📜

18. අට්ඨාරසමවග්ගො

1. මනුස්සලොකකථාවණ්ණනා

802-803. ඉදානි මනුස්සලොකකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘තථාගතො ලොකෙ, ජාතො ලොකෙ සංවඩ්ඪො, ලොකං අභිභුය්ය විහරති අනුපලිත්තො ලොකෙනා’’ති (සං. නි. 3.94) සුත්තං අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘භගවා තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තො තත්ථෙව වසති, න මනුස්සලොකං ආගච්ඡති, නිම්මිතරූපමත්තකං පනෙත්ථ දස්සෙතී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි වෙතුල්ලකානංයෙව, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං පුට්ඨොකාසෙන චෙව සුත්තසාධනෙන ච සඤ්ඤාපෙතුං නනු අත්ථීතිආදිමාහ. ලොකෙ ජාතොති පරවාදී තුසිතපුරං සන්ධාය වදති. සත්ථාරා පනෙතං මනුස්සලොකඤ්ඤෙව සන්ධාය ලොකං වුත්තං. ලොකං අභිභුය්යාති පරවාදී මනුස්සලොකං අභිභවිත්වාති දිට්ඨියා වදති, සත්ථා පන ආරම්මණලොකං අභිභවිත්වා විහාසි. අනුපලිත්තො ලොකෙනාති පරවාදී මනුස්සලොකෙන අනුපලිත්තතංව සන්ධාය වදති, සත්ථා පන ලොකධම්මෙසු කිලෙසෙහි අනුපලිත්තො විහාසි. තස්මා අසාධකමෙතන්ති.

මනුස්සලොකකථාවණ්ණනා.

2. ධම්මදෙසනාකථාවණ්ණනා

804-806. ඉදානි ධම්මදෙසනාකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘තුසිතපුරෙ ඨිතො භගවා ධම්මදෙසනත්ථාය අභිනිම්මිතං පෙසෙසි, තෙන චෙව තස්ස ච දෙසනං සම්පටිච්ඡිත්වා ආයස්මතා ආනන්දෙන ධම්මො දෙසිතො, න බුද්ධෙන භගවතා’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි වෙතුල්ලකානඤ්ඤෙව; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි තෙන ධම්මො දෙසිතො, ස්වෙව සත්ථා භවෙය්යා’’ති චොදෙතුං අභිනිම්මිතො ජිනොතිආදිමාහ. ඉතරො තථා අසම්පටිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

ධම්මදෙසනාකථාවණ්ණනා.

3. කරුණාකථාවණ්ණනා

807-808. ඉදානි කරුණාකථා නාම හොති. තත්ථ පියායිතානං වත්ථූනං විපත්තියා සරාගානං රාගවසෙන කරුණාපතිරූපිකං පවත්තිං දිස්වා ‘‘රාගොව කරුණා නාම, සො ච භගවතො නත්ථි, තස්මා නත්ථි බුද්ධස්ස භගවතො කරුණා’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘කරුණා නාමෙසා නික්කිලෙසතාය චෙව සත්තාරම්මණතාය ච චෙතොවිමුත්තිතාය ච එකාදසානිසංසතාය ච මෙත්තාදීහි සමානජාතිකා, තස්මා යදි භගවතො කරුණා නත්ථි, මෙත්තාදයොපිස්ස න සියු’’න්ති චොදනත්ථං නත්ථි බුද්ධස්ස භගවතො මෙත්තාතිආදිමාහ. ආකාරුණිකොති පඤ්හෙ තථාරූපං වොහාරං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

කරුණාකථාවණ්ණනා.

4. ගන්ධජාතකථාවණ්ණනා

809. ඉදානි ගන්ධජාතකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං බුද්ධෙ භගවති අයොනිසො පෙමවසෙන ‘‘භගවතො උච්චාරපස්සාවො අඤ්ඤෙ ගන්ධජාතෙ අතිවිය අධිගණ්හාති, නත්ථි තතො ච සුගන්ධතරං ගන්ධජාත’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එකච්චානං අන්ධකානඤ්චෙව උත්තරාපථකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ යථාපාළිමෙව නිය්යාතීති.

ගන්ධජාතකථාවණ්ණනා.

5. එකමග්ගකථාවණ්ණනා

810-811. ඉදානි එකමග්ගකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං බුද්ධෙ භගවති අයොනිසො පෙමවසෙනෙව ‘‘භගවා සොතාපන්නො හුත්වා සකදාගාමී, සකදාගාමී හුත්වා අනාගාමී, අනාගාමී හුත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි, එකෙනෙව පන අරියමග්ගෙන චත්තාරි ඵලානි සච්ඡාකාසී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි තෙසඤ්ඤෙව; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං චතූහි ඵලෙහි සද්ධිං උප්පන්නානං චතුන්නං ඵස්සාදීනං එකතො සමොධානවසෙන චොදෙතුං චතුන්නං ඵස්සානන්තිආදිමාහ. සොතාපත්තිමග්ගෙනාතිආදි ‘‘කතරමග්ගෙන සච්ඡිකරොතී’’ති පුච්ඡනත්ථං වුත්තං. අරහත්තමග්ගෙනාති ච වුත්තෙ තෙන සක්කායදිට්ඨිආදීනං පහානාභාවවසෙන චොදෙති. භගවා සොතාපන්නොති බුද්ධභූතස්ස සොතාපන්නභාවො නත්ථීති පටික්ඛිපති. පරතො පඤ්හද්වයෙපි එසෙව නයො. සෙසමෙත්ථ යථාපාළිමෙව නිය්යාතීති.

එකමග්ගකථාවණ්ණනා.

6. ඣානසඞ්කන්තිකථාවණ්ණනා

813-816. ඉදානි ඣානසඞ්කන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, විතක්කවිචාරානං වූපසමා දුතියං ඣානං, තතියං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (සං. නි. 5.923-934) ඉමං පටිපාටිදෙසනං නිස්සාය ‘‘තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරප්පවත්තිං විනාව ඣානා ඣානං සඞ්කමතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි මහිසාසකානඤ්චෙව එකච්චානඤ්ච අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි තෙ දුතියජ්ඣානූපචාරං අප්පත්වා උප්පටිපාටියා පඨමජ්ඣානා දුතියජ්ඣානමෙව සඞ්කමති, පඨමතො තතියං, දුතියතො චතුත්ථම්පි සඞ්කමෙය්යා’’ති චොදෙතුං පඨමා ඣානාතිආදිමාහ. යා පඨමස්සාතිආදි ‘‘යදි පඨමතො අනන්තරං දුතියං, දුතියාදීහි වා තතියාදීනි සමාපජ්ජති, එකාවජ්ජනෙන සමාපජ්ජෙය්යා’’ති චොදනත්ථං වුත්තං. කාමෙ ආදීනවතොති පඨමං කාමෙ ආදීනවතො මනසි කරොතො පච්ඡා උප්පජ්ජති. ඣානක්ඛණෙ පනෙස නිමිත්තමෙව මනසි කරොති. තඤ්ඤෙව පඨමන්ති ‘‘යදි පුරිමජවනතො පච්ඡිමජවනං විය අනන්තරං උප්පජ්ජෙය්ය, ඨපෙත්වා පුරිමපච්ඡිමභාවං ලක්ඛණතො තඤ්ඤෙව තං භවෙය්යා’’ති චොදෙතුං පුච්ඡති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදීහි පටිපාටියා ඣානානං දෙසිතභාවං දීපෙති, න අනන්තරුප්පත්තිං, තස්මා අසාධකන්ති.

ඣානසඞ්කන්තිකථාවණ්ණනා.

7. ඣානන්තරිකකථාවණ්ණනා

817-818. ඉදානි ඣානන්තරිකකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං සමයෙ ‘‘පඤ්චකනයෙ පඤ්ච ඣානානි විභත්තානි, කෙවලං තයො සමාධී උද්දිට්ඨා’’ති අවිතක්කවිචාරමත්තස්ස සමාධිනො ඔකාසං අජානන්තානං ‘‘පඨමස්ස ච දුතියස්ස ච ඣානස්ස අන්තරෙ ඣානන්තරිකා නාම එසා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි සම්මිතියානඤ්චෙව එකච්චානඤ්ච අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘ඣානම්පි චෙතසිකා ධම්මා, ඵස්සාදයොපි, තස්මා යදි ඣානන්තරිකා නාම භවෙය්ය, ඵස්සන්තරිකාදීහිපි භවිතබ්බ’’න්ති චොදනත්ථං අත්ථි ඵස්සන්තරිකාතිආදිමාහ .

දුතියස්ස ච ඣානස්සාති ‘‘යදි ඣානන්තරිකා නාම භවෙය්ය, දුතියතතියාදීනිපි ඣානානෙව, තෙසම්පි අන්තරිකාය භවිතබ්බ’’න්ති චොදනත්ථං වුත්තං. සො කෙවලං ලද්ධියා අභාවෙන පටික්ඛිපති චෙව පටිජානාති ච. පඨමස්ස චාති පුට්ඨො ලද්ධිවසෙන පටිජානාති.

819. සවිතක්කො සවිචාරොතිආදි ‘‘තිණ්ණම්පි සමාධීනං සමාධිභාවෙ සමානෙ අවිතක්කො විචාරමත්තොව සමාධි ඣානන්තරිකො, න ඉතරොති කො එත්ථ විසෙසහෙතූ’’ති චොදනත්ථං වුත්තං.

820-822. ද්වින්නං ඣානානං පටුප්පන්නානන්ති පඨමදුතියානි සන්ධාය පුච්ඡති. ඉතරො ‘‘තෙසං පච්චුප්පන්නානංයෙව අන්තරෙ අවිතක්කො විචාරමත්තො සමාධි ඣානන්තරිකො නාම හොතී’’ති ලද්ධියා පටිජානාති. පඨමං ඣානං නිරුද්ධන්ති පුට්ඨො තිණ්ණං එකක්ඛණෙ පවත්ති න යුත්තාති පටිජානාති . අවිතක්කො විචාරමත්තො සමාධි පඨමං ඣානන්ති චතුක්කනයවසෙන පුච්ඡති. සකවාදී තස්මිං නයෙ තස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. නනු තයො සමාධීති එත්ථායමධිප්පායො – යථා තෙසු තීසු සමාධීසු ද්වෙ සමාධී ඣානානෙව, න ඣානන්තරිකා, එවං ඉතරෙනපි ඣානෙනෙව භවිතබ්බං, න ඣානන්තරිකායාති.

ඣානන්තරිකකථාවණ්ණනා.

8. සමාපන්නො සද්දං සුණාතීතිකථාවණ්ණනා

823-825. ඉදානි සමාපන්නො සද්දං සුණාතීතිකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘යස්මා පඨමස්ස ඣානස්ස සද්දො කණ්ඩකො වුත්තො භගවතා, යදි ච සමාපන්නො තං න සුණෙය්ය, කථං කණ්ඩකො සියා. තස්මා සමාපන්නො සද්දං, සුණාතී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. චක්ඛුනා රූපං පස්සතීතිආදි ‘‘සමාපන්නස්ස තාව පඤ්චද්වාරප්පවත්තං නත්ථි, තස්මිං අසති යදි සො සද්දං සුණෙය්ය, රූපම්පි පස්සෙය්යා’’ති චොදනත්ථං වුත්තං. සද්දො කණ්ඩකොති වික්ඛෙපකරත්තා වුත්තං. ඔළාරිකෙන හි සද්දෙන සොතෙ ඝට්ටිතෙ පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨානං හොති, තෙනෙතං වුත්තං, තස්මා අසාධකං. දුතියස්ස ඣානස්සාතිආදි ‘‘යථා අඤ්ඤොපි කණ්ඩකො අන්තොසමාපත්තියං නත්ථි, එවං සද්දස්සවනම්පී’’ති බොධනත්ථං වුත්තං, තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙවාති.

සමාපන්නො සද්දං සුණාතීතිකථාවණ්ණනා.

9. චක්ඛුනාරූපංපස්සතීතිකථාවණ්ණනා

826-827. ඉදානි චක්ඛුනා රූපං පස්සතීතිකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’ති වචනං නිස්සාය ‘‘පසාදචක්ඛුමෙව රූපං පස්සතී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි මහාසඞ්ඝිකානං , තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි චක්ඛුනා රූපං පස්සෙය්ය, රූපෙන රූපං පස්සෙය්යාතී’’ති චොදෙතුං රූපෙන රූපං පස්සතීති ආහ. ඉතරො රූපායතනං සන්ධාය පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො චක්ඛුමෙව සන්ධාය පටිජානාති. පටිවිජානාතීති එත්ථ අයමධිප්පායො – පස්සතීති හි මයං පටිජානනං සන්ධාය පුච්ඡාම, න චක්ඛූපසංහාරමත්තං. තස්මා වදෙහි තාව ‘‘කිං තෙ චක්ඛුමා රූපෙන රූපං පටිවිජානාතී’’ති. ඉතරො පුරිමනයෙනෙව පටික්ඛිපති චෙව පටිජානාති ච. අථ නං ‘‘එවං සන්තෙ රූපං මනොවිඤ්ඤාණං ආපජ්ජති, තඤ්හි පටිවිජානාති නාමා’’ති චොදෙතුං රූපං මනොවිඤ්ඤාණන්ති ආහ. ඉතරො ලෙසං අලභන්තො පටික්ඛිපතෙව. අත්ථි චක්ඛුස්ස ආවට්ටනාතිආදි ‘‘යදි චක්ඛු පටිවිජානනට්ඨෙන පස්සති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විය තස්සාපි ආවජ්ජනාය භවිතබ්බ’’න්ති චොදෙතුං පුච්ඡති. ඉතරො යස්මා න ආවජ්ජනපටිබද්ධං චක්ඛු, න තං ආවජ්ජනානන්තරං උප්පජ්ජති, තස්මා න හෙවන්ති පටික්ඛිපති. සොතෙන සද්දන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං පස්සතීති සසම්භාරකථානයෙන වුත්තං. යථා හි උසුනා විජ්ඣන්තොපි ‘‘ධනුනා විජ්ඣතී’’ති වුච්චති, එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සන්තොපි ‘‘චක්ඛුනා පස්සතී’’ති වුත්තො, තස්මා අසාධකමෙතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයොපි.

චක්ඛුනා රූපං පස්සතීතිකථාවණ්ණනා.

අට්ඨාරසමො වග්ගො.