📜

2. ඛන්ධයමකං

1. පණ්ණත්තිඋද්දෙසවාරවණ්ණනා

1. ඉදානි මූලයමකෙ දෙසිතෙයෙව කුසලාදිධම්මෙ ඛන්ධවසෙන සඞ්ගණ්හිත්වා මූලයමකානන්තරං දෙසිතස්ස ඛන්ධයමකස්ස වණ්ණනා හොති. තත්ථ පාළිවවත්ථානං තාව එවං වෙදිතබ්බං – ඉමස්මිඤ්හි ඛන්ධයමකෙ තයො මහාවාරා හොන්ති – පණ්ණත්තිවාරො, පවත්තිවාරො, පරිඤ්ඤාවාරොති. තෙසු පණ්ණත්තිවාරො ඛන්ධානං නාමාභිධානසොධනවසෙනෙව ගතත්තා පණ්ණත්තිවාරොති වුච්චති. පවත්තිවාරො තෙන සොධිතනාමාභිධානානං ඛන්ධානං උප්පාදනිරොධවසෙන පවත්තිං සොධයමානො ගතො, තස්මා පවත්තිවාරොති වුච්චති. පරිඤ්ඤාවාරො ඉමිනානුක්කමෙන පවත්තානං ඛන්ධානං සඞ්ඛෙපෙනෙව තිස්සො පරිඤ්ඤා දීපයමානො ගතො, තස්මා පරිඤ්ඤාවාරොති වුච්චති. තත්ථ පණ්ණත්තිවාරො උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්වීහාකාරෙහි වවත්ථිතො. ඉතරෙසු විසුං උද්දෙසවාරො නත්ථි. ආදිතො පට්ඨාය පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවසෙන එකධා වවත්ථිතා. තත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධාතිපදං ආදිං කත්වා යාව න ඛන්ධා, න සඞ්ඛාරාති පදං තාව පණ්ණත්තිවාරස්ස උද්දෙසවාරො වෙදිතබ්බො. පුච්ඡාවාරොතිපි තස්සෙව නාමං. තත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධාති අයං යමකවසෙන පුච්ඡිතබ්බානං ඛන්ධානං උද්දෙසො. රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති තෙසඤ්ඤෙව පභෙදතො නාමවවත්ථානං.

2-3. ඉදානි ඉමෙසං ඛන්ධානං වසෙන පදසොධනවාරො, පදසොධනමූලචක්කවාරො, සුද්ධඛන්ධවාරො, සුද්ධඛන්ධමූලචක්කවාරොති චත්තාරො නයවාරා හොන්ති. තත්ථ රූපං රූපක්ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධො රූපන්තිආදිනා නයෙන පදමෙව සොධෙත්වා ගතො පදසොධනවාරො නාම. සො අනුලොමපටිලොමවසෙන දුවිධො හොති. තත්ථ අනුලොමවාරෙ ‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධො රූප’න්තිආදීනි පඤ්ච යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ‘න රූපං, න රූපක්ඛන්ධො; න රූපක්ඛන්ධො න රූප’න්තිආදීනි පඤ්චෙව. තතො පරං තෙසඤ්ඤෙව පදසොධනවාරෙ සොධිතානං ඛන්ධානං ‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො’තිආදිනා නයෙන එකෙකඛන්ධමූලකානි චත්තාරි චත්තාරි චක්කානි බන්ධිත්වා ගතො පදසොධනමූලකානං චක්කානං අත්ථිතාය පදසොධනමූලචක්කවාරො නාම. සොපි අනුලොමපටිලොමවසෙන දුවිධො හොති. තත්ථ අනුලොමවාරෙ ‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො’තිආදීනි එකෙකඛන්ධමූලකානි චත්තාරි චත්තාරි කත්වා වීසති යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ‘න රූපං, න රූපක්ඛන්ධො; න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධො’තිආදීනි වීසතිමෙව.

තතො පරං රූපං ඛන්ධො ඛන්ධා රූපන්තිආදිනා නයෙන සුද්ධඛන්ධවසෙනෙව ගතො සුද්ධඛන්ධවාරො නාම. තත්ථ ඛන්ධා රූපන්තිආදීසු ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධොති අත්ථො ගහෙතබ්බො. කස්මා? නිද්දෙසවාරෙ එවං භාජිතත්තා. තත්ථ හි ‘රූපං ඛන්ධොති ආමන්තා. ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධොති රූපක්ඛන්ධො ඛන්ධො චෙව රූපක්ඛන්ධො ච, අවසෙසා ඛන්ධා න රූපක්ඛන්ධො’ති එවං ‘ඛන්ධා රූප’න්තිආදීනං ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධොතිආදිනා නයෙන පදං උද්ධරිත්වා අත්ථො විභත්තො. තෙනෙව ච කාරණෙනෙසෙ සුද්ධඛන්ධවාරොති වුත්තො. වචනසොධනෙ විය හි එත්ථ න වචනං පමාණං. යථා යථා පන සුද්ධඛන්ධා ලබ්භන්ති, තථා තථා අත්ථොව පමාණං. පරතො ආයතනයමකාදීසුපි එසෙව නයො. එසොපි ච සුද්ධඛන්ධවාරො අනුලොමපටිලොමවසෙන දුවිධො හොති. තත්ථ අනුලොමවාරෙ ‘රූපං ඛන්ධො ඛන්ධා රූප’න්තිආදීනි පඤ්ච යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ‘න රූපං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූප’න්තිආදීනි පඤ්චෙව.

තතො පරං තෙසඤ්ඤෙව සුද්ධඛන්ධානං රූපං ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාතිආදිනා නයෙන එකෙකඛන්ධමූලකානි චත්තාරි චත්තාරි චක්කානි බන්ධිත්වා ගතො සුද්ධඛන්ධමූලකානං චක්කානං අත්ථිතාය සුද්ධඛන්ධමූලචක්කවාරො නාම. තත්ථ ඛන්ධා වෙදනාතිආදීසු ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉතරථා නිද්දෙසවාරෙන සද්ධිං විරොධො හොති. සොපි අනුලොමපටිලොමවසෙන දුවිධො හොති. තත්ථ අනුලොමවාරෙ ‘රූපං ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනා’තිආදීනි එකෙකඛන්ධමූලකානි චත්තාරි චත්තාරි කත්වා වීසති යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ‘න රූපං, න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනා’තිආදීනි වීසතිමෙව. එවං තාව එකෙන යමකසතෙන ද්වීහි පුච්ඡාසතෙහි එකෙකපුච්ඡාය සන්නිට්ඨානසංසයවසෙන ද්වෙ ද්වෙ අත්ථෙ කත්වා චතූහි ච අත්ථසතෙහි පටිමණ්ඩිතො පණ්ණත්තිවාරස්ස උද්දෙසවාරො වෙදිතබ්බොති.

පණ්ණත්තිඋද්දෙසවාරවණ්ණනා.

1. පණ්ණත්තිනිද්දෙසවාරවණ්ණනා

26. ඉදානි රූපං රූපක්ඛන්ධොතිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ රූපං රූපක්ඛන්ධොති යංකිඤ්චි රූපන්ති වුච්චති. සබ්බං තං රූපං රූපක්ඛන්ධොති වචනසොධනත්ථං පුච්ඡති. පියරූපං සාතරූපං, රූපං, න රූපක්ඛන්ධොති යං ‘පියරූපං සාතරූප’න්ති එත්ථ රූපන්ති වුත්තං, තං රූපමෙව, න රූපක්ඛන්ධොති අත්ථො. රූපක්ඛන්ධො රූපඤ්චෙව රූපක්ඛන්ධො චාති යො පන රූපක්ඛන්ධො, සො රූපන්තිපි රූපක්ඛන්ධොතිපි වත්තුං වට්ටතීති අත්ථො. රූපක්ඛන්ධො රූපන්ති එත්ථ පන යස්මා රූපක්ඛන්ධො නියමෙනෙව රූපන්ති වත්තබ්බො. තස්මා ආමන්තාති ආහ. ඉමිනා උපායෙන සබ්බවිස්සජ්ජනෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. යො පන යත්ථ විසෙසො භවිස්සති, තථෙව තං වණ්ණයිස්සාම . සඤ්ඤායමකෙ තාව දිට්ඨිසඤ්ඤාති ‘පපඤ්චසඤ්ඤා’තිආදීසු ආගතා දිට්ඨිසඤ්ඤා. සඞ්ඛාරයමකෙ අවසෙසා සඞ්ඛාරාති ‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’තිආදීසු ආගතා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධතො අවසෙසා සඞ්ඛතධම්මා. පටිලොමවාරෙපි එසෙව නයොති.

පදසොධනවාරො නිට්ඨිතො.

28. පදසොධනමූලචක්කවාරෙ ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධොති යෙකෙචි ඛන්ධා, සබ්බෙ තෙ වෙදනාක්ඛන්ධොති පුච්ඡති. සෙසපුච්ඡාසුපි එසෙව නයො. පටිලොමෙ න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධොති එත්ථ යෙ පඤ්ඤත්තිනිබ්බානසඞ්ඛාතා ධම්මා ඛන්ධා න හොන්ති, තෙ යස්මා වෙදනාක්ඛන්ධොපි න හොන්ති, තස්මා ආමන්තාති ආහ. සෙසවිස්සජ්ජනෙසුපි එසෙව නයොති.

පදසොධනමූලචක්කවාරො නිට්ඨිතො.

38. සුද්ධඛන්ධවාරෙ රූපං ඛන්ධොති යංකිඤ්චි රූපන්ති වුත්තං, සබ්බං තං ඛන්ධොති පුච්ඡති. තත්ථ යස්මා පියරූපසාතරූපසඞ්ඛාතං වා රූපං හොතු, භූතුපාදාරූපං වා, සබ්බං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡතෙව. තස්මා ආමන්තාති පටිජානාති. දුතියපදෙ ‘ඛන්ධා රූප’න්ති පුච්ඡිතබ්බෙ යස්මා රූපන්තිවචනෙන රූපක්ඛන්ධොව අධිප්පෙතො, තස්මා වචනං අනාදියිත්වා අත්ථවසෙන පුච්ඡන්තො ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධොති ආහ. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරතො ආයතනයමකාදීනං නිද්දෙසවාරෙපි එසෙව නයො. සඤ්ඤා ඛන්ධොති එත්ථාපි දිට්ඨිසඤ්ඤා වා හොතු, සඤ්ඤා එව වා, සබ්බායපි ඛන්ධභාවතො ආමන්තාති වුත්තං. සඞ්ඛාරා ඛන්ධොති පදෙපි එසෙව නයො. ඛන්ධවිනිමුත්තකො හි සඞ්ඛාරො නාම නත්ථි.

39. පටිලොමෙ න රූපං න ඛන්ධොති යං ධම්මජාතං රූපං න හොති, තං ඛන්ධොපි න හොතීති පුච්ඡති. විස්සජ්ජනෙ පනස්ස රූපං ඨපෙත්වා අවසෙසා ඛන්ධා න රූපං, ඛන්ධාති රූපතො අඤ්ඤෙ වෙදනාදයො ඛන්ධා රූපමෙව න හොන්ති, ඛන්ධා පන හොන්තීති අත්ථො. රූපඤ්ච ඛන්ධෙ ච ඨපෙත්වා අවසෙසාති පඤ්චක්ඛන්ධවිනිමුත්තං නිබ්බානඤ්චෙව පඤ්ඤත්ති ච. ඉතො පරෙසුපි ‘අවසෙසා’ති පදෙසු එසෙව නයොති.

සුද්ධඛන්ධවාරො නිට්ඨිතො.

40-44. සුද්ධඛන්ධමූලචක්කවාරෙ රූපං ඛන්ධොතිආදීනං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සුද්ධඛන්ධමූලචක්කවාරො නිට්ඨිතො.

පණ්ණත්තිනිද්දෙසවාරවණ්ණනා.

2. පවත්තිවාරවණ්ණනා

50-205. ඉදානි යස්ස රූපක්ඛන්ධොතිආදිනා නයෙන පවත්තිවාරො ආරද්ධො. කස්මා පනෙත්ථ උද්දෙසවාරො න වුත්තොති? හෙට්ඨා දස්සිතනයත්තා. පණ්ණත්තිවාරස්මිඤ්හි උද්දෙසවාරෙ නයො දස්සිතො. තෙන පන නයෙන සක්කා සො ඉධ අවුත්තොපි ජානිතුන්ති තං අවත්වා නිද්දෙසවාරොව ආරද්ධො. ඉමස්මිං පන පවත්තිවාරසඞ්ඛාතෙ මහාවාරෙ උප්පාදවාරො, නිරොධවාරො, උප්පාදනිරොධවාරොති තයො අන්තරවාරා හොන්ති. තෙසු පඨමො ධම්මානං උප්පාදලක්ඛණස්ස දීපිතත්තා උප්පාදවාරොති වුච්චති. දුතියො තෙසඤ්ඤෙව නිරොධලක්ඛණස්ස දීපිතත්තා නිරොධවාරොති වුච්චති. තතියො උභින්නම්පි ලක්ඛණානං දීපිතත්තා උප්පාදනිරොධවාරොති වුච්චති. උප්පාදවාරෙන චෙත්ථ ධම්මානං උප්පජ්ජනාකාරොව දීපිතො. නිරොධවාරෙන ‘උප්පන්නං නාම නිච්චං නත්ථී’ති තෙසඤ්ඤෙව අනිච්චතා දීපිතා. උප්පාදනිරොධවාරෙන තදුභයං.

තත්ථ උප්පාදවාරෙ තාව තිණ්ණං අද්ධානං වසෙන ඡ කාලභෙදා හොන්ති – පච්චුප්පන්නො, අතීතො, අනාගතො, පච්චුප්පන්නෙනාතීතො, පච්චුප්පන්නෙනානාගතො, අතීතෙනානාගතොති. තෙසු ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’ති පච්චුප්පන්නාභිධානවසෙන පච්චුප්පන්නො වෙදිතබ්බො. සො පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං පච්චක්ඛතො ගහෙතබ්බත්තා අතිවිය සුවිඤ්ඤෙය්යොති පඨමං වුත්තො. යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථාති අතීතාභිධානවසෙන අතීතො වෙදිතබ්බො. සො පච්චක්ඛතො අනුභූතපුබ්බානං අතීතධම්මානං අනුමානෙන අනාගතෙහි සුවිඤ්ඤෙය්යතරත්තා දුතියං වුත්තො. යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිස්සතීති අනාගතාභිධානවසෙන අනාගතො වෙදිතබ්බො. සො පච්චක්ඛතො ච අනුභූතපුබ්බවසෙන ච ගහිතධම්මානුමානෙන ‘අනාගතෙපි එවරූපා ධම්මා උප්පජ්ජිස්සන්තී’ති ගහෙතබ්බතො තතියං වුත්තො.

යස්සරූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථාති පච්චුප්පන්නෙන සද්ධිං අතීතාභිධානවසෙන පච්චුප්පන්නෙනාතීතො වෙදිතබ්බො. සො මිස්සකෙසු තීසු සුවිඤ්ඤෙය්යතරත්තා චතුත්ථං වුත්තො. යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිස්සතීති පච්චුප්පන්නෙන සද්ධිං අනාගතාභිධානවසෙන පච්චුප්පන්නෙනානාගතො වෙදිතබ්බො. සො පච්චක්ඛතො ගහෙතබ්බානං ධම්මානං අත්ථිතාය අත්ථතො සුවිඤ්ඤෙය්යතරොති පඤ්චමං වුත්තො. යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිස්සතීති අතීතෙන සද්ධිං අනාගතාභිධානවසෙන අතීතෙනානාගතො වෙදිතබ්බො. සො පුරිමෙහි දුවිඤ්ඤෙය්යොති ඡට්ඨං වුත්තො.

එවමෙතෙසු ඡසු කාලභෙදෙසු ය්වායං පඨමො පච්චුප්පන්නො, තත්ථ පුග්ගලතො, ඔකාසතො, පුග්ගලොකාසතොති තයො වාරා හොන්ති. තෙසු යස්සාති පුග්ගලවසෙන ඛන්ධානං උප්පත්තිදීපනො පුග්ගලවාරො. යත්ථාති ඔකාසවසෙන ඛන්ධානං උප්පත්තිදීපනො ඔකාසවාරො. යස්ස යත්ථාති පුග්ගලොකාසවසෙන ඛන්ධානං උප්පත්තිදීපනො පුග්ගලොකාසවාරො. ඉමෙ පන තයොපි වාරා පඨමං අනුලොමනයෙන නිද්දිසිත්වා පච්ඡා පටිලොමනයෙන නිද්දිට්ඨා. තෙසු ‘උප්පජ්ජති’ ‘උප්පජ්ජිත්ථ,’ ‘උප්පජ්ජිස්සතී’ති වචනතො උප්පත්තිදීපනො අනුලොමනයො. ‘නුප්පජ්ජති’, ‘නුප්පජ්ජිත්ථ,’ ‘නුප්පජ්ජිස්සතී’ති වචනතො අනුප්පත්තිදීපනො පටිලොමනයො.

තත්ථ පච්චුප්පන්නකාලෙ තාව පුග්ගලවාරස්ස අනුලොමනයෙ ‘‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති. යස්ස වා පන වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති. යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, උප්පජ්ජති. යස්ස වා පන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’’ති එවං රූපක්ඛන්ධමූලකානි චත්තාරි යමකානි; ‘‘යස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස සඤ්ඤාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදනාක්ඛන්ධමූලකානි තීණි; සඤ්ඤාක්ඛන්ධමූලකානි ද්වෙ; සඞ්ඛාරක්ඛන්ධමූලකං එකන්ති අග්ගහිතග්ගහණෙන දස යමකානි හොන්ති.

තත්ථ රූපක්ඛන්ධමූලකෙසු චතූසු ආදිතො එකමෙව විස්සජ්ජිතං. සෙසානි තෙන සදිසවිස්සජ්ජනානීති තන්තියා ලහුභාවත්ථං සඞ්ඛිත්තානි. වෙදනාක්ඛන්ධාදිමූලකෙසුපි ‘ආමන්තා’ති එකසදිසමෙව විස්සජ්ජනං. තස්මා තානිපි තන්තියා ලහුභාවත්ථං සඞ්ඛිත්තානෙවාති එවමෙතානි පච්චුප්පන්නකාලෙ පුග්ගලවාරෙ අනුලොමනයෙ එකයමකවිස්සජ්ජනෙනෙව දස යමකානි විස්සජ්ජිතානි නාම හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. යථා ච පුග්ගලවාරෙ දස, එවං ඔකාසවාරෙ දස, පුග්ගලොකාසවාරෙ දසාති පච්චුප්පන්නකාලෙ තීසු වාරෙසු අනුලොමනයෙ තිංස යමකානි හොන්ති. යථා ච අනුලොමනයෙ, එවං පටිලොමනයෙපීති සබ්බානිපි පච්චුප්පන්නකාලෙ සට්ඨි යමකානි හොන්ති. තෙසු වීසපුච්ඡාසතං, චත්තාරීසානි ච ද්වෙ අත්ථසතානි හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. එවං සෙසෙසුපි පඤ්චසු කාලභෙදෙසු පුග්ගලාදිභෙදතො අනුලොමපටිලොමනයවසෙන ඡ ඡ වාරා. එකෙකස්මිං වාරෙ දස දස කත්වා සට්ඨි සට්ඨි යමකානීති තීණි යමකසතානි. තානි පුරිමෙහි සද්ධිං සට්ඨාධිකානි තීණි යමකසතානි, වීසාධිකානි සත්තපුච්ඡාසතානි, චත්තාරීසානි ච චුද්දස අත්ථසතානි හොන්ති. ඉදං තාව උප්පාදවාරෙ පාළිවවත්ථානං. යථා ච උප්පාදවාරෙ, තථා නිරොධවාරෙපි, උප්පාදනිරොධවාරෙපීති සබ්බස්මිම්පි පවත්තිමහාවාරෙ අසීති යමකසහස්සං, සට්ඨිසතාධිකානි ද්වෙ පුච්ඡාසහස්සානි, වීසං තිසතාධිකානි ච චත්තාරි අත්ථසහස්සානි වෙදිතබ්බානි.

පාළි පන උප්පාදවාරෙ නිරොධවාරෙ ච තීසු අසම්මිස්සකකාලභෙදෙසු තස්මිං තස්මිං වාරෙ එකෙකමෙව යමකං විස්සජ්ජෙත්වා සඞ්ඛිත්තා. තීසු මිස්සකකාලභෙදෙසු ‘යස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස සඤ්ඤාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථා’තිආදිනා නයෙන වෙදනාක්ඛන්ධාදිමූලකෙසුපි එකං යමකං විස්සජ්ජිතං. උප්පාදනිරොධවාරෙ පන ඡසුපි කාලභෙදෙසු තං විස්සජ්ජිතමෙව. සෙසානි තෙන සමානවිස්සජ්ජනත්තා සඞ්ඛිත්තානීති. ඉදං සකලෙපි පවත්තිමහාවාරෙ පාළිවවත්ථානං.

අත්ථවිනිච්ඡයත්ථං පනස්ස ඉදං ලක්ඛණං වෙදිතබ්බං – ඉමස්මිඤ්හි පවත්තිමහාවාරෙ චතුන්නං පඤ්හානං පඤ්ච විස්සජ්ජනානි සත්තවීසතියා ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පුරෙපඤ්හො, පච්ඡාපඤ්හො, පරිපුණ්ණපඤ්හො, මොඝපඤ්හොති ඉමෙ චත්තාරො පඤ්හා නාම. එකෙකස්මිඤ්හි යමකෙ ද්වෙ ද්වෙ පුච්ඡා. එකෙකපුච්ඡායපි ද්වෙ ද්වෙ පදානි. තත්ථ යාය පුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙ එකෙනෙව පදෙන ගහිතක්ඛන්ධස්ස උප්පාදො වා නිරොධො වා ලබ්භති , අයං පුරෙපඤ්හො නාම. යාය පන පුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙ ද්වීහිපි පදෙහි ගහිතක්ඛන්ධානං උප්පාදො වා නිරොධො වා ලබ්භති, අයං පච්ඡාපඤ්හො නාම. යාය පන පුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙ එකෙනපි පදෙන ගහිතක්ඛන්ධස්ස ද්වීහිපි පදෙහි ගහිතක්ඛන්ධානං උප්පාදො වා, නිරොධො වා ලබ්භති, අයං පරිපුණ්ණපඤ්හො නාම. යාය පන පුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙ පටික්ඛෙපො වා, පටිසෙධො වා ලබ්භති, අයං මොඝපඤ්හො නාම. යස්මා පනෙස අදස්සියමානො න සක්කා ජානිතුං, තස්මා නං දස්සයිස්සාම.

‘යත්ථ රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජති, තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජතී’ති පුච්ඡාය තාව උප්පජ්ජතීති ඉමස්මිං විස්සජ්ජනෙ එකෙනෙව පදෙන ගහිතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උප්පාදො ලබ්භති, ඉති අයඤ්චෙව අඤ්ඤො ච එවරූපො පඤ්හො පුරෙපඤ්හොති වෙදිතබ්බො. ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථා’ති පුච්ඡාය පන ‘ආමන්තා’ති ඉමස්මිං විස්සජ්ජනෙ ද්වීහි පදෙහි ගහිතානං රූපවෙදනාක්ඛන්ධානං යස්ස කස්සචි සත්තස්ස අතීතෙ උප්පාදො ලබ්භති. ඉති අයඤ්චෙව අඤ්ඤො ච එවරූපො පඤ්හො පච්ඡාපඤ්හොති වෙදිතබ්බො.

‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’ති ඉමාය පන පඨමපුච්ඡාය ‘අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තාන’න්තිආදිකෙ ඉමස්මිං විස්සජ්ජනෙ ‘අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තානං තෙසං රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, නො ච තෙසං වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’ති ඉමස්මිං කොට්ඨාසෙ එකෙනෙව පදෙන ගහිතස්ස රූපක්ඛන්ධස්සපි උප්පාදො ලබ්භති. ‘පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානං තෙසං රූපක්ඛන්ධො ච උප්පජ්ජති වෙදනාක්ඛන්ධො ච උප්පජ්ජතී’ති ඉමස්මිං කොට්ඨාසෙ ද්වීහිපි පදෙහි සඞ්ගහිතානං රූපවෙදනාක්ඛන්ධානම්පි උප්පාදො ලබ්භති. ඉති අයඤ්චෙව අඤ්ඤො ච එවරූපො පඤ්හො පරිපුණ්ණපඤ්හොති වෙදිතබ්බො. පුරෙපච්ඡාපඤ්හොතිපි එතස්සෙව නාමං. එතස්ස හි විස්සජ්ජනෙ පුරිමකොට්ඨාසෙ එකෙන පදෙන සඞ්ගහිතස්ස රූපක්ඛන්ධස්සෙව උප්පාදො දස්සිතො. දුතියකොට්ඨාසෙ ද්වීහි පදෙහි සඞ්ගහිතානං රූපවෙදනාක්ඛන්ධානං. ඉමිනායෙව ච ලක්ඛණෙන යත්ථ එකෙන පදෙන සඞ්ගහිතස්ස ඛන්ධස්ස උප්පාදො වා නිරොධො වා ලබ්භති, සො පුරෙපඤ්හොති වුත්තො. යත්ථ ද්වීහිපි පදෙහි සඞ්ගහිතානං ඛන්ධානං උප්පාදො වා නිරොධො වා ලබ්භති, සො පච්ඡාපඤ්හොති වුත්තො.

‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථා’ති ඉමාය පන පුච්ඡාය ‘නත්ථී’ති ඉමස්මිං විස්සජ්ජනෙ පටික්ඛෙපො ලබ්භති. ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො නිරුජ්ඣතී’ති පුච්ඡාය ‘නො’ති ඉමස්මිං විස්සජ්ජනෙ පටිසෙධො ලබ්භති. තස්මා අයඤ්චෙව දුවිධො අඤ්ඤො ච එවරූපො පඤ්හො මොඝපඤ්හොති වෙදිතබ්බො. තුච්ඡපඤ්හොතිපි වුච්චති. එවං තාව චත්තාරො පඤ්හා වෙදිතබ්බා.

පාළිගතියා විස්සජ්ජනං, පටිවචනවිස්සජ්ජනං, සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං, පටික්ඛෙපෙන විස්සජ්ජනං, පටිසෙධෙන විස්සජ්ජනන්ති ඉමානි පන පඤ්ච විස්සජ්ජනානි නාම . තත්ථ යං විස්සජ්ජනං පාළිපදමෙව හුත්වා අත්ථං විස්සජ්ජෙති, ඉදං පාළිගතියා විස්සජ්ජනං නාම. තං පුරෙපඤ්හෙ ලබ්භති. ‘යත්ථ රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජති තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජතී’ති හි පඤ්හෙ ‘උප්පජ්ජතී’ති ඉදං විස්සජ්ජනං පාළිපදමෙව හුත්වා අත්ථං විස්සජ්ජයමානං ගතං, තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු පාළිගතියා විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. යං පන විස්සජ්ජනං පටිවචනභාවෙන අත්ථං විස්සජ්ජෙති, ඉදං පටිවචනවිස්සජ්ජනං නාම. තං පච්ඡාපඤ්හෙ ලබ්භති. ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථා’ති හි පඤ්හෙ ‘ආමන්තා’ති ඉදං විස්සජ්ජනං පටිවචනවසෙනෙව අත්ථං විස්සජ්ජයමානං ගතං, තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු පටිවචනවිස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. යං විස්සජ්ජනං සරූපෙන දස්සෙත්වා අත්ථං විස්සජ්ජෙති; ඉදං සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං නාම. තං පරිපුණ්ණපඤ්හෙ ලබ්භති. ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති; තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’ති හි පඤ්හෙ ‘අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තාන’න්ති ඉදං විස්සජ්ජනං ‘ඉමෙසං රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, නො ච වෙදනාක්ඛන්ධො, ඉමෙසං රූපක්ඛන්ධො ච උප්පජ්ජති, වෙදනාක්ඛන්ධො චා’ති සරූපදස්සනෙනෙව අත්ථං විස්සජ්ජයමානං ගතං. තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. යං පන විස්සජ්ජනං තථාරූපස්ස අත්ථස්සාභාවතො අත්ථපටික්ඛෙපෙන පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, ඉදං පටික්ඛෙපෙන විස්සජ්ජනං නාම. යං තථාරූපස්ස අත්ථස්ස එකක්ඛණෙ අලාභතො අත්ථපටිසෙධනෙන පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, ඉදං පටිසෙධෙන විස්සජ්ජනං නාම. තං මොඝපඤ්හෙ ලබ්භති. ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථා’ති හි පඤ්හෙ ‘නත්ථී’ති ඉදං විස්සජ්ජනං; එවරූපො නාම සත්තො නත්ථීති අත්ථපටික්ඛෙපෙන පඤ්හං විස්සජ්ජයමානං ගතං; තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු පටික්ඛෙපෙන විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. ‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො නිරුජ්ඣතී’ති පඤ්හෙ පන ‘නො’ති ඉදං විස්සජ්ජනං එකස්මිං පටිසන්ධික්ඛණෙ උප්පාදෙන සද්ධිං නිරොධො නාම න ලබ්භතීති අත්ථපටිසෙධනෙන පඤ්හං විස්සජ්ජයමානං ගතං, තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු පටිසෙධෙන විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං.

ඉදානි ඉමෙ චත්තාරො පඤ්හා, ඉමානි ච පඤ්ච විස්සජ්ජනානි, යෙසු සත්තවීසතියා ඨානෙසු පක්ඛිපිතබ්බානි, තානි එවං වෙදිතබ්බානි – අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තානන්ති එකං ඨානං, අසඤ්ඤසත්තෙ තත්ථාති එකං, අසඤ්ඤසත්තානන්ති එකං; අසඤ්ඤසත්තා චවන්තානන්ති එකං; අරූපං උපපජ්ජන්තානන්ති එකං, අරූපෙ තත්ථාති එකං, අරූපානන්ති එකං, අරූපා චවන්තානන්ති එකං , අරූපෙ පච්ඡිමභවිකානන්ති එකං, අරූපෙ පරිනිබ්බන්තානන්ති එකං; යෙ ච අරූපං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්තීති එකං; පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානන්ති එකං, පඤ්චවොකාරෙ තත්ථාති එකං, පඤ්චවොකාරානන්ති එකං පඤ්චවොකාරා චවන්තානන්ති එකං, පඤ්චවොකාරෙ පච්ඡිමභවිකානන්ති එකං, පඤ්චවොකාරෙ පරිනිබ්බන්තානන්ති එකං; සුද්ධාවාසං උපපජ්ජන්තානන්ති එකං, සුද්ධාවාසෙ තත්ථාති එකං, සුද්ධාවාසානන්ති එකං, සුද්ධාවාසෙ පරිනිබ්බන්තානන්ති එකං; සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තානන්ති එකං, සබ්බෙසං චවන්තානන්ති එකං; සබ්බසාධාරණවසෙන පච්ඡිමභවිකානන්ති එකං, පරිනිබ්බන්තානන්ති එකං, චතුවොකාරං පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානන්ති එකං, චවන්තානන්ති එකං. එවං ඉමෙසං චතුන්නං පඤ්හානං ඉමානි පඤ්ච විස්සජ්ජනානි ඉමෙසු සත්තවීසතියා ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා ඉමස්මිං පවත්තිමහාවාරෙ අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. එවං විදිත්වා හි පඤ්හං විස්සජ්ජන්තෙන සුවිස්සජ්ජිතො හොති, අත්ථඤ්ච විනිච්ඡයන්තෙන සුවිනිච්ඡිතො හොති.

තත්ථායං නයො – යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතීති යස්ස පුග්ගලස්ස උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති. තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතීති වෙදනාක්ඛන්ධොපි තස්ස තස්මිඤ්ඤෙව ඛණෙ උප්පජ්ජතීති පුච්ඡති. අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තානන්ති අචිත්තකපටිසන්ධිවසෙන අසඤ්ඤසත්තභවං උපපජ්ජන්තානං. තෙසං රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතීති තෙසං එකන්තෙන රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතියෙව. පවත්තෙ උප්පන්නානං රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතිපි නිරුජ්ඣතිපි, තස්මා ‘අසඤ්ඤසත්තාන’න්ති අවත්වා’අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තාන’න්ති වුත්තං. නො ච තෙසං වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතීති අචිත්තකත්තා පන තෙසං වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජතෙව. ඉදං සත්තවීසතියා ඨානෙසු පඨමෙ ඨානෙ පරිපුණ්ණපඤ්හස්ස පුරිමකොට්ඨාසෙ සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං. පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානන්ති රූපාරූපමිස්සකපටිසන්ධිවසෙන පඤ්චවොකාරභවං උපපජ්ජන්තානං. තෙසං රූපක්ඛන්ධො ච උප්පජ්ජති, වෙදනාක්ඛන්ධො චාති තෙසං එකන්තෙන රූපවෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ඛාතා ද්වෙපි ඛන්ධා උප්පජ්ජන්තියෙව. පවත්තෙ පන තත්ථ උප්පන්නානං තෙ ඛන්ධා උප්පජ්ජන්තිපි නිරුජ්ඣන්තිපි, තස්මා ‘පඤ්චවොකාරාන’න්ති අවත්වා ‘පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තාන’න්ති වුත්තං. ඉදං පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානන්ති ඨානෙ පරිපුණ්ණපඤ්හස්ස පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං. ඉමිනා උපායෙන සබ්බානි විස්සජ්ජනානි වෙදිතබ්බානි.

ඉදං පනෙත්ථ උප්පාදනිරොධෙසු නියමලක්ඛණං – සකලෙපි හි ඉමස්මිං ඛන්ධයමකෙ තත්ථ තත්ථ උප්පන්නානං පවත්තෙ යාව මරණා ඛන්ධානං අපරියන්තෙසු උප්පාදනිරොධෙසු විජ්ජමානෙසුපි ලහුපරිවත්තානං ධම්මානං විනිබ්භොගං කත්වා උප්පාදනිරොධෙ දස්සෙතුං න සුකරන්ති පවත්තියං උප්පාදනිරොධෙ අනාමසිත්වා අභිනවං විපාකවට්ටං නිප්ඵාදයමානෙන නානාකම්මෙන නිබ්බත්තානං පටිසන්ධිඛන්ධානං උප්පාදං දස්සෙතුං සුඛන්ති පටිසන්ධිකාලෙ උප්පාදවසෙනෙව උප්පාදවාරො කථිතො. උප්පන්නස්ස පන විපාකවට්ටස්ස පරියොසානෙන නිරොධං දස්සෙතුං සුඛන්ති මරණකාලෙ නිරොධවසෙන නිරොධවාරො කථිතො.

කිං පනෙත්ථ පවත්තියං උප්පාදනිරොධානං අනාමට්ඨභාවෙ පමාණන්ති? පාළියෙව. පාළියඤ්හි විසෙසෙන උප්පාදවාරස්ස අනාගතකාලවාරෙ ‘පච්ඡිමභවිකානං තෙසං රූපක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සති, වෙදනාක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සතී’ති අයං පාළි අතිපමාණමෙව. පච්ඡිමභවිකානඤ්හි පවත්තෙ රූපාරූපධම්මානං උප්පජ්ජිතුං යුත්තභාවෙ සතිපි ‘රූපක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සති, වෙදනාක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සතී’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා වුත්තභාවෙන පවත්තෙ උප්පාදො න ගහිතොති වෙදිතබ්බො. ‘සුද්ධාවාසෙ පරිනිබ්බන්තානං තෙසං තත්ථ සඤ්ඤාක්ඛන්ධො න නිරුජ්ඣිත්ථ, නො ච තෙසං තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො න නිරුජ්ඣතී’ති අයං පන පාළි පවත්තෙ නිරොධස්ස අනාමට්ඨභාවෙ අතිවිය පමාණං. සුද්ධාවාසෙ පරිනිබ්බන්තානඤ්හි චුතිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ ඨිතානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පවත්තෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසඤ්ඤාක්ඛන්ධානං ගණනපථො නත්ථි. ‘එවං සන්තෙපි තෙසං තත්ථ සඤ්ඤාක්ඛන්ධො න නිරුජ්ඣිත්ථා’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා වුත්තභාවෙන පවත්තෙ නිරොධො න ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

එවමෙත්ථ උප්පාදනිරොධෙසු නියමලක්ඛණං විදිත්වා පටිසන්ධිඋප්පාදමෙව චුතිනිරොධමෙව ච ගහෙත්වා තෙසු තෙසු ඨානෙසු ආගතානං විස්සජ්ජනානං අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සො පන සක්කා ආදිවිස්සජ්ජනෙ වුත්තනයෙන සබ්බත්ථ විදිතුන්ති විස්සජ්ජනපටිපාටියා න විත්ථාරිතො. ඉමිනා පන එවං දින්නෙනපි නයෙන යො එතෙසං අත්ථවිනිච්ඡයං ජානිතුං න සක්කොති, තෙන ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා සාධුකං සුත්වාපි ජානිතබ්බො.

උප්පාදස්ස නිරොධස්ස, උප්පන්නඤ්චාපි එකතො;

නයස්ස අනුලොමස්ස, පටිලොමනයස්ස ච.

වසෙන යානි ඛන්ධෙසු, යමකානි ච පඤ්චසු;

පුග්ගලං අථ ඔකාසං, පුග්ගලොකාසමෙව ච.

ආමසිත්වා පවත්තෙසු, ඨානෙසු කථයී ජිනො;

තෙසං පාළිවවත්ථානං, දස්සිතං අනුපුබ්බතො.

විනිච්ඡයත්ථං අත්ථස්ස, පඤ්හාවිස්සජ්ජනානි ච;

විස්සජ්ජනානං ඨානානි, යානි තානි ච සබ්බසො.

දස්සෙත්වා එකපඤ්හස්මිං, යොජනාපි පකාසිතා;

විත්ථාරෙන ගතෙ එත්ථ, පඤ්හාවිස්සජ්ජනක්කමෙ.

අත්ථං වණ්ණයතා කාතුං, කිං නු සක්කා ඉතො පරං;

නයෙන ඉමිනා තස්මා, අත්ථං ජානන්තු පණ්ඩිතාති.

පවත්තිමහාවාරවණ්ණනා.

3. පරිඤ්ඤාවාරවණ්ණනා

206-208. තදනන්තරෙ පරිඤ්ඤාවාරෙපි ඡළෙව කාලභෙදා. අනුලොමපටිලොමතො ද්වෙයෙව නයා. පුග්ගලවාරො, ඔකාසවාරො, පුග්ගලොකාසවාරොති ඉමෙසු පන තීසු පුග්ගලවාරොව ලබ්භති, න ඉතරෙ ද්වෙ. කිං කාරණා? සදිසවිස්සජ්ජනතාය. යො හි කොචි පුග්ගලො යත්ථ කත්ථචි ඨානෙ රූපක්ඛන්ධං චෙ පරිජානාති, වෙදනාක්ඛන්ධම්පි පරිජානාතියෙව. වෙදනාක්ඛන්ධං චෙ පරිජානාති, රූපක්ඛන්ධම්පි පරිජානාතියෙව. රූපක්ඛන්ධං චෙ න පරිජානාති, වෙදනාක්ඛන්ධම්පි න පරිජානාතියෙව. වෙදනාක්ඛන්ධං චෙ න පරිජානාති, රූපක්ඛන්ධම්පි න පරිජානාතියෙව. තස්මා තෙසුපි ‘යත්ථ රූපක්ඛන්ධං පරිජානාති, තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධං පරිජානාතී’ති ආදිවසෙන පුච්ඡං කත්වා ‘ආමන්තා’ත්වෙව විස්සජ්ජනං කාතබ්බං . සියාති සදිසවිස්සජ්ජනතාය තෙ ඉධ න ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බා.

අථ වා පරිඤ්ඤාකිච්චං නාම පුග්ගලස්සෙව හොති, නො ඔකාසස්ස, පුග්ගලොව පරිජානිතුං සමත්ථො, නො ඔකාසොති පුග්ගලවාරොවෙත්ථ ගහිතො, න ඔකාසවාරො. තස්ස පන අග්ගහිතත්තා තදනන්තරො පුග්ගලොකාසවාරො ලබ්භමානොපි න ගහිතො. යො පනෙස පුග්ගලවාරො ගහිතො, තත්ථ පච්චුප්පන්නකාලෙ රූපක්ඛන්ධමූලකානි චත්තාරි, වෙදනාක්ඛන්ධමූලකානි තීණි, සඤ්ඤාක්ඛන්ධමූලකානි ද්වෙ, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධමූලකං එකන්ති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අනුලොමනයෙ අග්ගහිතග්ගහණෙන දස යමකානි. පටිලොමනයෙ දසාති වීසති. තථා සෙසෙසුපීති එකෙකස්මිං කාලෙ වීසති වීසති කත්වා ඡසු කාලෙසු වීසං යමකසතං, චත්තාරීසානි ද්වෙ පුච්ඡාසතානි, අසීත්යාධිකානි චත්තාරි අත්ථසතානි ච හොන්තීති ඉදමෙත්ථ පාළිවවත්ථානං.

අත්ථවිනිච්ඡයෙ පනෙත්ථ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නසඞ්ඛාතා තයො අද්ධා පවත්තිවාරෙ විය චුතිපටිසන්ධිවසෙන න ලබ්භන්ති. පවත්තෙ චිත්තක්ඛණවසෙනෙව ලබ්භන්ති. තෙනෙවෙත්ථ ‘යො රූපක්ඛන්ධං පරිජානාති, සො වෙදනාක්ඛන්ධං පරිජානාතී’තිආදීසු පුච්ඡාසු ‘ආමන්තා’ති විස්සජ්ජනං කතං. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණස්මිඤ්හි නිබ්බානාරම්මණෙන චිත්තෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු පරිඤ්ඤාකිච්චනිබ්බත්තියා යං කිඤ්චි එකං ඛන්ධං පරිජානන්තො ඉතරම්පි පරිජානාතීති වුච්චති. එවමෙත්ථ ‘පරිජානාතී’ති පඤ්හෙසු අනුලොමනයෙ පරිඤ්ඤාකිච්චස්ස මත්ථකප්පත්තං අග්ගමග්ගසමඞ්ගිං සන්ධාය ‘ආමන්තා’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පටිලොමනයෙ පන ‘න පරිජානාතී’ති පඤ්හෙසු පුථුජ්ජනාදයො සන්ධාය ‘ආමන්තා’ති වුත්තං. ‘පරිජානිත්ථා’ති ඉමස්මිං පන අතීතකාලවාරෙ මග්ගානන්තරඅග්ගඵලෙ ඨිතොපි පරිඤ්ඤාකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා පරිජානිත්ථයෙව නාම.

209. යො රූපක්ඛන්ධං පරිජානාති, සො වෙදනාක්ඛන්ධං පරිජානිත්ථාති පඤ්හෙන අග්ගමග්ගසමඞ්ගිං පුච්ඡති. යස්මා පනෙස ඛන්ධපඤ්චකං පරිජානාතියෙව නාම, න තාව නිට්ඨිතපරිඤ්ඤාකිච්චො; තස්මා ‘නො’ති පටිසෙධො කතො. දුතියපඤ්හෙ පන පරිජානිත්ථාති අරහන්තං පුච්ඡති. යස්මා පනෙසො නිට්ඨිතපරිඤ්ඤාකිච්චො. නත්ථි තස්ස පරිඤ්ඤෙය්යං නාම; තස්මා ‘නො’ති පටිසෙධො කතො. පටිලොමනයවිස්සජ්ජනෙ පනෙත්ථ අරහා රූපක්ඛන්ධං න පරිජානාතීති අරහතො පරිඤ්ඤාය අභාවෙන වුත්තං. අග්ගමග්ගසමඞ්ගී වෙදනාක්ඛන්ධං න පරිජානිත්ථාති අරහත්තමග්ගට්ඨස්ස අනිට්ඨිතපරිඤ්ඤාකිච්චතාය වුත්තං. න කෙවලඤ්ච වෙදනාක්ඛන්ධමෙව, එකධම්මම්පි සො න පරිජානිත්ථෙව. ඉදං පන පුච්ඡාවසෙන වුත්තං. නො ච රූපක්ඛන්ධන්ති ඉදම්පි පුච්ඡාවසෙනෙව වුත්තං. අඤ්ඤම්පි පන සො ඛන්ධං පරිජානාති.

210-211. යො රූපක්ඛන්ධං පරිජානාති, සො වෙදනාක්ඛන්ධං පරිජානිස්සතීති එත්ථ යස්මා මග්ගට්ඨපුග්ගලො එකචිත්තක්ඛණිකො, තස්මා සො පරිජානිස්සතීති සඞ්ඛං න ගච්ඡති. තෙන වුත්තං ‘නො’ති. තෙ රූපක්ඛන්ධඤ්ච නපරිජානිත්ථාති පුච්ඡාසභාගෙන වුත්තං, න පරිජානිංසූති පනෙත්ථ අත්ථො. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති.

පරිඤ්ඤාවාරවණ්ණනා.

ඛන්ධයමකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.