📜

3. ආයතනයමකං

1. පණ්ණත්තිඋද්දෙසවාරවණ්ණනා

1-9. ඉදානි මූලයමකෙ දෙසිතෙයෙව කුසලාදිධම්මෙ ආයතනවසෙනාපි සඞ්ගණ්හිත්වා ඛන්ධයමකානන්තරං දෙසිතස්ස ආයතනයමකස්ස වණ්ණනා හොති. තත්ථ ඛන්ධයමකෙ වුත්තනයෙනෙව පාළිවවත්ථානං වෙදිතබ්බං. යථෙව හි තත්ථ පණ්ණත්තිවාරො, පවත්තිවාරො, පරිඤ්ඤාවාරොති තයො මහාවාරා හොන්ති, තථා ඉධාපි. වචනත්ථොපි නෙසං තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉධාපි ච පණ්ණත්තිවාරො උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා වවත්ථිතො. ඉතරෙ නිද්දෙසවසෙනෙව. ‘තත්ථ ද්වාදසායතනානී’ති පදං ආදිං කත්වා යාව නායතනා න මනොති, තාව පණ්ණත්තිවාරස්ස උද්දෙසවාරො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ද්වාදසායතනානීති අයං යමකවසෙන පුච්ඡිතබ්බානං ආයතනානං උද්දෙසො. චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මායතනන්ති තෙසඤ්ඤෙව පභෙදතො නාමවවත්ථානං. යමකවසෙන පුච්ඡාසුඛත්ථඤ්චෙත්ථ පඨමං පටිපාටියා අජ්ඣත්තරූපායතනානි වුත්තානි. පච්ඡා බාහිරරූපායතනානි. පරියොසානෙ මනායතනධම්මායතනානි.

යථා පන හෙට්ඨා ඛන්ධවසෙන, එවමිධ ඉමෙසං ආයතනානං වසෙන පදසොධනවාරො, පදසොධනමූලචක්කවාරො, සුද්ධායතනවාරො, සුද්ධායතනමූලචක්කවාරොති, චත්තාරොව නයවාරා හොන්ති. එකෙකො චෙත්ථ අනුලොමපටිලොමවසෙන දුවිධොයෙව. තෙසමත්ථො තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා පන ඛන්ධයමකෙ පදසොධනවාරස්ස අනුලොමවාරෙ ‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධො රූප’න්තිආදීනි පඤ්ච යමකානි, තථා ඉධ ‘චක්ඛු, චක්ඛායතනං; චක්ඛායතනං; චක්ඛූ’තිආදීනි ද්වාදස. පටිලොමවාරෙපි ‘න චක්ඛු, න චක්ඛායතනං; න චක්ඛායතනං, න චක්ඛූ’තිආදීනි ද්වාදස , පදසොධනමූලචක්කවාරස්ස පනෙත්ථ අනුලොමවාරෙ එකෙකායතනමූලකානි එකාදස එකාදස කත්වා ද්වත්තිංසසතං යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ද්වත්තිංසසතමෙව. සුද්ධායතනවාරස්සාපි අනුලොමවාරෙ ද්වාදස, පටිලොමවාරෙ ද්වාදස, සුද්ධායතනමූලචක්කවාරස්සාපි අනුලොමවාරෙ එකෙකායතනමූලකානි එකාදස එකාදස කත්වා ද්වත්තිංසසතං යමකානි. පටිලොමවාරෙපි ද්වත්තිංසසතමෙවාති එවමිධ ඡසත්තතාධිකෙහි පඤ්චහි යමකසතෙහි, ද්විපඤ්ඤාසාධිකෙහි එකාදසහි පුච්ඡාසතෙහි, චතුරාධිකෙහි තෙවීසාය අත්ථසතෙහි ච පටිමණ්ඩිතො පණ්ණත්තිවාරස්ස උද්දෙසවාරො වෙදිතබ්බො.

පණ්ණත්තිඋද්දෙසවාරවණ්ණනා.

1. පණ්ණත්තිනිද්දෙසවාරවණ්ණනා

10-17. නිද්දෙසවාරෙ පන හෙට්ඨා ඛන්ධයමකස්ස පණ්ණත්තිවාරනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤත්ර විසෙසා. තත්රායං විසෙසො – දිබ්බචක්ඛූති දුතියවිජ්ජාඤාණං. පඤ්ඤාචක්ඛූති තතියවිජ්ජාඤාණං. දිබ්බසොතන්ති දුතියඅභිඤ්ඤාඤාණං. තණ්හාසොතන්ති තණ්හාව. අවසෙසො කායොති නාමකායො, රූපකායො, හත්ථිකායො, අස්සකායොති එවමාදි. අවසෙසං රූපන්ති රූපායතනතො සෙසං භූතුපාදායරූපඤ්චෙව පියරූපසාතරූපඤ්ච. සීලගන්ධොතිආදීනි වායනට්ඨෙන සීලාදීනංයෙව නාමානි. අත්ථරසොතිආදීනිපි සාධුමධුරට්ඨෙන අත්ථාදීනඤ්ඤෙව නාමානි. අවසෙසො ධම්මොති පරියත්තිධම්මාදිඅනෙකප්පභෙදොති අයමෙත්ථ විසෙසො.

පණ්ණත්තිනිද්දෙසවාරවණ්ණනා.

2. පවත්තිවාරවණ්ණනා

18-21. ඉධාපි ච පවත්තිවාරස්ස උප්පාදවාරාදීසු තීසු අන්තරවාරෙසු එකෙකස්මිං ඡළෙව කාලභෙදා. තෙසං එකෙකස්මිං කාලෙ පුග්ගලවාරාදයො තයො වාරා. තෙ සබ්බෙපි අනුලොමපටිලොමනයවසෙන දුවිධාව හොන්ති. තත්ථ පච්චුප්පන්නකාලෙ පුග්ගලවාරස්ස අනුලොමනයෙ යථා ඛන්ධයමකෙ රූපක්ඛන්ධමූලකානි චත්තාරි, වෙදනාක්ඛන්ධමූලකානි තීණි, සඤ්ඤාක්ඛන්ධමූලකානි ද්වෙ, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධමූලකං එකන්ති අග්ගහිතග්ගහණෙන දස යමකානි හොන්ති. එවං ‘‘යස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස සොතායතනං උප්පජ්ජති; යස්ස වා පන සොතායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති; යස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ඝාණායතනං, ජිව්හායතනං, කායායතනං, රූපායතනං, සද්දායතනං, ගන්ධායතනං, රසායතනං, ඵොට්ඨබ්බායතනං, මනායතනං, ධම්මායතනං, උප්පජ්ජති; යස්ස වා පන ධම්මායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජතී’’ති එවං චක්ඛායතනමූලකානි එකාදස. ‘‘යස්ස සොතායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ඝානායතනං උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා නයෙන සොතායතනමූලකානි දස; ඝානායතනමූලකානි නව, ජිව්හායතනමූලකානි අට්ඨ; කායායතනමූලකානි සත්ත; රූපායතනමූලකානි ඡ; සද්දායතනමූලකානි පඤ්ච; ගන්ධායතනමූලකානි චත්තාරි; රසායතනමූලකානි තීණි; ඵොට්ඨබ්බායතනමූලකානි ද්වෙ; මනායතනමූලකං එකන්ති අග්ගහිතග්ගහණෙන ඡසට්ඨි යමකානි හොන්ති.

තත්ථ චක්ඛායතනමූලකෙසු එකාදසසු ‘‘යස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස සොතායතනං, ඝානායතනං, රූපායතනං, මනායතනං, ධම්මායතනං උප්පජ්ජතී’’ති ඉමානි පඤ්චෙව විස්සජ්ජිතානි. තෙසු පඨමං විස්සජ්ජෙතබ්බං තාව විස්සජ්ජිතං. දුතියං කිඤ්චාපි පඨමෙන සදිසවිස්සජ්ජනං, චක්ඛුසොතායතනානං පවත්තිට්ඨානෙ පන ඝානායතනස්ස න එකන්තෙන පවත්තිතො ‘‘කථං නු ඛො එතං විස්සජ්ජෙතබ්බ’’න්ති විමතිනිවාරණත්ථං විස්සජ්ජිතං. රූපායතනමනායතනධම්මායතනෙහි සද්ධිං තීණි යමකානි අසදිසවිස්සජ්ජනත්තා විස්සජ්ජිතානි. සෙසෙසු ජිව්හායතනකායායතනෙහි තාව සද්ධිං ද්වෙ යමකානි පුරිමෙහි ද්වීහි සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනානි. සද්දායතනස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙ අනුප්පත්තිතො තෙන සද්ධිං යමකස්ස විස්සජ්ජනමෙව නත්ථි. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනෙහිපි සද්ධිං තීණි යමකානි පුරිමෙහි ද්වීහි සදිසවිස්සජ්ජනානෙව හොන්තීති තන්තියා ලහුභාවත්ථං සඞ්ඛිත්තානි. සොතායතනමූලකෙසු යං ලබ්භති , තං පුරිමෙහි සදිසවිස්සජ්ජනමෙවාති එකම්පි පාළිං නාරුළ්හං. ඝානායතනමූලකෙසු රූපායතනෙන සද්ධිං එකං, මනායතනධම්මායතනෙහි සද්ධිං ද්වෙති තීණි යමකානි පාළිං ආරුළ්හානි. සෙසානි ඝානායතනයමකෙන සදිසවිස්සජ්ජනත්තා නාරුළ්හානි. තථා ජිව්හායතනකායායතනමූලකානි. රූපායතනමූලකෙසු මනායතනධම්මායතනෙහි සද්ධිං ද්වෙයෙව විස්සජ්ජිතානි. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙහි පන සද්ධිං තීණි රූපායතනමනායතනෙහි සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනානි. යථෙව හෙත්ථ ‘‘සරූපකානං අචිත්තකාන’’න්තිආදි වුත්තං, තථා ඉධාපි ‘‘සරූපකානං අගන්ධකානං, අරසකානං අඵොට්ඨබ්බකාන’’න්ති යොජනා වෙදිතබ්බා. ගන්ධාදීනි චෙත්ථ ආයතනභූතානෙව අධිප්පෙතානි. තස්මා ‘‘සරූපකානං සගන්ධායතනාන’’න්ති ආයතනවසෙනෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

සද්දායතනමූලකානි අත්ථාභාවතො පාළිං නාරුළ්හානෙව. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බමූලකානි චත්තාරි තීණි ද්වෙ ච හෙට්ඨිමෙහි සදිසවිස්සජ්ජනත්තා පාළිං නාරුළ්හානි. මනායතනමූලකං විස්සජ්ජිතමෙවාති එවමෙතානි පච්චුප්පන්නකාලෙ පුග්ගලවාරස්ස අනුලොමනයෙ කතිපයයමකවිස්සජ්ජනෙනෙව ඡසට්ඨියමකානි විස්සජ්ජිතානි නාම හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. යථා ච පුග්ගලවාරෙ, එවං ඔකාසවාරෙපි පුග්ගලොකාසවාරෙපි ඡසට්ඨීති පච්චුප්පන්නකාලෙ තීසු වාරෙසු අනුලොමනයෙ අට්ඨනවුතිසතං යමකානි හොන්ති. යථා ච අනුලොමනයෙ, එවං පටිලොමනයෙපීති සබ්බානිපි පච්චුප්පන්නකාලෙ ඡන්නවුතාධිකානි තීණි යමකසතානි හොන්ති. තෙසු ද්වානවුතාධිකානි සත්ත පුච්ඡාසතානි, චතුරාසීතාධිකානි ච පන්නරස අත්ථසතානි හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. එවං සෙසෙසුපි පඤ්චසු කාලභෙදෙසූති සබ්බානිපි ඡසත්තතාධිකානි තෙවීසති යමකසතානි. තතො දිගුණා පුච්ඡා, තතො දිගුණා අත්ථාති ඉදමෙත්ථ උප්පාදවාරෙ පාළිවවත්ථානං. නිරොධවාරඋප්පාදනිරොධවාරෙසුපි එසෙව නයොති. සබ්බස්මිම්පි පවත්තිවාරෙ අට්ඨවීසානි එකසත්තති යමකසතානි. තතො දිගුණා පුච්ඡා, තතො දිගුණා අත්ථා වෙදිතබ්බා. පාළි පන මනායතනං ධම්මායතනඤ්ච එකසදිසං, නානං නත්ථි. උපරි පන ‘‘වාරසඞ්ඛෙපො හොතී’’තිආදීනි වත්වා තත්ථ තත්ථ සඞ්ඛිත්තා. තස්මා යං තත්ථ තත්ථ සඞ්ඛිත්තං, තං සබ්බං අසම්මුය්හන්තෙහි සල්ලක්ඛෙතබ්බං.

අත්ථවිනිච්ඡයෙ පනෙත්ථ ඉදං නයමුඛං. සචක්ඛුකානං අසොතකානන්ති අපායෙ ජාතිබධිරඔපපාතිකං සන්ධාය වුත්තං. සො හි සචක්ඛුකො අසොතකො හුත්වා උපපජ්ජති. යථාහ – ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි අපරානි දසායතනානි පාතුභවන්ති. ඔපපාතිකානං පෙතානං , ඔපපාතිකානං අසුරානං, ඔපපාතිකානං තිරච්ඡානගතානං, ඔපපාතිකානං නෙරයිකානං; ජච්චබධිරානං උපපත්තික්ඛණෙ දසායතනානි පාතුභවන්ති, චක්ඛායතනං රූපඝානගන්ධජිව්හාරසකායඵොට්ඨබ්බායතනං මනායතනං ධම්මායතන’’න්ති. සචක්ඛුකානං සසොතකානන්ති සුගතිදුග්ගතීසු පරිපුණ්ණායතනෙ ච ඔපපාතිකෙ රූපීබ්රහ්මානො ච සන්ධාය වුත්තං. තෙ හි සචක්ඛුකා සසොතකා හුත්වා උපපජ්ජන්ති. යථාහ – ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති; කාමාවචරානං දෙවානං, පඨමකප්පිකානං මනුස්සානං, ඔපපාතිකානං පෙතානං, ඔපපාතිකානං අසුරානං, ඔපපාතිකානං තිරච්ඡානගතානං, ඔපපාතිකානං නෙරයිකානං, පරිපුණ්ණායතනානං. රූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති, චක්ඛායතනං රූපසොතමනායතනං ධම්මායතන’’න්ති.

අඝානකානන්ති බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදයො සන්ධාය වුත්තං. තෙ හි සචක්ඛුකා අඝානකා හුත්වා උපපජ්ජන්ති. කාමධාතුයං පන අඝානකො ඔපපාතිකො නත්ථි. යදි භවෙය්ය ‘‘කස්සචි අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වෙදය්ය. යො ගබ්භසෙය්යකො පන අඝානකො සියා, සො ‘‘සචක්ඛුකාන’’න්ති වචනතො ඉධ අනධිප්පෙතො. සචක්ඛුකානං සඝානකානන්ති ජච්චබධිරම්පි පරිපුණ්ණායතනම්පි ඔපපාතිකං සන්ධාය වුත්තං. සඝානකානං අචක්ඛුකානන්ති ජච්චන්ධම්පි ජච්චබධිරම්පි ඔපපාතිකං සන්ධාය වුත්තමෙව. සඝානකානං සචක්ඛුකානන්ති පරිපුණ්ණායතනමෙව ඔපපාතිකං සන්ධාය වුත්තං.

සරූපකානං අචක්ඛුකානන්ති එත්ථ ජච්චන්ධජච්චබධිරඔපපාතිකෙසු අඤ්ඤතරොපි ගබ්භසෙය්යකොපි ලබ්භතියෙව. සචිත්තකානං අචක්ඛුකානන්ති එත්ථ හෙට්ඨා වුත්තෙහි ජච්චන්ධාදීහි තීහි සද්ධිං අරූපිනොපි ලබ්භන්ති. අචක්ඛුකානන්ති එත්ථ පුරිමපදෙ වුත්තෙහි චතූහි සද්ධිං අසඤ්ඤසත්තාපි ලබ්භන්ති. සරූපකානං අඝානකානන්ති එත්ථ ගබ්භසෙය්යකා ච අසඤ්ඤසත්තා ච සෙසරූපීබ්රහ්මානො ච ලබ්භන්ති. සචිත්තකානං අඝානකානන්ති එත්ථ ගබ්භසෙය්යකා ච රූපාරූපබ්රහ්මානො ච ලබ්භන්ති. අචිත්තකානං අරූපකානන්තිපදෙසු පන එකවොකාරචතුවොකාරසත්තාව ලබ්භන්තීති ඉමිනා නයෙන සබ්බෙසු පුග්ගලවාරෙසු පුග්ගලවිභාගො වෙදිතබ්බො.

22-254. ඔකාසවාරෙ යත්ථ චක්ඛායතනන්ති රූපීබ්රහ්මලොකං පුච්ඡති. තෙනෙව ආමන්තාති වුත්තං . තස්මිඤ්හි තලෙ නියමතො තානි ආයතනානි පටිසන්ධියං උප්පජ්ජන්ති. ඉදමෙත්ථ නයමුඛං. ඉමිනා නයමුඛෙන සකලෙපි පවත්තිවාරෙ අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරිඤ්ඤාවාරො ඛන්ධයමකෙ වුත්තනයොයෙවාති.

පවත්තිවාරවණ්ණනා.

ආයතනයමකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.