📜

2. නිද්දෙසවණ්ණනා

1. එකකනිද්දෙසවණ්ණනා

1. ඉදානි යථාඨපිතං මාතිකං ආදිතො පට්ඨාය විභජිත්වා දස්සෙතුං – කතමො ච පුග්ගලො සමයවිමුත්තොතිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. එකච්චො පුග්ගලොති එකො පුග්ගලො. කාලෙන කාලන්ති එත්ථ භුම්මවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකෙකස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. සමයෙන සමයන්ති ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. අට්ඨ විමොක්ඛෙති රූපාවචරාරූපාවචරඅට්ඨසමාපත්තියො. තාසඤ්හි පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චනතො විමොක්ඛොති නාමං. කායෙනාති විමොක්ඛසහජාතෙන නාමකායෙන. ඵුසිත්වා විහරතීති පටිලභිත්වා ඉරියති. කතමස්මිං පනෙස කාලෙ විමොක්ඛෙ ඵුසිත්වා විහරතීති? සමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුකාමස්ස හි කාලො නාම අත්ථි, අකාලො නාම අත්ථි. තත්ථ පාතොව සරීරපටිජග්ගනකාලො, වත්තකරණකාලො ච සමාපජ්ජනස්ස අකාලො නාම. සරීරං පන පටිජග්ගිත්වා වත්තං කත්වා වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස යාව පිණ්ඩාය ගමනකාලො නාගච්ඡති, එතස්මිං අන්තරෙ සමාපජ්ජනස්ස කාලො නාම.

පිණ්ඩාය ගමනකාලං පන සල්ලක්ඛෙත්වා නික්ඛන්තස්ස චෙතියවන්දනකාලො, භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතස්ස විතක්කමාළකෙ ඨානකාලො පිණ්ඩාය ගමනකාලො ගාමෙ චරණකාලො; ආසනසාලාය යාගුපානකාලො වත්තකරණකාලොති අයම්පි සමාපජ්ජනස්ස අකාලො නාම. ආසනසාලාය පන විවිත්තෙ ඔකාසෙ සති යාව භත්තකාලො නාගච්ඡති, එතස්මිම්පි අන්තරෙ සමාපජ්ජනස්ස කාලො නාම. භත්තං පන භුඤ්ජනකාලො, විහාරගමනකාලො, පත්තචීවරපටිසාමනකාලො, දිවාවත්තකරණකාලො, පරිපුච්ඡාදානකාලොති අයම්පි සමාපජ්ජනස්ස අකාලො නාම. යො අකාලො, ස්වෙව අසමයො. තං සබ්බම්පි ඨපෙත්වා අවසෙසෙ කාලෙ කාලෙ, සමයෙ සමයෙ වුත්තප්පකාරෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා විහරන්තො, ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… විහරතී’’ති වුච්චති.

අපිචෙස සඵස්සකෙහි සහජාතනාමධම්මෙහි සහජාතධම්මෙ ඵුසතියෙව නාම, උපචාරෙන අප්පනං ඵුසතියෙව නාම. පුරිමාය අප්පනාය අපරං අප්පනං ඵුසතියෙව. යෙන හි සද්ධිං යෙ ධම්මා සහජාතා, තෙන තෙ පටිලද්ධා නාම හොන්ති. ඵස්සෙනාපි ඵුට්ඨායෙව නාම හොන්ති. උපචාරම්පි අප්පනාය පටිලාභකාරණමෙව, තථා පුරිමා අප්පනා අපරඅප්පනාය. තත්රාස්ස එවං සහජාතෙහි සහජාතානං ඵුසනා වෙදිතබ්බා – පඨමජ්ඣානඤ්හි විතක්කාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං. තස්මිං ඨපෙත්වා තානි අඞ්ගානි සෙසා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා චත්තාරො ඛන්ධා නාම හොන්ති. තෙන නාමකායෙන පඨමජ්ඣානසමාපත්තිවිමොක්ඛං ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා විහරති. දුතියං ඣානං පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාහි තිවඞ්ගිකං, තතියං සුඛචිත්තෙකග්ගතාහි දුවඞ්ගිකං, චතුත්ථං උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාහි දුවඞ්ගිකං, තථා ආකාසානඤ්චායතනං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඤ්ච. තත්ථ ඨපෙත්වා තානි අඞ්ගානි සෙසා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා චත්තාරො ඛන්ධා නාම හොන්ති. තෙන නාමකායෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවිමොක්ඛං ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා විහරති.

පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චතුසච්චධම්මෙ පස්සිත්වා. එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති උපඩ්ඪුපඩ්ඪා පඨමමග්ගාදිවජ්ඣා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සමයවිමුත්තොති එත්ථ අට්ඨසමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො තෙන නාමකායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති වත්තුං වට්ටති. පාළියං පන ‘‘එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා’’ති වුත්තං. පුථුජ්ජනස්ස ච ඛීණා ආසවා නාම නත්ථි, තස්මා සො න ගහිතො. අට්ඨසමාපත්තිලාභී ඛීණාසවොපි තෙන නාමකායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති වත්තුං වට්ටති. තස්ස පන අපරික්ඛීණාසවා නාම නත්ථි, තස්මා සොපි න ගහිතො. සමයවිමුත්තොති පන තිණ්ණං සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමීනංයෙවෙතං නාමන්ති වෙදිතබ්බං.

2. අසමයවිමුත්තනිද්දෙසෙ – පුරිමසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අසමයවිමුත්තොති පනෙත්ථ සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවස්සෙතං නාමං. සුක්ඛවිපස්සකා පන සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො ච ඛීණාසවා පුථුජ්ජනා ච ඉමස්මිං දුකෙ න ලබ්භන්ති, දුකමුත්තකපුග්ගලා නාම හොන්ති. තස්මා සත්ථා අත්තනො බුද්ධසුබුද්ධතාය හෙට්ඨා ගහිතෙ ච අග්ගහිතෙ ච සඞ්කඩ්ඪිත්වා සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකෙහි තන්තිං ආරොපෙන්තො සබ්බෙපි අරියපුග්ගලාතිආදිමාහ. තත්ථ අරියෙ විමොක්ඛෙති කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියෙති සඞ්ඛං ගතෙ ලොකුත්තරවිමොක්ඛෙ. ඉදං වුත්තං හොති – බාහිරානඤ්හි අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං සමාපජ්ජන්තස්ස සමයොපි අත්ථි අසමයොපි. මග්ගවිමොක්ඛෙන විමුච්චනස්ස සමයො වා අසමයො වා නත්ථි. යස්ස සද්ධා බලවතී, විපස්සනා ච ආරද්ධා, තස්ස ගච්ඡන්තස්ස තිට්ඨන්තස්ස නිසීදන්තස්ස නිපජ්ජන්තස්ස ඛාදන්තස්ස භුඤ්ජන්තස්ස මග්ගඵලපටිවෙධො නාම න හොතීති නත්ථි. ඉති මග්ගවිමොක්ඛෙන විමුච්චනස්ස සමයො වා අසමයො වා නත්ථීති හෙට්ඨා ගහිතෙ ච අග්ගහිතෙ ච සඞ්කඩ්ඪිත්වා ඉමං පිට්ඨිවට්ටකං තන්තිං ආරොපෙසි ධම්මරාජා. සමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො ඉමායපි තන්තියා අග්ගහිතොව. භජාපියමානො පන සමාපත්තිවික්ඛම්භිතානං කිලෙසානං වසෙන සමයවිමුත්තභාවං භජෙය්ය.

3. කුප්පධම්මාකුප්පධම්මනිද්දෙසෙසු – යස්ස අධිගතො සමාපත්තිධම්මො කුප්පති නස්සති, සො කුප්පධම්මො. රූපසහගතානන්ති රූපනිමිත්තසඞ්ඛාතෙන රූපෙන සහගතානං. තෙන සද්ධිං පවත්තානං න විනා රූපාරම්මණානං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානන්ති අත්ථො. අරූපසහගතානන්ති රූපතො අඤ්ඤං, න රූපන්ති අරූපං. අරූපෙන සහගතානං තෙන සද්ධිං පවත්තානං න විනා අරූපාරම්මණානං චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානන්ති අත්ථො. න නිකාමලාභීති පඤ්චහාකාරෙහි අචිණ්ණවසිතාය ඉච්ඡිතාකාරෙන අලද්ධත්තා න නිකාමලාභී. අප්පගුණසමාපත්තිකොති අත්ථො. න අකිච්ඡලාභීති කිච්ඡලාභී දුක්ඛලාභී. යො ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො උපචාරං පාපෙන්තො අප්පනං පාපෙන්තො චිත්තමඤ්ජූසං ලභන්තො දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො තං සම්පදං පාපුණිතුං සක්කොති, සො න අකිච්ඡලාභී නාම. න අකසිරලාභීති අවිපුලලාභී. සමාපත්තිං අප්පෙත්වා අද්ධානං ඵරිතුං න සක්කොති. එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ වත්තෙත්වා සහසාව වුට්ඨාතීති අත්ථො.

යත්ථිච්ඡකන්ති යස්මිං ඔකාසෙ සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිතුං ඉච්ඡති. යදිච්ඡකන්ති කසිණජ්ඣානං වා ආනාපානජ්ඣානං වා බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානං වා අසුභජ්ඣානං වාති යං යං සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිතුං ඉච්ඡති. යාවතිච්ඡකන්ති අද්ධානපරිච්ඡෙදෙන යත්තකං කාලං ඉච්ඡති. ඉදං වුත්තං හොති – යත්ථ යත්ථ යං යං සමාපත්තිං යත්තකං අද්ධානං සමාපජ්ජිතුම්පි වුට්ඨාතුම්පි ඉච්ඡති, තත්ථ තත්ථ තං තං සමාපත්තිං තත්තකං අද්ධානං සමාපජ්ජිතුම්පි වුට්ඨාතුම්පි න සක්කොති. චන්දං වා සූරියං වා උල්ලොකෙත්වා ‘ඉමස්මිං චන්දෙ වා සූරියෙ වා එත්තකං ඨානං ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ඣානං සමාපන්නො යථාපරිච්ඡෙදෙන වුට්ඨාතුං න සක්කොති, අන්තරාව වුට්ඨාති; සමාපත්තියා අප්පගුණතායාති.

පමාදමාගම්මාති පමාදං පටිච්ච. අයං වුච්චතීති අයං එවංවිධො පුග්ගලො කුප්පධම්මොති වුච්චති. ඉදං පන අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පුථුජ්ජනස්ස සොතාපන්නස්ස සකදාගාමිනොති තිණ්ණං පුග්ගලානං නාමං. එතෙසඤ්හි සමාධිපාරිබන්ධකා විපස්සනාපාරිබන්ධකා ච ධම්මා න සුවික්ඛම්භිතා, න සුවික්ඛාලිතා, තෙන තෙසං සමාපත්ති නස්සති පරිහායති. සා ච ඛො නෙව සීලභෙදෙන, නාපත්තිවීතික්කමෙන. න ගරුකමොක්ඛධම්මො පනෙස අප්පමත්තකෙනපි කිච්චකරණීයෙන වා වත්තභෙදමත්තකෙන වා නස්සති.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර ථෙරො සමාපත්තිං වළඤ්ජෙති. තස්මිං පිණ්ඩාය ගාමං පවිට්ඨෙ දාරකා පරිවෙණෙ කීළිත්වා පක්කමිංසු. ථෙරො ආගන්ත්වා ‘පරිවෙණං සම්මජ්ජිතබ්බ’න්ති චින්තෙත්වා අසම්මජ්ජිත්වා විහාරං පවිසිත්වා ‘සමාපත්තිං අප්පෙස්සාමී’ති නිසීදි. සො අප්පෙතුං අසක්කොන්තො, ‘කිං නු ඛො ආවරණ’න්ති සීලං ආවජ්ජන්තො අප්පමත්තකම්පි වීතික්කමං අදිස්වා ‘වත්තභෙදො නු ඛො අත්ථී’ති ඔලොකෙන්තො පරිවෙණස්ස අසම්මට්ඨභාවං ඤත්වා සම්මජ්ජිත්වා පවිසිත්වා නිසීදන්තො සමාපත්තිං අප්පෙන්තොව නිසීදි.

4. අකුප්පධම්මනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. අකුප්පධම්මොති ඉදං පන අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අනාගාමිස්ස චෙව ඛීණාසවස්ස චාති ද්වින්නං පුග්ගලානං නාමං. තෙසඤ්හි සමාධිපාරිබන්ධකා විපස්සනාපාරිබන්ධකා ච ධම්මා සුවික්ඛම්භිතා සුවික්ඛාලිතා; තෙන තෙසං භස්සසඞ්ගණිකාරාමාදිකිච්චෙන වා අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි අත්තනො අනුරූපෙන පමාදෙන වීතිනාමෙන්තානම්පි සමාපත්ති න කුප්පති, න නස්සති. සුක්ඛවිපස්සකා පන සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිඛීණාසවා ඉමස්මිං දුකෙ න ලබ්භන්ති; දුකමුත්තකපුග්ගලා නාම හොන්ති. තස්මා සත්ථා අත්තනො බුද්ධසුබුද්ධතාය හෙට්ඨා ගහිතෙ ච අග්ගහිතෙ ච සඞ්කඩ්ඪිත්වා ඉමස්මිම්පි දුකෙ සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකෙහි තන්තිං ආරොපෙන්තො සබ්බෙපි අරියපුග්ගලාතිආදිමාහ. අට්ඨන්නඤ්හි සමාපත්තීනං කුප්පනං නස්සනං භවෙය්ය, ලොකුත්තරධම්මස්ස පන සකිං පටිවිද්ධස්ස කුප්පනං නස්සනං නාම නත්ථි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

5. පරිහානධම්මාපරිහානධම්මනිද්දෙසාපි කුප්පධම්මාකුප්පධම්මනිද්දෙසවසෙනෙව වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි ඉධ පුග්ගලස්ස පමාදං පටිච්ච ධම්මානං පරිහානම්පි අපරිහානම්පි ගහිතන්ති ඉදං පරියායදෙසනාමත්තමෙව නානං. සෙසං සබ්බත්ථ තාදිසමෙව.

7. චෙතනාභබ්බනිද්දෙසෙ – චෙතනාභබ්බොති චෙතනාය අපරිහානිං ආපජ්ජිතුං භබ්බො. සචෙ අනුසඤ්චෙතෙතීති, සචෙ සමාපජ්ජති. සමාපත්තිඤ්හි සමාපජ්ජන්තො අනුසඤ්චෙතෙති නාම. සො න පරිහායති, ඉතරො පරිහායති.

8. අනුරක්ඛණාභබ්බනිද්දෙසෙ – අනුරක්ඛණාභබ්බොති අනුරක්ඛණාය අපරිහානිං ආපජ්ජිතුං භබ්බො. සචෙ අනුරක්ඛතීති සචෙ අනුපකාරධම්මෙ පහාය උපකාරධම්මෙ සෙවන්තො සමාපජ්ජති. එවඤ්හි පටිපජ්ජන්තො අනුරක්ඛති නාම. සො න පරිහායති, ඉතරො පරිහායති.

ඉමෙ ද්වෙපි සමාපත්තිං ඨපෙතුං ථාවරං කාතුං පටිබලා. චෙතනාභබ්බතො පන අනුරක්ඛණාභබ්බොව බලවතරො. චෙතනාභබ්බො හි උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ න ජානාති. අජානන්තො උපකාරධම්මෙ නුදති නීහරති, අනුපකාරධම්මෙ සෙවති. සො තෙ සෙවන්තො සමාපත්තිතො පරිහායති . අනුරක්ඛණාභබ්බො උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානාති. ජානන්තො අනුපකාරධම්මෙ නුදති නීහරති, උපකාරධම්මෙ සෙවති. සො තෙ සෙවන්තො සමාපත්තිතො න පරිහායති.

යථා හි ද්වෙ ඛෙත්තපාලා එකො පණ්ඩුරොගෙන සරොගො අක්ඛමො සීතාදීනං, එකො අරොගො සීතාදීනං සහො. සරොගො හෙට්ඨාකුටිං න ඔතරති, රත්තාරක්ඛං දිවාරක්ඛං විජහති. තස්ස දිවා සුකමොරාදයො ඛෙත්තං ඔතරිත්වා සාලිසීසං ඛාදන්ති, රත්තිං මිගසූකරාදයො පවිසිත්වා ඛලං තච්ඡි තං විය ඡෙත්වා ගච්ඡන්ති. සො අත්තනො පමත්තකාරණා පුන බීජමත්තම්පි න ලභති. ඉතරො රත්තාරක්ඛං දිවාරක්ඛං න විජහති. සො අත්තනො අප්පමත්තකාරණා එකකරීසතො චත්තාරිපි අට්ඨපි සකටානි ලභති.

තත්ථ සරොගඛෙත්තපාලො විය චෙතනාභබ්බො, අරොගො විය අනුරක්ඛණාභබ්බො දට්ඨබ්බො. සරොගස්ස අත්තනො පමාදෙන පුන බීජමත්තස්සපි අලභනං විය චෙතනාභබ්බස්ස උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ අජානිත්වා උපකාරෙ පහාය අනුපකාරෙ සෙවන්තස්ස සමාපත්තියා පරිහානං. ඉතරස්ස අත්තනො අප්පමාදෙන එකකරීසමත්තතො චතුඅට්ඨසකටඋද්ධරණං විය අනුරක්ඛණාභබ්බස්ස උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානිත්වා අනුපකාරෙ පහාය උපකාරෙ සෙවන්තස්ස සමාපත්තියා අපරිහානං වෙදිතබ්බං. එවං චෙතනාභබ්බතො අනුරක්ඛණාභබ්බොව සමාපත්තිං ථාවරං කාතුං බලවතරොති වෙදිතබ්බො.

9. පුථුජ්ජනනිද්දෙසෙ – තීණි සංයොජනානීති දිට්ඨිසංයොජනසීලබ්බතපරාමාසසංයොජනවිචිකිච්ඡාසංයොජනානි. එතානි හි ඵලක්ඛණෙ පහීනානි නාම හොන්ති. අයං පන ඵලක්ඛණෙපි න හොතීති දස්සෙති. තෙසං ධම්මානන්ති තෙසං සංයොජනධම්මානං. මග්ගක්ඛණස්මිඤ්හි තෙසං පහානාය පටිපන්නො නාම හොති. අයං පන මග්ගක්ඛණෙපි න හොති. එත්තාවතා විස්සට්ඨකම්මට්ඨානො ථූලබාලපුථුජ්ජනොව ඉධ කථිතොති වෙදිතබ්බො.

10. ගොත්රභුනිද්දෙසෙ – යෙසං ධම්මානන්ති යෙසං ගොත්රභුඤාණෙන සද්ධිං උප්පන්නානං පරොපණ්ණාසකුසලධම්මානං. අරියධම්මස්සාති ලොකුත්තරමග්ගස්ස. අවක්කන්ති හොතීති ඔක්කන්ති නිබ්බත්ති පාතුභාවො හොති. අයං වුච්චතීති අයං නිබ්බානාරම්මණෙන ඤාණෙන සබ්බං පුථුජ්ජනසඞ්ඛං පුථුජ්ජනගොත්තං පුථුජ්ජනමණ්ඩලං පුථුජ්ජනපඤ්ඤත්තිං අතික්කමිත්වා අරියසඞ්ඛං අරියගොත්තං අරියමණ්ඩලං අරියපඤ්ඤත්තිං ඔක්කමනතො ගොත්රභූපුග්ගලො නාම වුච්චති.

11. භයූපරතනිද්දෙසෙ – භයෙන උපරතොති භයූපරතො. සත්තපි සෙක්ඛා පුථුජ්ජනා ච භායිත්වා පාපතො ඔරමන්ති පාපං න කරොන්ති . තත්ථ පුථුජ්ජනා දුග්ගතිභයං, වට්ටභයං, කිලෙසභයං, උපවාදභයන්ති චත්තාරි භයානි භායන්ති. තෙසු භායිතබ්බට්ඨෙන දුග්ගතියෙව භයං දුග්ගතිභයං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ පුථුජ්ජනො ‘සචෙ ත්වං පාපං කරිස්සසි, චත්තාරො අපායා මුඛං විවරිත්වා ඨිතච්ඡාතඅජගරසදිසා, තෙසු දුක්ඛං අනුභවන්තො කථං භවිස්සසී’ති දුග්ගතිභයං භායිත්වා පාපං න කරොති. අනමතග්ගසංසාරවට්ටංයෙව පන වට්ටභයං නාම. සබ්බම්පි අකුසලං කිලෙසභයං නාම. ගරහා පන උපවාදභයං නාම. තානිපි භායිත්වා පුථුජ්ජනො පාපං න කරොති. සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො පන තයො සෙක්ඛා දුග්ගතිං අතීතත්තා සෙසානි තීණි භයානි භායිත්වා පාපං න කරොන්ති. මග්ගට්ඨකසෙක්ඛා ආගමනවසෙන වා අසමුච්ඡින්නභයත්තා වා භයූපරතා නාම හොන්ති. ඛීණාසවො ඉමෙසු චතූසු භයෙසු එකම්පි න භායති. සො හි සබ්බසො සමුච්ඡින්නභයො; තස්මා අභයූපරතොති වුච්චති. කිං පන සො උපවාදම්පි න භායතීති? න භායති. උපවාදං පන රක්ඛතීති වත්තුං වට්ටති. දොණුප්පලවාපිගාමෙ ඛීණාසවත්ථෙරො විය.

12. අභබ්බාගමනනිද්දෙසෙ – සම්මත්තනියාමාගමනස්ස අභබ්බොති අභබ්බාගමනො. කම්මාවරණෙනාති පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකදුහෙතුකපටිසන්ධියා. අස්සද්ධාති බුද්ධධම්මසඞ්ඝෙසු සද්ධාරහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දරහිතා. තෙ ඨපෙත්වා ජම්බුදීපං ඉතරදීපත්තයවාසිනො වෙදිතබ්බා. තෙසු හි මනුස්සා අච්ඡන්දිකභාවං පවිට්ඨා නාම. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාරහිතා. අභබ්බාති අප්පටිලද්ධමග්ගඵලූපනිස්සයා. නියාමන්ති මග්ගනියාමං, සම්මත්තනියාමං. ඔක්කමිතුන්ති එතං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තසඞ්ඛාතං නියාමං ඔක්කමිතුං පවිසිතුං තත්ථ පතිට්ඨාතුං අභබ්බා.

13. භබ්බාගමනනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. එවමිමස්මිං දුකෙ යෙ ච පුග්ගලා පඤ්චානන්තරියකා, යෙ ච නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකා, යෙහි ච අහෙතුකදුහෙතුකපටිසන්ධි ගහිතා , යෙ ච බුද්ධාදීනං න සද්දහන්ති, යෙසඤ්ච කත්තුකම්යතාඡන්දො නත්ථි, යෙ ච අපරිපුණ්ණභවඞ්ගපඤ්ඤා, යෙසඤ්ච මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි, තෙ සබ්බෙපි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිතුං අභබ්බා, විපරීතා භබ්බාති වුත්තා.

14. නියතානියතනිද්දෙසෙ – ආනන්තරිකාති ආන්තරිකකම්මසමඞ්ගිනො. මිච්ඡාදිට්ඨිකාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨිසමඞ්ගිනො. සබ්බෙපි හෙතෙ නිරයස්ස අත්ථාය නියතත්තා නියතා නාම. අට්ඨ පන අරියපුග්ගලා සම්මාභාවාය උපරූපරිමග්ගඵලත්ථාය චෙව අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය ච නියතත්තා නියතා නාම. අවසෙසපුග්ගලා පන අනිබද්ධගතිකා. යථා ආකාසෙ ඛිත්තදණ්ඩො පථවියං පතන්තො ‘අග්ගෙන වා මජ්ඣෙන වා මූලෙන වා පතිස්සතී’ති න ඤායති; එවමෙව ‘අසුකගතියා නාම නිබ්බත්තිස්සන්තී’ති නියමාභාවා අනියතා නාමාති වෙදිතබ්බා. යා පන උත්තරකුරුකානං නියතගතිකතා වුත්තා, න සා නියතධම්මවසෙන. මිච්ඡත්තසම්මත්තනියතධම්මායෙව හි නියතා නාම. තෙසඤ්ච වසෙනායං පුග්ගලනියමො කථිතොති.

15. පටිපන්නකනිද්දෙසෙ – මග්ගසමඞ්ගිනොති මග්ගට්ඨකපුග්ගලා. තෙ හි ඵලත්ථාය පටිපන්නත්තා පටිපන්නකා නාම. ඵලසමඞ්ගිනොති ඵලපටිලාභසමඞ්ගිතාය ඵලසමඞ්ගිනො. ඵලපටිලාභතො පට්ඨාය හි තෙ ඵලසමාපත්තිං අසමාපන්නාපි ඵලෙ ඨිතායෙව නාම.

16. සමසීසීනිද්දෙසෙ – අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා, එකප්පහාරෙනෙවාති අත්ථො. පරියාදානන්ති පරික්ඛයො. අයං වුච්චතීති අයං පුග්ගලො සමසීසී නාම වුච්චති. සො පනෙස තිවිධො හොති – ඉරියාපථසමසීසී, රොගසමසීසී, ජීවිතසමසීසීති. තත්ථ යො චඞ්කමන්තොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා චඞ්කමන්තොව පරිනිබ්බාති පදුමත්ථෙරො විය; ඨිතකොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා ඨිතකොව පරිනිබ්බාති කොටපබ්බතවිහාරවාසීතිස්සත්ථෙරො විය; නිසින්නොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා නිසින්නොව පරිනිබ්බාති, නිපන්නොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා නිපන්නොව පරිනිබ්බාති – අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම.

යො පන එකං රොගං පත්වා අන්තොරොගෙයෙව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බාති – අයං රොගසමසීසී නාම.

කතරො ජීවිතසමසීසී නාම? ‘‘සීසන්ති තෙරස සීසානි – පලිබොධසීසඤ්ච තණ්හා, විනිබන්ධනසීසඤ්ච මානො, පරාමාසසීසඤ්ච දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසඤ්ච උද්ධච්චං, සංකිලෙසසීසඤ්ච අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසඤ්ච සද්ධා, පග්ගහසීසඤ්ච වීරියං, උපට්ඨානසීසඤ්ච සති, අවික්ඛෙපසීසඤ්ච සමාධි, දස්සනසීසඤ්ච පඤ්ඤා, පවත්තසීසඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං, ගොචරසීසඤ්ච විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසඤ්ච නිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.87). තත්ථ කිලෙසසීසං අවිජ්ජං අරහත්තමග්ගො පරියාදියති. පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති. අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං ජීවිතින්ද්රියං පරියාදාතුං න සක්කොති. ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අවිජ්ජං පරියාදාතුං න සක්කොති. අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං, ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං. යස්ස චෙතං සීසද්වයං සමං පරියාදානං ගච්ඡති, සො ජීවිතසමසීසී නාම.

කථමිදං සමං හොතීති? වාරසමතාය. යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති – සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අරහත්තමග්ගෙ චත්තාරීති එකූනවීසතියා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායති. ඉමාය වාරසමතාය ඉදං උභයසීසපරියාදානං සමං හොති නාම. තෙනායං පුග්ගලො ජීවිතසමසීසීති වුච්චති. අයමෙව ච ඉධ අධිප්පෙතො.

17. ඨිතකප්පීනිද්දෙසෙ – ඨිතො කප්පොති ඨිතකප්පො, ඨිතකප්පො අස්ස අත්ථීති ඨිතකප්පී. කප්පං ඨපෙතුං සමත්ථොති අත්ථො. උඩ්ඩය්හනවෙලා අස්සාති ඣායනකාලො භවෙය්ය. නෙව තාවාති යාව එස මග්ගසමඞ්ගී පුග්ගලො සොතාපත්තිඵලං න සච්ඡිකරොති, නෙව තාව කප්පො ඣායෙය්ය. ඣායමානොපි අජ්ඣායිත්වාව තිට්ඨෙය්ය. කප්පවිනාසො හි නාම මහාවිකාරො මහාපයොගො කොටිසතසහස්සචක්කවාළස්ස ඣායනවසෙන මහාලොකවිනාසො. අයම්පි එවං මහාවිනාසො තිට්ඨෙය්ය වාති වදති. සාසනෙ පන ධරමානෙ අයං කප්පවිනාසො නාම නත්ථි. කප්පවිනාසෙ සාසනං නත්ථි. ගතකොටිකෙ හි කාලෙ කප්පවිනාසො නාම හොති. එවං සන්තෙපි සත්ථා අන්තරායාභාවං දීපෙතුං ඉදං කාරණං ආහරි – ‘‘ඉදම්පි භවෙය්ය, මග්ගසමඞ්ගිනො පන ඵලස්ස අන්තරායො න සක්කා කාතු’’න්ති. අයං පන පුග්ගලො කප්පං ඨපෙන්තො කිත්තකං කාලං ඨපෙය්යාති? යස්මිං වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, අථ භවඞ්ගං ආවට්ටෙන්තං මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති. තතො තීණි අනුලොමානි, එකං ගොත්රභුචිත්තං, එකං මග්ගචිත්තං, ද්වෙ ඵලචිත්තානි, පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණඤාණානීති එත්තකං කාලං ඨපෙය්ය. ඉමං පනත්ථං බාහිරාය ආගන්තුකූපමායපි එවං දීපයිංසු. සචෙ හි සොතාපත්තිමග්ගසමඞ්ගිස්ස මත්ථකූපරි යොජනිකං එකග්ඝනසෙලං තිවට්ටාය රජ්ජුයා බන්ධිත්වා ඔලම්බෙය්ය, එකස්මිං වට්ටෙ ඡින්නෙ ද්වීහි ඔලම්බෙය්ය, ද්වීසු ඡින්නෙසු එකෙන ඔලම්බෙය්යෙව, තස්මිම්පි ඡින්නෙ අබ්භකූටං විය ආකාසෙ තිට්ඨෙය්ය, න ත්වෙව තස්ස පුග්ගලස්ස මග්ගානන්තරඵලස්ස අන්තරායං කරෙය්යාති. අයං පන දීපනා පරිත්තා, පුරිමාව මහන්තා. න කෙවලං පන සොතාපත්තිමග්ගට්ඨොව කප්පං ඨපෙති, ඉතරෙ මග්ගසමඞ්ගිනොපි ඨපෙන්තියෙව. තෙන භගවා හෙට්ඨා ගහිතඤ්ච අග්ගහිතඤ්ච සබ්බං සඞ්කඩ්ඪිත්වා සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකපුග්ගලෙහි ඉමං තන්තිං ආරොපෙසි – ‘‘සබ්බෙපි මග්ගසමඞ්ගිනො පුග්ගලා ඨිතකප්පිනො’’ති.

18. අරියනිද්දෙසෙ – කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියා. සදෙවකෙන ලොකෙන අරණීයත්තා අරියා. අරියට්ඨො නාම පරිසුද්ධට්ඨොති පරිසුද්ධත්තාපි අරියා. සෙසා අපරිසුද්ධතාය අනරියා.

19. සෙක්ඛනිද්දෙසෙ – මග්ගසමඞ්ගිනො මග්ගක්ඛණෙ, ඵලසමඞ්ගිනො ච ඵලක්ඛණෙ, අධිසීලසික්ඛාදිකා තිස්සොපි සික්ඛා සික්ඛන්තියෙවාති සෙක්ඛා. අරහතා පන අරහත්තඵලක්ඛණෙ තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිතා. පුන තස්ස සික්ඛනකිච්චං නත්ථීති අසෙක්ඛා. ඉති සත්ත අරියා සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා. ඛීණාසවා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ සීලාදීනං සික්ඛිතත්තා සික්ඛිතඅසෙක්ඛා නාම. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධා සයම්භූතතාය අසික්ඛිතඅසෙක්ඛා නාම. සෙසපුග්ගලා නෙව සික්ඛන්ති න සික්ඛිතාති නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛා.

20. තෙවිජ්ජනිද්දෙසෙ – පඨමං පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුඤාණානි නිබ්බත්තෙත්වා පච්ඡා අරහත්තං පත්තොපි, පඨමං අරහත්තං පත්වා පච්ඡා පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුඤාණනිබ්බත්තකොපි තෙවිජ්ජොයෙව නාම. සුත්තන්තකථා පන පරියායදෙසනා අභිධම්මකථා නිප්පරියායදෙසනාති ඉමස්මිං ඨානෙ ආගමනීයමෙව ධුරං. තස්මා පඨමං ද්වෙ විජ්ජා නිබ්බත්තෙත්වා පච්ඡා අරහත්තං පත්තොව ඉධ අධිප්පෙතො. ඡළභිඤ්ඤෙපි එසෙව නයො.

22. සම්මාසම්බුද්ධනිද්දෙසෙ – පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති පච්ඡිමභවෙ සච්චප්පටිවෙධතො පුබ්බෙ අඤ්ඤස්ස කස්සචි සන්තිකෙ අස්සුතපුබ්බෙසු. තතො පුරිමපුරිමෙසු පන භවෙසු සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා ගතපච්චාගතවත්තං ආරුය්හ කම්මට්ඨානං අනුලොමං ගොත්රභුං ආහච්ච ඨපෙන්ති. තස්මා පච්ඡිමභවස්මිංයෙව අනාචරියකභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං. තදා හි තථාගතො පූරිතපාරමිත්තා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ සාමං අනනුස්සුතෙසු සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මෙසු ‘‘ඉදං දුක්ඛං…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති අත්තපච්චක්ඛෙන ඤාණෙන චත්තාරි සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣති.

තත්ථ චාති තස්මිඤ්ච චතුසච්චසම්බොධිසඞ්ඛාතෙ අරහත්තමග්ගෙ. සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාති බලෙසු ච වසීභාවන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චෙව බලෙසු ච චිණ්ණවසීභාවං පාපුණාති. බුද්ධානඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස චෙව දසබලඤාණස්ස ච අධිගමනතො පට්ඨාය අඤ්ඤං කාතබ්බං නාම නත්ථි. යථා පන උභතොසුජාතස්ස ඛත්තියකුමාරස්ස අභිසෙකප්පත්තිතො පට්ඨාය ‘ඉදං නාම ඉස්සරියං අනාගත’න්ති න වත්තබ්බං, සබ්බං ආගතමෙව හොති. එවමෙව බුද්ධානං අරහත්තමග්ගස්ස ආගමනතො පට්ඨාය ‘අයං නාම ගුණො න ආගතො, න පටිවිද්ධො, න පච්චක්ඛො’ති න වත්තබ්බො, සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණා ආගතා පටිවිද්ධා පච්චක්ඛකතාව හොන්ති. අයං වුච්චතීති අයං එවං පාරමීපූරණසිද්ධානුභාවෙන අරියමග්ගෙන පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුගුණො පුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධොති වුච්චති.

23. පච්චෙකබුද්ධනිද්දෙසෙපි – පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති පදෙ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. පච්චෙකබුද්ධොපි හි පච්ඡිමභවෙ අනාචරියකො අත්තුක්කංසිකඤාණෙනෙව පටිවිද්ධසච්චො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චෙව බලෙසු ච චිණ්ණවසීභාවං න පාපුණාති.

24. උභතොභාගවිමුත්තනිද්දෙසෙ – අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති අට්ඨ සමාපත්තියො සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා විහරති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි සච්චානි පස්සිත්වා චත්තාරොපි ආසවා ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො නාමාති වුච්චති. අයඤ්හි ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. තත්රායං ථෙරවාදො – තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො තාව ආහ – ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන විමුත්තොති උභතොභාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තො’’ති. තිපිටකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො ‘‘නාමනිස්සිතකො එසො’’ති වත්වා –

‘‘අච්චී යථා වාතවෙගෙන ඛිත්තා, (උපසීවාති භගවා;)

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛං;

එවං මුනී නාමකායා විමුත්තො,

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛ’’න්ති. (සු. නි. 1080);

වත්වා සුත්තං ආහරිත්වා ‘‘නාමකායතො ච රූපකායතො ච සුවිමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති ආහ. තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො පනාහ – ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තො මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො’’ති. ඉමෙ පන තයොපි ථෙරා පණ්ඩිතා, ‘තිණ්ණම්පි වාදෙ කාරණං දිස්සතී’ති තිණ්ණම්පි වාදං තන්තිං කත්වා ඨපයිංසු.

සඞ්ඛෙපතො පන අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො විමුත්තො, මග්ගෙන නාමකායතො විමුත්තොති උභොහි භාගෙහි විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො. සො චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පත්තානං චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තස්ස අනාගාමිනො ච වසෙන පඤ්චවිධො හොති. තත්ථ පුරිමා චත්තාරො සමාපත්තිසීසං නිරොධං න සමාපජ්ජන්තීති පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තා නාම. අට්ඨසමාපත්තිලාභී අනාගාමී තං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තොති නිප්පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨො නාම. නනු ච අරූපාවචරජ්ඣානම්පි උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාහි දුවඞ්ගිකං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානම්පි, තස්මා තම්පි පදට්ඨානං කත්වා අරහත්තං පත්තෙන උභතොභාගවිමුත්තෙන භවිතබ්බන්ති? න භවිතබ්බං. කස්මා? රූපකායතො අවිමුත්තත්තා. තඤ්හි කිලෙසකායතොව විමුත්තං, න රූපකායතො; තස්මා තතො වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම න හොති . අරූපාවචරං පන නාමකායතො ච විමුත්තං රූපකායතො චාති තදෙව පාදකං කත්වා අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

25. පඤ්ඤාවිමුත්තනිද්දෙසෙ – පඤ්ඤාය විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො. සො සුක්ඛවිපස්සකො චතූහි ඣානෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තා චත්තාරො චාති පඤ්චවිධො හොති. එතෙසු හි එකොපි අට්ඨවිමොක්ඛලාභී න හොති. තෙනෙව න හෙව ඛො අට්ඨ විමොක්ඛෙතිආදිමාහ. අරූපාවචරජ්ඣානෙසු පන එකස්මිං සති උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම හොතීති.

26. කායසක්ඛිනිද්දෙසෙ – එකච්චෙ ආසවාති හෙට්ඨිමමග්ගත්තයවජ්ඣා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො කායසක්ඛීති වුච්චති. සො හි ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛී. ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීතිපි කායසක්ඛී. සො සොතාපත්තිඵලට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා ඡබ්බිධො හොති.

27. දිට්ඨිප්පත්තනිද්දෙසෙ – ඉදං දුක්ඛන්ති ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො උද්ධං දුක්ඛං. දුක්ඛසමුදයාදීසුපි එසෙව නයො. යථාභූතං පජානාතීති ඨපෙත්වා තණ්හං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ ‘දුක්ඛසච්ච’න්ති යාථාවසරසතො පජානාති. තණ්හා පන දුක්ඛං ජනෙති නිබ්බත්තෙති, පභාවෙති, තතො තං දුක්ඛං සමුදෙති; තස්මා නං අයං ‘දුක්ඛසමුදයො’ති යථාභූතං පජානාති. යස්මා පන ඉදං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච නිබ්බානං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති වූපසම්මන්ති අප්පවත්තිං ගච්ඡන්ති; තස්මා නං ‘අයං දුක්ඛනිරොධො’ති යථාභූතං පජානාති. අරියො පන අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, තං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති; තෙන තං ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති. එත්තාවතා නානාක්ඛණෙ සච්චවවත්ථානං දස්සිතං. ඉදානි එකක්ඛණෙ දස්සෙතුං තථාගතප්පවෙදිතාතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතප්පවෙදිතාති මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසීදත්වා තථාගතෙන පටිවිද්ධා විදිතා පාකටීකතා. ධම්මාති චතුසච්චධම්මා. වොදිට්ඨා හොන්තීති සුදිට්ඨා හොන්ති. වොචරිතාති සුචරිතා. තෙසු අනෙන පඤ්ඤා සුට්ඨු චරාපිතා හොතීති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො දිට්ඨිප්පත්තොති වුච්චති. අයඤ්හි දිට්ඨන්තං පත්තො. ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධො’’ති ඤාණං හොති . දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං පස්සිතං පඤ්ඤායාති දිට්ඨප්පත්තො. අයම්පි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධොව හොති.

28. සද්ධාවිමුත්තනිද්දෙසෙ – නො ච ඛො යථා දිට්ඨිප්පත්තස්සාති යථා දිට්ඨිප්පත්තස්ස ආසවා පරික්ඛීණා, න එවං සද්ධාවිමුත්තස්සාති අත්ථො. කිං පන නෙසං කිලෙසප්පහානෙ නානත්තං අත්ථීති? නත්ථි. අථ කස්මා සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති? ආගමනීයනානත්තෙන. දිට්ඨිප්පතො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පදුක්ඛෙන අප්පකසිරෙන අකිලමන්තොව වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති. සද්ධාවිමුත්තො පන දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො හුත්වා වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති, තස්මා දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාති. අපිච නෙසං පඤ්ඤායපි නානත්තං අත්ථියෙව. දිට්ඨිප්පත්තස්ස හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාඤාණං තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා වහති. සද්ධාවිමුත්තස්ස විපස්සනාඤාණං නො තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා වහති, තස්මාපි සො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාති.

යථා හි ද්වීසු තරුණෙසු සිප්පං දස්සෙන්තෙසු එකස්ස හත්ථෙ තිඛිණො අසි, එකස්ස කුණ්ඨො. තිඛිණෙන අසිනා කදලී ඡිජ්ජමානා සද්දං න කරොති. කුණ්ඨෙන අසිනා ඡිජ්ජමානා ‘කටකටා’ති සද්දං කරොති. තත්ථ තිඛිණෙන අසිනා සද්දං අකරොන්තියා එව කදලියා ඡෙදනං විය දිට්ඨිප්පත්තස්ස තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාඤාණස්ස තිඛිණසූරවිප්පසන්නභාවො. කුණ්ඨෙන අසිනා සද්දං කරොන්තියාපි කදලියා ඡෙදනං විය සද්ධාවිමුත්තස්ස තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාඤාණස්ස අතිඛිණඅසූරඅප්පසන්නභාවො වෙදිතබ්බො. ඉමං පන නයං ‘නො’ති පටික්ඛිපිත්වා, ආගමනීයනානත්තෙනෙව සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති සන්නිට්ඨානං කතං.

ආගමට්ඨකථාසු පන වුත්තං – ‘‘එතෙසු හි සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ සද්දහන්තස්ස විය ඔකප්පෙන්තස්ස විය අධිමුච්චන්තස්ස විය ච කිලෙසක්ඛයො හොති. දිට්ඨිප්පත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකඤාණං අදන්ධං තිඛිණං සූරං හුත්වා වහති. තස්මා යථා නාම අතිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං න මට්ඨං හොති, අසි න සීඝං වහති, සද්දො සුය්යති, බලවතරො වායාමො කාතබ්බො හොති ; එවරූපා සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා. යථා පන සුනිසිතෙනෙව අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං හොති, අසි සීඝං වහති, සද්දො න සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං න හොති; එවරූපා දිට්ඨිප්පත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා වෙදිතබ්බා’’ති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තොති වුච්චති. අයඤ්හි සද්දහන්තො විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. අයම්පි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධොව හොති.

29. ධම්මානුසාරීනිද්දෙසෙ – පටිපන්නස්සාති ඉමිනා සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො දස්සිතො. අධිමත්තන්ති බලවං. පඤ්ඤං වාහෙතීති පඤ්ඤාවාහී. පඤ්ඤා ඉමං පුග්ගලං වහතීති පඤ්ඤාවාහීතිපි වුත්තං හොති. පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමන්ති පඤ්ඤං පුරෙචාරිකං කත්වා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ධම්මානුසාරීති වුච්චති. සො හි පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන සරති අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්සෙවෙතං නාමං. ඵලෙ පන පත්තෙ දිට්ඨිප්පත්තො නාම හොති.

30. සද්ධානුසාරීනිද්දෙසෙපි – සද්ධං වාහෙතීති සද්ධාවාහී. සද්ධා ඉමං පුග්ගලං වහතීති සද්ධාවාහීතිපි වුත්තමෙව. සද්ධාපුබ්බඞ්ගමන්ති සද්ධං පුරෙචාරිකං කත්වා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සද්ධානුසාරීති වුච්චති. සො හි සද්ධාය සරති. අනුස්සරතීති සද්ධානුසාරී. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්සෙවෙතං නාමං. ඵලෙ පන පත්තෙ සද්ධාවිමුත්තො නාම හොති. ලොකුත්තරධම්මඤ්හි නිබ්බත්තෙන්තානං ද්වෙ ධුරානි නාම, ද්වෙ අභිනිවෙසා නාම, ද්වෙ සීසානි නාම. තත්ථ සද්ධාධුරං පඤ්ඤාධුරන්ති – ද්වෙ ධුරානි නාම. එකො පන භික්ඛු සමථාභිනිවෙසෙන අභිනිවිසති, එකො විපස්සනාභිනිවෙසෙනාති – ඉමෙ ද්වෙ අභිනිවෙසා නාම. එකො ච මත්ථකං පාපුණන්තො උභතොභාගවිමුත්තො හොති, එකො පඤ්ඤාවිමුත්තොති – ඉමානි ද්වෙ සීසානි නාම. යෙ කෙචි හි ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙන්ති, සබ්බෙ තෙ ඉමෙ ද්වෙ ධම්මෙ ධුරං කත්වා ඉමෙසු ද්වීසු ඨානෙසු අභිනිවිසිත්වා ඉමෙහි ද්වීහි ඨානෙහි විමුච්චන්ති. තෙසු යො භික්ඛු අට්ඨසමාපත්තිලාභී පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සමථවසෙන අභිනිවිට්ඨො අඤ්ඤතරං අරූපසමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, සො සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී නාම. පරතො පන ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛී නාම. අරහත්තඵලෙ පත්තෙ උභතොභාගවිමුත්තො නාම.

අපරො පඤ්ඤමෙව ධුරං කත්වා විපස්සනාවසෙන අභිනිවිට්ඨො සුද්ධසඞ්ඛාරෙ වා රූපාවචරජ්ඣානෙසු වා අඤ්ඤතරං සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයම්පි සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙයෙව ධම්මානුසාරී නාම. පරතො පන ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තො නාම. අරහත්තෙ පත්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම. ඉධ ද්වෙ නාමානි අපුබ්බානි, තානි පුරිමෙහි සද්ධිං පඤ්ච හොන්ති. අපරො අට්ඨසමාපත්තිලාභී සද්ධං ධුරං කත්වා සමාධිවසෙන අභිනිවිට්ඨො අඤ්ඤතරං අරූපසමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති – අයං සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම. පරතො ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛීයෙව නාම. අරහත්තෙ පත්තෙ උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම. ඉධ එකමෙව නාමං අපුබ්බං. තෙන සද්ධිං පුරිමානි පඤ්ච ඡ හොන්ති. අපරො සද්ධමෙව ධුරං කත්වා විපස්සනාවසෙන අභිනිවිට්ඨො සුද්ධසඞ්ඛාරෙ වා රූපාවචරජ්ඣානෙසු වා අඤ්ඤතරං සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. අයම්පි සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම. පරතො ඡසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො නාම. අරහත්තෙ පත්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම. ඉධාපි එකමෙව නාමං අපුබ්බං. තෙන සද්ධිං පුරිමානි ඡ සත්ත හොන්ති. ඉමෙ සත්ත පුග්ගලා ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යා නාමාති.

31. සත්තක්ඛත්තුපරමනිද්දෙසෙ – සත්තක්ඛත්තුන්ති සත්තවාරෙ. සත්තක්ඛත්තුපරමා භවූපපත්ති අත්තභාවග්ගහණං අස්ස, තතො පරං අට්ඨමං භවං නාදියතීති සත්තක්ඛත්තුපරමො. සොතාපන්නො හොතීති එත්ථ සොතොති අරියමග්ගො, තෙන සමන්නාගතො සොතාපන්නො නාම. යථාහ –

‘‘සොතො සොතොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතොති? අයමෙව හි, භන්තෙ, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සොතො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධීති. සොතාපන්නො සොතාපන්නොති, හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතාපන්නොති? යො හි, භන්තෙ, ඉමිනා අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො අයං වුච්චති සොතාපන්නො, ස්වායං ආයස්මා එවංනාමො එවංගොත්තො ඉති වා’’ති (සං. නි. 5.1001).

එවං මග්ගක්ඛණෙපි සොතාපන්නො නාම හොති. ඉධ පන මග්ගෙන ඵලස්ස නාමං දින්නන්ති ඵලක්ඛණෙ සොතාපන්නො අධිප්පෙතො.

අවිනිපාතධම්මොති විනිපාතසඞ්ඛාතං අපායං උපපත්තිවසෙන අනාගමනසභාවො. නියතොති මග්ගනියාමෙන නියතො. සම්බොධිපරායණොති බුජ්ඣනකභාවපරායණො. සො හි පටිලද්ධමග්ගෙන බුජ්ඣතීති සම්බොධිපරායණො. උපරි තීහි මග්ගෙහි අවස්සං බුජ්ඣිස්සතීති සම්බොධිපරායණො. දෙවෙ ච මනුස්සෙ චාති දෙවලොකඤ්ච මනුස්සලොකඤ්ච. සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වාති පටිසන්ධිවසෙන අපරාපරං ගන්ත්වා. දුක්ඛස්සන්තං කරොතීති වට්ටදුක්ඛස්ස පරියන්තං පරිවටුමං කරොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම වුච්චති. අයං පන කාලෙන දෙවලොකස්ස කාලෙන මනුස්සලොකස්ස වසෙන මිස්සකභවෙන කථිතොති වෙදිතබ්බො.

32. කොලංකොලනිද්දෙසෙ – කුලතො කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියතො හි පට්ඨාය නීචෙ කුලෙ උපපත්ති නාම නත්ථි, මහාභොගකුලෙසුයෙව නිබ්බත්තතීති අත්ථො. ද්වෙ වා තීණි වා කුලානීති දෙවමනුස්සවසෙන ද්වෙ වා තයො වා භවෙ. ඉති අයම්පි මිස්සකභවෙනෙව කථිතො. දෙසනාමත්තමෙව චෙතං – ‘ද්වෙ වා තීණි වා’ති. යාව ඡට්ඨභවා සංසරන්තොපි පන කොලංකොලොව හොති.

33. එකබීජිනිද්දෙසෙ – ඛන්ධබීජං නාම කථිතං. යස්ස හි සොතාපන්නස්ස එකංයෙව ඛන්ධබීජං අත්ථි, එකං අත්තභාවග්ගහණං, සො එකබීජී නාම. මානුසකං භවන්ති ඉදං පනෙත්ථ දෙසනාමත්තමෙව. දෙවභවං නිබ්බත්තෙතීතිපි පන වත්තුං වට්ටතියෙව. භගවතා ගහිතනාමවසෙනෙව චෙතානි එතෙසං නාමානි. එත්තකං ඨානං ගතො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම හොති, එත්තකං කොලංකොලො, එත්තකං එකබීජීති භගවතා එතෙසං නාමං ගහිතං. නියමතො පන අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො, අයං කොලංකොලො, අයං එකබීජීති නත්ථි.

කො පන තෙසං එතං පභෙදං නියමෙතීති? කෙචි තාව ථෙරා ‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’ති වදන්ති, කෙචි ‘පඨමමග්ගො’, කෙචි ‘උපරි තයො මග්ගා’, කෙචි ‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා’ති. තත්ථ ‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’ති වාදෙ ‘පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයො කතො නාම හොති, උපරි තයො මග්ගා නිරුපනිස්සයා උප්පන්නා’ති වචනං ආපජ්ජති. ‘පඨමමග්ගො නියමෙතී’ති වාදෙ උපරි තිණ්ණං මග්ගානං නිරත්ථකතා ආපජ්ජති. ‘උපරි තයො මග්ගා නියමෙන්තී’ති වාදෙ ‘අට්ඨමමග්ගෙ අනුප්පන්නෙයෙව උපරි තයො මග්ගා උප්පන්නා’ති ආපජ්ජති. ‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා නියමෙතී’ති වාදො පන යුජ්ජති. සචෙ හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා බලවතී හොති, එකබීජී නාම හොති; තතො මන්දතරාය කොලංකොලො; තතො මන්දතරාය සත්තක්ඛත්තුපරමොති.

එකච්චො හි සොතාපන්නො වට්ටජ්ඣාසයො හොති, වට්ටාභිරතො, පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව විචරති සන්දිස්සති. අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි, විසාඛා උපාසිකා, චූළරථමහාරථා දෙවපුත්තා, අනෙකවණ්ණො දෙවපුත්තො, සක්කො දෙවරාජා, නාගදත්තො දෙවපුත්තොති ඉමෙ හි එත්තකා ජනා වට්ටජ්ඣාසයා වට්ටාභිරතා ආදිතො පට්ඨාය ඡ දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, ඉමෙ ඉධ න ගහිතා. න කෙවලඤ්චිමෙ; යොපි මනුස්සෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, යොපි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො දෙවෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං අපරාපරං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, ඉමෙපි ඉධ න ගහිතා. මිස්සකභවවසෙනෙව පනෙත්ථ සත්තක්ඛත්තුපරමකොලංකොලා මානුසකභවනිබ්බත්තකොයෙව ච එකබීජී ගහිතොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ එකෙකො දුක්ඛාපටිපදාදිවසෙන චතුබ්බිධභාවං ආපජ්ජති. සද්ධාධුරෙනෙව චත්තාරො සත්තක්ඛත්තුපරමා, චත්තාරො කොලංකොලා, චත්තාරො එකබීජිනොති ද්වාදස හොන්ති. සචෙ පඤ්ඤාය සක්කා නිබ්බත්තෙතුං, ‘අහං ලොකුත්තරං ධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමී’ති එවං පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සත්තක්ඛත්තුපරමාදිභාවං පත්තාපි පටිපදාවසෙන ද්වාදසෙවාති ඉමෙ චතුවීසති සොතාපන්නා ඉහට්ඨකනිජ්ඣානිකවසෙනෙව ඉමස්මිං ඨානෙ කථිතාති වෙදිතබ්බා.

34. සකදාගාමිනිද්දෙසෙ – පටිසන්ධිවසෙන සකිං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී. සකිදෙවාති එකවාරංයෙව. ඉමං ලොකං ආගන්ත්වාති ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති – ඉමෙ චත්තාරොපි ඉධ න ගහිතා. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති – අයං එකොව ඉධ ගහිතොති වෙදිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං සියා තං සබ්බං හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං ලොකුත්තරකුසලනිද්දෙසෙ වුත්තමෙව. ඉමස්ස පන සකදාගාමිනො එකබීජිනා සද්ධිං කිං නානාකරණන්ති? එකබීජිස්ස එකාව පටිසන්ධි, සකදාගාමිස්ස ද්වෙ පටිසන්ධියො – ඉදං නෙසං නානාකරණන්ති.

35. අනාගාමිනිද්දෙසෙ – ඔරම්භාගියානං සංයොජනානන්ති ඔරං වුච්චති කාමධාතු. යස්ස ඉමානි පඤ්ච බන්ධනානි අප්පහීනානි හොන්ති, සො භවග්ගෙ නිබ්බත්තොපි ගිලිතබළිසො මච්ඡො විය දීඝසුත්තකෙන පාදෙ බද්ධකාකො විය තෙහි බන්ධනෙහි ආකඩ්ඪියමානො කාමධාතුයංයෙව පවත්තතීති පඤ්ච බන්ධනානි ඔරම්භාගියානීති වුච්චන්ති. හෙට්ඨාභාගියානි හෙට්ඨාකොට්ඨාසිකානීති අත්ථො. පරික්ඛයාති තෙසං බන්ධනානං පරික්ඛයෙන. ඔපපාතිකොති උපපාතයොනිකො. ඉමිනාස්ස ගබ්භසෙය්යා පටික්ඛිත්තා. තත්ථ පරිනිබ්බායීති තත්ථ සුද්ධාවාසලොකෙ පරිනිබ්බායිතා. අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන තස්මා ලොකා ඉධ අනාවත්තනසභාවො. බුද්ධදස්සනථෙරදස්සනධම්මස්සවනානං පනත්ථායස්ස ආගමනං අනිවාරිතං. අයං වුච්චතීති අයං එවංවිධො පුග්ගලො පටිසන්ධිවසෙන පුන අනාගමනතො අනාගාමී නාම වුච්චති.

36. අන්තරාපරිනිබ්බායිනිද්දෙසෙ – උපපන්නං වා සමනන්තරාති උපපන්නසමනන්තරා වා හුත්වා. අප්පත්තං වා වෙමජ්ඣං ආයුප්පමාණන්ති ආයුප්පමාණං වෙමජ්ඣං අප්පත්තං වා හුත්වා අරියමග්ගං සඤ්ජනෙතීති අත්ථො. වාසද්දවිකප්පතො පන වෙමජ්ඣං පත්තන්තිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො සිද්ධා හොන්ති. උපරිට්ඨිමානං සංයොජනානන්ති උපරි පඤ්චන්නං උද්ධම්භාගියසංයොජනානං අට්ඨන්නං වා කිලෙසානං. පහානායාති එතෙසං පජහනත්ථාය මග්ගං සඤ්ජනෙති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ආයුවෙමජ්ඣස්ස අන්තරායෙව පරිනිබ්බායනතො අන්තරාපරිනිබ්බායීති වුච්චති.

37. උපහච්චපරිනිබ්බායිනිද්දෙසෙ – අතික්කමිත්වා වෙමජ්ඣං ආයුප්පමාණන්ති ආයුප්පමාණං වෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා. උපහච්ච වා කාලකිරියන්ති උපගන්ත්වා කාලකිරියං. ආයුක්ඛයස්ස ආසන්නෙ ඨත්වාති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අවිහෙසු තාව කප්පසහස්සප්පමාණස්ස ආයුනො පඤ්චකප්පසතසඞ්ඛාතං වෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා ඡට්ඨෙ වා කප්පසතෙ සත්තමට්ඨමනවමානං වා අඤ්ඤතරස්මිං දසමෙයෙව වා කප්පසතෙ ඨත්වා අරහත්තං පත්වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො උපහච්චපරිනිබ්බායීති වුච්චති.

38. අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනිද්දෙසෙසු – අසඞ්ඛාරෙන අප්පදුක්ඛෙන අධිමත්තපයොගං අකත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බානධම්මොති අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. සසඞ්ඛාරෙන දුක්ඛෙන කසිරෙන අධිමත්තපයොගං කත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනධම්මොති සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී.

40. උද්ධංසොතනිද්දෙසෙ – උද්ධං වාහිභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතං වාති උද්ධංසොතො. උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධමස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංසොතො. අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී. අවිහා චුතො අතප්පං ගච්ඡතීතිආදීසු අවිහෙ කප්පසහස්සං වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අතප්පං ගච්ඡති. තත්රාපි ද්වෙ කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සං ගච්ඡති. තත්රාපි චත්තාරි කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සිං ගච්ඡති. තත්රාපි අට්ඨ කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අකනිට්ඨං ගච්ඡති. තත්ථ වසන්තො අරියමග්ගං සඤ්ජනෙතීති අත්ථො.

ඉමෙසං පන අනාගාමීනං පභෙදජානනත්ථං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීචතුක්කං වෙදිතබ්බං. තත්ථ යො අවිහතො පට්ඨාය චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා තයො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා සුදස්සීදෙවලොකෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායති – අයං උද්ධංසොතො, න අකනිට්ඨගාමී නාම . යො පන ඉතො අකනිට්ඨමෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො, අකනිට්ඨගාමී නාම . යො පන හෙට්ඨා චතූසු දෙවලොකෙසු තත්ථ තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො, න අකනිට්ඨගාමී නාමාති. එවමෙතෙ අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමිනො හොන්ති.

කථං? අවිහෙ තාව තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී, එකො උද්ධංසොතො තෙ අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්ච, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්චාති දස හොන්ති. තථා අතප්පාසුදස්සාසුදස්සීසූති චත්තාරො දසකා චත්තාලීසං. අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතො නත්ථි. තයො පන අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී. තෙ අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො චත්තාරො, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො චත්තාරොති අට්ඨ. එවං අට්ඨචත්තාලීසං හොන්ති.

තෙ සබ්බෙපි පපටිකොපමාය දීපිතා – දිවසං සන්තත්තානම්පි හි ආරකණ්ටකවිප්ඵලිකනඛච්ඡෙදනානං අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා උප්පජ්ජිත්වාව නිබ්බායති – එවරූපො පඨමො අන්තරාපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? උප්පන්නසමනන්තරාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා නිබ්බායති – එවරූපො දුතියො අන්තරාපරිනිබ්බායී දට්ඨබ්බො. කස්මා? වෙමජ්ඣං අප්පත්වා පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා නිවත්තමානා පථවියං අනුපහච්චතලා හුත්වා පරිනිබ්බායති – එවරූපො තතියො අන්තරාපරිනිබ්බායී දට්ඨබ්බො. කස්මා? වෙමජ්ඣං පත්වා අනුපහච්ච පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා පථවියං පතිත්වා උපහච්චතලා හුත්වා නිබ්බායති – එවරූපො උපහච්චපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? කාලකිරියං උපගන්ත්වා ආයුගතිං ඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා පරිත්තෙ තිණකට්ඨෙ පතිත්වා තං පරිත්තං තිණකට්ඨං ඣාපෙත්වා නිබ්බායති – එවරූපො අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? අප්පයොගෙන ලහුසාය ගතියා පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා විපුලෙ තිණකට්ඨපුඤ්ජෙ පතිත්වා තං විපුලං තිණකට්ඨපුඤ්ජං ඣාපෙත්වා නිබ්බායති – එවරූපො සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? සප්පයොගෙන අලහුසාය ගතියා පරිනිබ්බායනතො. අපරා මහන්තෙසු තිණකට්ඨපුඤ්ජෙසු පතති, තත්ථ මහන්තෙසු තිණකට්ඨපුඤ්ජෙසු ඣායමානෙසු වීතච්චිතඞ්ගාරො වා ජාලා වා උප්පතිත්වා කම්මාරසාලං ඣාපෙත්වා ගාමනිගමනගරරට්ඨං ඣාපෙත්වා සමුද්දන්තං පත්වා නිබ්බායති – එවරූපො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී දට්ඨබ්බො. කස්මා? අනෙකභවබීජවිප්ඵාරං ඵුස්ස ඵුස්ස බ්යන්තීකත්වා පරිනිබ්බායනතො. යස්මා පන ආරකණ්ටකාදිභෙදං ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි අයොකපාලමෙව, තස්මා සුත්තෙ සබ්බවාරෙසු අයොකපාලන්ත්වෙව වුත්තං (අ. නි. 7.55). යථාහ –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – ‘නො චස්ස, නො ච මෙ සියා, න භවිස්සති, න මෙ භවිස්සති, යදත්ථි යං භූතං, තං පජහාමී’’’ති උපෙක්ඛං පටිලභති. සො භවෙ න රජ්ජති, සම්භවෙ න රජ්ජති, අත්ථුත්තරි පදං සන්තං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තඤ්ච ඛ්වස්ස පදං න සබ්බෙන සබ්බං සච්ඡිකතං හොති. තස්ස න සබ්බෙන සබ්බං මානානුසයො පහීනො හොති, න සබ්බෙන සබ්බං භවරාගානුසයො පහීනො හොති, න සබ්බෙන සබ්බං අවිජ්ජානුසයො පහීනො හොති. සො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො , භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා අනුපහච්ච තලං නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… උපහච්චපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා උපහච්ච තලං නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… උපහච්චපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා පරිත්තෙ තිණපුඤ්ජෙ වා කට්ඨපුඤ්ජෙ වා නිපතෙය්ය, සා තත්ථ අග්ගිම්පි ජනෙය්ය, ධූමම්පි ජනෙය්ය, අග්ගිම්පි ජනෙත්වා ධූමම්පි ජනෙත්වා තමෙව පරිත්තං තිණපුඤ්ජං වා කට්ඨපුඤ්ජං වා පරියාදියිත්වා අනාහාරා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා විපුලෙ තිණපුඤ්ජෙ වා කට්ඨපුඤ්ජෙ වා නිපතෙය්ය, සා තත්ථ අග්ගිම්පි ජනෙය්ය…පෙ… තමෙව විපුලං තිණපුඤ්ජං වා කට්ඨපුඤ්ජං වා පරියාදියිත්වා අනාහාරා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා උද්ධංසොතො හොති අකනිට්ඨගාමී. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා මහන්තෙ තිණපුඤ්ජෙ වා කට්ඨපුඤ්ජෙ වා නිපතෙය්ය, සා තත්ථ අග්ගිම්පි ජනෙය්ය…පෙ… තමෙව මහන්තං තිණපුඤ්ජං වා කට්ඨපුඤ්ජං වා පරියාදියිත්වා ගච්ඡම්පි දහෙය්ය, දායම්පි දහෙය්ය , ගච්ඡම්පි දහිත්වා දායම්පි දහිත්වා හරිතන්තං වා පථන්තං වා සෙලන්තං වා උදකන්තං වා රමණීයං වා භූමිභාගං ආගම්ම අනාහාරා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා උද්ධංසොතො හොති අකනිට්ඨගාමී’’ති (අ. නි. 7.55).

41-44. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නාදිනිද්දෙසා උත්තානත්ථාව. අයං වුච්චති පුග්ගලො අරහාති එත්ථ පන ද්වාදස අරහන්තො වෙදිතබ්බා. කථං? තයො හි විමොක්ඛා – සුඤ්ඤතො, අනිමිත්තො, අප්පණිහිතොති. තත්ථ සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුත්තඛීණාසවො පටිපදාවසෙන චතුබ්බිධො හොති; තථා අනිමිත්තඅප්පණිහිතවිමොක්ඛෙහීති – එවං ද්වාදස අරහන්තො වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමෙ ද්වාදස අරහන්තො විය ද්වාදසෙව සකදාගාමිනො, චතුවීසති සොතාපන්නා, අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමිනොති එත්තකා පුග්ගලා ඉතො මුච්චිත්වා බහිද්ධා නුප්පජ්ජන්ති, ඉමස්මිඤ්ඤෙව සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනෙ උප්පජ්ජන්තීති.

එකකනිද්දෙසවණ්ණනා.

2. දුකනිද්දෙසවණ්ණනා

45. දුකනිද්දෙසෙ කොධනොති කුජ්ඣනසීලො මහාකොධො. එවං පුග්ගලං පුච්ඡිත්වාපි ධම්මෙන පුග්ගලං දස්සෙතුං තත්ථ කතමො කොධොතිආදිමාහ. උපනාහීනිද්දෙසාදීසුපි එසෙව නයො. කොධො කුජ්ඣනාතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. තථා උපනාහීනිද්දෙසාදීසු පුබ්බකාලං කොධොතිආදීනි. අයං කොධො අප්පහීනොති අයං එත්තකො කොධො වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා තදඞ්ගප්පහානෙන වා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන වා අප්පහීනො. පරතො උපනාහාදීසුපි එසෙව නයො.

53. අහිරිකනිද්දෙසාදීසු – ඉමිනා අහිරිකෙනාති ඉමිනා එවංපකාරෙන අහිරිකධම්මෙන සමන්නාගතො. ඉමිනා අනොත්තප්පෙනාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

63. අජ්ඣත්තසංයොජනොති අජ්ඣත්තබන්ධනො. බහිද්ධාසංයොජනොති බහිද්ධාබන්ධනො. තෙ උභොපි වච්ඡකසාලූපමාය දීපෙතබ්බා. වච්ඡකසාලාය හි අන්තො බද්ධො අන්තොයෙව සයිතවච්ඡකො විය ඉධට්ඨකසොතාපන්නසකදාගාමිනො. තෙසඤ්හි බන්ධනම්පි ඉධෙව, සයම්පි ඉධෙව. අන්තො බද්ධො පන බහි සයිතවච්ඡකො විය රූපාරූපභවෙ සොතාපන්නසකදාගාමිනො. තෙසඤ්හි බන්ධනමෙව ඉධ, සයං පන බ්රහ්මලොකෙ ඨිතා. බහි බද්ධො බහි සයිතවච්ඡකො විය රූපාරූපභවෙ අනාගාමී. තස්ස හි බන්ධනම්පි බහිද්ධා, සයම්පි බහිද්ධාව. බහි බද්ධො පන අන්තොසයිතවච්ඡකො විය ඉධට්ඨකඅනාගාමී. තස්ස හි බන්ධනං රූපාරූපභවෙසු, සයං පන ඉධ ඨිතො.

65. අක්කොධනනිද්දෙසාදීසු – පහීනොති වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා, තදඞ්ගප්පහානෙන වා, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන වා පහීනො.

83. දුල්ලභනිද්දෙසෙ – දුල්ලභාති න සුලභා. පුබ්බකාරීති පඨමමෙව කාරකො. කතවෙදීති කතං වෙදෙති, විදිතං පාකටං කරොති. තෙ අගාරියානගාරියෙහි දීපෙතබ්බා. අගාරියෙසු හි මාතාපිතරො පුබ්බකාරිනො නාම. පුත්තධීතරො පන මාතාපිතරො පටිජග්ගන්තා අභිවාදනාදීනි තෙසං කුරුමානා කතවෙදිනො නාම. අනගාරියෙසු ආචරියුපජ්ඣායා පුබ්බකාරිනො නාම. අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකා ආචරියුපජ්ඣායෙ පටිජග්ගන්තා අභිවාදනාදීනි තෙසං කුරුමානා කතවෙදිනො නාම. තෙසං ආවිභාවත්ථාය උපජ්ඣායපොසකසොණත්ථෙරාදීනං වත්ථූනි කථෙතබ්බානි.

අපරො නයො – පරෙන අකතෙයෙව උපකාරෙ අත්තනි කතං උපකාරං අනපෙක්ඛිත්වා කාරකො පුබ්බකාරී, සෙය්යථාපි මාතාපිතරො චෙව ආචරියුපජ්ඣායා ච. සො දුල්ලභො; සත්තානං තණ්හාභිභූතත්තා. පරෙන කතස්ස උපකාරස්ස අනුරූපප්පවත්තිං අත්තනි කතං උපකාරං උපකාරතො ජානන්තො, වෙදියන්තො, කතඤ්ඤුකතවෙදී. සෙය්යථාපි මාතාපිතුආචරියුපජ්ඣායෙසු සම්මා පටිපන්නො. සොපි දුල්ලභො; සත්තානං අවිජ්ජාභිභූතත්තා.

අපිච – අකාරණවච්ඡලො පුබ්බකාරී, සකාරණවච්ඡලො කතඤ්ඤුකතවෙදී. ‘කරිස්සති මෙ’ති එවමාදිකාරණනිරපෙක්ඛකිරියො පුබ්බකාරී. ‘කරිස්සති මෙ’ති එවමාදිකාරණසාපෙක්ඛකිරියො කතඤ්ඤුකතවෙදී. තමොජොතිපරායණො පුබ්බකාරී, ජොතිජොතිපරායණො කතඤ්ඤුකතවෙදී. දෙසෙතා පුබ්බකාරී, පටිපජ්ජිතා කතඤ්ඤුකතවෙදී. සදෙවකෙ ලොකෙ අරහං සම්මාසම්බුද්ධො පුබ්බකාරී, අරියසාවකො කතඤ්ඤුකතවෙදීති. දුකනිපාතට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 2.2.120) පන – ‘‘‘පුබ්බකාරී’ති පඨමං උපකාරස්ස කාරකො, ‘කතඤ්ඤුකතවෙදී’ති තෙන කතං ඤත්වා පච්ඡා කාරකො. තෙසු පුබ්බකාරී ඉණං දෙමීති සඤ්ඤං කරොති, පච්ඡාකාරකො ‘ඉණං ජීරාපෙමී’ති සඤ්ඤං කරොතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

84. දුත්තප්පයනිද්දෙසෙ – දුත්තප්පයාති අතප්පයා, න සක්කා කෙනචි තප්පෙතුං. යො හි උපට්ඨාකකුලං වා ඤාතිකුලං වා නිස්සාය වසමානො චීවරෙ ජිණ්ණෙ තෙහි දින්නං චීවරං නික්ඛිපති, න පරිභුඤ්ජති. පුනප්පුනං දින්නම්පි ගහෙත්වා නික්ඛිපතෙව. යො ච තෙනෙව නයෙන ලද්ධං ලද්ධං විස්සජ්ජෙති පරස්ස දෙති. පුනප්පුනං ලද්ධම්පි තථෙව කරොති. ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා සකටෙහිපි පච්චයෙ උපනෙන්තෙන තප්පෙතුං න සක්කාති දුත්තප්පයා නාම.

85. සුතප්පයනිද්දෙසෙ – න විස්සජ්ජෙතීති අත්තනො අකත්වා පරස්ස න දෙති. අතිරෙකෙ පන සති න නික්ඛිපති පරස්ස දෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යො පන භික්ඛු උපට්ඨාකකුලා වා ඤාතිකුලා වා ජිණ්ණචීවරො සාටකං ලභිත්වා චීවරං කත්වා පරිභුඤ්ජති, න නික්ඛිපති; අග්ගළං දත්වා පාරුපන්තොපි පුන දිය්යමානෙ සහසා න පටිග්ගණ්හාති. යො ච ලද්ධං ලද්ධං අත්තනා පරිභුඤ්ජති, පරෙසං න දෙති. ඉමෙ ද්වෙපි සුඛෙන සක්කා තප්පෙතුන්ති සුතප්පයා නාමාති.

86. ආසවාති කිලෙසා. න කුක්කුච්චායිතබ්බං කුක්කුච්චායතීති න කුක්කුච්චායිතබ්බයුත්තකං කුක්කුච්චායති. සූකරමංසං ලභිත්වා අච්ඡමංසන්ති කුක්කුච්චායති, මිගමංසං, ලභිත්වා දීපිමංසන්ති කුක්කුච්චායති. කාලෙ සන්තෙයෙව ‘කාලො නත්ථී’ති, අප්පවාරෙත්වාව ‘පවාරිතොස්මී’ති, පත්තෙ රජස්මිං අපතිතෙයෙව ‘පතිත’න්ති, අත්තානං උද්දිස්ස මච්ඡමංසෙ අකතෙයෙව ‘මං උද්දිස්ස කත’න්ති කුක්කුච්චායති. කුක්කුච්චායිතබ්බං න කුක්කුච්චායතීති කුක්කුච්චායිතබ්බයුත්තකං න කුක්කුච්චායති. අච්ඡමංසං ලභිත්වා සූකරමංසන්ති න කුක්කුච්චායති…පෙ… අත්තානං උද්දිස්ස මච්ඡමංසෙ කතෙ ‘මං උද්දිස්ස කත’න්ති න කුක්කුච්චායති . අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන – ‘‘‘න කුක්කුච්චායිතබ්බ’න්ති සඞ්ඝභොගස්ස අපට්ඨපනං අවිචාරණං න කුක්කුච්චායිතබ්බං නාම, තං කුක්කුච්චායති. ‘කුක්කුච්චායිතබ්බ’න්ති තස්සෙව පට්ඨපනං විචාරණං, තං න කුක්කුච්චායතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. ඉමෙසන්ති ඉමෙසං ද්වින්නං පුග්ගලානං සුභූමියං තිණලතාදීනි විය රත්තිම්පි දිවාපි ආසවා වඩ්ඪන්තියෙව. සුක්කපක්ඛෙ කප්පියමංසං ලභිත්වා කප්පියමංසන්ත්වෙව ගණ්හන්තො න කුක්කුච්චායිතබ්බං න කුක්කුච්චායති නාමාති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

88. හීනාධිමුත්තොති හීනජ්ඣාසයො. දුස්සීලොති නිස්සීලො. පාපධම්මොති ලාමකධම්මො.

89. පණීතාධිමුත්තොති පණීතජ්ඣාසයො. කල්යාණධම්මොති භද්දකධම්මො, සුචිධම්මො, සුන්දරධම්මො.

90. තිත්තොති සුහිතො පරියොසිතො. තප්පෙතාති අඤ්ඤෙසම්පි තිත්තිකරො. පච්චෙකසම්බුද්ධා යෙ ච තථාගතසාවකාති එත්ථ පච්චෙකබුද්ධා නවහි ලොකුත්තරධම්මෙහි සයං තිත්තා පරිපුණ්ණා. අඤ්ඤෙ පන තප්පෙතුං න සක්කොන්ති. තෙසඤ්හි ධම්මකථාය අභිසමයො න හොති. සාවකානං පන ධම්මකථාය අපරිමාණානම්පි දෙවමනුස්සානං අභිසමයො හොති. එවං සන්තෙපි යස්මා පන තෙ ධම්මං දෙසෙන්තා න අත්තනො වචනං කත්වා කථෙන්ති, බුද්ධානං වචනං කත්වා කථෙන්ති. සොතුං නිසින්නපරිසාපි ‘අයං භික්ඛු න අත්තනා පටිවිද්ධධම්මං කථෙති, බුද්ධෙහි පටිවිද්ධධම්මං කථෙතී’ති චිත්තීකාරං කරොති. ඉති සො චිත්තීකාරො බුද්ධානංයෙව හොති. එවං තත්ථ සම්මාසම්බුද්ධොව තප්පෙතා නාම. යථා හි ‘අසුකස්ස නාම ඉදඤ්චිදඤ්ච දෙථා’ති රඤ්ඤා ආණත්තා කිඤ්චාපි ආනෙත්වා දෙන්ති, අථ ඛො රාජාව තත්ථ දායකො. යෙහිපි ලද්ධං හොති, තෙ ‘රඤ්ඤා අම්හාකං ඨානන්තරං දින්නං, ඉස්සරියවිභවො දින්නො’ත්වෙව ගණ්හන්ති, න රාජපුරිසෙහීති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

දුකනිද්දෙසවණ්ණනා.

3. තිකනිද්දෙසවණ්ණනා

91. තිකනිද්දෙසෙ – දුස්සීලොති නිස්සීලො. පාපධම්මොති ලාමකධම්මො. සීලවිපත්තියා වා දුස්සීලො, දිට්ඨිවිපත්තියා පාපධම්මො . කායවචීසංවරභෙදෙන දුස්සීලො, සෙසසංවරභෙදෙන පාපධම්මො. අසුද්ධපයොගතාය දුස්සීලො, අසුද්ධාසයතාය පාපධම්මො. කුසලසීලවිරහෙන දුස්සීලො; අකුසලසීලසමන්නාගමෙන පාපධම්මො. අසුචීති අසුචීහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතො. සඞ්කස්සරසමාචාරොති සඞ්කාය පරෙහි සරිතබ්බසමාචාරො. කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘ඉදං ඉමිනා කතං භවිස්සතී’ති එවං පරෙහි ආසඞ්කනීයසමාචාරො, අත්තනොයෙව වා සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො – සාසඞ්කසමාචාරොති අත්ථො. තස්ස හි දිවාට්ඨානාදීසු සන්නිපතිත්වා කිඤ්චිදෙව මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘ඉමෙ එකතො හුත්වා මන්තෙන්ති, කච්චි නු ඛො මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’ති එවං සාසඞ්කසමාචාරො හොති.

පටිච්ඡන්නකම්මන්තොති පටිච්ඡාදෙතබ්බයුත්තකෙන පාපකම්මෙන සමන්නාගතො. අස්සමණො සමණපටිඤ්ඤොති අස්සමණො හුත්වාව සමණපතිරූපකතාය ‘සමණො අහ’න්ති එවං පටිඤ්ඤො. අබ්රහ්මචාරී බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤොති අඤ්ඤෙ බ්රහ්මචාරිනො සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ සුම්භකපත්තධරෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තෙ දිස්වා සයම්පි තාදිසෙන ආකාරෙන තථා පටිපජ්ජනතො ‘අහං බ්රහ්මචාරී’ති පටිඤ්ඤං දෙන්තො විය හොති. ‘අහං භික්ඛූ’ති වත්වා උපොසථග්ගාදීනි පවිසන්තො පන බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො හොතියෙව, තථා සඞ්ඝිකං ලාභං ගණ්හන්තො. අන්තොපූතීති පූතිනා කම්මෙන අන්තො අනුපවිට්ඨො, නිග්ගුණතාය වා ගුණසාරවිරහිතත්තා අන්තොපූති. අවස්සුතොති රාගාදීහි තින්තො. කසම්බුජාතොති සඤ්ජාතරාගාදිකචවරො. අථ වා කසම්බු වුච්චති තින්තකුණපගතං කසටඋදකං. ඉමස්මිඤ්ච සාසනෙ දුස්සීලො නාම ජිගුච්ඡනීයත්තා තින්තකුණපකසටඋදකසදිසො. තස්මා කසම්බු විය ජාතොති කසම්බුජාතො.

තස්ස න එවං හොතීති කස්මා න හොති? යත්ථ පතිට්ඨිතෙන සක්කා භවෙය්ය අරහත්තං ලද්ධුං, තස්සා පතිට්ඨාය භින්නත්තා. යථා හි චණ්ඩාලකුමාරකස්ස ‘අසුකො නාම ඛත්තියකුමාරො රජ්ජෙ අභිසිත්තො’ති සුත්වාපි, යස්මිං කුලෙ පච්චාජාතා අභිසෙකං පාපුණන්ති, තස්මිං කුලෙ අපච්චාජාතත්තා න එවං හොති – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො ඛත්තියකුමාරො විය අභිසෙකං පාපුණෙය්ය’න්ති; එවමෙව දුස්සීලස්ස ‘අසුකො නාම භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’ති සුත්වාපි, යස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතෙන අරහත්තං පත්තබ්බං, තස්ස අභාවතො ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො සීලවා විය අරහත්තං පාපුණෙය’න්ති න එවං හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අරහත්තාසාය අභාවා නිරාසොති වුච්චති.

92. තස්ස එවං හොතීති කස්මා හොති? යස්මිං පතිට්ඨිතෙන සක්කා භවෙය්ය අරහත්තං පාපුණිතුං, තස්සා පතිට්ඨාය ථිරත්තා. යථා හි සුජාතස්ස ඛත්තියකුමාරස්ස ‘අසුකො නාම ඛත්තියකුමාරො රජ්ජෙ අභිසිත්තො’ති සුත්වාව යස්මිං කුලෙ පච්චාජාතා අභිසෙකං පාපුණන්ති, තස්මිං පච්චාජාතස්ස එවං හොති – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි, සො කුමාරො විය අභිසෙකං පාපුණෙය්ය’න්ති එවමෙව සීලවතො ‘අසුකො නාම භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’ති සුත්වාව යස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතෙන අරහත්තං පත්තබ්බං, තස්සා පතිට්ඨාය ථිරත්තා – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො භික්ඛු විය අරහත්තං පාපුණෙය්ය’න්ති එවං හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ආසංසො නාම වුච්චති. සො හි අරහත්තං ආසංසති පත්ථෙතීති ආසංසො.

93. යා හිස්ස පුබ්බෙ අවිමුත්තස්සාති යා තස්ස ඛීණාසවස්ස පුබ්බෙ අරහත්තවිමුත්තියා අවිමුත්තස්ස විමුත්තාසා අහොසි, සා පටිප්පස්සද්ධා, තස්මා න එවං හොති. යථා හි අභිසිත්තස්ස ඛත්තියස්ස ‘අසුකො නාම ඛත්තියකුමාරො රජ්ජෙ අභිසිත්තො’ති සුත්වා එකස්ස රඤ්ඤො ද්වින්නං රජ්ජාභිසෙකානං ද්වින්නං සෙතච්ඡත්තානං අභාවා න එවං හොති – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො කුමාරො විය අභිසෙකං පාපුණෙය්ය’’න්ති; එවමෙව ඛීණාසවස්ස ‘අසුකො නාම භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’ති සුත්වා, ද්වින්නං අරහත්තානං අභාවා – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො භික්ඛු විය අරහත්තං පාපුණෙය්ය’න්ති න එවං හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අරහත්තාසාය විගතත්තා විගතාසොති වුච්චති.

94. ගිලානූපමනිද්දෙසෙ – යාය උපමාය තෙ ගිලානූපමාති වුච්චන්ති, තං තාව උපමං දස්සෙතුං තයො ගිලානාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සප්පායානීති හිතානි වුද්ධිකරානි. පතිරූපන්ති අනුච්ඡවිකං. නෙව වුට්ඨාති තම්හා ආබාධාති ඉමිනා අතෙකිච්ඡෙන වාතාපමාරාදිනා රොගෙන සමන්නාගතො නිට්ඨප්පත්තො ගිලානො කථිතො. වුට්ඨාති තම්හා ආබාධාති ඉමිනා ඛිපිතකච්ඡුතිණපුප්ඵකජරාදිප්පභෙදො අප්පමත්තකාබාධො කථිතො.

ලභන්තොසප්පායානි භොජනානි නො අලභන්තොති ඉමිනා පන යෙසං පටිජග්ගනෙන ඵාසුකං හොති, සබ්බෙපි තෙ ආබාධා කථිතා. එත්ථ ච පතිරූපො උපට්ඨාකො නාම ගිලානුපට්ඨාකඅඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පණ්ඩිතො දක්ඛො අනලසො වෙදිතබ්බො.

ගිලානුපට්ඨාකො අනුඤ්ඤාතොති ‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන දාතබ්බො’ති අනුඤ්ඤාතො. තස්මිඤ්හි ගිලානෙ අත්තනො ධම්මතාය යාපෙතුං අසක්කොන්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙන තස්ස භික්ඛුනො ‘එකො භික්ඛු ච සාමණෙරො ච ඉමං පටිජග්ගථා’ති අපලොකෙත්වා දාතබ්බා. යාව පන තෙ තං පටිජග්ගන්ති, තාව ගිලානස්ස ච තෙසඤ්ච ද්වින්නං යෙනත්ථො සබ්බං භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව භාරො. අඤ්ඤෙපි ගිලානා උපට්ඨාතබ්බාති ඉතරෙපි ද්වෙ ගිලානා උපට්ඨාතබ්බා. කිං කාරණා? යොපි හි නිට්ඨප්පත්තගිලානො, සො අනුපට්ඨියමානො ‘සචෙ මං පටිජග්ගෙය්යුං, ඵාසුකං මෙ භවෙය්ය, න ඛො පන මං පටිජග්ගන්තී’ති මනොපදොසං කත්වා අපායෙ නිබ්බත්තෙය්ය. පටිජග්ගියමානස්ස පන එවං හොති – ‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන යං කත්තබ්බං තං සබ්බං කතං, මය්හං පන කම්මවිපාකො ඊදිසො’ති සො භික්ඛුසඞ්ඝෙ මෙත්තං පච්චුපට්ඨපෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තති. යො පන අප්පමත්තකෙන බ්යාධිනා සමන්නාගතො ලභන්තොපි අලභන්තොපි වුට්ඨාතියෙව, තස්ස විනාපි භෙසජ්ජෙන වූපසමනකබ්යාධි භෙසජ්ජෙ කතෙ ඛිප්පතරං වූපසම්මති. තතො සො බුද්ධවචනං වා උග්ගණ්හිතුං සමණධම්මං වා කාතුං සක්ඛිස්සති. ඉමිනා කාරණෙන අඤ්ඤෙපි ගිලානා උපට්ඨාතබ්බාති වුත්තං.

නෙව ඔක්කමතීති නෙව පවිසති. නියාමං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තන්ති කුසලෙසු ධම්මෙසු මග්ගනියාමසඞ්ඛාතං සම්මත්තං. ඉමිනා පදපරමො පුග්ගලො කථිතො. දුතියවාරෙන උග්ඝටිතඤ්ඤූ ගහිතො සාසනෙ නාළකත්ථෙරසදිසො . බුද්ධන්තරෙ එකවාරං පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ ඔවාදං ලභිත්වා පටිවිද්ධපච්චෙකබොධිඤාණො ච. තතියවාරෙන විපඤ්චිතඤ්ඤූ පුග්ගලො කථිතො. නෙය්යො පන තන්නිස්සිතොව හොති.

ධම්මදෙසනා අනුඤ්ඤාතාති මාසස්ස අට්ඨ වාරෙ ධම්මකථා අනුඤ්ඤාතා. අඤ්ඤෙසම්පි ධම්මො දෙසෙතබ්බොති ඉතරෙසම්පි ධම්මො කථෙතබ්බො. කිං කාරණා? පදපරමස්ස හි ඉමස්මිං අත්තභාවෙ ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කොන්තස්සාපි අනාගතෙ පච්චයො භවිස්සති. යො පන තථාගතස්ස රූපදස්සනං ලභන්තොපි අලභන්තොපි ධම්මවිනයඤ්ච සවනාය ලභන්තොපි අලභන්තොපි ධම්මං අභිසමෙති; සො අලභන්තො න තාව අභිසමෙති, ලභන්තො පන ඛිප්පමෙව අභිසමෙස්සතීති ඉමිනා කාරණෙන තෙසං ධම්මො දෙසෙතබ්බො. තතියස්ස පන පුනප්පුනං දෙසෙතබ්බොව. කායසක්ඛිදිට්ඨප්පත්තසද්ධාවිමුත්තා හෙට්ඨා කථිතායෙව.

98. ගූථභාණීආදීසු – සභග්ගතොති සභායං ඨිතො. පරිසග්ගතොති ගාමපරිසාය ඨිතො. ඤාතිමජ්ඣගතොති දායාදානං මජ්ඣෙ ඨිතො. පූගමජ්ඣගතොති සෙණීනං මජ්ඣෙ ඨිතො. රාජකුලමජ්ඣගතොති රාජකුලස්ස මජ්ඣෙ මහාවිනිච්ඡයෙ ඨිතො. අභිනීතොති පුච්ඡනත්ථාය නීතො. සක්ඛිපුට්ඨොති සක්ඛිං කත්වා පුච්ඡිතො. එහම්භො පුරිසාති ආලපනමෙතං. අත්තහෙතු වා පරහෙතු වාති අත්තනො වා පරස්ස වා හත්ථපාදාදිහෙතු වා ධනහෙතු වා. ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු වාති එත්ථ ආමිසන්ති ලාභො අධිප්පෙතො. කිඤ්චික්ඛන්ති යං වා තං වා අප්පමත්තකං. අන්තමසො තිත්තිරවට්ටකසප්පිපිණ්ඩනවනීතපිණ්ඩාදිඅප්පමත්තකස්සාපි ලඤ්ජස්ස හෙතූති අත්ථො. සම්පජානමුසා භාසිතා හොතීති ජානන්තොයෙව මුසාවාදං කත්තා හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ගූථසදිසවචනත්තා ගූථභාණීති වුච්චති. යථා හි ගූථං නාම මහාජනස්ස අනිට්ඨං හොති අකන්තං; එවමෙව ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වචනං දෙවමනුස්සානං අනිට්ඨං හොති අකන්තං.

99. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පුප්ඵසදිසවචනත්තා පුප්ඵභාණීති වුච්චති. යථා හි ඵුල්ලානි වස්සිකානි වා අධිමුත්තකානි වා මහාජනස්ස ඉට්ඨානි කන්තානි හොන්ති; එවමෙව ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වචනං දෙවමනුස්සානං ඉට්ඨං හොති කන්තං.

100. නෙලාති එලං වුච්චති දොසො. නාස්සා එලන්ති නෙලා. නිද්දොසාති අත්ථො, ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති (උදා. 65) එත්ථ වුත්තනෙලං විය. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා. සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සකලසරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනීයා. හදයං ගච්ඡති අප්පටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී. පුරස්ස එසාතිපි පොරී. නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති. පිතිමත්තං පිතාති, මාතිමත්තං මාතාති, භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොතීති බහුජනකන්තා. බහුජනස්ස කන්තභාවෙනෙව බහුනො ජනස්ස මනාපා චිත්තවුද්ධිකරාති බහුජනමනාපා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො මධුභාණීති වුච්චති. මුදුභාණීතිපි පාඨො. උභයත්ථාපි මධුරවචනොති අත්ථො. යථා හි චතුමධුරං නාම මධුරං පණීතං; එවමෙව ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වචනං දෙවමනුස්සානං මධුරං හොති.

101. අරුකූපමචිත්තාදීසු – අභිසජ්ජතීති ලග්ගති. කුප්පතීති කොපවසෙන කුප්පති. බ්යාපජ්ජතීති පකතිභාවං පජහති, පූතිකො හොති. පතිත්ථීයතීති ථිනභාවං ථද්ධභාවඤ්ච ආපජ්ජති. කොපන්ති දුබ්බලකොධං. දොසන්ති දුස්සනවසෙන තතො බලවතරං. අප්පච්චයන්ති අතුට්ඨාකාරං දොමනස්සං. දුට්ඨාරුකොති පුරාණවණො. කට්ඨෙනාති දණ්ඩකකොටියා. කඨලායාති කපාලෙන. ආසවං දෙතීති අපරාපරං සවති. පුරාණවණො හි අත්තනො ධම්මතාය එව පුබ්බං ලොහිතං යූසන්ති ඉමානි තීණි සවති , ඝට්ටිතො පන තානි අධිකතරං සවති. එවමෙවං ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං, දුට්ඨාරුකො විය හි කොධනො පුග්ගලො. තස්ස අත්තනො ධම්මතාය සවනං විය කොධනස්සපි අත්තනො ධම්මතාය උද්ධුමාතකස්ස විය චණ්ඩිකතස්ස චරණං. කට්ඨෙන වා කඨලාය වා ඝට්ටනං විය අප්පමත්තකම්පි වචනං භිය්යොසො මත්තාය සවනං විය ‘මාදිසං නාම එස එවං වදතී’ති භිය්යොසො මත්තාය උද්ධුමායනභාවො දට්ඨබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අරුකූපමචිත්තොති වුච්චති. පුරාණවණසදිසචිත්තොති අත්ථො.

102. රත්තන්ධකාරතිමිසායාති රත්තිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිනිවාරණෙන අන්ධභාවකරණෙ බහලතමෙ. විජ්ජන්තරිකායාති විජ්ජුප්පත්තික්ඛණෙ. ඉධාපි ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – චක්ඛුමා පුරිසො විය හි යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. අන්ධකාරං විය සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. විජ්ජුසඤ්චරණං විය සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස උප්පත්තිකාලො. විජ්ජන්තරිකාය චක්ඛුමතො පුරිසස්ස සාමන්තා රූපදස්සනං විය සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානදස්සනං. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය සකදාගාමිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. පුන විජ්ජුසඤ්චරණං විය සකදාගාමිමග්ගඤාණස්ස උප්පාදො. විජ්ජන්තරිකාය චක්ඛුමතො පුරිසස්ස සාමන්තා රූපදස්සනං විය සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානදස්සනං. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය අනාගාමිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. පුන විජ්ජුසඤ්චරණං විය අනාගාමිමග්ගඤාණස්ස උප්පාදො. විජ්ජන්තරිකාය චක්ඛුමතො පුරිසස්ස සාමන්තා රූපදස්සනං විය අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානදස්සනං වෙදිතබ්බං. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො විජ්ජූපමචිත්තොති වුච්චති. ඉත්තරකාලොභාසෙන විජ්ජුසදිසචිත්තොති අත්ථො.

103. වජිරූපමචිත්තතායපි ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – වජිරං විය හි අරහත්තමග්ගඤාණං දට්ඨබ්බං. මණිගණ්ඨිපාසාණගණ්ඨි විය අරහත්තමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. වජිරස්ස මණිගණ්ඨිං වා පාසාණගණ්ඨිං වා විනිවිජ්ඣිත්වා අගමනභාවස්ස නත්ථිභාවො විය අරහත්තමග්ගඤාණෙන අච්ඡෙජ්ජානං කිලෙසානං නත්ථිභාවො. වජිරෙන නිබ්බිද්ධවෙධස්ස පුන අපටිපූරණං විය අරහත්තමග්ගෙන ඡින්නානං කිලෙසානං පුන අනුප්පාදො දට්ඨබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො වජිරූපමචිත්තොති වුච්චති. කිලෙසානං මූලඝාතකරණසමත්ථතාය වජිරෙන සදිසචිත්තොති අත්ථො.

104. අන්ධාදීසු තථාරූපං චක්ඛු න හොතීති තථාජාතිකං තථාසභාවං පඤ්ඤාචක්ඛු න හොති. ඵාතිං කරෙය්යාති ඵීතං වඩ්ඪිතං කරෙය්ය. සාවජ්ජානවජ්ජෙති සදොසනිද්දොසෙ. හීනප්පණීතෙති අධමුත්තමෙ. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙති කණ්හසුක්කායෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබාහනතො පටිපක්ඛවසෙන සප්පටිභාගාති වුච්චන්ති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – කුසලෙ ධම්මෙ ‘කුසලා ධම්මා’ති යෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා ජානෙය්ය, අකුසලෙ ධම්මෙ ‘අකුසලා ධම්මා’ති, සාවජ්ජාදීසුපි එසෙව නයො. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙසු පන කණ්හධම්මෙ ‘සුක්කසුප්පටිභාගා’ති, සුක්කධම්මෙ ‘කණ්හසප්පටිභාගා’ති යෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා ජානෙය්ය. තථාරූපම්පිස්ස චක්ඛු න හොතීති ඉමිනා නයෙන සෙසට්ඨානෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො දිට්ඨධම්මිකභොගසංහරණපඤ්ඤාචක්ඛුනො ච සම්පරායිකත්ථසොධනපඤ්ඤාචක්ඛුනො ච අභාවා අන්ධොති වුච්චති. දුතියො දිට්ඨධම්මිකභොගසංහරණපඤ්ඤාචක්ඛුනො භාවා, සම්පරායිකත්ථසොධනපඤ්ඤාචක්ඛුනො පන අභාවා එකචක්ඛූති වුච්චති. තතියො ද්වින්නම්පි භාවා ද්විචක්ඛූති වුච්චති.

107. අවකුජ්ජපඤ්ඤාදීසු ධම්මං දෙසෙන්තීති උපාසකො ධම්මස්සවනත්ථාය ආගතොති අත්තනො කම්මං පහාය ධම්මං දෙසෙන්ති. ආදිකල්යාණන්ති ආදිම්හි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජං නිද්දොසං කත්වා දෙසෙන්ති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන ආදීති පුබ්බපට්ඨපනා. මජ්ඣන්ති කථාවෙමජ්ඣං. පරියොසානන්ති සන්නිට්ඨානං. ඉතිස්ස ධම්මං කථෙන්තා පුබ්බපට්ඨපනෙපි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා කථෙන්ති, වෙමජ්ඣෙපි, පරියොසානෙපි. එත්ථ ච අත්ථි දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානානි, අත්ථි සාසනස්ස. තත්ථ දෙසනාය තාව – චතුප්පදිකගාථාය පඨමපදං ආදි, ද්වෙ පදානි මජ්ඣං, අවසානපදං පරියොසානං. එකානුසන්ධිකසුත්තස්ස – නිදානං ආදි, අනුසන්ධි මජ්ඣං, ඉදමවොචාති අප්පනා පරියොසානං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස – පඨමො අනුසන්ධි ආදි , තතො පරං එකො වා අනෙකා වා මජ්ඣං, පච්ඡිමො පරියොසානං. අයං තාව දෙසනාය නයො.

සාසනස්ස පන සීලං ආදි, සමාධි මජ්ඣං, විපස්සනා පරියොසානං. සමාධි වා ආදි, විපස්සනා මජ්ඣං, මග්ගො පරියොසානං. විපස්සනා වා ආදි, මග්ගො මජ්ඣං, ඵලං පරියොසානං. මග්ගො වා ආදි, ඵලං මජ්ඣං, නිබ්බානං පරියොසානං . ද්වෙ ද්වෙ වා කරියමානෙ සීලසමාධයො ආදි, විපස්සනාමග්ගා මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. සාත්ථන්ති සාත්ථකං කත්වා දෙසෙන්ති. සබ්යඤ්ජනන්ති අක්ඛරපාරිපූරිං කත්වා දෙසෙන්ති. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති සකලපරිපුණ්ණං අනූනං කත්වා දෙසෙන්ති. පරිසුද්ධන්ති පරිසුද්ධං නිජ්ජටං නිග්ගණ්ඨිං කත්වා දෙසෙන්ති. බ්රහ්මචරියං පකාසෙන්තීති එවං දෙසෙන්තා ච සෙට්ඨචරියභූතං සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං පකාසෙන්ති. නෙව ආදිං මනසි කරොතීති නෙව පුබ්බපට්ඨපනං මනසි කරොති. කුම්භොති ඝටො. නික්කුජ්ජොති අධොමුඛො ඨපිතො. එවමෙවන්ති එත්ථ කුම්භො නික්කුජ්ජො විය අවකුජ්ජපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බො. උදකාසිඤ්චනකාලො විය ධම්මදෙසනාය ලද්ධකාලො. උදකස්ස විවට්ටනකාලො විය තස්මිං ආසනෙ නිසින්නස්ස උග්ගහෙතුං අසමත්ථකාලො. උදකස්ස අසණ්ඨානකාලො විය උට්ඨහිත්වා අසල්ලක්ඛණකාලො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අවකුජ්ජපඤ්ඤොති වුච්චති. අධොමුඛපඤ්ඤොති අත්ථො.

108. ආකිණ්ණානීති පක්ඛිත්තානි. සතිසම්මොසා පකිරෙය්යාති මුට්ඨස්සතිතාය විකිරෙය්ය. එවමෙවන්ති එත්ථ උච්ඡඞ්ගො විය උච්ඡඞ්ගපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බො. නානාඛජ්ජකානි විය නානප්පකාරං බුද්ධවචනං. උච්ඡඞ්ගෙ නානාඛජ්ජකානි ඛාදන්තස්ස නිසින්නකාලො විය තස්මිං ආසනෙ නිසින්නස්ස උග්ගහණකාලො. වුට්ඨහන්තස්ස සතිසම්මොසා විකිරණකාලො විය තස්මා ආසනා වුට්ඨාය ගච්ඡන්තස්ස අසල්ලක්ඛණකාලො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො උච්ඡඞ්ගපඤ්ඤොති වුච්චති. උච්ඡඞ්ගසදිසපඤ්ඤොති අත්ථො.

109. උක්කුජ්ජොති උපරිමුඛො ඨපිතො. සණ්ඨාතීති පතිට්ඨහති. එවමෙව ඛොති එත්ථ උපරිමුඛො ඨපිතො කුම්භො විය පුථුපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බො. උදකස්ස ආසිත්තකාලො විය දෙසනාය ලද්ධකාලො. උදකස්ස සණ්ඨානකාලො විය තත්ථ නිසින්නස්ස උග්ගහණකාලො. නො විවට්ටනකාලො විය උට්ඨාය ගච්ඡන්තස්ස සල්ලක්ඛණකාලො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පුථුපඤ්ඤොති වුච්චති. විත්ථාරිකපඤ්ඤොති අත්ථො.

110. අවීතරාගාදීසු – යථා සොතාපන්නසකදාගාමිනො, එවං පුථුජ්ජනොපි පඤ්චසු කාමගුණෙසු, තීසු ච භවෙසු අවීතරාගො. අදබ්බතාය පන න ගහිතො. යථා හි ඡෙකො වඩ්ඪකී දබ්බසම්භාරත්ථං වනං පවිට්ඨො න ආදිතො පට්ඨාය සම්පත්තසම්පත්තරුක්ඛෙ ඡින්දති, යෙ පනස්ස දබ්බසම්භාරූපගා හොන්ති, තෙයෙව ඡින්දති; එවමිධාපි භගවතා දබ්බජාතිකා අරියාව ගහිතා, පුථුජ්ජනා පන අදබ්බතාය න ගහිතාති වෙදිතබ්බා. කාමෙසු වීතරාගොති පඤ්චසු කාමගුණෙසු වීතරාගො. භවෙසු අවීතරාගොති රූපාරූපභවෙසු අවීතරාගො.

113. පාසාණලෙඛූපමාදීසු – අනුසෙතීති අප්පහීනතාය අනුසෙති. න ඛිප්පං ලුජ්ජතීති න අන්තරා නස්සති, කප්පුට්ඨානෙනෙව නස්සති. එවමෙවන්ති එවං තස්සාපි පුග්ගලස්ස කොධො න අන්තරා පුනදිවසෙ වා අපරදිවසෙ වා නිබ්බාති, අද්ධනියො පන හොති. මරණෙනෙව නිබ්බාතීති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පාසාණලෙඛා විය කුජ්ඣනභාවෙන චිරට්ඨිතිකතො පාසාණලෙඛූපමොති වුච්චති.

114. සො ච ඛ්වස්ස කොධොති සො අප්පමත්තකෙපි කාරණෙ සහසා කුද්ධස්ස කොධො. න චිරන්ති අචිරං අප්පහීනතාය නානුසෙති. යථා පන පථවියං ආකඩ්ඪිත්වා කතලෙඛා වාතාදීහි ඛිප්පං නස්සති, එවමස්ස සහසා උප්පන්නොපි කොධො ඛිප්පමෙව නිබ්බාතීති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පථවියං ලෙඛා විය කුජ්ඣනභාවෙන අචිරට්ඨිතිකතො පථවීලෙඛූපමොති වුච්චති.

115. ආගාළ්හෙනාති අතිගාළ්හෙන මම්මච්ඡෙදකෙන ථද්ධවචනෙන. ඵරුසෙනාති න සොතසුඛෙන. අමනාපෙනාති න චිත්තසුඛෙන. සංසන්දතීති එකීභවති. සන්ධියතීති ඝටයති. සම්මොදතීති නිරන්තරො හොති. අථ වා – සංසන්දතීති චිත්තකිරියාදීසු චිත්තෙන සමොධානං ගච්ඡති. ඛීරොදකං විය එකීභාවං උපෙතීති අත්ථො. සන්ධියතීති ඨානගමනාදීසු කායකිරියාදීසු කායෙන සමොධානං ගච්ඡති. තිලතණ්ඩුලා විය මිස්සීභාවං උපෙතීති අත්ථො. සම්මොදතීති උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීසු වචීකිරියාසු වාචාය සමොධානං ගච්ඡති. විප්පවාසගතොපි පියසහායකො විය පියතරභාවං උපෙතීති අත්ථො. අපිච – කිච්චකරණීයෙසු තෙහි සද්ධිං ආදිතොව එකකිරියභාවං උපගච්ඡන්තො සංසන්දති. යාව මජ්ඣා පවත්තන්තො සන්ධියති, යාව පරියොසානා අනිවත්තන්තො සම්මොදතීතිපි වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො උදකලෙඛා විය ඛිප්පං සංසන්දනතො උදකලෙඛූපමොති වුච්චති.

116. පොත්ථකූපමෙසු – යාය උපමාය තෙ පොත්ථකූපමාති වුච්චන්ති, තං තාව උපමං දස්සෙතුං තයො පොත්ථකාතිආදි වුත්තං. තත්ථ නවොති නවවායිමො. පොත්ථකොති සාණවාකසාටකො. දුබ්බණ්ණොති විවණ්ණො. දුක්ඛසම්ඵස්සොති ඛරසම්ඵස්සො. අප්පග්ඝොති අතිබහුං අග්ඝන්තො කහාපණග්ඝනකො හොති. මජ්ඣිමොති පරිභොගමජ්ඣිමො. සො හි නවභාවං අතික්කමිත්වා ජිණ්ණභාවං අප්පත්තො මජ්ඣෙ පරිභොගකාලෙපි දුබ්බණ්ණො ච දුක්ඛසම්ඵස්සො ච අප්පග්ඝොයෙව ච හොති. අතිබහුං අග්ඝන්තො අඩ්ඪං අග්ඝති. ජිණ්ණකාලෙ පන අඩ්ඪමාසකං වා කාකණිකං වා අග්ඝති. උක්ඛලිපරිමජ්ජනන්ති කාළුක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනං.

නවොති උපසම්පදාය පඤ්චවස්සකාලතො හෙට්ඨා ජාතියා සට්ඨිවස්සොපි නවොයෙව. දුබ්බණ්ණතායාති සරීරවණ්ණෙනපි ගුණවණ්ණෙනපි දුබ්බණ්ණතාය. දුස්සීලස්ස හි පරිසමජ්ඣෙ නිසින්නස්ස නිත්තෙජතාය සරීරවණ්ණොපි න සම්පජ්ජති, ගුණවණ්ණෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යෙ ඛො පනස්සාති යෙ ඛො පන තස්ස උපට්ඨාකා වා ඤාතිමිත්තාදයො වා එතං පුග්ගලං සෙවන්ති. තෙසං තන්ති තෙසං පුග්ගලානං ඡ සත්ථාරෙ සෙවන්තානං මිච්ඡාදිට්ඨිකානං විය, දෙවදත්තං සෙවන්තානං කොකාලිකාදීනං විය ච තං සෙවනං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති. මජ්ඣිමොති පඤ්චවස්සකාලතො පට්ඨාය යාව නවවස්සකාලා මජ්ඣිමො නාම. ථෙරොති දසවස්සකාලතො පට්ඨාය ථෙරො නාම. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. කිං නු ඛො තුය්හන්ති තුය්හං බාලස්ස භණිතෙන කො අත්ථොති වුත්තං හොති. තථාරූපන්ති තථාජාතිකං තථාසභාවං උක්ඛෙපනීයකම්මස්ස කාරණභූතං.

117. කාසිකවත්ථූපමෙසු – කාසිකවත්ථං නාම තයො කප්පාසංසූ ගහෙත්වා කන්තිතසුත්තෙන වායිතං සුඛුමවත්ථං. තං නවවායිමං අනග්ඝං හොති. පරිභොගමජ්ඣිමං වීසම්පි තිංසම්පි සහස්සානි අග්ඝති. ජිණ්ණකාලෙ පන අට්ඨපි දසපි සහස්සානි අග්ඝති.

තෙසංතං හොතීති තෙසං සම්මාසම්බුද්ධාදයො සෙවන්තානං විය තං සෙවනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොති. සම්මාසම්බුද්ධඤ්හි එකං නිස්සාය යාවජ්ජකාලා මුච්චනකසත්තානං පමාණං නත්ථි. තථා සාරිපුත්තත්ථෙරමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙ අවසෙසෙ ච අසීතිමහාසාවකෙ නිස්සාය සග්ගං ගතසත්තානං පමාණං නත්ථි. යාවජ්ජකාලා තෙසං දිට්ඨානුගතිං පටිපන්නසත්තානම්පි පමාණං නත්ථියෙව. ආධෙය්යං ගච්ඡතීති තස්ස මහාථෙරස්ස තං අත්ථනිස්සිතං වචනං යථා ගන්ධකරණ්ඩකෙ කාසිකවත්ථං ආධාතබ්බතං ඨපෙතබ්බතං ගච්ඡති, එවං උත්තමඞ්ගෙ සිරස්මිං හදයෙ ච ආධාතබ්බතං ඨපෙතබ්බතම්පි ගච්ඡති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං.

118. සුප්පමෙය්යාදීසු – සුඛෙන පමෙතබ්බොති සුප්පමෙය්යො. ඉධාති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. උද්ධතොති උද්ධච්චෙන සමන්නාගතො. උන්නළොති උග්ගතනළො; තුච්ඡමානං උක්ඛිපිත්වා ඨිතොති අත්ථො. චපලොති පත්තමණ්ඩනාදිනා චාපල්ලෙන සමන්නාගතො. මුඛරොති මුඛඛරො. විකිණ්ණවාචොති අසංයතවචනො. අසමාහිතොති චිත්තෙකග්ගතාරහිතො. විබ්භන්තචිත්තොති භන්තචිත්තො, භන්තගාවීභන්තමිගීසප්පටිභාගො. පාකටින්ද්රියොති විවටින්ද්රියො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ‘සුප්පමෙය්යො’ති වුච්චති. යථා හි පරිත්තස්ස උදකස්ස සුඛෙන පමාණං ගය්හති; එවමෙව ඉමෙහි අගුණඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස සුඛෙන පමාණං ගය්හති. තෙනෙස ‘සුප්පමෙය්යො’ති වුත්තො.

119. දුක්ඛෙන පමෙතබ්බොති දුප්පමෙය්යො. අනුද්ධතාදීනි වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බානි. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ‘දුප්පමෙය්යො’ති වුච්චති. යථා හි මහාසමුද්දස්ස දුක්ඛෙන පමාණං ගය්හති; එවමෙව ඉමෙහි ගුණඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස දුක්ඛෙන පමාණං ගය්හති. තාදිසො ‘අනාගාමී නු ඛො, ඛීණාසවො නු ඛො’ති වත්තබ්බතං ගච්ඡති, තෙනෙස ‘දුප්පමෙය්යො’ති වුත්තො.

120. න සක්කා පමෙතුන්ති අප්පමෙය්යො. යථා හි ආකාසස්ස න සක්කා පමාණං ගහෙතුං, එවං ඛීණාසවස්ස. තෙනෙස ‘අප්පමෙය්යො’ති වුත්තො.

121. න සෙවිතබ්බාදීසු – න සෙවිතබ්බොති න උපසඞ්කමිතබ්බො. න භජිතබ්බොති න අල්ලීයිතබ්බො. න පයිරුපාසිතබ්බොති න සන්තිකෙ නිසීදනවසෙන පුනප්පුනං උපාසිතබ්බො. හීනොහොති සීලෙනාතිආදීසු උපාදායුපාදාය හීනතා වෙදිතබ්බා . යො හි පඤ්ච සීලානි රක්ඛති, සො දස සීලානි රක්ඛන්තෙන න සෙවිතබ්බො. යො පන දස සීලානි රක්ඛති, සො චතුපාරිසුද්ධිසීලං රක්ඛන්තෙන න සෙවිතබ්බො. අඤ්ඤත්ර අනුද්දයා අඤ්ඤත්ර අනුකම්පාති ඨපෙත්වා අනුද්දයඤ්ච අනුකම්පඤ්ච. අත්තනො අත්ථාය එව හි එවරූපො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො. අනුද්දයානුකම්පාවසෙන පන තං උපසඞ්කමිතුං වට්ටති.

122. සදිසො හොතීති සමානො හොති. සීලසාමඤ්ඤගතානං සතන්ති සීලෙන සමානභාවං ගතානං සන්තානං. සීලකථා ච නො භවිස්සතීති එවං සමානසීලානං අම්හාකං සීලමෙව ආරබ්භ කථා භවිස්සති. සා ච නො ඵාසු භවිස්සතීති සා ච සීලකථා අම්හාකං ඵාසුවිහාරො සුඛවිහාරො භවිස්සති. සා ච නො පවත්තිනී භවිස්සතීති සා ච අම්හාකං කථා දිවසම්පි කථෙන්තානං පවත්තිනී භවිස්සති, න පටිහඤ්ඤිස්සති. ද්වීසු හි සීලවන්තෙසු එකෙන සීලස්ස වණ්ණෙ කථිතෙ ඉතරො අනුමොදති; තෙන තෙසං කථා ඵාසු චෙව හොති, පවත්තිනී ච. එකස්මිං පන දුස්සීලෙ සති දුස්සීලස්ස සීලකථා දුක්කථාති නෙව සීලකථා හොති, න ඵාසු හොති, න පවත්තිනී. සමාධිපඤ්ඤාකථාසුපි එසෙව නයො. ද්වෙ හි සමාධිලාභිනො සමාධිකථං, සප්පඤ්ඤා ච පඤ්ඤාකථං කථෙන්තා, රත්තිං වා දිවසං වා අතික්කන්තම්පි න ජානන්ති.

123. සක්කත්වා ගරුං කත්වාති සක්කාරඤ්චෙව ගරුකාරඤ්ච කරිත්වා. අධිකො හොතීති අතිරෙකො හොති. සීලක්ඛන්ධන්ති සීලරාසිං. පරිපූරෙස්සාමීති තං අතිරෙකසීලං පුග්ගලං නිස්සාය අත්තනො අපරිපූරං සීලරාසිං පරිපූරං කරිස්සාමි. තත්ථ තත්ථ පඤ්ඤාය අනුග්ගහෙස්සාමීති එත්ථ සීලස්ස අසප්පායෙ අනුපකාරධම්මෙ වජ්ජෙත්වා සප්පායෙ උපකාරධම්මෙ සෙවන්තො තස්මිං තස්මිං ඨානෙ සීලක්ඛන්ධං පඤ්ඤාය අනුග්ගණ්හාති නාම. සමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙසුපි එසෙව නයො.

124. ජිගුච්ඡිතබ්බාදීසු – ජිගුච්ඡිතබ්බොති ගූථං විය ජිගුච්ඡිතබ්බො. අථ ඛො නන්ති අථ ඛො අස්ස. කිත්තිසද්දොති කථාසද්දො. එවමෙවන්ති එත්ථ ගූථකූපො විය දුස්සීල්යං දට්ඨබ්බං. ගූථකූපෙ පතිත්වා ඨිතො ධමනීඅහි විය දුස්සීලපුග්ගලො. ගුථකූපතො උද්ධරියමානෙන තෙන අහිනා පුරිසස්ස සරීරං ආරුළ්හෙනාපි අදට්ඨභාවො විය දුස්සීලං සෙවමානස්සාපි තස්ස කිරියාය කාරණභාවො සරීරං ගූථෙන මක්ඛෙත්වා අහිනො ගතකාලො විය දුස්සීලං සෙවමානස්ස පාපකිත්තිසද්දස්ස අබ්භුග්ගමනකාලො වෙදිතබ්බො.

125. තින්දුකාලාතන්ති තින්දුකරුක්ඛඅලාතං. භිය්යොසො මත්තාය චිච්චිටායතීති තඤ්හි ඣායමානං පකතියාපි පපටිකායො මුඤ්චන්තං චිච්චිටායති චිටිචිටාති සද්දං කරොති. ඝට්ටිතං පන අධිමත්තං කරොතීති අත්ථො. එවමෙවන්ති එවමෙවං කොධනො අත්තනො ධම්මතායපි උද්ධතො චණ්ඩිකතො හුත්වා චරති. අප්පමත්තකං පන වචනං වුත්තකාලෙ ‘මාදිසං නාම එවං වදතී’ති අතිරෙකතරං උද්ධතො චණ්ඩිකතො හුත්වා චරති. ගූථකූපොති ගූථපුණ්ණකූපො, ගූථරාසියෙව වා. ඔපම්මසංසන්දනං පනෙත්ථ පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තස්මා එවරූපො පුග්ගලො අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො, න සෙවිතබ්බොති යස්මා කොධනො අතිසෙවියමානොපි අතිඋපසඞ්කමියමානොපි කුජ්ඣතියෙව, ‘කිං ඉමිනා’ති පටික්කමන්තොපි කුජ්ඣතියෙව, තස්මා පලාලග්ගි විය අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො, න සෙවිතබ්බො. කිං වුත්තං හොති? යො හි පලාලග්ගිං අතිඋපසඞ්කමිත්වා තප්පති, තස්ස සරීරං ඣායති. යො අතිපටික්කමිත්වා තප්පති, තස්ස සීතං න වූපසම්මති. අනුපසඞ්කමිත්වා අපටික්කමිත්වා පන මජ්ඣත්තභාවෙන තප්පෙන්තස්ස සීතං වූපසම්මති, කායොපි න ඩය්හති. තස්මා පලාලග්ගි විය කොධනො පුග්ගලො මජ්ඣත්තභාවෙන අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො, න සෙවිතබ්බො, න භජිතබ්බො, න පයිරුපාසිතබ්බො.

126. කල්යාණමිත්තොති සුචිමිත්තො. කල්යාණසහායොති සුචිසහායො. සහායොති සහගාමී සද්ධිංචරො. කල්යාණසම්පවඞ්කොති කල්යාණෙසු සුචිපුග්ගලෙසු සම්පවඞ්කො, තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරමානසොති අත්ථො.

127. සීලෙසු පරිපූරකාරීතිආදීසු – සීලෙසු පරිපූරකාරිනොති එතෙ අරියසාවකා යානි තානි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතානි, ආදිබ්රහ්මචරියකානි, පාරාජිකසඞ්ඛාතානි චත්තාරි මහාසීලසික්ඛාපදානි, තෙසං අවීතික්කමනතො යානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි ආපජ්ජන්ති, තෙහි ච වුට්ඨානතො සීලෙසු යං කත්තබ්බං, තං පරිපූරං සමත්තං කරොන්තීති ‘සීලෙසු පරිපූරකාරිනො’ති වුච්චන්ති. සමාධිපාරිබන්ධකානං පන කාමරාගබ්යාපාදානං, පඤ්ඤාපාරිබන්ධකස්ස ච සච්චපටිච්ඡාදකස්ස මොහස්ස අසමූහතත්තා, සමාධිං පඤ්ඤඤ්ච භාවෙන්තාපි සමාධිපඤ්ඤාසු යං කත්තබ්බං තං මත්තසො පමාණෙන පදෙසමත්තමෙව කරොන්තීති සමාධිස්මිං පඤ්ඤාය ච මත්තසො කාරිනොති වුච්චන්ති. ඉමිනා උපායෙන ඉතරෙසුපි ද්වීසු නයෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං අපරොපි සුත්තන්තනයො –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං මත්තසො කාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි තානි ආපජ්ජතිපි, වුට්ඨාතිපි. තං කිස්ස හෙතු? න හි මෙත්ථ, භික්ඛවෙ, අභබ්බතා වුත්තා. යානි ච ඛො තානි සික්ඛාපදානි ආදිබ්රහ්මචරියකානි බ්රහ්මචරියසාරුප්පානි, තත්ථ ධුවසීලො ච හොති, ඨිතසීලො ච, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති, අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු…පෙ… සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා, රාගදොසමොහානං තනුත්තා, සකදාගාමී හොති; සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං…පෙ… අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ , භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය පරිපූරකාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො ආසවානං ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (අ. නි. 3.87).

130. සත්ථාරනිද්දෙසෙ – පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙතීති පහානං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙති. තත්රාති තෙසු තීසු ජනෙසු. තෙන දට්ඨබ්බොති තෙන පඤ්ඤාපනෙන සො සත්ථා රූපාවචරසමාපත්තියා ලාභීති දට්ඨබ්බොති අත්ථො. දුතියවාරෙපි එසෙව නයො. සම්මාසම්බුද්ධො සත්ථා තෙන දට්ඨබ්බොති තෙන තිත්ථියෙහි අසාධාරණෙන පඤ්ඤාපනෙන අයං තතියො සත්ථා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො දට්ඨබ්බො. තිත්ථියා හි කාමානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තා රූපභවං වක්ඛන්ති. රූපානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තා අරූපභවං වක්ඛන්ති. වෙදනානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තා අසඤ්ඤභවං වක්ඛන්ති. සම්මා පඤ්ඤපෙන්තා ‘එවං පඤ්ඤපෙය්යුං’, නො ච සම්මා පඤ්ඤපෙතුං සක්කොන්ති. සම්මාසම්බුද්ධො පන කාමානං පරිඤ්ඤං පහානං අනාගාමිමග්ගෙන පඤ්ඤපෙති . රූපවෙදනානං පරිඤ්ඤං පහානං අරහත්තමග්ගෙන පඤ්ඤපෙති. ඉමෙ තයො සත්ථාරොති ඉමෙ ද්වෙ ජනා බාහිරකා, එකො සම්මාසම්බුද්ධොති – ඉමස්මිං ලොකෙ තයො සත්ථාරො නාම.

131. දුතියෙ සත්ථාරනිද්දෙසෙ – දිට්ඨෙ චෙව ධම්මෙති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ. අත්තානං සච්චතො ථෙතතො පඤ්ඤපෙතීති ‘‘අත්තා නාමෙකො අත්ථි නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති භූතතො ථිරතො පඤ්ඤපෙති. අභිසම්පරායඤ්චාති අපරස්මිං අත්තභාවෙ එවමෙව පඤ්ඤපෙති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

තිකනිද්දෙසවණ්ණනා.

4. චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

132. චතුක්කනිද්දෙසෙ – අසප්පුරිසොති ලාමකපුරිසො. පාණං අතිපාතෙතීති පාණාතිපාතී. අදින්නං ආදියතීති අදින්නාදායී. කාමෙසු මිච්ඡා චරතීති කාමෙසුමිච්ඡාචාරී. මුසා වදතීති මුසාවාදී. සුරාමෙරයමජ්ජපමාදෙ තිට්ඨතීති සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨායී.

133. පාණාතිපාතෙ සමාදපෙතීති යථා පාණං අතිපාතෙති, තථා නං තත්ථ ගහණං ගණ්හාපෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො යස්මා සයං කතෙන ච දුස්සීල්යෙන සමන්නාගතො යඤ්ච සමාදපිතෙන කතං, තතො උපඩ්ඪස්ස දායාදො, තස්මා අසප්පුරිසෙන අසප්පුරිසතරොති වුච්චති. සප්පුරිසොති උත්තමපුරිසො.

135. සප්පුරිසෙන සප්පුරිසතරොති අත්තනා කතෙන සුසීල්යෙන සමන්නාගතත්තා යඤ්ච සමාදපිතො කරොති. තතො උපඩ්ඪස්ස දායාදත්තා උත්තමපුරිසෙන උත්තමපුරිසතරො.

136. පාපොති අකුසලකම්මපථසඞ්ඛාතෙන දසවිධෙන පාපෙන සමන්නාගතො.

138. කල්යාණොති කුසලකම්මපථසඞ්ඛාතෙන දසවිධෙන කල්යාණධම්මෙන සමන්නාගතො සුද්ධකො භද්රකො. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව.

140. පාපධම්මාදීසු – පාපො ධම්මො අස්සාති පාපධම්මො. කල්යාණො ධම්මො අස්සාති කල්යාණධම්මො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

144. සාවජ්ජාදීසු – සාවජ්ජොති සදොසො. සාවජ්ජෙන කායකම්මෙනාති සදොසෙන පාණාතිපාතාදිනා කායකම්මෙන. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො තීහි ද්වාරෙහි ආයූහනකම්මස්ස සදොසත්තා, ගූථකුණපාදිභරිතො පදෙසො විය සාවජ්ජොති වුච්චති.

145. සාවජ්ජෙන බහුලන්ති යස්ස සාවජ්ජමෙව කායකම්මං බහු හොති, අප්පං අනවජ්ජං; සො සාවජ්ජෙන බහුලං කායකම්මෙන සමන්නාගතො, අප්පං අනවජ්ජෙනාති වුච්චති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. කො පන එවරූපො හොතීති? යො ගාමධම්මතාය වා නිගමධම්මතාය වා කදාචි කරහචි උපොසථං සමාදියති, සීලානි පූරෙති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො තීහි ද්වාරෙහි ආයූහනකම්මෙසු සාවජ්ජස්සෙව බහුලතාය අනවජ්ජස්ස අප්පතාය වජ්ජබහුලොති වුච්චති.

යථා හි එකස්මිං පදෙසෙ දුබ්බණ්ණානි දුග්ගන්ධානි පුප්ඵානි රාසිකතානස්සු, තෙසං උපරි තහං තහං අතිමුත්තකවස්සිකපාටලානි පතිතානි භවෙය්යුං. එවරූපො අයං පුග්ගලො වෙදිතබ්බො. යථා පන එකස්මිං පදෙසෙ අතිමුත්තකවස්සිකපාටලානි රාසිකතානස්සු, තෙසං උපරි තහං තහං දුබ්බණ්ණදුග්ගන්ධානි බදරපුප්ඵාදීනි පතිතානි භවෙය්යුං. එවරූපො තතියො පුග්ගලො වෙදිතබ්බො. චතුත්ථො පන තීහිපි ද්වාරෙහි ආයූහනකම්මස්ස නිද්දොසත්තා, චතුමධුරභරිතසුවණ්ණපාති විය දට්ඨබ්බො. තෙසු පඨමො අන්ධබාලපුථුජ්ජනො. දුතියො අන්තරන්තරා කුසලස්ස කාරකො ලොකියපුථුජ්ජනො. තතියො සොතාපන්නො සකදාගාමිඅනාගාමිනොපි එතෙනෙව සඞ්ගහිතා. චතුත්ථො ඛීණාසවො. සො හි එකන්තෙන අනවජ්ජොයෙව. අයං අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායො.

148. උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීසු – උග්ඝටිතඤ්ඤූති එත්ථ උග්ඝටිතං නාම ඤාණුග්ඝාටනං, ඤාණෙ උග්ඝටිතමත්තෙයෙව ජානාතීති අත්ථො. සහ උදාහටවෙලායාති උදාහාරෙ උදාහටමත්තෙයෙව. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චධම්මස්ස ඤාණෙන සද්ධිං අභිසමයො. අයං වුච්චතීති අයං ‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’තිආදිනා නයෙන සංඛිත්තෙන මාතිකාය ඨපියමානාය දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිතුං සමත්ථො පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූති වුච්චති.

149. විපඤ්චිතං විත්ථාරිතමෙව අත්ථං ජානාතීති විපඤ්චිතඤ්ඤූ. අයං වුච්චතීති අයං සඞ්ඛිත්තෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන අත්ථෙ භාජියමානෙ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූති වුච්චති.

150. උද්දෙසාදීහි නෙතබ්බොති නෙය්යො. අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොතීති අනුක්කමෙන අරහත්තප්පත්ති.

151. බ්යඤ්ජනපදමෙව පරමං අස්සාති පදපරමො. න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොතීති න තෙන අත්තභාවෙන ඣානං වා විපස්සනං වා මග්ගං වා ඵලං වා නිබ්බත්තෙතුං සක්කොතීති අත්ථො.

152. යුත්තපටිභානාදීසු – පටිභානං වුච්චති ඤාණම්පි, ඤාණස්ස උපට්ඨිතවචනම්පි. තං ඉධ අධිප්පෙතං. අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තඤ්ච පටිභානමස්සාති යුත්තප්පටිභානො. පුච්ඡිතානන්තරමෙව සීඝං බ්යාකාතුං අසමත්ථතාය නො මුත්තං පටිභානමස්සාති නො මුත්තප්පටිභානො. ඉමිනා නයෙන සෙසා වෙදිතබ්බා. එත්ථ පන පඨමො – කිඤ්චි කාලං වීමංසිත්වා යුත්තමෙව පෙක්ඛති, තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො විය. සො කිර පඤ්හං පුට්ඨො පරිග්ගහෙත්වා යුත්තපයුත්තකාරණමෙව කථෙති.

දුතියො – පුච්ඡානන්තරමෙව යෙන වා තෙන වා වචනෙන පටිබාහති, වීමංසිත්වාපි ච යුත්තං න පෙක්ඛති චතුනිකායිකපණ්ඩිතතිස්සත්ථෙරො විය. සො කිර පඤ්හං පුට්ඨො පඤ්හපරියොසානම්පි නාගමෙති, යං වා තං වා කථෙතියෙව. වචනත්ථං පනස්ස වීමංසියමානං කත්ථචි න ලග්ගති.

තතියො – පුච්ඡාසමකාලමෙව යුත්තං පෙක්ඛති, තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වචනං බ්යාකරොති තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො විය. සො කිර පඤ්හං පුට්ඨො සීඝමෙව කථෙති, යුත්තපයුත්තකාරණො ච හොති.

චතුත්ථො – පුට්ඨො සමානො නෙව යුත්තං පෙක්ඛති , න යෙන වා තෙන වා පටිබාහිතුං සක්කොති තිබ්බන්ධකාරනිමුග්ගො විය හොති ලාළුදායිත්ථෙරො විය.

156. ධම්මකථිකෙසු – අප්පඤ්ච භාසතීති සම්පත්තපරිසාය ථොකමෙව කථෙති. අසහිතඤ්චාති කථෙන්තො ච පන න අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තං කථෙති. පරිසා චස්ස න කුසලා හොතීති සොතුං නිසින්නපරිසා චස්ස යුත්තායුත්තං කාරණාකාරණං සිලිට්ඨාසිලිට්ඨං න ජානාතීති අත්ථො. එවරූපොති අයං එවංජාතිකො බාලධම්මකථිකො. එවංජාතිකාය බාලපරිසාය ධම්මකථිකොත්වෙව නාමං ලභති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච ද්වෙයෙව ජනා සභාවධම්මකථිකා, ඉතරෙ පන ධම්මකථිකානං අන්තරෙ පවිට්ඨත්තා එවං වුත්තා.

157. වලාහකූපමෙසු වලාහකාති මෙඝා. ගජ්ජිතාති ථනිතා. තත්ථ ගජ්ජිත්වා නො වස්සනභාවො නාම පාපකො. මනුස්සා හි යථා දෙවො ගජ්ජති ‘සුවුට්ඨිකා භවිස්සතී’ති බීජානි නීහරිත්වා වපන්ති. අථ දෙවෙ අවස්සන්තෙ ඛෙත්තෙ බීජානි ඛෙත්තෙයෙව නස්සන්ති, ගෙහෙ බීජානි ගෙහෙයෙව නස්සන්තීති දුබ්භික්ඛං හොති. නො ගජ්ජිත්වා වස්සනභාවොපි පාපකොව. මනුස්සා හි ‘ඉමස්මිං කාලෙ දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සතී’ති නින්නට්ඨානෙසුයෙව වප්පං කරොන්ති. අථ දෙවො වස්සිත්වා සබ්බබීජානි මහාසමුද්දං පාපෙති, දුබ්භික්ඛමෙව හොති. ගජ්ජිත්වා වස්සනභාවො පන භද්දකො. තදා හි සුභික්ඛං හොති. නො ගජ්ජිත්වා නො වස්සනභාවො එකන්තපාපකොව.

භාසිතා හොති නො කත්තාති ‘ඉදානි ගන්ථධුරං පූරෙස්සාමි, වාසධුරං පූරෙස්සාමී’ති කථෙතියෙව, න පන උද්දෙසං ගණ්හාති, න කම්මට්ඨානං භාවෙති.

කත්තා හොති නො භාසිතාති ‘ගන්ථධුරං වා පූරෙස්සාමි වාසධුරං වා’ති න භාසති. සම්පත්තෙ පන කාලෙ තමත්ථං සම්පාදෙති. ඉමිනා නයෙන ඉතරෙපි වෙදිතබ්බා. සබ්බං පනෙතං පච්චයදායකෙනෙව කථිතං. එකො හි ‘අසුකදිවසෙ නාම දානං දස්සාමී’ති සඞ්ඝං නිමන්තෙති, සම්පත්තකාලෙ නො කරොති. අයං පුග්ගලො පුඤ්ඤෙන පරිහායති, භික්ඛුසඞ්ඝොපි ලාභෙන පරිහායති . අපරො සඞ්ඝං අනිමන්තෙත්වාව සක්කාරං කත්වා ‘භික්ඛූ ආනෙස්සාමී’ති න ලභති, සබ්බෙ අඤ්ඤත්ථ නිමන්තිතා හොන්ති. අයම්පි පුඤ්ඤෙන පරිහායති , සඞ්ඝොපි තෙන ලාභෙන පරිහායති. අපරො පඨමං සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා, පච්ඡා සක්කාරං කත්වා දානං දෙති, අයං කිච්චකාරී හොති. අපරො නෙව සඞ්ඝං නිමන්තෙති, න දානං දෙති, අයං ‘පාපපුග්ගලො’ති වෙදිතබ්බො.

158. මූසිකූපමෙසු – ගාධං කත්තා නො වසිතාති අත්තනො ආසයං බිලං කූපං ඛණති, නො තත්ථ වසති, කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ වසති, එවං බිළාරාදිඅමිත්තවසං ගච්ඡති. ඛත්තාතිපි පාඨො. වසිතා නො ගාධං කත්තාති සයං න ඛණති, පරෙන ඛතෙ බිලෙ වසති, එවං ජීවිතං රක්ඛති. තතියා ද්වෙපි කරොන්තී, ජීවිතං රක්ඛති. චතුත්ථා ද්වෙපි අකරොන්තී අමිත්තවසං ගච්ඡති. ඉමාය පන උපමාය උපමිතෙසු පුග්ගලෙසු පඨමො යථා සා මූසිකා ගාධං ඛණති, එවං නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං උග්ගණ්හාති. යථා පන සා තත්ථ න වසති, කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ වසන්තී, අමිත්තවසං ගච්ඡති; තථා අයම්පි පරියත්තිවසෙන ඤාණං පෙසෙත්වා චතුසච්චධම්මං න පටිවිජ්ඣති, ලොකාමිසට්ඨානෙසුයෙව චරන්තො මච්චුමාරකිලෙසමාරදෙවපුත්තමාරසඞ්ඛාතානං අමිත්තානං වසං ගච්ඡති. දුතියො යථා සා මූසිකා ගාධං න ඛණති, එවං නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං න උග්ගණ්හාති. යථා පන පරෙන ඛතබිලෙ වසන්තී ජීවිතං රක්ඛති; එවං පරස්ස කථං සුත්වා චතුසච්චධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා තිණ්ණං මාරානං වසං අතික්කමති. ඉමිනා නයෙන තතියචතුත්ථෙසුපි ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

159. අම්බූපමෙසු – ආමං පක්කවණ්ණීති අන්තො ආමං බහි පක්කසදිසං. පක්කං ආමවණ්ණීති අන්තො පක්කං බහි ආමසදිසං. සෙසද්වයෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ යථා අම්බෙ අපක්කභාවො ආමතා හොති, එවං පුග්ගලෙපි පුථුජ්ජනභාවො ආමතා, අරියභාවො පක්කතා. යථා ච තත්ථ පක්කසදිසතා පක්කවණ්ණිතා; එවං පුග්ගලෙපි අරියානං අභික්කමනාදිසදිසතා පක්කවණ්ණිතාති – ඉමිනා නයෙන උපමිතපුග්ගලෙසු ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

160. කුම්භූපමෙසු – කුම්භොති ඝටො. තුච්ඡොති අන්තො රිත්තො. පිහිතොති පිදහිත්වා ඨපිතො. පුරොති අන්තො පුණ්ණො. විවටොති විවරිත්වා ඨපිතො. උපමිතපුග්ගලෙසු පනෙත්ථ අන්තො ගුණසාරවිරහිතො තුච්ඡො බාහිරසොභනතාය පිහිතො පුග්ගලො වෙදිතබ්බො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

161. උදකරහදූපමෙසු – උදකරහදො තාව ජණ්ණුමත්තෙපි උදකෙ සති පණ්ණරසසම්භින්නවණ්ණත්තා වා බහලත්තා වා උදකස්ස අපඤ්ඤායමානතලො උත්තානො ගම්භීරොභාසො නාම හොති. තිපොරිස චතුපොරිසෙපි පන උදකෙ සති අච්ඡත්තා උදකස්ස පඤ්ඤායමානතලො ගම්භීරො උත්තානොභාසො නාම හොති. උභයකාරණසම්භාවතො පන ඉතරෙ ද්වෙ වෙදිතබ්බා. පුග්ගලොපි කිලෙසුස්සදභාවතො ගුණගම්භීරතාය ච අභාවතො ගුණගම්භීරානං සදිසෙහි අභික්කමාදීහි යුත්තො උත්තානො ගම්භීරොභාසො නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසාපි වෙදිතබ්බා.

162. බලීබද්දූපමෙසු – බලීබද්දො තාව යො අත්තනො ගොගණං ඝට්ටෙති උබ්බෙජෙති, පරගොගණෙ පන සොරතො සුඛසීලො හොති – අයං සකගවචණ්ඩො නො පරගවචණ්ඩො නාම. පුග්ගලොපි අත්තනො පරිසං ඝට්ටෙන්තො විජ්ඣන්තො ඵරුසෙන සමුදාචරන්තො, පරපරිසාය පන සොරච්චං නිවාතවුත්තිතං ආපජ්ජන්තො සකගවචණ්ඩො හොති නො පරගවචණ්ඩො නාමාති. ඉමිනා නයෙන සෙසාපි වෙදිතබ්බා. නිද්දෙසවාරෙ පනෙත්ථ උබ්බෙජිතා හොතීති ඝට්ටෙත්වා විජ්ඣිත්වා උබ්බෙගප්පත්තං කරොතිච්චෙව අත්ථො.

163. ආසීවිසූපමෙසු – ආසීවිසො තාව යස්ස විසං ආසුං ආගච්ඡති සීඝං ඵරති; ඝොරං පන න හොති, චිරකාලං න පීළෙති – අයං ආගතවිසො නො ඝොරවිසො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. පුග්ගලවිභාජනං පන උත්තානත්ථමෙව.

164. අනනුවිච්ච අපරියොගාහෙත්වා අවණ්ණාරහස්ස වණ්ණං භාසිතා හොතීතිආදීසු අනනුවිච්චාති අතුලයිත්වා, අපරිග්ගණ්හිත්වා. අපරියොගාහෙත්වාති පඤ්ඤාය ගුණෙ අනොගාහෙත්වා.

166. භූතං තච්ඡන්ති විජ්ජමානතො භූතං, අවිපරීතතො තච්ඡං. කාලෙනාති යුත්තපයුත්තකාලෙන. තත්ර කාලඤ්ඤූ හොතීති යමිදං කාලෙනාති වුත්තං. තත්ර යො පුග්ගලො කාලඤ්ඤූ හොති, කාලං ජානාති, තස්ස පඤ්හස්ස වෙය්යාකරණත්ථාය ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ පුච්ඡිතෙනාපි මයා න කථෙතබ්බා, ඉමස්මිං කාලෙ කථෙතබ්බා’’ති – අයං කාලෙන භණති නාම. උපෙක්ඛකො විහරතීති මජ්ඣත්තභූතාය උපෙක්ඛාය ඨිතො හුත්වා විහරති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

167. උට්ඨානඵලූපජීවීතිආදීසු – යො උට්ඨානවීරියෙනෙව දිවසං වීතිනාමෙත්වා තස්ස නිස්සන්දඵලමත්තං කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා ජීවිකං කප්පෙති, තං පන උට්ඨානං ආගම්ම කිඤ්චි පුඤ්ඤඵලං න පටිලභති, තං සන්ධාය යස්ස පුග්ගලස්ස උට්ඨහතොතිආදි වුත්තං. තතූපරි දෙවාති තතො උපරි බ්රහ්මකායිකාදයො දෙවා. තෙසඤ්හි උට්ඨානවීරියෙන කිච්චං නාම නත්ථි. පුඤ්ඤඵලමෙව උපජීවන්ති. පුඤ්ඤවතො චාති ඉදං පුඤ්ඤවන්තෙ ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො චෙව භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා නිම්මානරතිපරියොසානෙ දෙවෙ ච සන්ධාය වුත්තං. සබ්බෙපි හෙතෙ වායාමඵලඤ්චෙව පුඤ්ඤඵලඤ්ච අනුභවන්ති. නෙරයිකා පන නෙව උට්ඨානෙන ආජීවං උප්පාදෙතුං සක්කොන්ති, නාපි නෙසං පුඤ්ඤඵලෙන කොචි ආජීවො උප්පජ්ජති.

168. තමාදීසු – ‘‘නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදිකෙන තමෙන යුත්තොති තමො. කායදුච්චරිතාදීහි පුන නිරයතමූපගමනතො තමපරායණො. නෙසාදකුලෙති මිගලුද්දකාදීනං කුලෙ. වෙනකුලෙති විලීවකාරකුලෙ. රථකාරකුලෙති චම්මකාරකුලෙ. පුක්කුසකුලෙති පුප්ඵඡඩ්ඩකකුලෙ. කසිරවුත්තිකෙති දුක්ඛවුත්තිකෙ. දුබ්බණ්ණොති පංසුපිසාචකො විය ඣාමඛාණුවණ්ණො. දුද්දසිකොති විජාතමාතුයාපි අමනාපදස්සනො. ඔකොටිමකොති ලකුණ්ඩකො. කාණොති එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා. කුණීති එකහත්ථකුණී වා උභයහත්ථකුණී වා. ඛඤ්ජොති එකපාදඛඤ්ජො වා උභයපාදඛඤ්ජො වා. පක්ඛහතොති හතපක්ඛො පීඨසප්පී. පදීපෙය්යස්සාති තෙලකපල්ලකාදිනො පදීපූපකරණස්ස. එවං පුග්ගලො තමො හොති තමපරායණොති එත්ථ එකො පුග්ගලො බහිද්ධා ආලොකං අදිස්වා මාතුකුච්ඡිස්මිඤ්ඤෙව කාලං කත්වා අපායෙසු නිබ්බත්තන්තො සකලෙපි කප්පෙ සංසරති. සොපි තමො තමපරායණොව. සො පන කුහකපුග්ගලො භවෙය්ය. කුහකස්ස හි එවරූපා නිබ්බත්ති හොතීති වුත්තං.

එත්ථ ච නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො හොති චණ්ඩාලකුලෙ වාතිආදීහි ආගමනවිපත්ති චෙව පුබ්බුප්පන්නපච්චයවිපත්ති ච දස්සිතා. දලිද්දෙතිආදීහි පවත්තිපච්චයවිපත්ති. කසිරවුත්තිකෙතිආදීහි ආජීවුපායවිපත්ති. දුබ්බණ්ණොතිආදීහි රූපවිපත්ති. බහ්වාබාධොතිආදීහි දුක්ඛකාරණසමායොගො. න ලාභීතිආදීහි සුඛකාරණවිපත්ති චෙව උපභොගවිපත්ති ච. කායෙන දුච්චරිතන්තිආදීහි තමපරායණභාවස්ස කාරණසමායොගො. කායස්ස භෙදාතිආදීහි සම්පරායිකතමූපගමො. සුක්කපක්ඛො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො.

අපිචෙත්ථ තිවිධාය කුලසම්පත්තියා පච්චාජාතිආදිකෙන ජොතිනා යුත්තතො ජොති, ආලොකභූතොති වුත්තං හොති. කායසුචරිතාදීහි පන සග්ගූපපත්තිජොතිභාවූපගමනතො ජොතිපරායණො. ඛත්තියමහාසාලකුලෙ වාතිආදීසු ඛත්තියමහාසාලාති ඛත්තියා මහාසාරා මහාසාරප්පත්තා ඛත්තියා. යෙසඤ්හි ඛත්තියානං හෙට්ඨිමන්තෙන කොටිසතං නිධානගතං හොති, තයො කහාපණකුම්භා වළඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතා හොන්ති, තෙ ඛත්තියමහාසාලා නාම. යෙසං බ්රාහ්මණානං අසීතිකොටිධනං නිහිතං හොති, දියඩ්ඪො කහාපණකුම්භො වළඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතො හොති, තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා නාම. යෙසං ගහපතීනං චත්තාලීසකොටිධනං නිහිතං හොති, කහාපණකුම්භො වළඤ්ජත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතො හොති, තෙ ගහපතිමහාසාලා නාම. තෙසං කුලෙති අත්ථො. අඩ්ඪෙති ඉස්සරෙ. නිධානගතධනස්ස මහන්තතාය මහද්ධනෙ. සුවණ්ණරජතභාජනාදීනං උපභොගභණ්ඩානං මහන්තතාය මහාභොගෙ. නිධානගතස්ස ජාතරූපරජතස්ස පහූතතාය පහූතජාතරූපරජතෙ. විත්තූපකරණස්ස තුට්ඨිකරණස්ස පහූතතාය පහූතවිත්තූපකරණෙ. ගොධනාදීනඤ්ච සත්තවිධධඤ්ඤානඤ්ච පහූතතාය පහූතධනධඤ්ඤෙ. අභිරූපොති සුන්දරරූපො. දස්සනීයොති අඤ්ඤං කම්මං පහාය දිවසම්පි පස්සිතබ්බයුත්තො. පාසාදිකොති දස්සනෙනෙව චිත්තපසාදාවහො. පරමායාති උත්තමාය. වණ්ණපොක්ඛරතායාති පොක්ඛරවණ්ණතාය. පොක්ඛරං වුච්චති සරීරං. තස්ස වණ්ණසම්පත්තියාති අත්ථො. සමන්නාගතොති උපෙතො.

169. ඔණතොණතාදීසු – දිට්ඨධම්මිකාය වා සම්පරායිකාය වා සම්පත්තියා විරහිතො ඔණතො. නීචො, ලාමකොති අත්ථො. තබ්බිපක්ඛතො උණ්ණතො. උච්චො, උග්ගතොති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ තමාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අපිච – ඔණතොණතොති ඉදානි නීචො, ආයතිම්පි නීචොව භවිස්සති. ඔණතුණ්ණතොති ඉදානි නීචො, ආයතිං උච්චො භවිස්සති. උණ්ණතොණතොති ඉදානි උච්චො, ආයතිං නීචො භවිස්සති. උණ්ණතුණ්ණතොති ඉදානි උච්චො, ආයතිම්පි උච්චොව භවිස්සතීති.

170. රුක්ඛූපමෙසු – රුක්ඛො තාව ඵෙග්ගුසාරපරිවාරොති වනජෙට්ඨකරුක්ඛො සයං ඵෙග්ගු හොති , පරිවාරරුක්ඛා පනස්ස සාරා හොන්ති. ඉමිනා නයෙන සෙසා වෙදිතබ්බා. පුග්ගලෙසු පන සීලසාරවිරහතො ඵෙග්ගුතා, සීලාචාරසමන්නාගමෙන ච සාරතා වෙදිතබ්බා.

171. රූපප්පමාණාදීසු – සම්පත්තියුත්තං රූපං පමාණං කරොතීති රූපප්පමාණො. තත්ථ පසාදං ජනෙතීති රූපප්පසන්නො. කිත්තිසද්දභූතං ඝොසං පමාණං කරොතීති ඝොසප්පමාණො. ආරොහං වාතිආදීසු පන – ආරොහන්ති උච්චත්තනං. පරිණාහන්ති කිසථූලභාවාපගතං පරික්ඛෙපසම්පත්තිං. සණ්ඨානන්ති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං දීඝරස්සවට්ටතාදියුත්තට්ඨානෙසු තථාභාවං. පාරිපූරින්ති යථාවුත්තප්පකාරානං අනූනතං, ලක්ඛණපරිපුණ්ණභාවං වා. පරවණ්ණනායාති පරෙහි පරම්මුඛා නිච්ඡාරිතාය ගුණවණ්ණනාය. පරථොමනායාති පරෙහි ථුතිවසෙන ගාථාදිඋපනිබන්ධනෙන වුත්තාය ථොමනාය. පරපසංසනායාති පරෙහි සම්මුඛා වුත්තාය පසංසාය. පරවණ්ණහාරිකායාති පරම්පරථුතිවසෙන පරෙහි පවත්තිතාය වණ්ණහරණාය.

172. චීවරලූඛන්ති චීවරස්ස දුබ්බණ්ණාදිභාවෙන ලූඛතං. පත්තලූඛන්ති භාජනස්ස වණ්ණසණ්ඨානවත්ථූහි ලූඛතං. සෙනාසනලූඛන්ති නාටකාදිසම්පත්තිවිරහෙන සෙනාසනස්ස ලූඛතං. විවිධන්ති අචෙලකාදිභාවෙන අනෙකප්පකාරං. දුක්කරකාරිකන්ති සරීරතාපනං.

අපරො නයො – ඉමෙසු හි චතූසු පුග්ගලෙසු රූපෙ පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො රූපප්පමාණො නාම. රූපප්පසන්නොති තස්සෙව අත්ථවචනං. ඝොසෙ පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො ඝොසප්පමාණො නාම. චීවරලූඛපත්තලූඛෙසු පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො ලූඛප්පමාණො නාම. ධම්මෙ පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො ධම්මප්පමාණො නාම. ඉතරානි තෙසංයෙව අත්ථවචනානි. සබ්බසත්තෙ ච තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා ද්වෙ කොට්ඨාසා රූපප්පමාණා, එකො න රූපප්පමාණො. පඤ්ච කොට්ඨාසෙ කත්වා චත්තාරො කොට්ඨාසා ඝොසප්පමාණා, එකො න ඝොසප්පමාණො. දස කොට්ඨාසෙ කත්වා නව කොට්ඨාසා ලූඛප්පමාණා, එකො න ලූඛප්පමාණො. සතසහස්සං කොට්ඨාසෙ කත්වා පන එකො කොට්ඨාසොව ධම්මප්පමාණො, සෙසා න ධම්මප්පමාණා. එවමයං චතුප්පමාණො ලොකසන්නිවාසො.

එතස්මිං චතුප්පමාණෙ ලොකසන්නිවාසෙ බුද්ධෙසු අප්පසන්නා මන්දා, පසන්නාව බහුකා. රූපප්පමාණස්ස හි බුද්ධරූපතො උත්තරි පසාදාවහං රූපං නාම නත්ථි. ඝොසප්පමාණස්ස බුද්ධානං කිත්තිඝොසතො උත්තරි පසාදාවහො ඝොසො නාම නත්ථි. ලූඛප්පමාණස්ස කාසිකානි වත්ථානි මහාරහානි කඤ්චනභාජනානි තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ සබ්බසම්පත්තියුත්තෙ පාසාදවරෙ පහාය පංසුකූලචීවරසෙලමයපත්තරුක්ඛමූලාදිසෙනාසනසෙවිනො බුද්ධස්ස භගවතො ලූඛතො උත්තරි පසාදාවහං අඤ්ඤං ලූඛං නාම නත්ථි. ධම්මප්පමාණස්ස සදෙවකෙ ලොකෙ අසාධාරණසීලාදිගුණස්ස තථාගතස්ස සීලාදිගුණතො උත්තරි පසාදාවහො අඤ්ඤො සීලාදිගුණො නාම නත්ථි. ඉති භගවා ඉමං චතුප්පමාණිකං ලොකසන්නිවාසං මුට්ඨිනා ගහෙත්වා විය ඨිතොති.

173. අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු – සීලසම්පන්නොති සීලෙන සම්පන්නො සමන්නාගතො. සමාධිසම්පන්නොතිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සීලං ලොකියලොකුත්තරං කථිතං. තථා සමාධිපඤ්ඤා ච. විමුත්ති අරහත්තඵලවිමුත්තියෙව. ඤාණදස්සනං එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. නො පරන්තිආදීසු – පරපුග්ගලං ‘‘තයාපි සීලසම්පන්නෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා යථා සීලං සමාදියති, එවං න සමාදපෙති, න ගණ්හාපෙති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. එතෙසු පන චතූසු පඨමො වක්කලිත්ථෙරසදිසො හොති. දුතියො උපනන්දසක්යපුත්තසදිසො . තතියො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානත්ථෙරසදිසො. චතුත්ථො දෙවදත්තසදිසොති වෙදිතබ්බො.

174. අත්තන්තපාදීසු – අත්තානං තපති දුක්ඛාපෙතීති අත්තන්තපො. අත්තනො පරිතාපනානුයොගං අත්තපරිතාපනානුයොගං. අචෙලකොති නිච්චෙලො, නග්ගො. මුත්තාචාරොති විසට්ඨාචාරො. උච්චාරකම්මාදීසු ලොකියකුලපුත්තාචාරෙන විරහිතො ඨිතකොව උච්චාරං කරොති, පස්සාවං කරොති, ඛාදති, භුඤ්ජති ච. හත්ථාපලෙඛනොති හත්ථෙ පිණ්ඩම්හි නිට්ඨිතෙ ජිව්හාය හත්ථං අපලෙඛති. උච්චාරං වා කත්වා හත්ථස්මිඤ්ඤෙව දණ්ඩකසඤ්ඤී හුත්වා හත්ථෙන අපලෙඛතීති දස්සෙති. තෙ කිර දණ්ඩකං සත්තොති පඤ්ඤපෙන්ති. තස්මා තෙසං පටිපදං පූරෙන්තො එවං කරොති. භික්ඛාගහණත්ථං ‘එහි භද්දන්තෙ’ති වුත්තො, න එතීති නඑහිභද්දන්තිකො. තෙන හි ‘තිට්ඨ භද්දන්තෙ’ති වුත්තොපි න තිට්ඨතීති නතිට්ඨභද්දන්තිකො. තදුභයම්පි හෙතං තිත්ථියා ‘‘එතස්ස වචනං කතං භවිස්සතී’’ති න කරොන්ති. අභිහටන්ති පුරෙතරං ගහෙත්වා ආහටං භික්ඛං. උද්දිස්සකතන්ති ‘‘ඉමං තුම්හෙ උද්දිස්ස කත’’න්ති එවං ආරොචිතභික්ඛං. න නිමන්තනන්ති ‘‘අසුකං නාම කුලං වා වීථිං වා ගාමං වා පවිසෙය්යාථා’’ති එවං නිමන්තිතභික්ඛම්පි න සාදියති, න ගණ්හාති.

නකුම්භිමුඛාති කුම්භිතො උද්ධරිත්වා දිය්යමානං භික්ඛං න ගණ්හාති. න කළොපිමුඛාති කළොපීති උක්ඛලි, පච්ඡි වා. තතොපි න ගණ්හාති. කස්මා? කුම්භී කළොපියො කටච්ඡුනා පහාරං ලභන්තීති. න එළකමන්තරන්ති උම්මාරං අන්තරං කත්වා දිය්යමානං න ගණ්හාති. කස්මා? අයං මං නිස්සාය අන්තරකරණං ලභතීති. දණ්ඩමුසලෙසුපි එසෙව නයො. ද්වින්නන්ති ද්වීසු භුඤ්ජමානෙසු එකස්මිං උට්ඨාය දෙන්තෙ න ගණ්හති. කස්මා? කබළන්තරායො හොතීති. න ගබ්භිනියාතිආදීසු පන ගබ්භිනියා කුච්ඡියං දාරකො කිලමති. පායන්තියා දාරකස්ස ඛීරන්තරායො හොති. පුරිසන්තරගතාය රතිඅන්තරායො හොතීති න ගණ්හාති න සඞ්කිත්තීසූති සඞ්කිත්තෙත්වා කතභත්තෙසු. දුබ්භික්ඛසමයෙ කිර අචෙලකසාවකා අචෙලකානං අත්ථාය තතො තතො තණ්ඩුලාදීනි සමාදපෙත්වා භත්තං පචන්ති, උක්කට්ඨාචෙලකො තතො න පටිග්ගණ්හාති. න යත්ථ සාති යත්ථ සුනඛො ‘පිණ්ඩං ලභිස්සාමී’ති උපට්ඨිතො හොති, තත්ථ තස්ස අදත්වා ආහටං න ගණ්හාති. කස්මා? එතස්ස පිණ්ඩන්තරායො හොතීති.

සණ්ඩසණ්ඩචාරිනීති සමූහසමූහචාරිනී. සචෙ හි අචෙලකං දිස්වා ‘ඉමස්ස භික්ඛං දස්සාමා’ති මානුස්සකා භත්තගෙහං පවිසන්ති, තෙසු ච පවිසන්තෙසු කළොපිමුඛාදීසු නිලීනා මක්ඛිකා උප්පතිත්වා සණ්ඩසණ්ඩා චරන්ති, තතො ආහටං භික්ඛං න ගණ්හාති. කස්මා? මං නිස්සාය මක්ඛිකානං ගොචරන්තරායො ජාතොති. ථුසොදකන්ති සබ්බසස්සසම්භාරෙහි කතං සොවීරකං. එත්ථ ච සුරාපානමෙව සාවජ්ජං. අයං පන එතස්මිම්පි සාවජ්ජසඤ්ඤී. එකාගාරිකොති යො එකස්මිංයෙව ගෙහෙ භික්ඛං ලභිත්වා නිවත්තති. එකාලොපිකොති යො එකෙනෙව ආලොපෙන යාපෙති. ද්වාගාරිකාදීසුපි එසෙව නයො. එකිස්සාපි දත්තියාති එකාය දත්තියා. දත්ති නාම එකා ඛුද්දකපාති හොති, යත්ථ අග්ගභික්ඛං පක්ඛිපිත්වා ඨපෙන්ති.

එකාහිකන්ති එකදිවසන්තරිකං. අඩ්ඪමාසිකන්ති අඩ්ඪමාසන්තරිකං. පරියායභත්තභොජනන්ති වාරභත්තභොජනං. එකාහවාරෙන ද්වීහවාරෙන සත්තාහවාරෙන අඩ්ඪමාසවාරෙනාති – එවං දිවසවාරෙන ආභතභත්තභොජනං. සාකභක්ඛොති අල්ලසාකභක්ඛො. සාමාකභක්ඛොති සාමාකතණ්ඩුලභක්ඛො. නීවාරාදීසු – නීවාරා නාම තාව අරඤ්ඤෙ සයං ජාතා වීහිජාති. දද්දුලන්ති චම්මකාරෙහි චම්මං විලිඛිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං. හටං වුච්චති සිලෙසොපි, සෙවාලොපි කණිකාරාදිරුක්ඛනිය්යාසොපි. කණන්ති කුණ්ඩකං. ආචාමොති භත්තඋක්ඛලිකාය ලග්ගො ඣාමොදනො. තං ඡඩ්ඩිතට්ඨානෙ ගහෙත්වා ඛාදති. ‘‘ඔදනකඤ්ජිය’’න්තිපි වදන්ති. පිඤ්ඤාකාදයො පාකටා එව. පවත්තඵලභොජීති පතිතඵලභොජී.

සාණානීති සාණවාකචෙලානි. මසාණානීති මිස්සකචෙලානි. ඡවදුස්සානීති මතසරීරතො ඡඩ්ඩිතවත්ථානි. එරකතිණාදීනි වා ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනානි. පංසුකූලානීති පථවියං ඡඩ්ඩිතනන්තකානි. තිරීටානීති රුක්ඛත්තචවත්ථානි. අජිනන්ති අජිනමිගචම්මං. අජිනක්ඛිපන්ති තදෙව මජ්ඣෙ ඵාලිතං. සඛුරකන්තිපි වදන්ති. කුසචීරන්ති කුසතිණානි ගන්ථෙත්වා කතචීරකං. වාකචීරඵලකචීරෙසුපි එසෙව නයො. කෙසකම්බලන්ති මනුස්සකෙසෙහි කතකම්බලං. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි තන්තාවුතානං වත්ථානං කෙසකම්බලො තෙසං පතිකුට්ඨො අක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 3.138). වාළකම්බලන්ති අස්සවාළාදීහි කතකම්බලං. උලූකපක්ඛන්ති උලූකපත්තානි ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනං. උබ්භට්ඨකොති උද්ධං ඨිතකො.

උක්කුටිකප්පධානමනුයුත්තොති උක්කුටිකවීරියං අනුයුත්තො. ගච්ඡන්තොපි උක්කුටිකොව හුත්වා උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා ගච්ඡති. කණ්ටකාපස්සයිකොති අයකණ්ටකෙ වා පකතිකණ්ටකෙ වා භූමියං කොට්ටෙත්වා තත්ථ චම්මං අත්ථරිත්වා ඨානචඞ්කමාදීනි කරොති. සෙය්යන්ති සයන්තොපි තත්ථෙව සෙය්යං කප්පෙති. සායං තතියමස්සාති සායතතියකං. ‘‘පාතො, මජ්ඣන්හිකෙ, සායන්ති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පාපං පවාහෙස්සාමී’’ති උදකොරොහනානුයොගං අනුයුත්තො විහරති.

175. පරං තපතීති පරන්තපො. පරෙසං පරිතාපනානුයොගං පරපරිතාපනානුයොගං. ඔරබ්භිකාදීසු – උරබ්භා වුච්චන්ති එළකා. උරබ්භෙ හනතීති ඔරබ්භිකො. සූකරිකාදීසුපි – එසෙව නයො. ලුද්දොති දාරුණො කක්ඛළො. මච්ඡඝාතකොති මච්ඡබන්ධො කෙවට්ටො. බන්ධනාගාරිකොති බන්ධනාගාරගොපකො. කුරූරකම්මන්තාති දාරුණකම්මන්තා.

176. මුද්ධාවසිත්තොති ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අභිසිත්තො. පුරත්ථිමෙන නගරස්සාති නගරතො පුරත්ථිමදිසාය. සන්ධාගාරන්ති යඤ්ඤසාලං . ඛරාජිනං නිවාසෙත්වාති සඛුරං අජිනචම්මං නිවාසෙත්වා. සප්පිතෙලෙනාති සප්පිනා ච තෙලෙන ච. ඨපෙත්වා හි සප්පිං අවසෙසො යො කොචි ස්නෙහො තෙලන්ති වුච්චති. කණ්ඩුවමානොති නඛානං ඡින්නත්තා කණ්ඩුවිතබ්බකාලෙ තෙන කණ්ඩුවමානො. අනන්තරහිතායාති අසන්ථතාය. සරූපවච්ඡායාති සදිසවච්ඡාය. සචෙ ගාවී සෙතා හොති, වච්ඡොපි සෙතකොව සචෙ කබරා වා, රත්තා වා, වච්ඡොපි තාදිසොවාති – එවං සරූපවච්ඡාය. සො එවමාහාති සො රාජා එවං වදෙති. වච්ඡතරාති තරුණවච්ඡකභාවං අතික්කන්තා බලවවච්ඡා. වච්ඡතරීසුපි එසෙව නයො. බරිහිසත්ථායාති පරික්ඛෙපකරණත්ථාය චෙව යඤ්ඤභූමියං අත්ථරණත්ථාය ච.

177. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. නිච්ඡාතොති ඡාතං වුච්චති තණ්හා, සා අස්ස නත්ථීති නිච්ඡාතො. සබ්බකිලෙසානං නිබ්බුතත්තා නිබ්බුතො. අන්තො තාපනකිලෙසානං අභාවා සීතලො ජාතොති සීතීභූතො. ඣානමග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි පටිසංවෙදෙතීති සුඛප්පටිසංවෙදී. බ්රහ්මභූතෙන අත්තනාති සෙට්ඨභූතෙන අත්තනා.

ඉමං පන පුග්ගලං බුද්ධුප්පාදතො පට්ඨාය දස්සෙතුං – ඉධ තථාගතොතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතොති අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථාවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති. අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතානෙව. තං ධම්මන්ති තං වුත්තප්පකාරසම්පදං ධම්මං. සුණාති ගහපති වාති කස්මා පඨමං ගහපතිං නිද්දිසති? නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච. යෙභුය්යෙන හි ඛත්තියකුලතො පබ්බජිතා ජාතිං නිස්සාය මානං කරොන්ති. බ්රාහ්මණකුලා පබ්බජිතා මන්තෙ නිස්සාය මානං කරොන්ති. හීනජච්චකුලා පබ්බජිතා අත්තනො විජාතිතාය පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. ගහපතිදාරකා පන කච්ඡෙහි සෙදං මුඤ්චන්තෙහි පිට්ඨියා ලොණං පුප්ඵමානාය භූමිං කසිත්වා තාදිසස්ස මානස්ස අභාවතො නිහතමානදප්පා හොන්ති. තෙ පබ්බජිත්වා මානං වා දප්පං වා අකත්වා යථාබලං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා සක්කොන්ති අරහත්තෙ පතිට්ඨාතුං. ඉතරෙහි ච කුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතා නාම න බහුකා, ගහපතිකාව බහුකා. ඉති නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච පඨමං ගහපතිං නිද්දිසතීති.

අඤ්ඤතරස්මිං වාති ඉතරෙසං වා කුලානං අඤ්ඤතරස්මිං. පච්චාජාතොති පතිජාතො. තථාගතෙ සද්ධං පටිලභතීති පරිසුද්ධං ධම්මං සුත්වා ධම්මස්සාමිම්හි තථාගතෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති සද්ධං පටිලභති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. සම්බාධො ඝරාවාසොති සචෙපි සට්ඨිහත්ථෙ ඝරෙ යොජනසතන්තරෙපි වා ද්වෙ ජායම්පතිකා වසන්ති, තථාපි නෙසං සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන ඝරාවාසො සම්බාධොයෙව. රජොපථොති රාගරජාදීනං උට්ඨානට්ඨානන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. ආගමනපථොතිපි වත්තුං වට්ටති. අලග්ගනට්ඨෙන අබ්භොකාසො වියාති අබ්භොකාසො. පබ්බජිතො හි කූටාගාරරතනපාසාදෙ ච දෙවවිමානාදීසු ච සුපිහිතද්වාරවාතපානෙසු පටිච්ඡන්නෙසු වසන්තොපි නෙව ලග්ගති, න සජ්ජති, න බජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’ති.

අපිච – සම්බාධො ඝරාවාසො කුසලකිරියාය ඔකාසාභාවතො. රජොපථො අසංවුතසඞ්කාරට්ඨානං විය රජානං කිලෙසරජානං සන්නිපාතට්ඨානතො. අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා කුසලකිරියාය යථාසුඛං ඔකාසසම්භාවතො. නයිදං සුකරං…පෙ… පබ්බජෙය්යන්ති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපකථා – යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං. එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලිනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං. සඞ්ඛලිඛිතං ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං. ඉදං න සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං – ‘‘යංනූනාහං කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා පරිදහිත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්ය’’න්ති. එත්ථ ච යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං ‘‘අගාරිය’’න්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි, තස්මා පබ්බජ්ජා ‘‘අනගාරිය’’න්ති ඤාතබ්බා. තං අනගාරියං. පබ්බජෙය්යන්ති පටිපජ්ජෙය්යං. අප්පං වාති සහස්සතො හෙට්ඨා භොගක්ඛන්ධො අප්පො නාම හොති, සහස්සතො පට්ඨාය මහා. අබන්ධනට්ඨෙන ඤාතියෙව ඤාතිපරිවට්ටො. සොපි වීසතියා හෙට්ඨා අප්පො හොති, වීසතියා පට්ඨාය මහා.

178. භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා, තඤ්ච. යත්ථ චෙතෙ සහ ජීවන්ති, එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තං භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතං සාජීවඤ්ච. තත්ථ සික්ඛනභාවෙන සමාපන්නොති භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. සමාපන්නොති සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං උපගතොති අත්ථො. පාණාතිපාතං පහායාතිආදීසු පාණාතිපාතාදිකථා හෙට්ඨා විත්ථාරිතා එව. පහායාති ඉමං පාණාතිපාතචෙතනාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං පජහිත්වා. පටිවිරතො හොතීති පහීනකාලතො පට්ඨාය තතො දුස්සීල්යතො ඔරතො විරතොව හොති. නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථොති පරූපඝාතත්ථාය දණ්ඩං වා සත්ථං වා ආදාය අවත්තනතො නික්ඛිත්තදණ්ඩො චෙව නික්ඛිත්තසත්ථො චාති අත්ථො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා දණ්ඩං, සබ්බම්පි අවසෙසං උපකරණං සත්තානං විනාසනභාවතො ‘සත්ථ’න්ති වෙදිතබ්බං. යං පන භික්ඛූ කත්තරදණ්ඩං වා දන්තකට්ඨවාසිං වා පිප්ඵලිකං වා ගහෙත්වා විචරන්ති, න තං පරූපඝාතත්ථාය. තස්මා නිහිතදණ්ඩා නිහිතසත්ථාත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. ලජ්ජීති පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය ලජ්ජාය සමන්නාගතො. දයාපන්නොති දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නො. සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති සබ්බෙ පාණභූතෙ හිතෙන අනුකම්පකො. තාය දයාපන්නතාය සබ්බෙසං පාණභූතානං හිතචිත්තකොති අත්ථො. විහරතීති ඉරියති, පාලෙති.

දින්නමෙව ආදියතීති දින්නාදායී. චිත්තෙනපි දින්නමෙව පටිකඞ්ඛතීති දින්නපාටිකඞ්ඛී. ථෙනෙතීති ථෙනො. න ථෙනෙන අථෙනෙන. අථෙනත්තායෙව සුචිභූතෙන. අත්තනාති අත්තභාවෙන. අථෙනං සුචිභූතං අත්තභාවං කත්වා විහරතීති වුත්තං හොති.

අබ්රහ්මචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං. බ්රහ්මං සෙට්ඨං ආචාරං චරතීති බ්රහ්මචාරී. ආරාචාරීති අබ්රහ්මචරියතො දූරචාරී. මෙථුනාති රාගපරියුට්ඨානවසෙන සදිසත්තා මෙථුනකාති ලද්ධවොහාරෙහි පටිසෙවිතබ්බතො මෙථුනාති සඞ්ඛං ගතා අසද්ධම්මා. ගාමධම්මාති ගාමවාසීනං ධම්මා.

සච්චං වදතීති සච්චවාදී. සච්චෙන සච්චං සන්දහති ඝටෙතීති සච්චසන්ධො. න අන්තරන්තරා මුසා වදතීති අත්ථො. යො හි පුරිසො කදාචි මුසා වදති, කදාචි සච්චං, තස්ස මුසාවාදෙන අන්තරිතත්තා සච්චං සච්චෙන න ඝටීයති, තස්මා න සො සච්චසන්ධො. අයං පන න තාදිසො. ජීවිතහෙතුපි මුසා අවත්වා සච්චෙන සච්චං සන්දහතියෙවාති සච්චසන්ධො. ථෙතොති ථිරො, ථිරකථොති අත්ථො. එකො හි පුග්ගලො හලිද්දිරාගො විය, ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණුකො විය, අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩමිව ච, න ථිරකථො හොති. එකො පාසාණලෙඛා විය, ඉන්දඛීලො විය ච ථිරකථො හොති. අසිනා සීසෙ ඡින්දන්තෙපි ද්වෙ කථා න කථෙති. අයං වුච්චති ථෙතො. පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බකො, සද්ධායිකොති අත්ථො. එකච්චො හි පුග්ගලො න පච්චයිකො හොති. ‘ඉදං කෙන වුත්තං? අසුකෙනා’ති වුත්තෙ ‘මා තස්ස වචනං සද්දහථා’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. එකො පච්චයිකො හොති. ‘ඉදං කෙන වුත්තං? අසුකෙනා’ති වුත්තෙ ‘යදි තෙන වුත්තං, ඉදමෙව පමාණං, ඉදානි උපපරික්ඛිතබ්බං නත්ථි, එවමෙව ඉද’න්ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. අයං වුච්චති පච්චයිකො. අවිසංවාදකො ලොකස්සාති තාය සච්චවාදිතාය ලොකං න විසංවාදෙතීති අත්ථො.

ඉමෙසංභෙදායාති යෙසං ඉතො සුත්වාති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං, තෙසං භෙදාය. භින්නානං වා සන්ධාතාති ද්වින්නං මිත්තානං වා සමානුපජ්ඣායකාදීනං වා කෙනචිදෙව කාරණෙන භින්නානං එකමෙකං උපසඞ්කමිත්වා – ‘තුම්හාකං ඊදිසෙ කුලෙ ජාතානං, එවං බහුස්සුතානං ඉදං න යුත්ත’න්තිආදීනි වත්වා සන්ධානං කත්තා. අනුප්පදාතාති සන්ධානානුප්පදාතා. ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා – ‘තුම්හාකං එවරූපෙ කුලෙ ජාතානං, එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං අනුච්ඡවිකමෙත’න්තිආදීනි වත්වා දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො. සමග්ගො ආරාමො අස්සාති සමග්ගාරාමො. යත්ථ සමග්ගා නත්ථි, තත්ථ වසිතුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගරාමොතිපි පාළි. අයමෙව අත්ථො. සමග්ගරතොති සමග්ගෙසු රතො. තෙ පහාය අඤ්ඤත්ර ගන්තුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගෙ දිස්වාපි සුත්වාපි නන්දතීති සමග්ගනන්දී. සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතාති යා වාචා සත්තෙ සමග්ගෙයෙව කරොති, තං සාමග්ගීගුණපරිදීපකමෙව වාචං භාසති, න ඉතරන්ති.

කාලෙන වදතීති කාලවාදී. වත්තබ්බයුත්තකාලං සල්ලක්ඛෙත්වා වදතීති අත්ථො. භූතං තථං තච්ඡං සභාවමෙව වදතීති භූතවාදී. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථසන්නිස්සිතමෙව කත්වා වදතීති අත්ථවාදී. නවලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති ධම්මවාදී. සංවරවිනයපහානවිනයසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති විනයවාදී. නිධානං වුච්චති ඨපනොකාසො. නිධානමස්ස අත්ථීති නිධානවතී. හදයෙ නිධාතබ්බයුත්තකං වාචං භාසිතාති අත්ථො. කාලෙනාති එවරූපිං භාසමානොපි ච ‘‘අහං නිධානවතිං වාචං භාසිස්සාමී’’ති න අකාලෙන භාසති. යුත්තකාලං පන සල්ලක්ඛෙත්වාව භාසතීති අත්ථො. සාපදෙසන්ති සඋපමං, සකාරණන්ති අත්ථො. පරියන්තවතින්ති පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා. යථාස්සා පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති, එවං භාසතීති අත්ථො. අත්ථසංහිතන්ති අනෙකෙහිපි නයෙහි විභජන්තෙන පරියාදාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අත්ථසම්පන්නං භාසති. යං වා සො අත්ථවාදී අත්ථං වදති, තෙන අත්ථෙන සංහිතත්තා අත්ථසංහිතං වාචං භාසති. න අඤ්ඤං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං භාසතීති වුත්තං හොති.

179. බීජගාමභූතගාමසමාරම්භාති මූලබීජං, ඛන්ධබීජං, ඵළුබීජං, අග්ගබීජං බීජබීජන්ති පඤ්චවිධස්ස බීජගාමස්ස චෙව යස්ස කස්සචි නීලතිණරුක්ඛාදිකස්ස භූතගාමස්ස ච සමාරම්භා. ඡෙදනභෙදනපචනාදිභාවෙන විකොපනා පටිවිරතොති අත්ථො. එකභත්තිකොති පාතරාසභත්තං, සායමාසභත්තන්ති ද්වෙ භත්තානි. තෙසු පාතරාසභත්තං අන්තොමජ්ඣන්හිකෙන පරිච්ඡින්නං. ඉතරං මජ්ඣන්හිකතො උද්ධං අන්තොඅරුණෙන. තස්මා අන්තොමජ්ඣන්හිකෙ දසක්ඛත්තුං භුඤ්ජමානොපි එකභත්තිකොව හොති. තං සන්ධාය වුත්තං – එකභත්තිකොති. රත්තියා භොජනං රත්ති, තතො උපරතොති රත්තූපරතො. අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියසත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාම, තතො විරතත්තා විරතො විකාලභොජනා. සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනන්ති විසූකදස්සනං. අත්තනා නච්චනනච්චාපනාදිවසෙන නච්චා ච ගීතා ච වාදිතා ච අන්තමසො මයූරනච්චනාපනාදිවසෙනපි පවත්තානං නච්චාදීනං විසූකභූතා දස්සනා චාති නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා. නච්චාදීනි හි අත්තනා පයොජෙතුං වා පරෙහි පයොජාපෙතුං වා යුත්තානි පස්සිතුං වා නෙව භික්ඛූනං න භික්ඛුනීනං වට්ටන්ති. මාලාදීසු – මාලාති යංකිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධන්ති යංකිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති ඡවිරාගකරණං. තත්ථ පිළන්ධන්තො ධාරෙති නාම. ඌනට්ඨානං පූරෙන්තො මණ්ඩෙති නාම. ගන්ධවසෙන ඡවිරාගවසෙන ච සාදියන්තො විභූසෙති නාම. ඨානං වුච්චති කාරණං. තස්මා යාය දුස්සීල්යචෙතනාය තානි මාලාධාරණාදීනි මහාජනො කරොති, තතො පටිවිරතොති අත්ථො. උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං. මහාසයනං අකප්පියසන්ථතං, තතො පටිවිරතොති අත්ථො. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති කහාපණො, ලොහමාසකො, ජතුමාසකො, දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්ති. තස්ස උභයස්සාපි පටිග්ගහණා පටිවිරතො, නෙව නං උග්ගණ්හාති, න උග්ගණ්හාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියතීති අත්ථො.

ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාති සාලිවීහියවගොධුමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකසඞ්ඛාතස්ස සත්තවිධස්සාපි ආමකධඤ්ඤස්ස පටිග්ගහණා. න කෙවලඤ්ච එතෙසං පටිග්ගහණමෙව, ආමසනම්පි භික්ඛූනං න වට්ටතියෙව. ආමකමංසපටිග්ගහණාති එත්ථ අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා ආමකමච්ඡමංසානං පටිග්ගහණමෙව භික්ඛූනං න වට්ටති, නො ආමසනං. ඉත්ථිකුමාරිකපටිග්ගහණාති එත්ථ ඉත්ථීති පුරිසන්තරගතා. ඉතරා කුමාරිකා නාම. තාසං පටිග්ගහණම්පි ආමසනම්පි අකප්පියමෙව. දාසිදාසපටිග්ගහණාති එත්ථ දාසිදාසවසෙනෙව තෙසං පටිග්ගහණං න වට්ටති. ‘කප්පියකාරකං දම්මි’, ‘ආරාමිකං දම්මී’ති එවං වුත්තෙ පන වට්ටති. අජෙළකාදීසුපි ඛෙත්තවත්ථුපරියොසානෙසු කප්පියාකප්පියනයො විනයවසෙන උපපරික්ඛිතබ්බො. තත්ථ ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං රුහති. යත්ථ වා උභයම්පි රුහති තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය අකතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපිතළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානෙව.

දූතෙය්යං වුච්චති දූතකම්මං. ගිහීනං පහිතං පණ්ණං වා සාසනං වා ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගමනං . පහීණගමනං වුච්චති පරඝරං පෙසිතස්ස ඛුද්දකගමනං. අනුයොගො නාම තදුභයකරණං. තස්මා දූතෙය්යපහීණගමනානං අනුගොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කයවික්කයාති කයා ච වික්කයා ච. තුලාකූටාදීසු – කූටන්ති වඤ්චනං. තත්ථ තුලාකූටං නාම රූපකූටං, අඞ්ගකූටං ගහණකූටං, පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සමරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.

කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති. තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති, තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪකුලං පවිසිත්වා සුවණ්ණභාජනානි කිණථා’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති. තතො තෙහි ‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’ති වුත්තෙ ‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බපාතියො දත්වා ගච්ඡන්ති.

මානකූටං නාම හදයභෙදසිඛාභෙදරජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හදයභෙදො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨා ඡිද්දෙන මානෙන ‘සණිකං ආසිඤ්චා’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති. දදන්තො ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති. සිඛාභෙදො තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති. දදන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති. රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ලඤ්ජං අලභන්තා හි ඛෙත්තං අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති.

උක්කොටනාදීසු – උක්කොටනන්ති අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කාතුං ලඤ්ජග්ගහණං. වඤ්චනන්ති තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති. තමෙකො ධුත්තො – ‘‘කිං භො මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති ච වුත්තෙ කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තො , ‘‘න මෙ භො මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. තෙන හි ‘‘ද්වෙ කහාපණෙ දෙහී’’ති. සො ආහ – ‘‘නනු තෙ, භො, මයා පඨමං එකො කහාපණො දින්නො’’ති? ‘‘ආම දින්නො’’ති. ඉදම්පි මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො අයඤ්ච කහාපණග්ඝණකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තීති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.

නිකතීති යොගවසෙන වා මායාවසෙන වා අපාමඞ්ගං පාමඞ්ගන්ති, අමණිං මණීති, අසුවණ්ණං සුවණ්ණන්ති කත්වා පතිරූපකෙන වඤ්චනං. සාචියොගොති කුටිලයොගො. එතෙසංයෙව උක්කොටනාදීනමෙතං නාමං. තස්මා උක්කොටනසාචියොගො වඤ්චනසාචියොගො නිකතිසාචියොගොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙචි අඤ්ඤං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්ස පරිවත්තනං ‘සාචියොගො’ති වදන්ති. තං පන වඤ්චනෙනෙව සඞ්ගහිතං.

ඡෙදනාදීසු – ඡෙදනන්ති හත්ථච්ඡෙදනාදි. වධොති මාරණං. බන්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි බන්ධනං. විපරාමොසොති හිමවිපරාමොසො, ගුම්බවිපරාමොසොති දුවිධො. යඤ්හි හිමපාතසමයෙ හිමෙන පටිච්ඡන්නා හුත්වා මග්ගප්පටිපන්නං ජනං මුසන්ති, අයං හිමවිපරාමොසො. යං ගුම්බාදීහි පටිච්ඡන්නා මුසන්ති, අයං ගුම්බවිපරාමොසො. ආලොපො වුච්චති ගාමනිගමාදීනං විලොපකරණං. සහසාකාරොති සාහසිකකිරියා. ගෙහං පවිසිත්වා මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා ඉච්ඡිතභණ්ඩග්ගහණං. එවමෙතස්මා ඡෙදන…පෙ… සහසාකාරා පටිවිරතො හොති.

180. සො සන්තුට්ඨො හොතීති සො චතූසු පච්චයෙසු ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො හොති. කායපරිහාරිකෙනාති කායං පරිහරණමත්තකෙන. කුච්ඡිපරිහාරිකෙනාති කුච්ඡිපරිහරණමත්තකෙන. සමාදායෙව පක්කමතීති අට්ඨවිධං භික්ඛු පරික්ඛාරමත්තකං සබ්බං ගහෙත්වාව කායපටිබද්ධං කත්වාව ගච්ඡති. ‘‘මම විහාරො පරිවෙණං උපට්ඨාකො’’ති සඞ්ගො වා බද්ධො වා න හොති. සො ජියා මුත්තසරො විය යූථා පක්කන්තො, මත්තහත්ථී විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතං සෙනාසනං වනසණ්ඩං රුක්ඛමූලං වනපත්ථං පබ්භාරං පරිභුඤ්ජන්තො එකොව තිට්ඨති, එකොව නිසීදති. සබ්බිරියාපථෙසු එකොව අදුතියො.

‘‘චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති,

සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 42);

එවං වණ්ණිතං ඛග්ගවිසාණකප්පතං ආපජ්ජති.

ඉදානි තමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො, ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පක්ඛී සකුණොති පක්ඛයුත්තො සකුණො. ඩෙතීති උප්පතති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – සකුණො නාම ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ රුක්ඛො පරිපක්කඵලො’’ති ඤත්වා නානාදිසාහි ආගන්ත්වා නඛපක්ඛතුණ්ඩාදීහි තස්ස ඵලානි විජ්ඣන්තා විධුනන්තා ඛාදන්ති. ‘‘ඉදං අජ්ජතනාය, ඉදං ස්වාතනාය භවිස්සතී’’ති තෙසං න හොති. ඵලෙ පන ඛීණෙ නෙව රුක්ඛස්ස ආරක්ඛං ඨපෙන්ති, න තත්ථ පත්තං වා නඛං වා තුණ්ඩං වා ඨපෙන්ති. අථ ඛො තස්මිං රුක්ඛෙ අනපෙක්ඛො හුත්වා යො යං දිසාභාගං ඉච්ඡති, සො තෙන සපත්තභාරොව උප්පතිත්වා ගච්ඡති. එවමෙව අයං භික්ඛු නිස්සඞ්ගො නිරපෙක්ඛොයෙව පක්කමති, තෙන වුත්තං සමාදායෙව පක්කමතීති. අරියෙනාති නිද්දොසෙන. අජ්ඣත්තන්ති සකෙ අත්තභාවෙ. අනවජ්ජසුඛන්ති නිද්දොසසුඛං.

181. සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති සො ඉමිනා අරියෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො භික්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අබ්යාසෙකසුඛන්ති කිලෙසෙහි අනවසිත්තසුඛං. අවිකිණ්ණසුඛන්තිපි වුත්තං. ඉන්ද්රියසංවරසුඛඤ්හි දිට්ඨාදීසු දිට්ඨමත්තාදිවසෙන පවත්තතාය අවිකිණ්ණං හොති.

182. සොඅභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති සො මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සංවරෙන සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමෙසු අභික්කන්තපටික්කන්තාදීසු සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන සම්පජානකාරී හොති. තත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං ඣානවිභඞ්ගෙ වුත්තමෙව.

සො ඉමිනා චාතිආදිනා කිං දස්සෙති? අරඤ්ඤවාසස්ස පච්චයසම්පත්තිං දස්සෙති. යස්ස හි ඉමෙ චත්තාරො පච්චයා නත්ථි , තස්ස අරඤ්ඤවාසො න ඉජ්ඣති, තිරච්ඡානගතෙහි වා වනචරකෙහි වා සද්ධිං වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘කිං එවරූපස්ස පාපභික්ඛුනො අරඤ්ඤවාසෙනා’’ති භෙරවං සද්දං සාවෙන්ති. හත්ථෙහි සීසං පහරිත්වා පලායනාකාරං කරොන්ති . ‘‘අසුකො භික්ඛු අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉදඤ්චිදඤ්ච පාපකම්මං අකාසී’’ති අයසො පත්ථරති. යස්ස පනෙතෙ චත්තාරො පච්චයා අත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො ඉජ්ඣති. සො හි අත්තනො සීලං පච්චවෙක්ඛන්තො කිඤ්චි කාළකං වා තිලකං වා අපස්සන්තො පීතිං උප්පාදෙත්වා තං ඛයතො වයතො සම්මසන්තො අරියභූමිං ඔක්කමති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා අත්තමනා වණ්ණං භාසන්ති. ඉතිස්ස උදකෙ පක්ඛිත්තතෙලබින්දු විය යසො විත්ථාරිකො හොති. විවිත්තන්තිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ…පෙ… යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාතීති එත්තකෙ ඨානෙ යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව.

185. තතියවිජ්ජාය සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති අරහත්තමග්ගඤාණත්ථාය. අරහත්තමග්ගො හි ආසවානං විනාසනතො ආසවානං ඛයොති වුච්චති. තත්ර චෙතං ඤාණං තප්පරියාපන්නත්තාති. චිත්තං අභිනින්නාමෙතීති විපස්සනාචිත්තං අභිනීහරති. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු – ‘‘එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණප්පටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති, පටිවිජ්ඣති. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං – අයං දුක්ඛසමුදයොති; තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං – අයං දුක්ඛනිරොධොති; තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං – අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති, පටිවිජ්ඣතීති – එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ඉමෙ ආසවාතිආදිමාහ. තස්ස එවං ජානතො එවංපස්සතොති තස්ස එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙති. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චතීති ඉමිනා මග්ගක්ඛණං දස්සෙති. විමුත්තස්මින්ති ඉමිනා ඵලක්ඛණං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි චිත්තං විමුච්චති, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං හොති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං දස්සෙති. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං. තෙන හි ඤාණෙන සො පච්චවෙක්ඛන්තො ‘ඛීණා ජාතී’තිආදීනි පජානාති. වුසිතන්ති වුට්ඨං පරිවුට්ඨං කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම. ඛීණාසවො වුට්ඨවාසො. තස්මා සො අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො වුසිතං බ්රහ්මචරියන්ති පජානාති. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති; ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා සො අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො. ‘‘කතං කරණීය’’න්ති පජානාති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ‘‘ඉදානි පුන එත්ථභාවාය එවං සොළසකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං නත්ථී’’ති පජානාති.

186. සරාගාදීසු – අප්පහීනොති වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා තදඞ්ගප්පහානෙන වා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන වා අප්පහීනො.

187. ලාභී හොතීතිආදීසු – ලාභීති ලාභවා පටිලභිත්වා ඨිතො. අජ්ඣත්තං චෙතොසමථස්සාති නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ අත්තනො චිත්තෙ උප්පන්නස්ස චෙතොසමථස්ස. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනායාති අධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ඛන්ධධම්මෙසු අනිච්චාදිවසෙන පවත්තාය විපස්සනාය. රූපසහගතානන්ති රූපනිමිත්තාරම්මණානං රූපාවචරසමාපත්තීනං. අරූපසහගතානන්ති න රූපනිමිත්තාරම්මණානං අරූපසමාපත්තීනං. එත්ථ ච පඨමො අට්ඨසමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො. දුතියො සුක්ඛවිපස්සකඅරියසාවකො. තතියො අට්ඨසමාපත්තිලාභී අරියසාවකො. චතුත්ථො ලොකියමහාජනො වෙදිතබ්බො.

188. අනුසොතගාමීආදීසු – අනුසොතගාමීති වට්ටසොතං අනුගතො, වට්ටසොතෙ නිමුග්ගො පුථුජ්ජනො වෙදිතබ්බො. පටිසොතගාමීති පටිසොතගමනො . අනුසොතං අගන්ත්වා පටිසොතං ගච්ඡන්තස්සෙතං අධිවචනං. පාපඤ්ච කම්මං න කරොතීති පඤ්ඤත්තං වීතික්කමන්තො න කරොති. සහාපි දුක්ඛෙන සහාපි දොමනස්සෙනාති කිලෙසපරියුට්ඨානෙ සති උප්පන්නෙන දුක්ඛදොමනස්සෙන සද්ධිම්පි. පරිපුණ්ණන්ති තිස්සන්නං සික්ඛානං එකායපි අනූනං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. ඉමිනා වාරෙන සොතාපන්නසකදාගාමිනො කථිතා. කිං පන තෙ රුදන්තා බ්රහ්මචරියං චරන්තීති? ආම. කිලෙසරොදනෙන රුදන්තා චරන්ති නාම. සීලසම්පන්නො පුථුජ්ජනභික්ඛුපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතො.

ඨිතත්තොති ඨිතසභාවො. අනාගාමීති කාමරාගබ්යාපාදෙහි අකම්පනීයචිත්තතාය ච තම්හා ලොකා අනාවත්තිධම්මතාය ච ඨිතසභාවො නාම. තිණ්ණොති තණ්හාසොතං උත්තිණ්ණො. පාරඞ්ගතොති නිබ්බානපාරං ගතො. ථලෙ තිට්ඨතීති අරහත්තඵලසමාපත්තිථලෙ තිට්ඨති. චෙතොවිමුත්තින්ති ඵලසමාධිං. පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති ඵලඤාණං. අයං වුච්චතීති අයං ඛීණාසවො ‘‘තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති වුච්චති. බාහිතපාපතාය හි එස බ්රාහ්මණො නාම.

189. අප්පස්සුතාදීසු – අප්පකං සුතං හොතීති නවඞ්ගෙ සත්ථුසාසනෙ කිඤ්චිදෙව ථොකං සුතං හොති. න අත්ථමඤ්ඤාය, න ධම්මමඤ්ඤාය ධම්මානුධම්මපටිපන්නො හොතීති අට්ඨකථඤ්ච පාළිඤ්ච ජානිත්වා ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපධම්මං පුබ්බභාගපටිපදං පටිපන්නො න හොති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

190. සමණමචලාදීසු – සමණමචලොති සමණඅචලො, මකාරො පදසන්ධිකරො. නිච්චලසමණො, ථිරසමණොති අත්ථො . අයං වුච්චතීති අයං සොතාපන්නො සාසනෙ මූලජාතාය සද්ධාය පතිට්ඨිතත්තා ‘සමණමචලො’ති වුච්චති. සකදාගාමී පන රජ්ජනකිලෙසස්ස අත්ථිතාය සමණපදුමොති වුත්තො. රත්තට්ඨො හි ඉධ පදුමට්ඨො නාමාති වුත්තං. අනාගාමී කාමරාගසඞ්ඛාතස්ස රජ්ජනකිලෙසස්ස නත්ථිතාය සමණපුණ්ඩරීකොති වුත්තො. පණ්ඩරට්ඨො හි ඉධ පුණ්ඩරීකට්ඨො නාමාති වුත්තං . ඛීණාසවො ච ථද්ධභාවකරානං කිලෙසානං අභාවෙන සමණෙසු සමණසුඛුමාලො නාමාති වුත්තො. අප්පදුක්ඛට්ඨෙනපි චෙස සමණසුඛුමාලොයෙවාති.

චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා.

5. පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා

191. පඤ්චකෙ – තත්රාති තෙසු ‘‘ආරභති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’තිආදිනා නයෙන හෙට්ඨා උද්දිට්ඨපුග්ගලෙසු. ය්වායන්ති යො අයං. ආරභතීති එත්ථ ආරම්භසද්දො කම්මකිරියාහිංසනවීරියවිකොපනාපත්තිවීතික්කමෙසු වත්තති. තථා හෙස ‘‘යංකිඤ්චි දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආරම්භපච්චයා’’ති (සු. නි. 748) කම්මෙ ආගතො. ‘‘මහායඤ්ඤා මහාරම්භා, න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති (අ. නි. 4.39) කිරියායං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්දිස්ස පාණං ආරභන්තී’’ති (ම. නි. 2.51-52) හිංසනෙ. ‘‘ආරභථ, නික්ඛමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ’’ති (සං. නි. 1.185) වීරියෙ. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194; ම. නි. 1.293) විකොපනෙ. ‘‘ආරභති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’ති (අ. නි. 5.142) අයං පන ආපත්තිවීතික්කමෙ ආගතො. තස්මා ආපත්තිවීතික්කමවසෙන ආරභති චෙව තප්පච්චයා විප්පටිසාරී ච හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

යථාභූතං නප්පජානාතීති අනධිගතත්තා යථාසභාවතො න ජානාති. යත්ථස්සාති යස්මිං අස්ස, යං ඨානං පත්වා එතස්ස පුග්ගලස්ස උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තීති අත්ථො. කිං පන පත්වා තෙ නිරුජ්ඣන්තීති? අරහත්තමග්ගං. ඵලප්පත්තස්ස පන නිරුද්ධා නාම හොන්ති. එවං සන්තෙපි ඉධ මග්ගකිච්චවසෙන ඵලමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ආරම්භජාති ආපත්තිවීතික්කමසම්භවා. විප්පටිසාරජාති විප්පටිසාරතො ජාතා. පවඩ්ඪන්තීති පුනප්පුනං උප්පජ්ජනෙන වඩ්ඪන්ති. සාධූති ආයාචනසාධු. ඉදං වුත්තං හොති – යාව අපරද්ධඤ්ච වත ආයස්මතා, එවං සන්තෙපි මයං ආයස්මන්තං යාචාම – ‘‘දෙසෙතබ්බයුත්තකස්ස දෙසනාය, වුට්ඨාතබ්බයුත්තකස්ස වුට්ඨානෙන, ආවිකාතබ්බයුත්තකස්ස ආවිකිරියාය, ආරම්භජෙ ආසවෙ පහාය, සුද්ධන්තෙ ඨිතභාවපච්චවෙක්ඛණෙන විප්පටිසාරජෙ ආසවෙ පටිවිනොදෙත්වා නීහරිත්වා විපස්සනාචිත්තඤ්චෙව විපස්සනාපඤ්ඤඤ්ච භාවෙතූ’’ති. අමුනා පඤ්චමෙන පුග්ගලෙනාති එතෙන පඤ්චමෙන ඛීණාසවපුග්ගලෙන. සමසමො භවිස්සතීති ලොකුත්තරගුණෙහි සමභාවෙනෙව සමො භවිස්සතීති එවං ඛීණාසවෙන ඔවදිතබ්බොති අත්ථො.

ආරභති න විප්පටිසාරී හොතීති ආපත්තිං ආපජ්ජති. තං පන දෙසෙතුං සභාගපුග්ගලං පරියෙසති. තස්මා න විප්පටිසාරී හොති. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන ‘‘වුට්ඨිතත්තා න විප්පටිසාරී හොතී’’ති වුත්තං. න ආරභති විප්පටිසාරී හොතීති ආපත්තිං නාපජ්ජති, විනයපඤ්ඤත්තියං පන අකොවිදත්තා අනාපත්තියං ආපත්තිසඤ්ඤී හුත්වා විප්පටිසාරී හොති. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන ‘‘සකිං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය පච්ඡා කිඤ්චාපි නාපජ්ජති, විප්පටිසාරං පන විනොදෙතුං න සක්කොතී’’ති වුත්තං. න ආරභති න විප්පටිසාරී හොතීති නෙව ආපත්තිං ආපජ්ජති, න විප්පටිසාරී හොති. කතමො පනෙස පුග්ගලොති? ඔස්සට්ඨවීරියපුග්ගලො. සො හි ‘‘කිං මෙ ඉමස්මිං බුද්ධකාලෙ පරිනිබ්බානෙන, අනාගතෙ මෙත්තෙය්යසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති විසුද්ධසීලොපි පටිපත්තිං න පූරෙති. සොපි ‘‘කිමත්ථං ආයස්මා පමත්තො විහරති පුථුජ්ජනස්ස නාම ගති අනිබද්ධා. ආයස්මා හි මෙත්තෙය්යසම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛභාවං ලභෙය්යපි න ලභෙය්යාපීති අරහත්තත්ථාය විපස්සනං භාවෙහී’’ති ඔවදිතබ්බොව. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

192. දත්වා අවජානාතීතිආදීසු – එකො භික්ඛු මහාපුඤ්ඤො චතුපච්චයලාභී හොති. සො චීවරාදීනි ලභිත්වා අඤ්ඤං අප්පපුඤ්ඤං ආපුච්ඡති. සොපි තස්මිං පුනප්පුනං ආපුච්ඡන්තෙපි ගණ්හාතියෙව. අථස්ස ඉතරො ථොකං කුපිතො හුත්වා මඞ්කුභාවං උප්පාදෙතුකාමො වදති – ‘‘අයං අත්තනො ධම්මතාය චීවරාදීනි න ලභති, අම්හෙ නිස්සාය ලභතී’’ති. එවං පුග්ගලො දත්වා අවජානාති නාම. එකො පන එකෙන සද්ධිං ද්වෙ තීණි වස්සානි වසන්තො පුබ්බෙ තං පුග්ගලං ගරුං කත්වා පච්ඡා ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ චිත්තීකාරං න කරොති, ආසනාපි න වුට්ඨාති, උපට්ඨානම්පි න ගච්ඡති. එවං පුග්ගලො සංවාසෙන අවජානාති නාම.

ආධෙය්යමුඛොති ආදිතො ධෙය්යමුඛො. පඨමවචනස්මිංයෙව ඨපිතමුඛොති අත්ථො. අධිමුච්චිතා හොතීති සද්ධාතා හොති. තත්රායං නයො – එකො පුග්ගලො සාරුප්පංයෙව භික්ඛුං ‘අසාරුප්පො එසො’ති කථෙති, තං සුත්වා එස නිට්ඨං ගච්ඡති. පුන අඤ්ඤෙන සභාගෙන භික්ඛුනා ‘සාරුප්පො අය’න්ති වුත්තෙපි තස්ස වචනං න ගණ්හාති ‘‘අසුකෙන නාම ‘අසාරුප්පො අය’න්ති අම්හාකං කථිත’’න්ති පුරිමභික්ඛුනොව කථං ගණ්හාති. අපරොපිස්ස දුස්සීලං ‘සීලවා’ති කථෙති. තස්ස වචනං සද්දහිත්වා පුන අඤ්ඤෙන ‘‘අසාරුප්පො එස භික්ඛු, නායං තුම්හාකං සන්තිකං උපසඞ්කමිතුං යුත්තො’’ති වුත්තොපි තස්ස වචනං අග්ගහෙත්වා පුරිමස්සෙව කථං ගණ්හාති. අපරො වණ්ණම්පි කථිතං ගණ්හාති, අවණ්ණම්පි කථිතං ගණ්හාතියෙව. අයම්පි ආධෙය්යමුඛොයෙව නාම. ආධාතබ්බමුඛො යං යං සුණාති, තත්ථ තත්ථ ඨපිතමුඛොති අත්ථො.

ලොලොති සද්ධාදීනං ඉත්තරකාලට්ඨිතිකත්තා අස්සද්ධියාදීහි ලුලිතභාවෙන ලොලො. ඉත්තරසද්ධොති පරිත්තසද්ධො, අපරිපුණ්ණසද්ධො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන පුනප්පුනං භජනවසෙන සද්ධාව භත්ති. පෙමං සද්ධාපෙමං ගෙහසිතපෙමම්පි වට්ටති. පසාදො සද්ධාපසාදොව. එවං පුග්ගලො ලොලො හොතීති එවං ඉත්තරසද්ධාදිතාය පුග්ගලො ලොලො නාම හොති. හලිද්දිරාගො විය , ථුසරාසිම්හි කොට්ටිතඛාණුකො විය, අස්සපිට්ඨියං ඨපිතකුම්භණ්ඩං විය ච අනිබද්ධට්ඨානො මුහුත්තෙන පසීදති, මුහුත්තෙන කුප්පති.

මන්දො මොමූහොති අඤ්ඤාණභාවෙන මන්දො අවිසදතාය මොමූහො. මහාමූළ්හොති අත්ථො.

193. යොධාජීවූපමෙසු – යොධාජීවාති යුද්ධූපජීවිනො. රජග්ගන්ති හත්ථිඅස්සාදීනං පාදප්පහාරභින්නාය භූමියා උග්ගතං රජක්ඛන්ධං. න සන්ථම්භතීති සන්ථම්භිත්වා ඨාතුං න සක්කොති. සහති රජග්ගන්ති රජක්ඛන්ධං දිස්වාපි අධිවාසෙති. ධජග්ගන්ති හත්ථිඅස්සාදිපිට්ඨෙසු වා රථෙසු වා උස්සාපිතානං ධජානං අග්ගං. උස්සාරණන්ති හත්ථිඅස්සරථාදීනඤ්චෙව බලකායස්ස ච උච්චාසද්දමහාසද්දං. සම්පහාරෙති සමාගතෙ අප්පමත්තකෙපි පහාරෙ. හඤ්ඤතීති විහඤ්ඤති, විඝාතං ආපජ්ජති. බ්යාපජ්ජතීති විපත්තිං ආපජ්ජති, පකතිභාවං ජහති. සහති සම්පහාරන්ති ද්වෙ තයො පහාරෙ පත්වාපි සහති, අධිවාසෙති . තමෙව සඞ්ගාමසීසන්ති තමෙව ජයඛන්ධාවාරට්ඨානං. අජ්ඣාවසතීති සත්තාහමත්තං අභිභවිත්වා ආවසති. කිං කාරණා? ලද්ධප්පහාරානං පහාරජග්ගනත්ථඤ්චෙව කතකම්මානං විසෙසං ඤත්වා ඨානන්තරදානත්ථඤ්ච ඉස්සරියසුඛානුභවනත්ථඤ්ච.

194. ඉදානි යස්මා සත්ථු යොධාජීවෙහි කිච්චං නත්ථි, ඉමස්මිං පන සාසනෙ තථාරූපෙ පඤ්ච පුග්ගලෙ දස්සෙතුං ඉදං ඔපම්මං ආභතං, තස්මා තෙ පුග්ගලෙ දස්සෙන්තො එවමෙවන්තිආදිමාහ.

තත්ථ සංසීදතීති මිච්ඡාවිතක්කස්මිං විසීදති, අනුපවිසති. න සක්කොති බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුන්ති බ්රහ්මචරියවාසං අනුපච්ඡිජ්ජමානං ගොපෙතුං න සක්කොති. සික්ඛාදුබ්බල්යං ආවිකත්වාති සික්ඛාය දුබ්බලභාවං පකාසෙත්වා. කිමස්ස රජග්ගස්මින්ති කිං තස්ස පුග්ගලස්ස රජග්ගං නාමාති වදති. අභිරූපාති අභිරූපවතී. දස්සනීයාති දස්සනයොග්ගා. පාසාදිකාති දස්සනෙනෙව චිත්තප්පසාදාවහා. පරමායාති උත්තමාය. වණ්ණපොක්ඛරතායාති සරීරවණ්ණෙන චෙව අඞ්ගසණ්ඨානෙන ච.

196. ඌහසතීති අවහසති. උල්ලපතීති කථෙති. උජ්ජග්ඝතීති පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං හසති. උප්පණ්ඩෙතීති උප්පණ්ඩනකථං කථෙති.

197. අභිනිසීදතීති අභිභවිත්වා සන්තිකෙ වා එකාසනෙ වා නිසීදති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. අජ්ඣොත්ථරතීති අවත්ථරති.

198. විනිවෙඨෙත්වා විනිමොචෙත්වාති ගහිතට්ඨානතො තස්ස හත්ථං විනිවෙඨෙත්වා චෙව, මොචෙත්වා ච. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

199. පිණ්ඩපාතිකෙසු – මන්දත්තා මොමූහත්තාති නෙව සමාදානං ජානාති, න ආනිසංසං; අත්තනො පන මන්දත්තා මොමූහත්තා අඤ්ඤාණෙනෙව පිණ්ඩපාතිකො හොති. පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතොති පිණ්ඩපාතිකස්ස මෙ සතො ‘‘අයං පිණ්ඩපාතිකො’’ති චතුපච්චයසක්කාරං කරිස්සන්ති. ලජ්ජී, අප්පිච්ඡොතිආදීහි ච ගුණෙහි සම්භාවෙස්සන්තීති. එවං පාපිකාය ඉච්ඡාය ඨත්වා තාය පාපිච්ඡාය අභිභූතො හුත්වා පිණ්ඩපාතිකො හොති. උම්මාදවසෙන පිණ්ඩාය චරන්තො පන උම්මාදා චිත්තවික්ඛෙපා පිණ්ඩපාතිකො නාම හොති. වණ්ණිතන්ති ඉදං පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං නාම බුද්ධෙහි ච බුද්ධසාවකෙහි ච වණ්ණිතං පසත්ථන්ති පිණ්ඩපාතිකො හොති. අප්පිච්ඡතංයෙව නිස්සායාතිආදීසු – ‘‘ඉති අප්පිච්ඡො භවිස්සාමි, ඉදං මෙ පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං අප්පිච්ඡතාය සංවත්තිස්සති; ‘ඉති සන්තුට්ඨො භවිස්සාමි ඉදං මෙ පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං සන්තුට්ඨියා සංවත්තිස්සති’; ‘ඉති කිලෙසෙ සංලිඛිස්සාමි’, ඉදං මෙ පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං කිලෙසසල්ලෙඛනත්ථාය සංවත්තිස්සතී’’ති පිණ්ඩපාතිකො හොති. ඉදමත්ථිතන්ති ඉමාය කල්යාණාය පටිපත්තියා අත්ථිකභාවං, ඉමිනා වා පිණ්ඩපාතමත්තෙන අත්ථිකභාවං. යං යං ලද්ධං තෙන තෙනෙව යාපනභාවං නිස්සායාති අත්ථො. අග්ගොති ජෙට්ඨකො. සෙසානි තස්සෙව වෙවචනානි.

ගවා ඛීරන්ති ගාවිතො ඛීරං නාම හොති, න විනා ගාවියා. ඛීරම්හා දධීතිආදීසුපි එසෙව නයො. එවමෙවන්ති යථා එතෙසු පඤ්චසු ගොරසෙසු සප්පිමණ්ඩො අග්ගො; එවමෙවං ඉමෙසු පඤ්චසු පිණ්ඩපාතිකෙසු ය්වායං අප්පිච්ඡතාදීනි නිස්සාය පිණ්ඩපාතිකො හොති. අයං අග්ගො ච සෙට්ඨො ච පාමොක්ඛො ච උත්තමො ච පවරො ච. ඉමෙසු පන පඤ්චසු පිණ්ඩපාතිකෙසු ද්වෙව ජනා පිණ්ඩපාතිකා , තයො න පිණ්ඩපාතිකා. නාමමත්තෙන පන පිණ්ඩපාතිකාති වෙදිතබ්බා. ඛලුපච්ඡාභත්තිකාදීසුපි එසෙව නයොති.

පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා.

6. ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

202. ඡක්කෙ – තත්රාති තෙසු ඡසු පුග්ගලෙසු. සම්මාසම්බුද්ධො තෙන දට්ඨබ්බොති සො පුග්ගලො තෙන අනාචරියකෙන අත්තනා උප්පාදිතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො දට්ඨබ්බො.

පච්චෙකසම්බුද්ධො තෙනාතිආදීසුපි තෙන පච්චෙකසම්බොධිඤාණෙන සො පුග්ගලො පච්චෙකසම්බුද්ධො. තෙන සාවකපාරමීඤාණෙන තෙ පුග්ගලා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා. තෙන දුක්ඛස්ස අන්තකරණෙන තෙ පුග්ගලා අවසෙසා අරහන්තො. තෙන ඉත්ථත්තං අනාගමනෙන සො පුග්ගලො අනාගාමී. තෙන ඉත්ථත්තං ආගමනෙන තෙ පුග්ගලා සොතාපන්නසකදාගාමිනො දට්ඨබ්බාති.

ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා.

7. සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා

203. සත්තකෙ – සකිං නිමුග්ගොති එකවාරං නිමුග්ගො. එකන්තකාළකෙහීති එකන්තෙනෙව කාළකෙහි නත්ථිකවාදඅහෙතුකවාදඅකිරියවාදසඞ්ඛාතෙහි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මෙහි. එවං පුග්ගලොති ඉමිනා කාරණෙන පුග්ගලො එකවාරං නිමුග්ගො තථා නිමුග්ගොව හොති. එතස්ස හි පුන භවතො වුට්ඨානං නාම නත්ථීති වදන්ති. මක්ඛලිගොසාලාදයො විය හෙට්ඨා නරකග්ගීනංයෙව ආහාරො හොති.

සාහු සද්ධා කුසලෙසු ධම්මෙසූති කුසලධම්මෙසු සද්ධා නාම සාධුලද්ධිකාති උම්මුජ්ජති. සො තාවතකෙනෙව කුසලෙන උම්මුජ්ජති නාම. සාධු හිරීතිආදීසුපි එසෙව නයො. හායතියෙවාති චඞ්කවාරෙ ආසිත්තඋදකං විය එකන්තෙන පරිහායතෙව. එවං පුග්ගලොති එවං සාහු සද්ධාති. ඉමෙසං සද්ධාදීනං වසෙන එකවාරං උම්මුජ්ජිත්වා තෙසං පරිහානියා පුන නිමුජ්ජතියෙව, දෙවදත්තාදයො විය. දෙවදත්තො හි අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වාපි පුන බුද්ධානං පටිකණ්ටකතාය තෙහි ගුණෙහි පරිහීනො රුහිරුප්පාදකම්මං සඞ්ඝභෙදකම්මඤ්ච කත්වා කායස්ස භෙදා දුතියචිත්තවාරෙන නිරයෙ නිබ්බත්ති. කොකාලිකො ද්වෙ අග්ගසාවකෙ උපවදිත්වා පදුමනිරයෙ නිබ්බත්තො.

නෙව හායති නො වඩ්ඪතීති අප්පහොනකකාලෙපි න හායති, පහොනකකාලෙපි න වඩ්ඪති. උභයම්පි පනෙතං අගාරිකෙනපි අනගාරිකෙනපි දීපෙතබ්බං. එකච්චො හි අගාරිකො අප්පහොනකකාලෙ පක්ඛිකභත්තං වා සලාකභත්තං වා වස්සාවාසිකං වා උපනිබන්ධාපෙති. සො පච්ඡා පහොනකකාලෙපි පක්ඛිකභත්තාදිමත්තමෙව පවත්තෙති. අනගාරිකොපි ආදිම්හි අප්පහොනකකාලෙ උද්දෙසං වා ධුතඞ්ගං වා ගණ්හාති, මෙධාබලවීරියසම්පත්තියා පහොනකකාලෙපි තතො උත්තරිං න කරොති. එවං පුග්ගලොති එවං ඉමාය සද්ධාදීනං ඨිතියා පුග්ගලො උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතො නාම හොති.

උම්මුජ්ජිත්වා විපස්සති විලොකෙතීති සොතාපන්නො පුග්ගලො උට්ඨහිත්වා ගමනමග්ගං ගන්තබ්බං දිසං වා ආලොකෙති නාම.

උම්මුජ්ජිත්වාපතරතීති සකදාගාමිපුග්ගලො කිලෙසතනුතාය උට්ඨහිත්වා ගන්තබ්බදිසාභිමුඛො පතරති නාම.

පතිගාධප්පත්තො හොතීති අනාගාමිපුග්ගලො උට්ඨාය විලොකෙත්වා පතරිත්වා ගන්ත්වා එකස්මිං ඨානෙ පතිට්ඨාපත්තො නාම හොති, තිට්ඨති, න පුනාගච්ඡති.

තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨතීති සබ්බකිලෙසොඝං තරිත්වා පරතීරං ගන්ත්වා නිබ්බානථලෙ ඨිතො නාම හොති. ඉමෙ පන සත්ත පුග්ගලා උදකොපමෙන දීපිතා.

සත්ත කිර ජඞ්ඝවාණිජා අද්ධානමග්ගපටිපන්නා අන්තරාමග්ගෙ එකං පුණ්ණනදිං පාපුණිංසු. තෙසු පඨමං ඔතිණ්ණො උදකභීරුකො පුරිසො ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව නිමුජ්ජිත්වා පුන උට්ඨාතුං නාසක්ඛි, අන්තොයෙව මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො ජාතො. දුතියො ඔතිණ්ණට්ඨානෙ නිමුජ්ජිත්වා සකිං උට්ඨහිත්වා පුන නිමුග්ගො උට්ඨාතුං නාසක්ඛි, අන්තොයෙව මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො ජාතො. තතියො නිමුජ්ජිත්වා උට්ඨහි. සො මජ්ඣෙ නදියා ඨත්වා නෙව ඔරතො ආගන්තුං, න පරතො ගන්තුං අසක්ඛි . චතුත්ථො උට්ඨාය ඨිතො උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙසි. පඤ්චමො ඔතරණතිත්ථං ඔලොකෙත්වා පතරි. ඡට්ඨො තරිත්වා පාරිමතීරං ගන්ත්වා කටිප්පමාණෙ උදකෙ ඨිතො. සත්තමො පාරිමතීරං ගන්ත්වා ගන්ධචුණ්ණාදීහි න්හාත්වා වරවත්ථානි නිවාසෙත්වා සුරභිවිලෙපනං විලිම්පිත්වා නීලුප්පලාදීනි පිළන්ධිත්වා නානාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො මහානගරං පවිසිත්වා පාසාදවරමාරුය්හ උත්තමභොජනං භුඤ්ජි.

තත්ථ සත්ත ජඞ්ඝවාණිජා විය ඉමෙ සත්ත පුග්ගලා. නදී විය වට්ටං. පඨමස්ස උදකභීරුකස්ස පුරිසස්ස ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව නිමුජ්ජනං විය මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස වට්ටෙ නිමුජ්ජනං. උම්මුජ්ජිත්වා නිමුග්ගපුරිසො විය සද්ධාදීනං උප්පත්තිමත්තකෙන උම්මුජ්ජිත්වා තෙසං පරිහානියා නිමුග්ගපුග්ගලො. මජ්ඣෙ නදියා ඨිතො විය සද්ධාදීනං ඨිතියා ඨිතපුග්ගලො. උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙන්තො විය ගන්තබ්බමග්ගං ගන්තබ්බදිසං වා ඔලොකෙන්තො සොතාපන්නො. පතරිතපුරිසො විය කිලෙසතනුතාය පතරන්තො සකදාගාමී. තරිත්වා කටිමත්තෙ උදකෙ ඨිතපුරිසො විය අනාවත්තිතධම්මතාය ඨිතො අනාගාමී. න්හත්වා පාරිමතීරං උත්තරිත්වා ථලෙ ඨිතපුරිසො විය චත්තාරො ඔඝෙ අතික්කමිත්වා නිබ්බානථලෙ ඨිතො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො. ථලෙ ඨිතපුරිසස්ස නගරං පවිසිත්වා පාසාදවරං ආරුය්හ උත්තමභොජනභුඤ්ජනං විය ඛීණාසවස්ස නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා වීතිනාමනං වෙදිතබ්බං. උභතොභාගවිමුත්තාදයො හෙට්ඨා පකාසිතායෙවාති.

සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා.

207. අට්ඨකනවකනිද්දෙසාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

10. දසකනිද්දෙසවණ්ණනා

209. දසකනිද්දෙසෙ – ඉධාති කාමාවචරභූමියං. කාමාවචරභූමියඤ්හි සත්තක්ඛත්තුපරමාදීනං කාමාවචරභූමියඤ්ඤෙව නිට්ඨා හොති. කාමාවචරත්තභාවෙනෙව අරහත්තප්පත්ති ච අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්ති ච හොතීති අත්ථො.

ඉධවිහායාති ඉධ කාමාවචරෙ අත්තභාවෙ විහාය සුද්ධාවාසත්තභාවෙ ඨිතානං නිට්ඨා හොතීති අත්ථො. අන්තරාපරිනිබ්බායිආදයො හි ඉධ අනාගාමිඵලං පත්වා ඉතො චුතා සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජිත්වා තෙන අත්තභාවෙන අරහත්තඤ්චෙව අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුඤ්ච පාපුණන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා’’ති.

දසකනිද්දෙසවණ්ණනා.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

යං වෙ පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං, ලොකෙ අප්පටිපුග්ගලො;

නාතිසඞ්ඛෙපතො සත්ථා, දෙසෙසි තිදසාලයෙ.

තස්සා අට්ඨකථඤ්චෙව, දීපභාසාය සඞ්ඛතං;

ආගමට්ඨකථායො ච, ඔගාහෙත්වා අසෙසතො.

සුවිභත්තො අසංකිණ්ණො, යො යො අත්ථො යහිං යහිං;

තතො තතො තං ගහෙත්වා, පහාය අතිවිත්ථාරං.

විසුද්ධිමග්ගෙ යං වුත්තං, තං අනාදාය සඞ්ඛතා;

නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාර-නයෙනට්ඨකථා අයං.

තං එතං සත්තමත්තෙහි, භාණවාරෙහි තන්තියා;

චිරට්ඨිතත්ථං ධම්මස්ස, සඞ්ඛරොන්තෙන යං මයා.

සම්පත්තං කුසලං තෙන, සද්ධම්මං සුඛුමං සිවං;

ඔලොකෙන්තු විසුද්ධෙන, පාණයො ධම්මචක්ඛුනාති.

පුග්ගලපඤ්ඤත්ති-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අභිධම්මපිටකෙ