ්යාකතාති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසපඤ්හානං පාළියා අත්ථො නිය්යාති. කාමතණ්හාතිආදීහි තීහි කොට්ඨාසෙහි ඡපි තණ්හා සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතා. රූපාදීසු හි ඡසු ආරම්මණෙසු කාමස්සාදවසෙන පවත්තා තණ්හා කාමතණ්හා. ‘‘භවිස්සති අත්තා ච ලොකො චා’’ති සස්සතදිට්ඨිසහගතා තණ්හා භවතණ්හා. ‘‘න භවිස්සතී’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතා තණ්හා විභවතණ්හාති. නනු සා ධම්මතණ්හාති පදං තණ්හාය ධම්මාරම්මණං ආරබ්භ පවත්තිං දීපෙති, න අබ්යාකතභාවං තස්මා අසාධකන්ති.

ධම්මතණ්හා අබ්යාකතාතිකථාවණ්ණනා.

10. ධම්මතණ්හානදුක්ඛසමුදයොතිකථාවණ්ණනා

681-685. ඉදානි ධම්මතණ්හා නදුක්ඛසමුදයොතිකථා නාම හොති. තත්රාපි යස්මා සා ධම්මතණ්හාති වුත්තා, තස්මා න දුක්ඛසමුදයොති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානංයෙව; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසං පුරිමකථාසදිසමෙවාති.

ධම්මතණ්හා නදුක්ඛසමුදයොතිකථාවණ්ණනා.

තෙරසමො වග්ගො.