📜

7. අනුසයයමකං

පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරවණ්ණනා

1. ඉදානි තෙසඤ්ඤෙව මූලයමකෙ දෙසිතානං කුසලාදිධම්මානං ලබ්භමානවසෙන එකදෙසං සඞ්ගණ්හිත්වා සඞ්ඛාරයමකානන්තරං දෙසිතස්ස අනුසයයමකස්ස අත්ථවණ්ණනා හොති. තත්ථ පාළිවවත්ථානං තාව වෙදිතබ්බං – ඉමස්මිඤ්හි අනුසයයමකෙ ඛන්ධයමකාදීසු විය දෙසනං අකත්වා අඤ්ඤෙන නයෙන පාළිදෙසනා කතා. කථං? පඨමං තාව පරිච්ඡෙදතො, උද්දෙසතො, උප්පත්තිට්ඨානතොති තීහාකාරෙහි අනුසයෙ ගහාපෙතුං පරිච්ඡෙදවාරො, පරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරො, උප්පත්තිට්ඨානවාරොති, තයො වාරා දෙසිතා. තතො සත්තන්නං මහාවාරානං වසෙන අනුසයෙ යොජෙත්වා යමකදෙසනා කතා. තත්ථ සත්තානුසයාති අයං ‘‘සත්තෙව, න තතො උද්ධං, න හෙට්ඨා’’ති ගණනපරිච්ඡෙදෙන පරිච්ඡින්දිත්වා අනුසයානං දෙසිතත්තා පරිච්ඡෙදවාරො නාම. කාමරාගානුසයො…පෙ… අවිජ්ජානුසයොති අයං පරිච්ඡෙදවාරෙන පරිච්ඡින්නානං නාමමත්තං උද්දිසිත්වා ‘‘ඉමෙ නාම තෙ’’ති දෙසිතත්තා පරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරො නාම. කත්ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙති…පෙ… එත්ථ අවිජ්ජානුසයො අනුසෙතීති අයං ‘‘ඉමෙසු නාම ඨානෙසු ඉමෙ අනුසයා අනුසෙන්ති’’ති එවං තෙසංයෙව උප්පත්තිට්ඨානස්ස දෙසිතත්තා උප්පත්තිට්ඨානවාරො නාම.

යෙසං පන සත්තන්නං මහාවාරානං වසෙන අනුසයෙ යොජෙත්වා යමකදෙසනා කතා, තෙසං ඉමානි නාමානි – අනුසයවාරො, සානුසයවාරො, පජහනවාරො, පරිඤ්ඤාවාරො, පහීනවාරො, උප්පජ්ජනවාරො ධාතුවාරොති. තෙසු පඨමො අනුසයවාරො. සො අනුලොමපටිලොමනයවසෙන දුවිධො හොති.

තත්ථ අනුලොමනයෙ ‘‘යස්ස අනුසෙති, යත්ථ අනුසෙති, යස්ස යත්ථ අනුසෙතී’’ති පුග්ගලොකාසතදුභයවසෙන තයො අන්තරවාරා හොන්ති. තෙසු පඨමෙ පුග්ගලවාරෙ ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්ස පටිඝානුසයො අනුසෙති; යස්ස වා පන පටිඝානුසයො අනුසෙති, තස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති; යස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්ස මානානුසයො, දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ්ජානුසයො අනුසෙති. යස්ස වා පන අවිජ්ජානුසයො අනුසෙති, තස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙතී’’ති කාමරාගානුසයමූලකානි ඡ යමකානි. පුන අගහිතග්ගහණවසෙන පටිඝානුසයමූලකානි පඤ්ච, මානානුසයමූලකානි චත්තාරි, දිට්ඨානුසයමූලකානි තීණි, විචිකිච්ඡානුසයමූලකානි ද්වෙ, භවරාගානුසයමූලකං එකන්ති එවං සබ්බානිපි එකමූලකානි එකවීසති. පුන ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො ච පටිඝානුසයො ච අනුසෙන්තී’’ති එවං ආගතානි දුකමූලකානි පඤ්ච, තිකමූලකානි චත්තාරි, චතුක්කමූලකානි තීණි, පඤ්චකමූලකානි ද්වෙ, ඡක්කමූලකං එකන්ති අපරානිපි පන්නරස හොන්ති. තානි පුරිමෙහි එකවීසතියා සද්ධිං ඡත්තිංසාති පුග්ගලවාරෙ ඡත්තිංස යමකානි. තථා ඔකාසවාරෙ, තථා පුග්ගලොකාසවාරෙති සබ්බානිපි අනුලොමනයෙ අට්ඨසතං යමකානි. තථා පටිලොමනයෙති අනුසයවාරෙ සොළසාධිකානි ද්වෙ යමකසතානි, තතො දිගුණා පුච්ඡා, තතො දිගුණා අත්ථා ච වෙදිතබ්බා. යථා චෙත්ථ, එවං සානුසයවාරො, පජහනවාරො, පරිඤ්ඤාවාරො, පහීනවාරො, උප්පජ්ජනවාරොති ඉමෙසම්පි පඤ්චන්නං වාරානං, එකෙකස්මිං යමකගණනා; යමකදිගුණා පුච්ඡා, පුච්ඡාදිගුණා ච අත්ථා වෙදිතබ්බා. අයං පනෙත්ථ පුරිමෙසු තීසු වාරෙසු විසෙසො. ඔකාසවාරෙ ‘‘යත්ථ තත්ථා’’ති අවත්වා යතො තතොති නිස්සක්කවචනෙන දෙසනා කතා. සෙසං තාදිසමෙව.

යො පනායං සබ්බපච්ඡිමො ධාතුවාරො නාම, සො පුච්ඡාවාරො, විස්සජ්ජනාවාරොති ද්විධා ඨිතො. තස්ස පුච්ඡාවාරෙ කාමධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්සාති වත්වා ‘‘කාමධාතුං වා පන උපපජ්ජන්තස්ස කාමධාතුයා චුතස්සා’’ති න වුත්තං. කිං කාරණා? අත්ථවිසෙසාභාවතො. ද්වෙපි හි එතා පුච්ඡා එකත්ථායෙව, තස්මා එකෙකස්මා යමකා එකෙකමෙව පුච්ඡං පුච්ඡිත්වා සබ්බපුච්ඡාවසානෙ පුච්ඡානුක්කමෙනෙව ‘‘කාමධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස කස්සචි සත්ත අනුසයා අනුසෙන්තී’’තිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජනං කතං.

තත්ථ ‘‘කාමධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස, රූපධාතුං, අරූපධාතුං, නකාමධාතුං, නරූපධාතුං නඅරූපධාතුං , උපපජ්ජන්තස්සා’’ති ඡ සුද්ධිකපුච්ඡා; ‘‘නකාමධාතුං, නඅරූපධාතුං, නරූපධාතුං; නඅරූපධාතුං, නකාමධාතුං, නරූපධාතුං, උපපජ්ජන්තස්සා’’ති තිස්සො මිස්සකා පුච්ඡා චාති කාමධාතුමූලකා නව අනුලොමපුච්ඡා හොන්ති. තථා රූපධාතුමූලකා නව, අරූපධාතුමූලකා නවාති සත්තවීසති අනුලොමපුච්ඡා හොන්ති. තථා නකාමධාතුනරූපධාතුනඅරූපධාතුමූලකා සත්තවීසති පටිලොමපුච්ඡා. පුන ‘‘නකාමධාතුයා, නඅරූපධාතුයා, නරූපධාතුයා, නඅරූපධාතුයා, නකාමධාතුයා, නඅරූපධාතුයා’’ති සත්තවීසති දුකමූලකා පුච්ඡාති සබ්බාපි සම්පිණ්ඩිතා එකාසීති පුච්ඡා හොන්ති. තාසං වසෙනෙත්ථ විස්සජ්ජනං කතන්ති ඉදං ධාතුවාරෙ පාළිවවත්ථානං. එවං තාව සකලෙපි අනුසයයමකෙ පාළිවවත්ථානමෙතං වෙදිතබ්බං.

ආදිතො පට්ඨාය පනෙත්ථ යං යං අනුත්තානං, තත්ථ තත්ථ අයං විනිච්ඡයකථා – අනුසයාති කෙනට්ඨෙන අනුසයා? අනුසයනට්ඨෙන. කො එස අනුසයනට්ඨො නාමාති? අප්පහීනට්ඨො. එතෙ හි අප්පහීනට්ඨෙන තස්ස තස්ස සන්තානෙ අනුසෙන්ති නාම, තස්මා අනුසයාති වුච්චන්ති. අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. අථාපි සියා – අනුසයනට්ඨො නාම අප්පහීනාකාරො. අප්පහීනාකාරො ච උප්පජ්ජතීති වත්තුං න යුජ්ජති, තස්මා න අනුසයා උප්පජ්ජන්තීති . තත්රිදං පටිවචනං – අප්පහීනාකාරො අනුසයො, අනුසයොති පන අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතකිලෙසො වුච්චති. සො චිත්තසම්පයුත්තො සාරම්මණො සප්පච්චයට්ඨෙන සහෙතුකො එකන්තාකුසලො අතීතොපි හොති අනාගතොපි පච්චුප්පන්නොපි, තස්මා උප්පජ්ජතීති වත්තුං යුජ්ජති.

තත්රිදං පමාණං – අභිධම්මෙ තාව කථාවත්ථුස්මිං (කථා. 554 ආදයො) ‘‘අනුසයා අබ්යාකතා, අනුසයා අහෙතුකා, අනුසයා චිත්තවිප්පයුත්තා’’ති සබ්බෙ වාදා පටිසෙධිතා. පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 3.21) ‘‘පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති පුච්ඡං කත්වා අනුසයානං පච්චුප්පන්නභාවස්ස අත්ථිතාය ‘‘ථාමගතානුසයං පජහතී’’ති වුත්තං. ධම්මසඞ්ගහෙ පන මොහස්ස පදභාජනෙ ‘‘අවිජ්ජානුසයො අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං, අයං තස්මිං සමයෙ මොහො හොතී’’ති (ධ. ස. 390) අකුසලචිත්තෙන සද්ධිං අවිජ්ජානුසයස්ස උප්පන්නභාවො වුත්තො. ඉමස්මිංයෙව අනුසයයමකෙ සත්තන්නං මහාවාරානං අඤ්ඤතරස්මිං උප්පජ්ජනවාරෙ ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතී’’තිආදි වුත්තං. තස්මා ‘‘අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තී’’ති යං වුත්තං, තං ඉමිනා තන්තිප්පමාණෙන සුවුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යම්පි ‘‘චිත්තසම්පයුත්තො සාරම්මණො’’තිආදි වුත්තං, තම්පි සුවුත්තමෙව. අනුසයො හි නාමෙස පරිනිප්ඵන්නො චිත්තසම්පයුත්තො අකුසලධම්මොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. කාමරාගානුසයොතිආදීසු කාමරාගො ච සො අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයො චාති කාමරාගානුසයො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරවණ්ණනා.

උප්පත්තිට්ඨානවාරවණ්ණනා

2. ඉදානි තෙසං උප්පත්තිට්ඨානං පකාසෙතුං කත්ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙතීතිආදිමාහ. තත්ථ කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසූති කාමාවචරභූමියං සුඛාය ච උපෙක්ඛාය චාති ද්වීසු වෙදනාසු. එත්ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙතීති ඉමාසු ද්වීසු වෙදනාසු උප්පජ්ජති. සො පනෙස අකුසලවෙදනාසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන චාති ද්වීහාකාරෙහි අනුසෙති. අකුසලාය සුඛාය වෙදනාය චෙව උපෙක්ඛාය වෙදනාය ච සහජාතොපි හුත්වා උප්පජ්ජති. තා වෙදනා ආරම්මණං කත්වාපි උප්පජ්ජතීති අත්ථො. අවසෙසා පන කාමාවචරකුසලවිපාකකිරියවෙදනා ආරම්මණමෙව කත්වා උප්පජ්ජති. කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසයමානො චෙස තාහි වෙදනාහි සම්පයුත්තෙසු සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙසුපි අනුසෙතියෙව. න හි සක්කා වෙදනාසු අනුසයමානෙන තංසම්පයුත්තෙහි සඤ්ඤාදීහි සද්ධිං අසහජාතෙන වා භවිතුං, තංසම්පයුත්තෙ වා සඤ්ඤාදයො ආරම්මණං අකත්වා උප්පජ්ජිතුං. එවං සන්තෙපි පන යස්මා ඉමා ද්වෙ වෙදනාව සාතසන්තසුඛත්තා අස්සාදට්ඨෙන කාමරාගානුසයස්ස උප්පත්තියා සෙසසම්පයුත්තධම්මෙසු පධානා, තස්මා ‘‘ද්වීසු වෙදනාසු එත්ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙතී’’ති වුත්තං, ඔළාරිකවසෙන හි බොධනෙය්යෙ සුඛං බොධෙතුන්ති.

නනු චෙස ආරම්මණවසෙන අනුසයමානො න කෙවලං ඉමාසු ද්වීසු වෙදනාසු චෙව වෙදනාසම්පයුත්තධම්මෙසු ච අනුසෙති, ඉට්ඨෙසු පන රූපාදීසුපි අනුසෙතියෙව. වුත්තම්පි චෙතං විභඞ්ගප්පකරණෙ (විභ. 816) ‘‘යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථ සත්තානං කාමරාගානුසයො අනුසෙතී’’ති ඉමස්මිම්පි පකරණෙ අනුසයවාරස්ස පටිලොමනයෙ වුත්තං. ‘‘යත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති තත්ථ දිට්ඨානුසයො නානුසෙතීති දුක්ඛාය වෙදනාය රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති, නො ච තත්ථ දිට්ඨානුසයො නානුසෙති. අපරියාපන්නෙ එත්ථ කාමරාගානුසයො ච නානුසෙති, දිට්ඨානුසයො ච නානුසෙතී’’ති. එත්ථ හි දුක්ඛවෙදනාය චෙව රූපධාතුආදීසු ච නානුසෙතීති වුත්තත්තා සසම්පයුත්තධම්මං දුක්ඛවෙදනං සඔකාසෙ රූපාරූපාවචරධම්මෙ නව ච, ලොකුත්තරධම්මෙ ඨපෙත්වා අවසෙසෙසු රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙසු අනුසෙතීති වුත්තං හොති. තං ඉධ කස්මා න වුත්තන්ති? අනොළාරිකත්තා. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන හි වෙදනානඤ්ඤෙව ඔළාරිකත්තා ඉමෙසං පන අනොළාරිකත්තා එතෙසු රූපාදීසු අනුසෙතීති න වුත්තං, අත්ථතො පන ලබ්භති. තස්මා එතෙසුපි කාමරාගානුසයො අනුසෙතියෙවාති වෙදිතබ්බො. න හි සත්ථා සබ්බං සබ්බත්ථ කථෙති. බොධනෙය්යසත්තානං පන වසෙන කත්ථචි යං ලබ්භති, තං සබ්බං කථෙති, කත්ථචි න කථෙති. තථා හි අනෙන කත්ථචි දිට්ඨානුසයො අනුසෙතීති පුච්ඡිත්වා ‘‘සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු එත්ථ දිට්ඨානුසයො අනුසෙතී’’ති යං ලබ්භති තං සබ්බං කථිතං. අපරස්මිං ඨානෙ විස්සජ්ජන්තෙන ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ විචිකිච්ඡානුසයො ච මානානුසයො ච දිට්ඨානුසයො ච අනුසෙන්ති, කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු එත්ථ විචිකිච්ඡානුසයො ච කාමරාගානුසයො ච මානානුසයො ච දිට්ඨානුසයො ච අනුසෙන්ති, දුක්ඛාය වෙදනාය එත්ථ විචිකිච්ඡානුසයො ච පටිඝානුසයො ච දිට්ඨානුසයො ච අවිජ්ජානුසයො ච අනුසෙන්තී’’ති යං ලබ්භති තං සබ්බං අකථෙත්වා රූපධාතුඅරූපධාතූහි සද්ධිං තිස්සො වෙදනාව කථිතා. වෙදනාසම්පයුත්තා පන අරූපධම්මා, සබ්බඤ්ච රූපං න කථිතං. කිඤ්චාපි න කථිතං, දිට්ඨානුසයො පනෙත්ථ අනුසෙතියෙව. එවමෙව කිඤ්චාපි ඉධ රූපාදිඉට්ඨාරම්මණං න කථිතං, කාමරාගානුසයො පනෙත්ථ අනුසෙතියෙවාති. එවං තාව කාමරාගානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

පටිඝානුසයස්ස පන ‘‘දුක්ඛාය වෙදනායා’’ති වචනතො ද්වෙ දොමනස්සවෙදනා කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා දුක්ඛවෙදනාති තිස්සො වෙදනා අනුසයනට්ඨානං. සො පනෙස දොමනස්සවෙදනාසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන චාති ද්වීහාකාරෙහි අනුසෙති. අවසෙසදුක්ඛවෙදනාය පන ආරම්මණවසෙනෙව අනුසෙති. තාසු වෙදනාසු අනුසයමානො චෙස තාහි සම්පයුත්තෙසු සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි අනුසෙතියෙව. යාය හි වෙදනාය එස සහජාතො, තංසම්පයුත්තෙහි සඤ්ඤාදීහිපි සහජාතොව. යා ච වෙදනා ආරම්මණං කරොති, තාහි සම්පයුත්තෙ සඤ්ඤාදයොපි කරොතියෙව. එවං සන්තෙපි පන යස්මා දුක්ඛවෙදනාව අසාතදුක්ඛවෙදයිතත්තා නිරස්සාදට්ඨෙන පටිඝානුසයස්ස උප්පත්තියා සෙසසම්පයුත්තධම්මෙසු අධිකා; තස්මා ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය එත්ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති වුත්තං, ඔළාරිකවසෙන හි බොධනෙය්යෙ සුඛං බොධෙතුන්ති.

නනු චෙස ආරම්මණවසෙන අනුසයමානො න කෙවලං දුක්ඛවෙදනාය චෙව තංසම්පයුත්තධම්මෙසු ච අනුසෙති, අනිට්ඨෙසු පන රූපාදීසුපි අනුසෙතියෙව? වුත්තම්පි චෙතං විභඞ්ගප්පකරණෙ (විභ. 816) ‘‘යං ලොකෙ අප්පියරූපං අසාතරූපං, එත්ථ සත්තානං පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති ඉමස්මිම්පි පකරණෙ අනුසයවාරස්ස පටිලොමනයෙ වුත්තං – ‘‘කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු එත්ථ පටිඝානුසයො නානුසෙති, නො ච තත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති. රූපධාතුයා අරූපධාතුයා අපරියාපන්නෙ එත්ථ පටිඝානුසයො ච නානුසෙති, කාමරාගානුසයො ච නානුසෙතී’’ති. එත්ථ හි ද්වීසු කාමාවචරවෙදනාසු චෙව රූපධාතුආදීසු ච නානුසෙතීති වුත්තත්තා සසම්පයුත්තධම්මා ද්වෙ වෙදනා සඔකාසෙ රූපාරූපාවචරධම්මෙ නව ච, ලොකුත්තරධම්මෙ ඨපෙත්වා අවසෙසෙසු රූපාදීසු අනුසෙතීති වුත්තං හොති . තං ඉධ කස්මා න වුත්තන්ති? අනොළාරිකත්තා. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන හි දුක්ඛවෙදනාය එව ඔළාරිකත්තා ඉමෙසං පන අනොළාරිකත්තා එතෙසු රූපාදීසු අනුසෙතීති න වුත්තං. අත්ථතො පන ලබ්භති, තස්මා එතෙසුපි පටිඝානුසයො අනුසෙතියෙවාති වෙදිතබ්බො.

කිං පන ඉතරා ද්වෙ වෙදනා ඉට්ඨාරම්මණං වා පටිඝස්ස ආරම්මණං න හොන්තීති? නො න හොන්ති. පරිහීනජ්ඣානස්ස විප්පටිසාරවසෙන සසම්පයුත්තධම්මා තා වෙදනා ආරබ්භ දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉට්ඨාරම්මණස්ස ච පටිලද්ධස්ස විපරිණාමං වා අප්පටිලද්ධස්ස අප්පටිලාභං වා සමනුස්සරතොපි දොමනස්සං උප්පජ්ජති. දොමනස්සමත්තමෙව පන තං හොති, න පටිඝානුසයො. පටිඝානුසයො හි අනිට්ඨාරම්මණෙ පටිහඤ්ඤනවසෙන උප්පන්නො ථාමගතො කිලෙසො, තස්මා එත්ථ දොමනස්සෙන සද්ධිං පටිඝො උප්පන්නොපි අත්තනො පටිඝකිච්චං අකරණභාවෙන එව පටිඝානුසයො න හොති අබ්බොහාරිකත්තං ගච්ඡති. යථා හි පාණාතිපාතචෙතනාය සද්ධිං උප්පන්නොපි බ්යාපාදො මනොකම්මං නාම න හොති අබ්බොහාරිකත්තං ගච්ඡති, එවං පටිඝානුසයො න හොති, අබ්බොහාරිකත්තං ගච්ඡති. වුත්තම්පි චෙතං එකච්චං ඉට්ඨාරම්මණං නෙක්ඛම්මසිතම්පි වා දොමනස්සං සන්ධාය ‘‘යං එවරූපං දොමනස්සං පටිඝං තෙන පජහති න තත්ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465). එවං පටිඝානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

මානානුසයස්ස පන ‘‘කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසූ’’තිආදිවචනතො ද්වෙ කාමාවචරවෙදනා රූපාරූපධාතුයො චාති ඉදං තිවිධං අනුසයනට්ඨානං. තස්ස අකුසලාසු වෙදනාසු කාමරාගානුසයස්ස විය සහජාතානුසයතා වෙදිතබ්බා. සසම්පයුත්තධම්මාසු පන සබ්බාසුපි කාමාවචරාසු සුඛඅදුක්ඛමසුඛවෙදනාසු රූපාරූපධාතූසු ච ආරම්මණවසෙනෙව අනුසෙති. අනුසයවාරස්ස පන පටිලොමනයෙ ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය අපරියාපන්නෙ එත්ථ කාමරාගානුසයො ච නානුසෙති, මානානුසයො ච නානුසෙතී’’ති වුත්තත්තා ඨපෙත්වා දුක්ඛවෙදනඤ්චෙව නවවිධං ලොකුත්තරධම්මඤ්ච සෙසරූපාරූපධම්මෙසුපි අයං අනුසෙතියෙවාති. එවං මානානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයා පන කෙවලං ලොකුත්තරධම්මෙස්වෙව නානුසෙන්ති. තෙභූමකෙසු පන සබ්බෙසුපි අනුසෙන්තියෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු එත්ථ දිට්ඨානුසයො අනුසෙති, එත්ථ විචිකිච්ඡානුසයො අනුසෙතී’’ති. තත්ථ සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසූති සංසාරවට්ටනිස්සිතට්ඨෙන සක්කායපරියාපන්නෙසු සබ්බධම්මෙසූති අත්ථො. තත්ථ පනෙතෙ පඤ්චසු චිත්තුප්පාදෙසු සහජාතානුසයනවසෙන අනුසෙන්ති. තෙ වා පන පඤ්ච චිත්තුප්පාදෙ අඤ්ඤෙ වා තෙභූමකධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ ආරම්මණානුසයනවසෙන අනුසෙන්තීති. එවං දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං අනුසයනට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

භවරාගානුසයො පන කිඤ්චාපි දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු චතූසු චිත්තෙසු උප්පජ්ජනතො සහජාතානුසයනවසෙන ‘‘කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙතී’’ති වත්තබ්බො භවෙය්ය. කාමධාතුයං පනෙස ද්වීහි වෙදනාහි සද්ධිං උප්පජ්ජමානොපි රූපාරූපාවචරධම්මමෙව පටිලභති. කාමධාතුයා පරියාපන්නං එකධම්මම්පි ආරම්මණං න කරොති, තස්මා ආරම්මණානුසයනවසෙන නියමං කත්වා ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ භවරාගානුසයො අනුසෙතී’’ති වුත්තං. අපිච රාගො නාමෙස කාමරාගභවරාගවසෙන දුවිධො. තත්ථ කාමරාගො කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙතීති වුත්තො. සචෙ පන භවරාගොපි කාමරාගො විය එවං වුච්චෙය්ය, කාමරාගෙන සද්ධිං දෙසනා සංකිණ්ණා විය භවෙය්යාති රාගකිලෙසං ද්විධා භින්දිත්වා කාමරාගතො භවරාගස්ස විසෙසදස්සනත්ථම්පි එවං දෙසනා කතාති. එවං භවරාගානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

අවිජ්ජානුසයො පන සබ්බෙසුපි තෙභූමකධම්මෙසු අනුසෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු එත්ථ අවිජ්ජානුසයො අනුසෙතී’’ති. තස්ස ද්වාදසසු චිත්තුප්පාදෙසු සහජාතානුසයතා වෙදිතබ්බා. ආරම්මණකරණවසෙන පන න කිඤ්චි තෙභූමකධම්මං ආරබ්භ න පවත්තතීති. එවං අවිජ්ජානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානං වෙදිතබ්බං. අයං තාව පරිච්ඡෙදවාරපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරඋප්පත්තිට්ඨානවාරෙසු විනිච්ඡයකථා.

උප්පත්තිට්ඨානවාරවණ්ණනා.

මහාවාරො

1. අනුසයවාරවණ්ණනා

3. සත්තන්නං පන මහාවාරානං පඨමෙ අනුසයවාරෙ යස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්ස පටිඝානුසයො අනුසෙතීති එත්ථ යදෙතං ‘‘ආමන්තා’’ති පටිවචනං දින්නං, තං දුද්දින්නං විය ඛායති. කස්මා? කාමරාගපටිඝානං එකක්ඛණෙ අනුප්පත්තිතො. යථා හි ‘‘යස්ස මනායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ධම්මායතනං උප්පජ්ජතීති ‘ආමන්තා’, අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං කායසඞ්ඛාරො ච උප්පජ්ජති, වචීසඞ්ඛාරො ච උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු මනායතනධම්මායතනානි කායසඞ්ඛාරවචීසඞ්ඛාරා ච එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජන්ති, න තථා කාමරාගපටිඝා. කාමරාගො හි අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජති. පටිඝො ද්වීසු දොමනස්සසහගතෙසූති, නත්ථි නෙසං එකක්ඛණෙ උප්පත්ති; තස්මා එත්ථ ‘නො’ති පටිසෙධො කත්තබ්බො සියා. තං අකත්වා පන ‘ආමන්තා’ති පටිවචනස්ස දින්නත්තා හෙට්ඨායමකෙසු විය එත්ථ ඛණපච්චුප්පන්නවසෙන වත්තමානවොහාරං අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤථා ගහෙතබ්බො.

කථං? අප්පහීනවසෙන. අප්පහීනතඤ්හි සන්ධාය අයං ‘‘අනුසෙතී’’ති වත්තමානවොහාරො වුත්තො, න ඛණපච්චුප්පන්නතං. යස්මා ච අප්පහීනතං සන්ධාය වුත්තො, තස්මා ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්ස පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති පුච්ඡාය යස්ස කාමරාගානුසයො අප්පහීනො, න අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතො, තස්ස පටිඝානුසයොපි අප්පහීනොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. යස්මා ච තෙසු යස්සෙකො අප්පහීනො, තස්ස ඉතරොපි අප්පහීනොව හොති, තස්මා ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං. යදි එවං, යං උපරි උප්පජ්ජනවාරෙ ‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතී’ති පුච්ඡිත්වා ‘ආමන්තා’ති වුත්තං; තත්ථ කථං අත්ථො ගහෙතබ්බොති? තත්ථාපි අප්පහීනවසෙනෙව උප්පත්තිපච්චයෙ සති උප්පත්තියා අනිවාරිතවසෙන වා. යථා හි චිත්තකම්මාදීනි ආරභිත්වා අපරිනිට්ඨිතකම්මන්තා චිත්තකාරාදයො තෙසං කම්මන්තානං අකරණක්ඛණෙපි මිත්තසුහජ්ජාදීහි දිට්ඨදිට්ඨට්ඨානෙ ‘‘ඉමෙසු දිවසෙසු කිං කරොථා’’ති වුත්තා, ‘‘චිත්තකම්මං කරොම, කට්ඨකම්මං කරොමා’’ති වදන්ති. තෙ කිඤ්චාපි තස්මිං ඛණෙ න කරොන්ති අවිච්ඡින්නකම්මන්තත්තා පන කතඛණඤ්ච කත්තබ්බඛණඤ්ච උපාදාය කරොන්තියෙව නාම හොන්ති. එවමෙව යම්හි සන්තානෙ අනුසයා අප්පහීනා, යම්හි වා පන නෙසං සන්තානෙ උප්පත්තිපච්චයෙ සති උප්පත්ති අනිවාරිතා, තත්ථ අනුප්පජ්ජනක්ඛණෙපි උප්පන්නපුබ්බඤ්චෙව කාලන්තරෙ උප්පජ්ජනකඤ්ච උපාදාය යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතියෙව නාමාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු විස්සජ්ජනෙසු එසෙව නයො. නො ච තස්සාති ඉදං අනාගාමිස්ස කාමරාගබ්යාපාදානං අනවසෙසතො පහීනත්තා වුත්තං. තිණ්ණං පුග්ගලානන්ති පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමීනං. ද්වින්නං පුග්ගලානන්ති සොතාපන්නසකදාගාමීනං. පරතොපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො.

14. ඔකාසවාරස්ස පඨමදුතියපුච්ඡාසු යස්මා කාමරාගානුසයො කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙති, පටිඝානුසයො දුක්ඛවෙදනාය; තස්මා ‘නො’ති පටිසෙධො කතො. තතියපුච්ඡායං උභින්නම්පි කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසයනතො ‘ආමන්තා’ති පටිවචනං දින්නං. රූපධාතුඅරූපධාතුයා පන මානානුසයස්ස කාමරාගානුසයෙන සද්ධිං අසාධාරණං උප්පත්තිට්ඨානං. තස්මා නො ච තත්ථ කාමරාගානුසයොති වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බෙසං උප්පත්තිට්ඨානවාරං ඔලොකෙත්වා සාධාරණාසාධාරණං උප්පත්තිට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

20. දුකමූලකපුච්ඡායං යස්මා කාමරාගපටිඝානුසයා නාපි එකස්මිං ඨානෙ උප්පජ්ජන්ති, න එකං ධම්මං ආරම්මණං කරොන්ති, තස්මා නත්ථීති පටික්ඛෙපො කතො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. යස්මිං ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා අනුසයෙය්යුං, තං ඨානමෙව නත්ථි. තස්මා ‘‘කත්ථ මානානුසයො අනුසෙතී’’ති අයං පුච්ඡා අපුච්ඡායෙවාති. අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු එසෙව නයො.

27. පුග්ගලොකාසවාරෙ චතුන්නන්ති පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමීනං.

36. පටිලොමනයෙ යස්ස කාමරාගානුසයො නානුසෙතීති අයං පුච්ඡා අනාගාමිං ගහෙත්වා පුච්ඡති.

56. ද්වින්නංපුග්ගලානං සබ්බත්ථ කාමරාගානුසයොනානුසෙතීති අනාගාමිඅරහන්තානං. කාමධාතුයා තීසු වෙදනාසූති ච වෙදනාග්ගහණෙන වෙදනාසම්පයුත්තකානම්පි තෙසං වත්ථාරම්මණානම්පීති සබ්බෙසම්පි කාමාවචරධම්මානං ගහණං වෙදිතබ්බං. අයං අනුසයවාරෙ විනිච්ඡයකථා.

අනුසයවාරවණ්ණනා.

2. සානුසයවාරවණ්ණනා

66-131. සානුසයවාරෙ පන යො කාමරාගානුසයෙන සානුසයොති යථා එකන්තරිකජරාදිරොගෙන ආබාධිකො යාව තම්හා රොගා න මුච්චති, තාව තස්ස රොගස්ස අනුප්පත්තික්ඛණෙපි සරොගොයෙව නාම හොති. එවං සසංකිලෙසස්ස වට්ටගාමිසත්තස්ස යාව අරියමග්ගෙන අනුසයා සමුග්ඝාතං න ගච්ඡන්ති, තාව තෙසං අනුසයානං අනුප්පත්තික්ඛණෙපි සානුසයොයෙව නාම හොති. එවරූපං සානුසයතං සන්ධාය ‘ආමන්තා’ති වුත්තං. සෙසමෙත්ථ අනුසයවාරසදිසමෙව.

ඔකාසවාරෙ පන ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ මානානුසයෙන සානුසයො’’ති වුත්තෙ තාසු ධාතූසු පුග්ගලස්ස සානුසයතා පඤ්ඤායෙය්ය, අනුසයස්ස උප්පත්තිට්ඨානං න පඤ්ඤායෙය්ය. අනුසයස්ස ච උප්පත්තිට්ඨානදස්සනත්ථං අයං වාරො ආරද්ධො, තස්මා තතො මානානුසයෙන සානුසයොති වුත්තං. එවඤ්හි සති තතො ධාතුද්වයතො උප්පන්නෙන මානානුසයෙන සානුසයොති අනුසයස්ස උප්පත්තිට්ඨානං දස්සිතං හොති. ඉමස්ස පන පඤ්හස්ස අත්ථෙ අවුත්තෙ ආදිපඤ්හස්ස අත්ථො පාකටො න හොතීති පඨමං න වුත්තො, තස්මා සො එවං වෙදිතබ්බො. යතො කාමරාගානුසයෙනාති යතො උප්පන්නෙන කාමරාගානුසයෙන සානුසයො, කිං සො තතො උප්පන්නෙන පටිඝානුසයෙනපි සානුසයොති? යස්මා පනෙතෙ ද්වෙ එකස්මා ඨානා නුප්පජ්ජන්ති; තස්මා ‘‘නො’’ති පටිසෙධො කතො. අරහා සබ්බත්ථාති අරහා සබ්බධම්මෙසු උප්පජ්ජනකෙන කෙනචි අනුසයෙන නිරානුසයොති. ඉමිනා අත්ථවසෙන නිප්පදෙසට්ඨානෙසු භුම්මවචනමෙව කතන්ති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති.

සානුසයවාරවණ්ණනා.

3. පජහනවාරවණ්ණනා

132-197. පජහනවාරෙ පජහතීති තෙන තෙන මග්ගෙන පහානපරිඤ්ඤාවසෙන පජහති, ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙති. ආමන්තාති අනාගාමීමග්ගට්ඨං සන්ධාය පටිවචනං. තදෙකට්ඨං පජහතීති පහානෙකට්ඨතං සන්ධාය වුත්තං. නොති අරහත්තමග්ගට්ඨං සන්ධාය පටිසෙධො.

යතො කාමරාගානුසයං පජහතීති යතො උප්පජ්ජනකං කාමරාගානුසයං පජහතීති අත්ථො. අට්ඨමකොති අරහත්තඵලට්ඨතො පට්ඨාය පච්චොරොහනගණනාය ගණියමානො සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො අට්ඨමකො නාම. දක්ඛිණෙය්යගණනාය හි අරහා අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා පඨමො, අරහත්තමග්ගට්ඨො දුතියො, අනාගාමී තතියො…පෙ… සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො අට්ඨමො. සො ඉධ ‘‘අට්ඨමකො’’ති වුත්තො. නාමසඤ්ඤායෙව වා එසා තස්සාති. අනාගාමිමග්ගසමඞ්ගිඤ්ච අට්ඨමකඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසාති සද්ධිං පුථුජ්ජනෙන සෙක්ඛාසෙක්ඛා. තෙසු හි පුථුජ්ජනො පහානපරිඤ්ඤාය අභාවෙන නප්පජහති. සෙසා තෙසං අනුසයානං පහීනත්තා. ද්වින්නං මග්ගසමඞ්ගීනන්ති ද්වෙ මග්ගසමඞ්ගිනො ඨපෙත්වාති අත්ථො. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති.

පජහනවාරවණ්ණනා.

4. පරිඤ්ඤාවාරවණ්ණනා

198-263. පරිඤ්ඤාවාරෙ පරිජානාතීති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. අයම්පි හි වාරො පජහනවාරො විය මග්ගට්ඨානඤ්ඤෙව වසෙන විස්සජ්ජිතොති.

පරිඤ්ඤාවාරවණ්ණනා.

5. පහීනවාරවණ්ණනා

264-274. පහීනවාරෙ ඵලට්ඨවසෙනෙව දෙසනා ආරද්ධා. අනාගාමිස්ස හි උභොපෙතෙ අනුසයා පහීනා, තස්මා ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං.

275-296. ඔකාසවාරෙ යත්ථ කාමරාගානුසයො පහීනො තත්ථ පටිඝානුසයො පහීනොති පුච්ඡිත්වා න වත්තබ්බො පහීනොති වා අප්පහීනොති වාති වුත්තං තං කස්මාති? උප්පත්තිට්ඨානස්ස අසාධාරණත්තා. අඤ්ඤං හි කාමරාගානුසයස්ස උප්පත්තිට්ඨානං, අඤ්ඤං පටිඝානුසයස්ස. අභාවිතමග්ගස්ස ච යත්ථ අනුසයො උප්පජ්ජති, මග්ගෙ භාවිතෙ තත්ථෙව සො පහීනො නාම හොති . තත්ථ යස්මා නෙව කාමරාගානුසයට්ඨානෙ පටිඝානුසයො උප්පජ්ජති, න පටිඝානුසයට්ඨානෙ කාමරාගානුසයො, තස්මා තත්ථ සො පහීනොති වා අප්පහීනොති වා න වත්තබ්බො. සො හි යස්මිං අත්තනො උප්පත්තිට්ඨානෙ කාමරාගානුසයො පහීනො, තස්මිං අප්පහීනත්තා තත්ථ පහීනොති න වත්තබ්බො. යං කාමරාගානුසයස්ස උප්පත්තිට්ඨානං, තස්මිං අට්ඨිතත්තා තත්ථ අප්පහීනොති න වත්තබ්බො.

යත්ථ කාමරාගානුසයො පහීනො, තත්ථ මානානුසයො පහීනොති එත්ථ පන සාධාරණට්ඨානං සන්ධාය ආමන්තාති වුත්තං. කාමරාගානුසයො හි කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙති. මානානුසයො තාසු චෙව රූපාරූපධාතූසු ච. සො ඨපෙත්වා අසාධාරණට්ඨානං සාධාරණට්ඨානෙ තෙන සද්ධිං පහීනො නාම හොති. තස්මා ‘ආමන්තා’ති වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බස්මිම්පි ඔකාසවාරෙ පහීනතා ච නවත්තබ්බතා ච වෙදිතබ්බා. ‘නත්ථී’ති ආගතට්ඨානෙසු පන හෙට්ඨා වුත්තසදිසොව විනිච්ඡයො. පුග්ගලොකාසවාරො, ඔකාසවාරගතිකොයෙව.

297-307. පටිලොමනයෙ යස්ස කාමරාගානුසයො අප්පහීනොති පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමිවසෙන පුච්ඡති. කිඤ්චාපි හි ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා පුථුජ්ජනතො පට්ඨාය යාව අනාගාමිමග්ගට්ඨා ඡන්නං පුග්ගලානං අප්පහීනා. ඉධ පන පරතො ‘‘තිණ්ණං පුග්ගලානං ද්වින්නං පුග්ගලාන’’න්තිආදිවචනතො මග්ගට්ඨා අනධිප්පෙතා, තස්මා පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමිනොව සන්ධාය ‘ආමන්තා’ති වුත්තං. ද්වින්නං පුග්ගලානන්ති සොතාපන්නසකදාගාමීනං. ඉමිනා නයෙන පුග්ගලවාරෙ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

308-329. ඔකාසවාරපුග්ගලොකාසවාරා පන හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

පහීනවාරවණ්ණනා.

6. උප්පජ්ජනවාරවණ්ණනා

330. උප්පජ්ජනවාරො අනුසයවාරසදිසොයෙව.

7. ධාතුපුච්ඡාවාරවණ්ණනා

332-340. ධාතුවාරස්ස පුච්ඡාවාරෙ තාව කති අනුසයා අනුසෙන්තීති කති අනුසයා සන්තානං අනුගතා හුත්වා සයන්ති. කති අනුසයා නානුසෙන්තීති කති අනුසයා සන්තානං න අනුගතා හුත්වා සයන්ති. කති අනුසයා භඞ්ගාති කති අනුසයා අනුසෙන්ති නානුසෙන්තීති එවං විභජිතබ්බාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං හෙට්ඨා පාළිවවත්ථානෙ වුත්තමෙව.

7. ධාතුවිස්සජ්ජනාවාරවණ්ණනා

341-349. නිද්දෙසවාරෙ පනස්ස කස්සචි සත්ත අනුසයා අනුසෙන්තීති පුථුජ්ජනවසෙන වුත්තං. කස්සචි පඤ්චාති සොතාපන්නසකදාගාමිවසෙන වුත්තං. තෙසඤ්හි දිට්ඨානුසයො ච විචිකිච්ඡානුසයො ච පහීනාති පඤ්චෙව අනුසෙන්ති. තත්ථ යථා අනුසයවාරෙ ‘‘අනුසෙන්තී’’ති පදස්ස උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො ගහිතො, එවමිධ න ගහෙතබ්බො. කස්මා? තස්මිං ඛණෙ අනුප්පජ්ජනතො. කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස හි විපාකචිත්තඤ්චෙව කම්මසමුට්ඨානරූපඤ්ච උප්පජ්ජති, අකුසලචිත්තං නත්ථි. අනුසයා ච අකුසලචිත්තක්ඛණෙ උප්පජ්ජන්ති, න විපාකචිත්තක්ඛණෙති තස්මිං ඛණෙ අනුප්පජ්ජනතො තථා අත්ථො න ගහෙතබ්බො. කථං පන ගහෙතබ්බොති? යථා ලබ්භති තථා ගහෙතබ්බො. කථඤ්ච ලබ්භති? අප්පහීනට්ඨෙන. යථා හි රාගදොසමොහානං අප්පහීනත්තා. කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගී පුග්ගලො ‘‘සරාගො සදොසො සමොහො’’ති වුච්චති, එවං මග්ගභාවනාය අප්පහීනත්තා පටිසන්ධික්ඛණෙපි තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස තෙ තෙ අනුසයා අනුසෙන්තීති වුච්චන්ති. න කෙවලඤ්ච වුච්චන්ති, අප්පහීනත්තා පන තෙ අනුසෙන්තියෙව නාමාති වෙදිතබ්බා.

අනුසයා භඞ්ගා නත්ථීති යස්ස හි යො අනුසෙති, සො අනුසෙතියෙව; යො නානුසෙති, සො නානුසෙතියෙව. අයං අනුසෙති ච නානුසෙති ච, අයං සියා අනුසෙති සියා නානුසෙතීති, එවං විභජිතබ්බො අනුසයො නාම නත්ථි. රූපධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස කස්සචි තයොති අනාගාමිවසෙන වුත්තං. තස්ස හි කාමරාගපටිඝදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයා චත්තාරොපි අනවසෙසතො පහීනා. ඉතරෙ තයොව අප්පහීනා. තෙන වුත්තං – ‘‘කස්සචි තයො අනුසයා අනුසෙන්තී’’ති.

නකාමධාතුන්ති කාමධාතුයා පටිසිද්ධත්තා සෙසා ද්වෙ ධාතුයො උපපජ්ජන්තස්සාති අත්ථො. සත්තෙවාති යස්මා අරියසාවකස්ස රූපධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුයං උපපත්ති නාම නත්ථි, පුථුජ්ජනස්සෙව හොති, තස්මා සත්තෙවාති නියමෙත්වා වුත්තං. ‘‘අරූපධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස සත්තෙවා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. රූපධාතුයා උපපත්ති නත්ථීති කස්මා නත්ථි? උපපත්තිනිප්ඵාදකස්ස රූපාවචරජ්ඣානස්ස අභාවා. සො හි සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා තං ධාතුං උපපන්නොති නාස්ස තත්ථ රූපාවචරජ්ඣානං අත්ථි. තදභාවා රූපධාතුයං උපපත්ති නත්ථීති වෙදිතබ්බා. අරූපධාතුයා චුතස්ස න කාමධාතුන්ති එත්ථ අරූපධාතුයෙව අධිප්පෙතා. ඉමිනා නයෙන සබ්බවිස්සජ්ජනෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

ධාතුවාරවණ්ණනා.

අනුසයයමකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.