📜

1. මූලයමකං

උද්දෙසවාරවණ්ණනා

1. මූලයමකං , ඛන්ධයමකං, ආයතනයමකං, ධාතුයමකං, සච්චයමකං, සඞ්ඛාරයමකං, අනුසයයමකං, චිත්තයමකං, ධම්මයමකං, ඉන්ද්රියයමකන්ති ඉමෙසං දසන්නං යමකානං වසෙන ඉදං පකරණං දසවිධෙන විභත්තන්ති හි වුත්තං. තත්ථ යෙසං දසන්නං යමකානං වසෙන ඉදං පකරණං දසවිධෙන විභත්තං, තෙසඤ්චෙව ඉමස්ස ච පකරණස්ස නාමත්ථො තාව එවං වෙදිතබ්බො – කෙනට්ඨෙන යමකන්ති? යුගළට්ඨෙන. යුගළඤ්හි යමකන්ති වුච්චති – ‘යමකපාටිහාරියං, යමකසාලා’තිආදීසු විය. ඉති යුගළසඞ්ඛාතානං යමකානං වසෙන දෙසිතත්තා ඉමෙසු දසසු එකෙකං යමකං නාම. ඉමෙසං පන යමකානං සමූහභාවතො සබ්බම්පෙතං පකරණං යමකන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ මූලවසෙන පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං කත්වා දෙසිතත්තා දසන්නං තාව සබ්බපඨමං මූලයමකන්ති වුත්තං. තස්ස උද්දෙසවාරො, නිද්දෙසවාරොති ද්වෙ වාරා හොන්ති . තෙසු උද්දිට්ඨානුක්කමෙන නිද්දිසිතබ්බත්තා උද්දෙසවාරො පඨමො. තස්ස යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලා; යෙ වා පන කුසලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලාති ඉදං යමකං ආදි . තස්ස කුසලාකුසලමූලසඞ්ඛාතානං ද්වින්නං අත්ථානං වසෙන අත්ථයමකන්ති වා, තෙසඤ්ඤෙව අත්ථානං වසෙන අනුලොමපටිලොමතො පවත්තපාළිධම්මවසෙන ධම්මයමකන්ති වා, අනුලොමපටිලොමතො පවත්තපුච්ඡාවසෙන පුච්ඡායමකන්ති වා තිධා යමකභාවො වෙදිතබ්බො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි ඉමෙසං යමකානං වසෙන දෙසිතෙ ඉමස්මිං මූලයමකෙ උද්දෙසවාරස්ස තාව නයයමකපුච්ඡාඅත්ථවාරප්පභෙදවසෙන පාළිවවත්ථානමෙව එවං වෙදිතබ්බං – කුසලත්තිකමාතිකාය හි ‘කුසලා ධම්මා’ති ඉදං ආදිපදං නිස්සාය මූලනයො, මූලමූලනයො, මූලකනයො, මූලමූලකනයොති ඉමෙ චත්තාරො නයා හොන්ති. තෙසං එකෙකස්මිං නයෙ මූලයමකං, එකමූලයමකං, අඤ්ඤමඤ්ඤමූලයමකන්ති තීණි තීණි යමකානි. එවං චතූසු නයෙසු ද්වාදස යමකානි, එකෙකස්මිං යමකෙ අනුලොමපටිලොමවසෙන ද්වෙ ද්වෙ පුච්ඡාති චතුවීසති පුච්ඡා, එකෙකාය පුච්ඡාය සන්නිට්ඨානසංසයවසෙන ද්වෙ ද්වෙ අත්ථාති අට්ඨචත්තාලීස අත්ථාති.

තත්ථ යෙ කෙචි කුසලා ධම්මාති කුසලෙසු ‘‘කුසලා නු ඛො, න කුසලා නු ඛො’’ති සන්දෙහාභාවතො ඉමස්මිං පදෙ සන්නිට්ඨානත්ථො වෙදිතබ්බො. සබ්බෙ තෙ කුසලමූලාති ‘‘සබ්බෙ තෙ කුසලා ධම්මා කුසලමූලා නු ඛො, නනු ඛො’’ති එවං විමතිවසෙන පුච්ඡිතත්තා ඉමස්මිං පදෙ සංසයත්ථො වෙදිතබ්බො. සො ච ඛො වෙනෙය්යානං සංසයට්ඨානෙ සංසයදීපනත්ථං වුත්තො, තථාගතස්ස පන සංසයො නාම නත්ථි. ඉතො පරෙසුපි පුච්ඡාපදෙසු එසෙව නයො.

යථා ච කුසලපදං නිස්සාය ඉමෙ චත්තාරො නයා, එකෙකස්මිං නයෙ තිණ්ණං තිණ්ණං යමකානං වසෙන ද්වාදස යමකානි, එකෙකස්මිං යමකෙ ද්වින්නං ද්වින්නං පුච්ඡානං වසෙන චතුවීසති පුච්ඡා; එකෙකාය පුච්ඡාය ද්වින්නං ද්වින්නං අත්ථානං වසෙන අට්ඨචත්තාලීස අත්ථා ච හොන්ති. අකුසලපදං නිස්සායපි තථෙව. අබ්යාකතපදං නිස්සායපි තථෙව. තීණිපි පදානි එකතො කත්වා නිද්දිට්ඨං නාමපදං නිස්සායපි තථෙවාති කුසලත්තිකමාතිකාය චතූසු පදෙසු සබ්බෙපි සොළස නයා, අට්ඨචත්තාලීස යමකානි , ඡන්නවුති පුච්ඡා, ද්වෙනවුතිසතං අත්ථා ච උද්දෙසවසෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එත්තාවතා මූලවාරො නාම පඨමං උද්දිට්ඨො හොති.

තතො පරං යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලහෙතූතිආදයො තස්සෙව මූලවාරස්ස වෙවචනවසෙන නව වාරා උද්දිට්ඨා. ඉති මූලවාරො, හෙතුවාරො, නිදානවාරො, සම්භවවාරො, පභවවාරො, සමුට්ඨානවාරො, ආහාරවාරො, ආරම්මණවාරො, පච්චයවාරො, සමුදයවාරොති සබ්බෙපි දස වාරා හොන්ති. තත්ථ මූලවාරෙ ආගතපරිච්ඡෙදෙනෙව සෙසෙසුපි නයාදයො වෙදිතබ්බාති සබ්බෙසුපි දසසු වාරෙසු සට්ඨිසතනයා, අසීතිඅධිකානි චත්තාරි යමකසතානි, සට්ඨිඅධිකානි නවපුච්ඡාසතානි, වීසාධිකානි එකූනවීසති අත්ථසතානි ච උද්දිට්ඨානීති වෙදිතබ්බානි. එවං තාව උද්දෙසවාරෙ නයයමකපුච්ඡාඅත්ථවාරප්පභෙදවසෙන පාළිවවත්ථානමෙව වෙදිතබ්බං.

මූලං හෙතු නිදානඤ්චාති ගාථා දසන්නම්පි වාරානං උද්දානගාථා නාම. තත්ථ මූලාදීනි සබ්බානිපි කාරණවෙවචනානෙව. කාරණඤ්හි පතිට්ඨානට්ඨෙන මූලං. අත්තනො ඵලනිප්ඵාදනත්ථං හිනොති පවත්තතීති හෙතු. ‘හන්ද, නං ගණ්හාථා’ති දස්සෙන්තං විය අත්තනො ඵලං නිදෙතීති නිදානං. එතස්මා ඵලං සම්භොතීති සම්භවො. පභවතීති පභවො. සමුට්ඨාති එත්ථ ඵලං, එතෙන වා සමුට්ඨාතීති සමුට්ඨානං. අත්තනො ඵලං ආහරතීති ආහාරො. අප්පටික්ඛිපිතබ්බෙන අත්තනො ඵලෙන ආලම්බියතීති ආලම්බණං. එතං පටිච්ච අප්පටික්ඛිපිත්වා ඵලං එති පවත්තතීති පච්චයො. එතස්මා ඵලං සමුදෙතීති සමුදයො. එවමෙතෙසං පදානං වචනත්ථො වෙදිතබ්බො.

උද්දෙසවාරවණ්ණනා.

නිද්දෙසවාරවණ්ණනා

50. ඉදානි යෙකෙචි කුසලා ධම්මාතිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ යෙ කෙචීති අනවසෙසවචනං. කුසලා ධම්මාති කුසලත්තිකස්ස පදභාජනෙ වුත්තලක්ඛණා අනවජ්ජසුඛවිපාකා කුසලසභාවා. සබ්බෙ තෙ කුසලමූලාති කිං තෙ සබ්බෙයෙව කුසලමූලාති පුච්ඡති. තීණෙවකුසලමූලානීති න තෙ සබ්බෙ කුසලමූලානි, අලොභාදීනි පන තීණි එව කුසලමූලානීති අත්ථො. අවසෙසා කුසලා ධම්මා න කුසලමූලාති අවසෙසා ඵස්සාදයො කුසලා ධම්මා කුසලමූලානි නාම න හොන්ති. අථ වා අවසෙසා ඵස්සාදයො කුසලා ධම්මායෙව නාම, න කුසලමූලානීතිපි අත්ථො. යෙ වා පන කුසලමූලාති යෙ වා පන පඨමපුච්ඡාය දුතියපදෙන කුසලමූලාති තයො අලොභාදයො ගහිතා. සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලාති කිං තෙ සබ්බෙ තයොපි ධම්මා කුසලාති පුච්ඡති. ආමන්තාති සබ්බෙසම්පි කුසලමූලානං කුසලභාවං සම්පටිච්ඡන්තො ආහ. අයං තාව මූලනයෙ මූලයමකස්ස අත්ථො. ඉමිනා උපායෙන සබ්බපුච්ඡාසු විස්සජ්ජනනයො වෙදිතබ්බො. යං පන යත්ථ විසෙසමත්තං අත්ථි, තදෙව වණ්ණයිස්සාම.

51. එකමූලයමකෙ තාව සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන එකමූලාති ගණනට්ඨෙන එකමූලකං අග්ගහෙත්වා සමානට්ඨෙන ගහෙතබ්බා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන සමානමූලා. යං ඵස්සස්ස මූලං, තදෙව වෙදනාදීනන්ති. අථ නෙසං තථාභාවං සම්පටිච්ඡන්තො ආමන්තාති ආහ. කුසලසමුට්ඨානන්ති කුසලචිත්තසමුට්ඨානරූපං දස්සිතං. එකමූලන්ති අලොභාදිනා කුසලමූලෙන සමානමූලං . යථෙව හි ඵස්සාදීනං අලොභාදයො හෙතුපච්චයත්තා මූලං, තථා තං සමුට්ඨානරූපස්සාපි, කුසලලක්ඛණාභාවෙන පන තං න කුසලං.

52. අඤ්ඤමඤ්ඤයමකෙ ‘යෙකෙචි කුසලා’ති අපුච්ඡිත්වා යෙකෙචි කුසලමූලෙන එකමූලාති පුච්ඡා කතා. කස්මා? ඉමිනාපි බ්යඤ්ජනෙන තස්සෙවත්ථස්ස සම්භවතො. කුසලමූලානීති ඉදං පුරිමස්ස විසෙසනං. ‘මූලානි යානි එකතො උප්පජ්ජන්තී’ති හි වුත්තං, තානි පන කුසලමූලානිපි හොන්ති අකුසලඅබ්යාකතමූලානිපි, ඉධ කුසලමූලානීති විසෙසදස්සනත්ථමිදං වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානි චාති අඤ්ඤමඤ්ඤං හෙතුපච්චයෙන පච්චයා හොන්තීති අත්ථො. තස්සෙව පටිලොමපුච්ඡාය ‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලමූලෙන එකමූලා’ති අවත්වා සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලාති වුත්තං. කස්මා? අත්ථවිසෙසාභාවතො. කුසලමූලෙන එකමූලාති හි පුච්ඡාය කතාය ‘මූලානි යානි එකතො උප්පජ්ජන්තී’ති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විස්සජ්ජනං කාතබ්බං භවෙය්ය, එවඤ්ච සති අත්ථවිසෙසාභාවො හොති. තස්මා තථා අකත්වා එවං පුච්ඡා කතා. ඉමිනා උපායෙන මූලමූලනයාදීසුපි අඤ්ඤමඤ්ඤමූලයමකෙ පුච්ඡාවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

53-55. මූලමූලනයෙ සබ්බෙ තෙ කුසලමූලමූලාති සබ්බෙ තෙ කුසලමූලසඞ්ඛාතා මූලාති පුච්ඡති. එකමූලමූලාති සමානට්ඨෙන එකමෙව මූලමූලං එතෙසන්ති එකමූලමූලා. අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මූලං අඤ්ඤමඤ්ඤමූලං, අඤ්ඤමඤ්ඤමූලං හෙතුපච්චයට්ඨෙන මූලං එතෙසන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා.

56. මූලකනයෙ කුසලමූලකාති හෙතුපච්චයට්ඨෙන කුසලං මූලං එතෙසන්ති කුසලමූලකා.

57-61. මූලමූලකනයෙ කුසලමූලමූලකාති කුසලානං මූලං කුසලමූලං. හෙතුපච්චයට්ඨෙනෙව කුසලමූලං මූලං එතෙසන්ති කුසලමූලමූලකාති. අයං තාව කුසලපදං නිස්සාය නයයමකපුච්ඡාසු විසෙසත්ථො.

62-73. අකුසලපදාදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො, අහෙතුකං අකුසලන්ති විචිකිච්ඡාය චෙව උද්ධච්චෙන ච සම්පයුත්තං මොහං සන්ධාය වුත්තං.

74-85. අහෙතුකංඅබ්යාකතන්ති අට්ඨාරස චිත්තුප්පාදා රූපං, නිබ්බානඤ්ච. අබ්යාකතමූලෙන න එකමූලන්ති ඉධ පන ඨපෙත්වා සහෙතුකඅබ්යාකතසමුට්ඨානං රූපං, සෙසං ලබ්භති. සහෙතුකඅබ්යාකතසමුට්ඨානං රූපං අබ්යාකතමූලෙන එකමූලං හොති, තං අබ්බොහාරිකං කත්වා එකතො ලබ්භමානකවසෙනෙව චෙතං විස්සජ්ජනං කතං.

86-97. නාමා ධම්මාති නාමසඞ්ඛාතා ධම්මා. තෙ අත්ථතො චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා, නිබ්බානඤ්ච. නවෙව නාමමූලානීති කුසලාකුසලඅබ්යාකතමූලවසෙන නව මූලානි. අහෙතුකං නාමං නාමමූලෙන න එකමූලන්ති අහෙතුකං සබ්බම්පි අට්ඨාරස චිත්තුප්පාදවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තමොහනිබ්බානසඞ්ඛාතං නාමං නාමමූලෙන න එකමූලං . න හි තං තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජති. සහෙතුකංනාමං නාමමූලෙනාති පදෙපි සහෙතුකං නාමං නාමමූලෙනාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

මූලවාරවණ්ණනා.

98-99. හෙතුවාරාදීසුපි ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. මූලං හෙතු නිදානඤ්චාතිගාථා යථානිද්දිට්ඨානං දසන්නම්පි වාරානං පුන උද්දානවසෙනෙව වුත්තාති.

මූලයමකවණ්ණනා.