📜

8. චිත්තයමකං

උද්දෙසවාරවණ්ණනා

1-62. ඉදානි තෙසඤ්ඤෙව මූලයමකෙ දෙසිතානං කුසලාදිධම්මානං ලබ්භමානවසෙන එකදෙසමෙව සඞ්ගණ්හිත්වා අනුසයයමකානන්තරං දෙසිතස්ස චිත්තයමකස්ස අත්ථවණ්ණනා හොති. තත්ථ පාළිවවත්ථානං තාව වෙදිතබ්බං. ඉමස්මිඤ්හි චිත්තයමකෙ මාතිකාඨපනං, ඨපිතමාතිකාය විස්සජ්ජනන්ති ද්වෙ වාරා හොන්ති. තත්ථ මාතිකාඨපනෙ පුග්ගලවාරො, ධම්මවාරො, පුග්ගලධම්මවාරොති ආදිතොව තයො සුද්ධිකමහාවාරා හොන්ති.

තත්ථ ‘‘යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣතී’’ති එවං පුග්ගලවසෙන චිත්තස්ස උප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනාදිභෙදං දීපෙන්තො ගතො පුග්ගලවාරො නාම. ‘‘යං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣතී’’ති එවං ධම්මවසෙනෙව චිත්තස්ස උප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනාදිභෙදං දීපෙන්තො ගතො ධම්මවාරො නාම. ‘‘යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣතී’’ති එවං උභයවසෙන චිත්තස්ස උප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනාදිභෙදං දීපෙන්තො ගතො පුග්ගලධම්මවාරො නාම. තතො ‘‘යස්ස සරාගං චිත්ත’’න්ති සොළසන්නං පදානං වසෙන අපරෙ සරාගාදිපදවිසෙසිතා සොළස පුග්ගලවාරා, සොළස ධම්මවාරා, සොළස පුග්ගලධම්මවාරාති අට්ඨචත්තාලීසං මිස්සකවාරා හොන්ති. තෙ සරාගාදිපදමත්තං දස්සෙත්වා සඞ්ඛිත්තා. තතො ‘‘යස්ස කුසලං චිත්ත’’න්තිආදිනා නයෙන ඡසට්ඨිද්විසතසඞ්ඛානං අභිධම්මමාතිකාපදානං වසෙන අපරෙ කුසලාදිපදවිසෙසිතා ඡසට්ඨිද්විසතපුග්ගලවාරා, ඡසට්ඨිද්විසතධම්මවාරා ඡසට්ඨිද්විසතපුග්ගලධම්මවාරාති අට්ඨනවුතිසත්තසතා මිස්සකවාරා හොන්ති. තෙපි කුසලාදිපදමත්තං දස්සෙත්වා සඞ්ඛිත්තායෙව. යානිපෙත්ථ සනිදස්සනාදීනි පදානි චිත්තෙන සද්ධිං න යුජ්ජන්ති, තානි මොඝපුච්ඡාවසෙන ඨපිතානි.

තෙසු පන තීසු වාරෙසු සබ්බපඨමෙ සුද්ධිකපුග්ගලමහාවාරෙ උප්පාදනිරොධකාලසම්භෙදවාරො, උප්පාදුප්පන්නවාරො, නිරොධුප්පන්නවාරො, උප්පාදවාරො, නිරොධවාරො, උප්පාදනිරොධවාරො උප්පජ්ජමානනිරොධවාරො, උප්පජ්ජමානුප්පන්නවාරො, නිරුජ්ඣමානුප්පන්නවාරො, උප්පන්නුප්පාදවාරො, අතීතානාගතවාරො, උප්පන්නුප්පජ්ජමානවාරො, නිරුද්ධනිරුජ්ඣමානවාරො, අතික්කන්තකාලවාරොති චුද්දස අන්තරවාරා. තෙසු උප්පාදවාරො, නිරොධවාරො, උප්පාදනිරොධවාරොති ඉමෙසු තීසු වාරෙසු අනුලොමපටිලොමවසෙන ඡ ඡ කත්වා අට්ඨාරස යමකානි. උප්පන්නුප්පාදවාරෙ අතීතානාගතකාලවසෙන අනුලොමතො ද්වෙ, පටිලොමතො ද්වෙති චත්තාරි යමකානි. සෙසෙසු ආදිතො නිද්දිට්ඨෙසු තීසු, අනන්තරෙ නිද්දිට්ඨෙසු තීසු; අවසානෙ නිද්දිට්ඨෙසු චතූසූති දසසු වාරෙසු අනුලොමතො එකං, පටිලොමතො එකන්ති ද්වෙ ද්වෙ කත්වා වීසති යමකානි. එවං සබ්බෙසුපි චුද්දසසු අන්තරවාරෙසු ද්වාචත්තාලීස යමකානි, චතුරාසීති පුච්ඡා අට්ඨසට්ඨිඅත්ථසතං හොති. යථා ච එකස්මිං සුද්ධිකපුග්ගලමහාවාරෙ, තථා සුද්ධිකධම්මවාරෙපි සුද්ධිකපුග්ගලධම්මවාරෙපීති තීසු මහාවාරෙසු ඡබ්බීසතියමකසතං, තතො දිගුණා පුච්ඡා, තතො දිගුණා අත්ථා ච වෙදිතබ්බා. ඉදං පන වාරත්තයං සරාගාදිවසෙන සොළසගුණං, කුසලාදිවසෙන ඡසට්ඨිද්විසතගුණං කත්වා ඉමස්මිං චිත්තයමකෙ අනෙකානි යමකසහස්සානි, තතො දිගුණා පුච්ඡා, තතො දිගුණා අත්ථා ච හොන්තීති . පාඨො පන සංඛිත්තොති. එවං තාව ඉමස්මිං චිත්තයමකෙ පාළිවවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

මාතිකාඨපනවණ්ණනා.

නිද්දෙසො

1. පුග්ගලවාරවණ්ණනා

63. ඉදානි ඨපිතානුක්කමෙන මාතිකං විස්සජ්ජෙතුං යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣතීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ උප්පජ්ජතීති උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣතීති නිරොධක්ඛණං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති. තස්ස චිත්තන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස තතො පට්ඨාය චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතීති පුච්ඡති. තෙසං චිත්තන්ති යෙසං පරිච්ඡින්නවට්ටදුක්ඛානං ඛීණාසවානං සබ්බපච්ඡිමස්ස චුතිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණො වත්තති, එතෙසං තදෙව චුතිචිත්තං උප්පාදප්පත්තතාය උප්පජ්ජති නාම, භඞ්ගං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති. ඉදානි පන භඞ්ගං පත්වා තං තෙසං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තතො අප්පටිසන්ධිකත්තා අඤ්ඤං නුප්පජ්ජිස්සති. ඉතරෙසන්ති පච්ඡිමචිත්තසමඞ්ගිං ඛීණාසවං ඨපෙත්වා අවසෙසානං සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං නිරුජ්ඣිස්සති චෙව උප්පජ්ජිස්සති චාති යං තං උප්පාදක්ඛණප්පත්තං තං නිරුජ්ඣිස්සතෙව. අඤ්ඤං පන තස්මිං වා අඤ්ඤස්මිං වා අත්තභාවෙ උප්පජ්ජිස්සති චෙව නිරුජ්ඣිස්සති ච. දුතියපුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙපි තථාරූපස්සෙව ඛීණාසවස්ස චිත්තං සන්ධාය ‘ආමන්තා’ති වුත්තං. නුප්පජ්ජති නිරුජ්ඣතීති භඞ්ගක්ඛණෙ අරහතො පච්ඡිමචිත්තම්පි සෙසානං භිජ්ජමානචිත්තම්පි. තතො පට්ඨාය පන අරහතො චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සතීති සක්කා වත්තුං උප්පජ්ජිස්සතීති පන න සක්කා. සෙසානං උප්පජ්ජිස්සතීති සක්කා වත්තුං, න නිරුජ්ඣිස්සතීති න සක්කා. තස්මා ‘නො’ති පටිසෙධො කතො. දුතියපඤ්හෙ යස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, උප්පජ්ජිස්සතීති සො පුග්ගලොයෙව නත්ථි, තස්මා නත්ථීති පටික්ඛෙපො කතො.

65-82. උප්පන්නන්ති උප්පාදසමඞ්ගිනොපෙතං නාමං. උප්පාදං පත්වා අනිරුද්ධස්සාපි. තත්ථ උප්පාදසමඞ්ගිතං සන්ධාය ‘ආමන්තා’ති, උප්පාදං පත්වා අනිරුද්ධභාවං සන්ධාය ‘‘තෙසං චිත්තං උප්පන්න’’න්ති වුත්තං. අනුප්පන්නන්ති උප්පාදං අප්පත්තං. තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථාති එත්ථාපි සබ්බෙසං තාව චිත්තං ඛණපච්චුප්පන්නමෙව හුත්වා උප්පාදක්ඛණං අතීතත්තා උප්පජ්ජිත්ථ නාම, නිරොධසමාපන්නානං නිරොධතො පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බත්තා, අසඤ්ඤසත්තානං සඤ්ඤීභවෙ උප්පන්නපුබ්බත්තා. උප්පජ්ජිත්ථ චෙව උප්පජ්ජති චාති උප්පාදං පත්තත්තා උප්පජ්ජිත්ථ, අනතීතත්තා උප්පජ්ජති නාමාති අත්ථො.

උප්පාදක්ඛණෙඅනාගතඤ්චාති උප්පාදක්ඛණෙ ච චිත්තං අනාගතඤ්ච චිත්තන්ති අත්ථො.

83. අතික්කන්තකාලවාරෙ උප්පජ්ජමානං ඛණන්ති උප්පාදක්ඛණං. තත්ථ කිඤ්චාපි උප්පාදක්ඛණො උප්පජ්ජමානො නාම න හොති, උප්පජ්ජමානස්ස පන ඛණත්තා එවං වුත්තො. ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලන්ති න චිරං වීතික්කන්තං තමෙව පන උප්පාදක්ඛණං වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලන්ති සඞ්ඛං ගච්ඡති. නිරුජ්ඣමානං ඛණන්ති නිරොධක්ඛණං. තත්ථ කිඤ්චාපි නිරොධක්ඛණො නිරුජ්ඣමානො නාම න හොති, නිරුජ්ඣමානස්ස පන ඛණත්තා එවං වුත්තො. ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලන්ති කිං තස්ස චිත්තං එවං නිරොධක්ඛණම්පි වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලං නාම හොතීති පුච්ඡති. තත්ථ යස්මා භඞ්ගක්ඛණෙ චිත්තං උප්පාදක්ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලං හොති, නිරොධක්ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලං නාම න හොති. අතීතං පන චිත්තං උභොපි ඛණෙ ඛණං වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලං නාම, තස්මා ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ චිත්තං උප්පාදක්ඛණං වීතික්කන්තං, භඞ්ගක්ඛණං අවීතික්කන්තං, අතීතං චිත්තං උප්පාදක්ඛණඤ්ච වීතික්කන්තං භඞ්ගක්ඛණඤ්ච වීතික්කන්තන්ති විස්සජ්ජනමාහ. දුතියපඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ යස්මා අතීතං චිත්තං උභොපි ඛණෙ වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලං නාම හොති, තස්මා අතීතං චිත්තන්ති වුත්තං. පටිලොමපඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ යස්මා උප්පාදක්ඛණෙ ච චිත්තං අනාගතඤ්ච චිත්තං උභොපි ඛණෙ ඛණං වීතික්කන්තං හුත්වා අතික්කන්තකාලං නාම න හොති, තෙසං ඛණානං අවීතික්කන්තත්තා. තස්මා ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ චිත්තං අනාගතං චිත්ත’’න්ති වුත්තං. දුතියවිස්සජ්ජනං පාකටමෙව.

84-113. ධම්මවාරෙපි ඉමිනාවුපායෙන සබ්බවිස්සජ්ජනෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. පුග්ගලධම්මවාරො ධම්මවාරගතිකොයෙව.

114-116. සබ්බෙපි මිස්සකවාරා යස්ස සරාගං චිත්තන්තිආදිනා නයෙන මුඛමත්තං දස්සෙත්වා සඞ්ඛිත්තා. විත්ථාරො පන නෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තෙසු පන ‘‘යස්ස සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣති; තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති එවං විත්ථාරෙතබ්බතාය පුච්ඡාව සදිසා හොති. යස්මා පන සරාගං චිත්තං පච්ඡිමචිත්තං න හොති, තස්මා ‘‘යස්ස සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣති; තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, නුප්පජ්ජිස්සතීති නො’’ති එවං විස්සජ්ජිතබ්බත්තා විස්සජ්ජනං අසදිසං හොති. තං තං තස්සා තස්සා පුච්ඡාය අනුරූපවසෙන වෙදිතබ්බන්ති.

චිත්තයමකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.